Фирманың негізгі қаржы көрсеткіштері туралы түсінік

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

1 Фирманың негізгі қаржы көрсеткіштері туралы түсінік
1.1 Қаржылық көрсеткіштер
1.2 Категорияларды анықтау: активтер, мiндеттемелер, капитал, табыстар, шығыстар, қаржы құралдары және тәуекелдер, бағалау әдiстерi, капитал тұжырымдамасы
1.3 Ақшаның уақытша құны, тәуекелдiк активтердiң құны

2 Фирманың негізгі қаржы көрсеткіштерін болжамдау әдістері
2.1 Қаржы көрсеткіштерін болжамдаудың негізгі әдістері
2.2 Активтердi басқарудың тиiмдiлiк көрсеткiштерi- ROE, ROA, ROI
2.3 Келтiрiлген құн- PV, нарықтық қосылған құн - MVA, экономикалық қосылған құн - EVA қорытындылау көрсеткiштерi-EBIT, EBT, NI (NOPAT), EPS, DPS
2.4 Шаруашылық қызметтiң қаржылық нәтижелерiнiң қорытындылау көрсеткiштерi-EBIT, EBT, NI (NOPAT), EPS, DPS

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау басқарудың функциясы ретінде экономикалық және әлеуметтік қызметтің барлық жақтарын жалпыға бірдей қамту нысанын алуы тиіс. Егер жоспарлы экономикада қаржыны жоспарлауда сүйеніп бөлгіштік процестерге жасалынса, нарықтық экономикада айырбас сферасына сүйенеді, бұл сфера арқылы тауарлар мен қызметтерді өткізу және оларды өндіру мен өткізу кезінде қоғамдық қажетті шығындарды тану (мойындау) жүзеге асырылады.
Демек, нарықтық экономикада тауарлар мен қызметтерді өндіру мен өткізу процесіндегі байланыстың үстемдік және айқындаушы әдісі ақшаны, бағаны, құн заңын, сұраным мен ұсыным заңын кіріктіретін өзінің механизмі бар рынок болады. Нарықтық механизмнің мұндай табиғаты өндіріс пен айырбас нәтижелерін анықтаудың әдісі ретінде, бірақ жоспарлаудың элементтері болатын болжаудың қажеттігін анықтайды.
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар мен қорланымдарды жасау, бөлу және қайта бөлуді экономикалық процестермен оңтайландырудың күні бұрын анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру және пайдалану.
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың аса маңызды функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен басқарудың органдары, мекемелері және олардың жоғарғы құрылымдары жүзеге асырады.
Шаруашылықты жүргізудің нарықтық жағдайында қаржылық жоспарлау шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне ықпал етуші көптеген факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде жүргізіледі.
Қаржылық болжау -- мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын ала көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу). Болжамдар орташа мерзімді (5-10 жыл) және ұзақ мерзімді (10 жылдан астам) болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау стадияларынан бұрын болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатының тұжырымын жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты - болжанған кезеңдегі қаржы ресурстарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады. Болжамдар қаржы жүйесінің органдарына қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің түрлі нұсқаларын, қаржы саясатын іске асырудың нысандары мен әдістерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:
* экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай қаржы жсоспарлары көрсеткіштерінің динамикасын бейнелеп көрсететін экономикалық үлгілерді жасау;
* корреляциялық-рефессиялық талдау;
* тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге индикативтік, яғни ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау пайдаланылады; ол ақпараттық - үйлестіруші рөлді орындайды және қаржы қызметінің субъектілеріне экономикалық реттеушілер арқылы жанама түрде ықпал етеді. Индикативтік жоспарлау нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеуде және экономиканың стратегиялық ұзақ мерзімді бағыттарын анықтауда маңызды орын алады, мұның процесінде экономиканы ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі анықталады.
Қазақстанда индикативтік жоспарлау 1993 жылдан бері қолданылады. Оны жасау барысында батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің тәжірибелері негізге алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индикативті (жылдық) жоспарлау негізінде мемлекеттік бюджетті жасау жұмыстары қалыптасты.

1 Фирманың негізгі қаржы көрсеткіштері туралы түсінік
1.1 Қаржылық көрсеткіштер

Басқаруда және шаруашылық-қаржылық қызметті жоспарлауда қаржылық көрсеткіштер -- шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың және жалпы ұлттық шаруашылықтың ақшалай табыстары мен қорланымдарын жасаумен және пайдаланумен байланысты қызметтің түрлі жақтарын сипаттайтын жоспардың, есептің немесе есеп-қисаптың мәліметтері пайдалынылады. Олар абсолюттік және салыстырмалы мөлшерлерде тұлғаланады. Қаржылық көрсеткіштер сан және сапа түрінде белгілі бір қаржы-экономикалық категорияны, қосалқы категорияны, қаржы қатынастарының элементін бейнелейді.
Шаруашылық жүргізуші теменгі буындарында, мысалы, мынадай аса маңызды абсолюттік қаржылық көрсеткіштер қабылданады:
өнімді (жұмысты немесе қызметті) өткізуден түсетін табыс;
өткізілген енімнің (жұмыстың, қызметтердің) өзіндік құны;
жалпы табыс;
кезең шығысы;
негізгі қызметтен түсетін табыс (зиян);
табыс салығының сомасы (төленген);
таза табыс (немесе зиян).
Мыналар шаруашылық жүргізуші субъектілердің көлемдік көрсеткіштері болып табылады:
* инвестициялар көлемі;
* жарғылық капиталдың мөлшері;
* өндірістік және әлеуметтік даму қорларының (қолдану, тұтыну немесе соларға ұқсас резервтік, валюта жөндеу қорларының) мөлшері;
* жабдықтаушылармен, тұтынушылармен, банкпен, бюджетпен есеп айырысудың көрсеткіштері (кредиторлық және дебиторлық берешектер);
* төленген дивидендтердің, үлестердің мөлшері;
* айналым қаражаттары көздерінің көлемі.
Мыналар салыстырмалы көрсеткіштер болып табылады:
oo табыстылықтың (рентабелділіктің) деңгейі;
oo акциялар бойынша табыстылық;
oo негізгі және айналым капиталдарын пайдаланудың көрсеткіштері (қор қайтарымы, өнімнің қор сиымдылығы, негізгі құрал-жабдықтар айналымдылығының коэффициенті, айналымның ұзақтығы);
oo өтімділіктің көрсеткіштері.
Айрықшалықты көрсеткіштер банк, сақтық қызметтерінде, зейнетақы және басқа қорларда пайдаланылады.
Салық салу кезінде жиынтық жылдық табыс, жиынтық жылдық табыстан шегерімдер, салық салынбайтын табыс, айналым және импорт сияқты және басқа көрсеткіштер қолданылады.
Мемлекеттік үйымдар мен мекемелерде жалпы және жеке элементтер (санаттар, сыныптар, қосалқы сыныптар, ерекшеліктер) бойынша шығыстардың көрсеткіштері қолданылады.
Жиынтық қаржы көрсеткіштеріне бюджеттің кірістері мен шығыстарының, сондай-ақ олардың жеке құрамдастарының көрсеткіштері мен олардың үлес салмақтары; бюджеттер тапшылығының сомасы; мемлекеттік бюджет кірістерінің, шығыстарының, тапшылығының ұлттық табысқа жалпы ішкі (ұлттық) өнімге қатынасы (пайызбен) және басқалары жатады.
Ұлттық шаруашылық деңгейіндегі қаржылық көрсеткіштер мемлекеттің қаржы ресурстарының ауқымы мен құрылымын, мемлекеттік бюджет жәнс басқа қаржы жоспарлары арқылы олардың бөлінуін, экономиканың түрлі салаларының рентабелділілігін және бюджетке төленетін табыстың үлесін сипаттайды. Мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастырудың тиімділігін жалпылама бағалауды қаржы ресурстары ауқымының жалпы ұлттық өнім мен ұлттық табысқа қатынасын сипаттайтын көрсеткіштер атқарады.
Қаржылық көрсеткіштерді есептеу кезінде нормалар мен нормативтер пайдаланылады, олар қаржы жоспарларын, болжамдарын, бағдарламаларын ғылыми негіздеуге арналған.
Нормалар мен нормативтер салыстырмалы немесе абсолюттік шамаларда (пайыздарда, коэффициенттерде, өнімді өлшеудің натуралды бірліктерінде, уақытта, ақша өлшемінде) тұлғаланады.
Қаржылық жоспарлауда қаржы ресурстарын жасаудың, бөлудің және пайдаланудың ең төменгі, орташа және ең жоғарғы шекті нормалары мен нормативтері қолданылады. Жиынтық қаржылық жоспарлауда көбінесе орташа нормалар мен нормативтер, нақтылы шаруашылық органдарының қаржылық көрсеткіштерін жоспарлағанда - жеке-дара нормалар мен нормативтер пайдаланылады.
Қаржы нормалары мен нормативтері сондай-ақ бекітілетін және есеп-қисаптық болып бөлінеді. Бекітілетін нормалар мен нормативтер қолданыстағы заңнамамен белгіленеді, есеп-қисаптықтары ішкі жоспарлауда пайдаланылады. Бекітілетіндерге салық мөлшерлемелері, әлеуметтік қажеттерге, бюджеттен тыс қорларға аударылатын аударымдардың нормалары, есеп-қисаптықтарға аударымдардың нормалары және кәсіпорындар мен ұйымдардың қорлану және тұтыну қорларын, негізгі қорларды (капиталдарды) жөндеу қорын жасау нормативтері және кәсіпорындар мен мекемелердің қаржы қызметін реттейтін басқалары жатады. Сондай-ақ бірыңғай нормалар мен нормативтер болып ажыратылады, мысалы, әр түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілер мен салалар үшін амортизациялық аударымдардың нормалары және сараланған - түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерде түрліше болатын айналым қаражаттарының нормалары мен нормативтері.
Көптеген қаржылық көрсеткіштер бір мезгілде нормалар, нормативтер немесе лимиттер бола алады, мысалы, табыстылықтың деңгейі, түрлі қаржы қорларының атаулары көрсеткіштер де, нормативтер де немесе лимиттер де болып табылады. Сөйтіп, қызметтің қаржы нәтижелерін жоспарлау мен болжау процестеріндегі қаржы механизмінің бұл қозғалмалы элементтерінің тығыз тоқайласуы, өзара байланысы мен өзара іс-қимылы байқалып отырады.
Қаржы жоспары - субъектінің қаржылық ортада қызмет ету шараларының жүйелік жиынтығы. Ол 1 жылдан 5 жылға дейін құрылады. Нысаны бойынша қаржы жоспары жоспарланатын кезеңге ұйымдастырылатын ұсыныстар мен сандар, мақсаттардың мазмұнын білдіреді. Кәсіпорында жоспарлау құн заңына негізделеді және бұл жағдайда жоспарлау экономикалық категория ретінде қатысады.
Қаржы жоспарының жүйесі қамтитын қатынастарының ауқымына, демек ресурстардың түсуге және пайдалануға жоспарланып отырған көлеміне байланысты әртүрлі жоспарлардан тұрады. Бұл нышаны бойынша олар бастапқы және жиынтық қаржылық жоспарлар деп бөлінеді.
Бастапқы қаржы жоспарына материалдық өндіріс саласындағы ШЖС-дің қаржы жоспарлары, өндірістік емес саладағы коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың жоспарлары, шығындары толығымен немесе негізгі бөлігі бюджет есебінен қаржылынатын мемлекеттік ұйымдар мен мекемелердің сметалары жатады.
Жиынтық қаржы жоспарына жалпы мемлекеттік, салалық және аумақтық жоспарлар жатады. Жалпы мемлекеттікке мемлекеттің жиынтық қаржы жоспары, мемлекеттік бюджет және бюджеттен тыс қорлар жатады.
Қаржы көрсеткіштері - ШЖС-де және жалпы ұлттық шаруашылықта ақша қаражаттарын құру, пайдалану және жинақтаумен байланысты қызметті сипаттайтын жоспарлық, есеитік немесе есеп-қисаптық мәліметтер. Қаржы көрсеткіштері абсолютті және салыстырмалы мөлшерде беріледі.
Абсолютті қаржы көрсеткіштерге:
өнім өткізуден түскен табыс
өткізілген өнімнің өзіндік құны
жалпы табыс
кезең шығындары
незізгі қызметтен табыс
қосымша қызметтен табыс
табыс салығының сомасы
таза табыс
Салыстырмалы қаржы көрсеткіштеріне:
табыс деңгейі
акциялар бойынша табыстылық
негізгі және айналым капиталын пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері
өтімділік коэффициенттері

1.2 Категорияларды анықтау: активтер, мiндеттемелер, капитал, табыстар, шығыстар, қаржы құралдары және тәуекелдер, бағалау әдiстерi, капитал тұжырымдамасы

Шетелдік тәжірибеде активтер - бұл кез-келген зат, материалды және материалды емес, ол өз иесіне құндылығын білдіреді. Көп жағдайларда, бұл қолма-қол ақша, яки қаржы қаражатына ауыстыратын; ренттерді алдын-ала төлеу, меншікке деген жергілікті салық немесе көлік салығы ерекшеліктерден тұрады, демек бекітілген мерзімнен бұрын төленген төлемдер. Материалды активтер өзіне жерді, ғимараттарды және соғу, т.б. көліктер, құрал-жабдықтар, арматура және қолдану әдістемесі, тауарлық қор, дебиторлы шығындар немесе қолма-қол ақша; материалдық емес активтерге: гудвилл, патентентер, авторлық құқық сауда маркалары.
Активтерге мынадай анықтамалар береді.
Активтер - бұл компанияның кез-келген меншігі; көліктермен құрал-жабдықтар; ғимараттар, қорлар, банктік салымдар және бағалы қағаздардағы инвестициялар, патенттер.
Активтер - бухгалтерлік баланстың бөлімі, құрамымен орналастыру қөзқарасы жағынан кәсіпорынның материалды және материалды емес (гудвилл) құндылықтарын көрсетеді.
Активтер - баланстың кейбір түрлерінде шығыстан гөрі кірістің ұлғаюы (төлеу балансы және т.б).
Активтер - бір жылдық есептеме бойынша қолданылатын, сатылатын немесе тұтынуға жататын шаруа ресурстарымен құралдары, шаруа қызметінде қолдану мақсатында алынады және берілген есептеме мерзімінде сатуға арналмаған.
Міндеттеме - азаматтық-құқықтық қатынастардың келісім шартымен рәсімделген, келісім шартың бір беті екінші бетіне міндетті түрде белгілі бір іс-әрекеттерді орындауы қажет, белгілі іс-әрекеттерден арылту. Міндеттеменің үнемі белгілі бір субъективті құрамы, үстемді мазмұны, мақсаттылығы, дәлдігі бар. Міндеттеме келісім шартардан, жоспарлау актілерінен, актілерден, көрсетілген зияндарды бекіту, басқа да әкімшілік актілерден, біржақты келісімдерден тұрады. Міндеттемелерінің мазмұнына қарай, міндеттемелер, жатсынуға бағытталған, меншікті беру, меншікті қолдануға ұсыну, қызмет көрсету, сонымен қатар, жеке меншікті не басқа дүниені және жеке меншік емес құқықты қорғау, оның ішінде ғылыми және техникалық өнер, авторлық атаққа деген құқық, өнертабысқа және жаңалықтарға деген авторлық құқық және т.б. Жоғары көрсетілген ұйымдармен жарияланған актілерді басқарумен халық шаруашылығын жоспарлаумен байланысты өзгерістердің салдарынан екі жақ міндеттемелері тоқтатылымға және өзгертілімге келеді, сонымен бірге осы міндеттемелерге негізделген келісім шарттың шарттары да кіреді. егер де ол заң шығарушы органмен немесе келсім шарт шарттарымен бекітілмеген болса, міндеттемеден бір жақты бас тарту жіберілмейді.
Міндеттемелер - бұл келешекте белгілі бір күні төленуі қажет қаражат сомасы.Төлем көлемімен төлеу күнінің міндеттемесі көп жағдайда белгілі. Міндеттемелерге ұзақ мерзімді займдар, банктік овердрафттар және жабдықтаушылардың қарызы кіреді. Міндеттемелер қазіргі және ұзақ мерзімді болып келеді. Қазіргі міндеттемелер онда көрсетілген балансты құру күнінен бастап төленуі мақсат. Өтімділіктің есебіне қазіргі міндеттемелердің жалпы сомасы кіреді; таза ағымдағы активтер - бұл ағымдағы активтермен ағымдағы міндеттемелердің арасындағы айырмашылық. Міндеттемелерге міндеттемелердің өтеу күнінде төленуі қажет сомма бойынша баға беріледі. Толықтай анық емес сомалар кей жағдайларда міндеттемелердің қатарына енгізіледі және ең қолайлы бағамен бағаланады. Консерватизм принципі сома міндеттеме болып есептеледі және оны солай есептеу қажет.
Капитал - бұл қосымша құнды қосатын құн. Капитал - қатысушылардың міндеттемелерін санамағанда кәсіпорын активтеріндегі қатысу еншісінің қаражат түрінде көрсетілуі. Басқа сөзбен айтар болсақ, батыс терминологиямен қабылданған терминдермен пассивтерді алғаннан кейін қалатын, заңды тұлға активтеріндегі қалдық мүдде.
Экономикалық теорияда капитал - бұл өндіріс факторы, көбіне көліктермен, құрал-жабдықтармен және өндіріс ғимараттарымен (физикалық капитал) немесе қаражатпен (қаржы капиталы) ұсынылады. Алайда, бұл концепция активтердің басқа түрлеріне де қолданылады (мәселен, адамзат капиталы).
Капитал - бұл материалды және қаражат құралдарын экономикаға, өндіріске салынатын күрделі салымдар; оны капитал салу, инвестиция деп атайды.
Капитал - бұл ресурстардың жиынтығы, сол не басқа қызмет аймағында қолдану үшін иелерімен не акционерлерге қарыз алушымен берілетін белгілі бір өтеу мерзімі бар қарызды білдіреді, құрал, құқық және басқа да ресурстар, тауарды өндіру үшін қолданылатын қызметтер, кіріс алып келетін барлық ресурстар; міндеттемелерді шегеруден кейінгі кәсіпорынның қалған жеке активтерінің еншісі.
Негізінде капиталда ақшалай қаражаттардың қорларының орталықтанған және орталықтанбаған қорларына орналасуына, бөлінуі мен қайта бөлінісімен байланысты ақша қатынастарының жүйесін білдіретін қаржылық ресурстардың циклды әрекеті бейнеленеді, сонымен қатар, берілген коммерциялық құрылымның жаңадан жасалған құны да ( немесе жалпы кірісін), оның ішінде кірісі де көрінеді.
Кәсіпорын иесінің кәсіпорынға салған меншік құны, сол кәсіпорынның жеке капиталын құрайды. Өз меншігін капиталға айналдыру үшін сол капиталдың иесі аз дегенде мынадай шарттарды орындауы қажет:
капиталданатын меншік басқа жеке меншіктен ұзақ мерзімге дейін бөліп алуы қажет (мүмкін - әрқашан). Меншік иесі өзінің жеке тұтынуы үшін физикалық не басқа да капиталданған меншікті қолдану мүмкіндігінен айырылады;
капиталдау құқығының кезеңінен және инвестрленген меншікті қолданумен ұйғарым ету басқа субъектіге - кәсіпорынға берілуі қажет. Капиталданған меншік кәсіпорынның активіне айналады, осы активтердің құнын максималды түрде ұлғайтуға міндеттенеді.
ерікті түрде өзіне тиесілі жеке меншігіне деген заңды құқығынан бас тарту стимулы кәсіпорынның жеке капиталының сомма өсімін оған берілген қарыз құқығының орнына ұсынылады. Меншік иесі жыл сайын кәсіпорын активтерінен жыл бойы жинақталған таза кірісімен теңдей сомманы алуы мүмкін.
Алайда, егер кәсіпорын иелері қазіргі кірістен бас тарту анағұрлым пайдалы деп санаған болса, келешектегі кәсіпорынның жеке капиталы ұлғаюын едәуір пайдалы деп санайтын болса, онда олар өздеріне тиесілі таза кірісін кәсіпорынға қалдыруы мүмкін.
Активтердің құны үнемі капиталға салынған салымдардың құнымен тепе-тең болады. Кәсіпорынның басты мақсаты - кіріс әкелу. Кәсіпорын өз активтерін заңмен тыйым салынбаған әдістерді қолдана отырып, нәтижені максималдау үшін қиыстыруы мүмкін. Қаржы менеджментінде кәсіпорынның кездейсоқ активтерді иелену мүмкіндігі шығарылады. Кез келген сауда-саттық алдын-ала қаржы дәйектемені қажет етеді, оның басты критериясы кірісті максималдау болып табылады.
Егер де сатып алынған активтер күтілетін кірісті алып келе алмайтын болса, ол сатылып, босатылған қаражат басқа, едәуір кірісті активтерге салынуы қажет. Активтердің құнын өзгеріске алып келмейтін активті операциялары (активтер сатып алынған бағамен, сатылады), кәсіпорынның жеке капиталының көлемін өзгеріссіз қалдырады. Көптеген бизнес салаларының қызметінің ерекшелігі кәсіпорынның жиынтық активтерінің екі бөлшекке бөлінуі қажет етеді: айлап-жылдап қолданыстағы (1 жылдан артық) және бір жылдық мерзімге дейін иеленетін активтер.
Бірінші жағдайда айналымға жатпайтын активтер немесе көбіне кәсіпорынның капиталы (оның құрамына - басты құрал-жабдықтар, аяқталмаған құрылыс,ұзақ мерзімді қаржы салымдар). Осындай меншік түрі бизнестің негізін салады, оны тұрақтылықпен орнықтылықпен қамтамассыз етеді. Кәсіпорын тез арада осы активтерден ешбір маңызды құн шығындарсыз құтыла алмайды. Басқа жағынан, табысты жұмыс жағдайында жақсы басқарушы оның құнын жанды қаражатқа айналдыру ниеті ойына да кіріп шықпайды. Кәсіпорынның басты капиталын бағасын түсіре сату маңызды мәселелердің болуын көрсетеді. Негізгі қорға капиталды салу маңызды қадам болуы анық, сол себепті, ұзақ, көп еңбекті жасап шығару және инвестициялық жобаларды талдау процедурасынан өтеді.
Активтердің басқа түрі айнылым қаралдары немесе айналым активтері деп аталады (синонимдері - ағымдағы активтер, айналым капиталы). Берілген капитал кәсіпорынның қазіргі керекті қажеттіліктерін, шикізаттармен, материалдармен, тауарлармен қамтамассыз етеді, сол секілді және өзінің қаржы айналымын тез арада жасаудың өзі жеткілікті, қаражаттан материалды формаға не керісінше қаржатқа трансформациялану. Басты қорлардан гөрі олардың өтімділігі анагұрлым жоғары. Әйткенмен, әрбір берілген уақытта, кәсіпорынға салынған капиталдың белгілі бір бөлігі кез келген айналым капиталымен - қор, дебиторлық қарыз және басқаларымен байланысты болуы қажет. Осы қалдықтардың көлемінің азаюы ағымдағы активтердің айналымдылығына септігін тигізеді. Бұл жағдайда кәсіпорынның капиталына салынған сол сомма үлкен кірісті алып келеді. Жоғарыда айтылғанды есептей отырып, кәсіпорынның меншікті капитал құрылымы келесі түрінде көрсетілуі мүмкін (сурет 2).

Активтер Меншікті капитал
Айналымнан тыс активтер

Айналым активтері
Айналымнан тыс активтер

Айналым активтері
=

Сурет 2- Кәсіпорын активтерінің құрылымы 2.

Кәсіпорын құрылған кейін, оның өз капиталы басты қорда және айналым активтерінде қажеттіліктерді жабу үшін жеткіліксіз. Осындай жағдайда, кәсіпорын оған қажетті ресурстарды қарыз беруші ретінде өз атынан сөйлеуге құқылы. Кәсіпорын өз қарызын өтей алмаған жағдайда, ол банкрот болып жарияланады және меншік иелері капиталға салған өздерінің салымдарынан айырылады, одан аспайды. Қаржы менеджменті кейпінде банкроттық меншік ие құқығының кәсіпорынға ауысуы ретінде көрсетілуі мүмкін, бастапқы меншік иесінен несие алушыларына өзгеруі. Өз меншігінен айырылу тәуекеліне қарыз құралдарын қолдану арқасындағы кірістің ұлғаю қызушылығы қарсы болып келеді. Егер шақырылатын ресурстардың бағасы кәсіпорын активтері жабдықтайтын кірістіліктің деңгейінен төменірек болса, онда меншік иелерінің пайдасы анық болып шыға келеді. Оларды қарыз құрал еншілерінің ұлғаюы қызықтырады және кәсіпорын басқармасының осы ресурстарды шақыруға мәжбүр етеді. Қарыз көзін қолдануынан болатын эффект қаржы эффектінің тетігі не қаржы левериджі деп аталады. Қарыз капиталының структурасы біртекті емес. Қаржы үшін принципиалды мағына ресурстар шақырылатын мерзім. Кәсіпорын үшін ең тиімдісі ұзақ мерзімді қарыздармен несиелер, оған бір жылдан аса өтеу мерзімді міндеттеме кіреді (дамыған мемлекеттерде ұзақ мерзімдіге бестен жоғары, тіпті он жылға дейін баратын міндеттемелер жатады). Ұзақ мерзімді көзге толыққанды инвестициялық ресурстар жатады, олар масштабты жобаларға енгізілуі мүмкін, қарыздарды өтеу мерзіміне дейін шығындардың ақысын қайтару мүмкін болып келеді. Бұл мағынада ұзақ мерзімді көздер өз капиталына ұқсас. Қаржы тәжірибесінде олар ұзақ мерзімді қарыз капиталы және ұзақ мерзімді пассивтер деп аталады. Жеке және ұзақ мерзімді қарыз капиталының соммасы тұрақты немесе ұзақ мерзімді деп аталады. Қысқа мерзімді міндеттемелер (бір жылға дейін өтеу мерзімі бар) айналым құралдарында қосымша қажеттіліктерді жабу үшін қолданылады. Қысқа мерзімді пайыздық (мәселен, банктік ссуда-қарыз) және пайыздық емес (жабдықтаушыларға, жұмысшыларға, қызметкероерге, бюджетіктерге деген кредиторлық қарыз) болып бөлінеді. Қысқа мерзімді міндеттемелердің жалпы соммасы қысқа мерзімді пассивтер, қысқа мерзімді капитал қарызы не қысқа мерзімді капитал деп аталады. Ұзақ мерзімді қарыз капитал соммасында берілген негіздер кәсіпорынның пассивін немесе оның қарыз капиталын құрайды. Осылайша, қаржы тетігінің әсерін қолданатын кәсіпорынға активтердің жалпы көлемі үнемі жеке капиталдың және пассивтердің соммасына тепе-тең болып келеді. Бұл теңдік қаржы менеджментінің негізінде жатқан, негізгі балансты басқарманы білдіреді:
А = МК + М. Сызбалық түрде оны осылайша көрсетуге болады (сурет 3).

Тұрақты (ұзақ мерзімді) капитал

Қысқа мерзімді капитал

Тұрақты (ұзақ мерзімді) капитал

Қысқа мерзімді капитал

Меншікт капитал

Ұзақ мерзімді
міндеттемелер

Қысқа мерзімді міндеттемелер

Меншікт капитал

Ұзақ мерзімді
міндеттемелер

Қысқа мерзімді міндеттемелер
МК

М
МК

М

А

А

Айналымнан тыс активтер

Айналым активтері

Айналымнан тыс активтер

Айналым активтері

=

Сурет 3- Басты баланстық теңгерімнің сызбасы 2

Қарыз капиталының өсуіне байланысты кәсіпорын активтерінің жалпы сомасы ұлғаяды. Алайда, бұл ұлғайым кәсіпорынның меншік иелерінің баюын білдірмейді, қарыз құралдарына алынған активтер, міндеттемелермен салмақ салынған, оның көлемі қайта алынған активтердің соммасына тең. Келешекте, егер кәсіпорын қаржы тетік әсерін қолдана білсе және жаңа активтер қосымша кіріс алып келер болса, меншік иелері кәсіпорын активтеріндегі өз енші құнының сезе алады.
Активтердің жалпы құнымен қарыз капиталының жалпы көлемінің арасындағы айырмашалақ таза активтер деп аталады. Негізгі баланстық басқармадан шығатыны, таза активтер кәсіпорынның жеке капитал көлемімен теңесуі қажет. Тәжірибеде, бұл теңдік, әдеттегідей қарастырылмайды: акционерлік қоғамдардың таза активтерінің көлемінің ресми есептеу әдістемесі тек кейбір мақалалардың активтер қорытынды ерекшеліктерінде қарастырылған (мәселен, алынатын ҚҚС соммасының құндылығы, сатып алушылардың қарыздары және т.б). Сонымен қатар, пассивтерді түзеу - жекелей алсақ,кәсіпорындар алатын осы соммаға жалпы тетігін- безвозмезн қоса, қаржыландыру. Осының себебінен, осылайша таза активтер жалпы меншік капиталының жалпы көлемінен кішірек болып келеді.
Сызбаның аз ғана кейпінің өзгеруі, 3 суретінде көрсетілгендей, маңызды қаржы көрсеткіштерінінің тағы бірі қалыптастыру әдістемесін бейнелейді - меншікті айналым қаражаттарының (МАҚ) немесе меншікті айналым капиталының (МАК) болуы (синонимы - таза айналым капиталы) (сурет 4).

Тұрақты (ұзақ мерзімді) капитал

Қысқа мерзімді капитал

Тұрақты (ұзақ мерзімді) капитал

Қысқа мерзімді капитал

Меншікті капитал

Ұзақ мерзімді пассивтер

Қысқа мерзімді пассивтер

Меншікті капитал

Ұзақ мерзімді пассивтер

Қысқа мерзімді пассивтер

Айналымнан тыс активтер

МАК

Айналымнан тыс активтер

МАК

Айналым активтері

Айналым активтері

Сурет 4- Меншікті айналым капиталын қалыптастыру сызбасы 2

Тек меншікті капиталмен жабынатын кәсіпорынның айналым активтерінің бөлшегі жайында сөз болуда, бірақ ұзақ мерзімді пассивтер, ол дегеніміз тұрақты капиталдар. Әлемдік тәжірибеде айналым қаражатының осы үлесін атауға "working capital" және "net working capital" терминдері қолданылады. Терминдер жұмыс істейтін және таза жұмыс капиталы деп аударылады. Сызбаға сүйене отыра, меншікті айналым құралдарының алгебралық өлшемін екі тәсілмен есептеп шығаруға болады:
- айналым активі сомасынан қысқа мерзімді пассивтерді шегерміз;
- тұрақты капитал сомасынан айналымнан тыс активтердің сомасын шегереміз (жеке капитал мен ұзақ мерзімді пассивтер жиынтығы).
Меншікті айналым құралдары көрсеткішінен 2 қаржы ұғымдарының көрінісін байқауға болады. Олар: табыстылық және тәуекелділік. Меншікті айналым капиталын ұлғайта отыра, кәсіпорын төлем қабілеттілігінің тәуекелділігін азайтады. Айналмалы қаражаттар активтердің өтімді бөлігі болып табылады, сондықтан оның құрамындағы қысқа мерзімді міндеттемелерден еркін болатын таза өлшемнің бар болуы кәсіпорынның жалпы икемділігін арттырады, сондай-ақ капиталды жаңа нарыққа және басқа салаларға бейімдеуге мүмкіндік береді. Екінші жағынан алып қарасақ, Меншікті айналым құралдарының ауқымды бөлігін сақтай отыра, кәсіпорын өзінің ұзақмерзімді капиталының табысты салымдарына қол жеткізу мүмкіндігінен айырылады. Бұл инвестициялық саясаттың болмауының, кәсіпорынның дамуына жеткілікті түрде көңіл бөлінбеудің айқын дәлелі болып табылады.
Меншікті айналым құралдары мөлшерінің төмендеуі таза айналмалы активтердің инвестициялауға және үлкен табыс күтілетін ірі жобаларға бағытталғанын білдіруі мүмкін. Айналмалы активтердің қысқамерзімді төлемдерді өтеу мүмкіндігінің төмендеуіне әкеледі, ал бұл өз кезегінде банкротқа ұшырау тәуекелін арттырады. Меншікті айналым құралдарының теріс мөлшері кәсіпорынның қаржылық тұрақсыздығын айғақтайды. Өйткені оның билігіндегі ағымды активтер жедел төлемдерді өтеуге жеткіліксіз болып шығады. Сол себепті несие берушілердің талаптары кәсіпорынның негізгі капиталы, яғни ғимарат, құрал-жабдық, көлік көздеріне бағытталуы мүмкін.
Табыстың пайда болуы активтерді қолдану мен міндеттемелерді ретеумен байланысты болуы мүмкін. Шығындар, әдетте, активтердің жылыстауы мен ширауынан туындайды, сонымен қатар міндеттемелерді реттеуден пайда болуы мүмкін. Шығындар шығыстың дербес жағдайы ретінде қарастырылады. Кіріс пен шығыстың ара қатысын белгілеу мекеменің табыс көрсеткіші болып анықталады.
Табыс - бұл кәсіпорынның қарапайым шаруашылық жұмысының нәтижесінде активтердің артуы және компания міндеттемелерінің азаюы, жеке капиталдың өсуі. Кіріске өнімдерді сатудан немесе қызмет көрсетуден түскен қаражат, дивидендтер, роялти және рента кіреді. Делдалдық операциялар барысында кіріс деп комиссиялық түсімдер есептеледі.
Табыс - бұл ағым немесе кәсіпорын активтердің басқа да түрде артуы, өндіріс пен өнімді, қызметтерді, негізгі шаруа көзі болып табылатын басқа да шаруаларды реализациялау барысында қарыздың азаюы.
Шығыс - қаражаттың жұмсалуы, кәсіпорын активтерін жаппай қолдану, негізгі кәсіпті жүзеге асыру барысында өндіріс және өнімді өткізу нәтижесінде қарыздардың көбеюі.
Шығыс - бұл шығындар. Табысты ұлғайту үшін кәсіп жүргізу барысында қарыздар мен міндеттемелерінің ұлғаюы, жеке капиталдың қысқаруыа әкеп соқтырады. Шығысдарға әр түрлі мақсаттарда жұмсалған қаражаттар жатады, олар - реализацияға түскен өнімнің өзіндік құны, өндірістен тыс және әкімшілік шығындар, пайыздарды, жалдаманы, жалақыны, салықты төлеу.
Шығыстарды жіктеу барысында шығынның әр түрлі категориялары есепке алынады. Есептеу қимасы бойынша шығыстар негізгі және үстеме шығыстар деп екіге бөлінеді. Негізгі шығыстар дегеніміз тікелей өндіріс үдерісіне қатысты жұмсалған қаражат (шикізат, негізгі және қосымша материалдар, жанармай, қуат, қызметкерлер жалақысы және т.б.). Цехтік, жалпы зауыттық, өндіріске қатысы жоқ және тағы басқа шығындар үстеме шығысқа жатқызылады. Өйткені олар өндірісті басқару және жүргізу сияқты жалпы шығындар ретінде жұмсалады.
Болашақта кіріс түсіру үшін алдын-ала шығыс жасау қажеттігі туындайды. Міне, бұл бизнестің аксиомасы болып табылады. Олай болса, кәсіпорынның жұмысы кейіннен табыс әкелетін, бірақ шығындар тудыратын бір уақытта жүзеге асырылатын саны көп шаруашылық операцияларға жіктеледі. Белгіленген уақыт аралығында (мысалы, бір жыл) осы операциялардан түскен табысты біріктіріп, осы кезеңдегі кәсіпорынның жалпы шығындарымен салыстырып, бір кезең бойынша түскен табысты анықтайды. Анықталған сома жеке капитал құнының өсімі болып есептелетін табысқа дәлме-дәл тең болып шығады.
Қаржы менеджментінде кәсіпорын табысы, біріншіден, активтердің қымбаттауы нәтижесінде жеке капиталдың ұлғаюы деп түсіндіріледі; екіншіден, қорытынды кезең бойынша кәсіпорынның жалпы табысының жалпы шығындарынан асып түсуі аталады.
Бухгалтерлік есеп теориясында шаруашылық жұмыстың фактілерін уақытша анықтаудың принциптері бар. Қысқаша түрде оны жиі есептеу принципі деп атайды. Бұл принциптің мәні бойынша, шығындар орындалған болып есептеледі, ал кәсіпорын белгіленген ақша көлемін жұмсап, есептеу шотына түсіреді.
Төменде келтірілген бухгалтерлік теңдік есептеулердің негізгі формаларының экономикалық өзара қарым-қатынасы туралы түсінік береді: тазалай табысты (таза шығыс) білдіретін кіріс пен шығыстың айырмасы, кіріс пен шығыстың есептемесі арқылы нәтижесін береді және кәсіпорынның жеке капиталын ұлғайтады (кемітеді).
Активтер= Міндеттемелер + Капитал + Кіріс - Шығыс
Кәсіпорынның жұмыс істеу кезеңінде теңдіктің құрамдас бөліктері өзгеріп отырады, бірақ оның өзі өзгеріссіз қалады 2.

1.3 Ақшаның уақытша құны, тәуекелдiк активтердiң құны

Ақшалай қаражат ағымының маңызды қасиеттерінің бірі - уақыт бойынша бөлінісі. Қаржы менеджментінің негізін қалаушы принциптерінің бірі ақшаның уақытша құндылығын, яғни оларды алу мен жұмсау аралығындағы уақыттың ұзақтығына тікелей нақты тәуелділігін мойындау болып табылады. Бизнестің алтын ережесіне сәйкес: бүгінгі алынған ақша сомасы ертеңгі алынатын сомадан артық болады. Бұл ереженің болуының басты себептері келесіде:
- нарық жағдайында кез келген ақшалай қаражат сомасы инвестицияланып біршама уақыт өте табыс әкелуі тиіс;
- инфляцияның ең төмен деңгейіне қарамастан уақыт өте келе ақшаның сатып алу құндылығы төмендейді;
- жекелеген тұлғалардың ағымдағы тұтынысы келешектегі тұтыныстан құндылау көрінеді.
Қаржы менеджменті бойынша кәсіпорындар мен корпорациялардың нақты және қаржылық активтерін қалыптастыру және қолданумен байланысты қаражат ағымының қозғалысын басқаратын шешімдерді қабылдайды, жүзеге асыру әдістері мен принциптерінің жүйесін қолданады.
Қаржы менеджментінде уақыт факторын ескеру екі әдіс бойынша жүргізіледі: компаудинг (ұлғайту) және дисконттау әдістері, олардың негізінде пайыздық мөлшерлемені пайдаланып есептеулер жатыр. Тар мағынасында пайыздық мөлшерлеме қарызға алынған ақшаны қолданған үшн төленетін баға. Бірақ қаржы менеджментінде оны қолға түскен пайданың жұмсалған қаражатқа қатынасы ретінде орындалған операциялардың табыс деңгейін есептеуге қолданады, ондық бөлшек немесе пайызбен есептеледі.
Алғашқы алынған қарыз сомасы мен пайыздық мөлшерлеме мәні беріліп, ұлғайған соманы анықтау процесі компаудинг, яғни өсіру процесі деп аталады. Болашақта ұлғайған соманың мәні мен пайыздық мөлшерлеме (дисконттау коэффициенті) мәні беріліп, алғашқы алынған қарыз сомасын анықтау процесі дисконттау деп аталады. Бірінші жағдайда ақшалай ағынның қозғалысы, ал екіншісінде болашақтағы соманың нақтыға айналуы қарастырылады.
Компаудингтің, яғни өсіру процесінің экономикалық мәні инвестордың операция соңында қалайтын немесе алатын сомасының мөлшерін есептеуде жатыр. r пайыздық мөлшерлемесін пайдаланудан келесі анықталады,
FV = PV+ PV*і және PV*і 0 (2.1.)
Басқа сөзбен айтқанда, ұлғайту әдісі уақыт өткеннен кейін белгіленге r пайыздық мөлшерлемесіне сүйене отыра ағымдағы соманың (present value - PV) болашақтағы сомасын (Future value - FV) анықтауға мүмкіндік береді.
Дисконттаудың экономикалық мәні әртүрлі есептеу аралықтарында әр түрлі ақшалай ағынның қозғалысын уақытпен реттеуге негізделеді. Дисконттау коэффициенті инвестицияланатын капиталдан әр жыл сайын қанша қайтару пайызын қалайтынын немесе алатынын көрсетеді. Мұнда анықталатын PV болашақтағы FV мөлшерінің қазіргі мәнін көрсетеді.
Ссудалық - қарыздық операциялар коммерциялық есептеулердің негізін салады. Осындай операцияларда ақшаның уақытша құндылығы көрінеді. Дисконттау мен компаудинг қаржлық талдауда да маңызды орын алады, өйткені бұл әдістер ақшалай ағынды бағалаудың құралы болып табылады.
Мысал 1: Қандай да бір Х адамы S0=2 млн.теңге сомасына ие делік. Ол соманы адам жылына 10%-дық депозитке сала алады.
Жағдай ойдағыдай жүзеге асырылса (инфляция, салық салымы болмағанда, банк өтімділік қабілетін жоғалтпаса), операцияның нәтижесінде бір жылдан кейін Х адамының қоржынында 1,1млн.теңгеге тең сома болады.
(2млн.теңге + 2млн.теңге * 0,1) = 2млн. теңге* (1 + 0,1) = 2,2 млн. теңге.
Егер аталған сома (2млн. теңге) Х адамының қолына бір жылдан кейін түссе, ол операциядан бас тартуға мәжбүр болады, олай болса ол 200мың теңгеге тең табысты иемдену мүмкіндігін жоғалтады.
Олай болса тек қана бір жылдан кейін қолымызға түсетін S1=2млн.теңге сомасы аталған жағдайда Х адамына қазір қолда бар эквивалентті Sо сомасымен салыстырғанда, құндылығы аз болады. Өйткені соңғы соманы имдену мүмкіндігі 200мың теңгеге тең қосымша табыс әкеледі және жалпы соманы 2,2млн.теңгеге дейін жеткізіледі.
Бұл мағынада келешектегі 2млн. теңгенің ағымдағы құны Х адамы үшін 10%-дық мөлшерлемемен банкке салуға қажетті сомаға эквивелентті болып отыр.
2млн. теңге (1+0,1) = 1,82 млн.теңге.
Көрсетілген көлемі бойынша бірдей, бірақ қолға алу уақыты (t0 != t1) әр түрлі екі соманың ақшалай теңсіздігі (S0 = S1 = 2млн.теңге) - қаржы әлемінде кең таралған, әрі танылған құбылыс. Бұндай құбылыстың орын алуына бірнеше себеп бар:
- қолда бер кез келген ақшалай сома нарықтық жағдайларда лезде түрде инвестицияландырылады немесе бірнеше уақыт өткен соң табыс әкелуі мүмкін;
- инфляция төмен деңгейде болғанның өзінде кез келген ақша сомасы уақыт өті өзінің сатып алу қабілетін азайтады;
- жалпы жағдайда индивидумдармен ағымдағы қолдануды болаша қолданумен салыстырғанда артық көру.
Бұл құбылысты зерттеу ақшаның уақытша құндылығы принципінің анықтамасында көрінісін тапты. Ал аталған құбылыс қазіргі заманғы қаржы менеджментінің үшкірбұрышты тасы болып табылады. Осы принципке сәйкес, бүгінгі қолда бар нәрсенің құны ертеңге қарағанда артық. Олай болса келешектегі қорлар бүгінгі қорлармен салыстырғанда құндығылығы аз.
Ақшаның инфляциялық құнсызданумен қатар бұл экономикалық құбылысты түсіндіретін кем дегенде тағы үш маңызды фактор бар. Біріншіден, бүгінгі ақша ертеңгі ақшадан құндырақ болады. өйткені ертеңгі ақшаны қолға түсіре алмау қаупі орын алады. Ақшаны алушыдан ертеңгі ақша уақыт аралығында неғұрлым алыс болса, соғұрлым қауіп арта түседі. Екіншіден, қолында бүгінгі ақша бар экономикалық субъект ақша қорын кәсіпке салып, табыс әкеле алады, ал ақшаны ертең алушы бұл мүмкіндікті жоғалтады. Бүгінгі ақшамен қандай да бір уақыт аралығында (мәселен, оларды қарызға бере отыра) қош атысып, ақшаны иемденуші ақшаның қайтарылмау қаупіне ұшырайды, сонымен қатар инвестицияланған ақшадан еш табыс түсірмей шынайы экономикалық шығындарға батады. Бұдан бөлек, ақша иемденушінің төлем қабілеті азаяды, себебі ақшаның орнына берілетін кез келген кепілдеме таза ақшаға қарағанда өтімі әлдеқайда төмен. Яғни, несие берешегінің өтімділік қабілетін жоғалту мүмкіндігі пайда болады және бұл жағымды уақыт талғамының үшінші себебі болып табылады. Сол себепті ақша иемденушілердің басым көпшілігі ақысыз түрде осыншама көп қауіптерді қабылдауға келіспейтіні айқын болып отыр. Сонымен бірге, несие бере отыра, тіпті ақшасынан уақытша айырыла отыра, несие беруші ақша қайтарылғанда барлық рухани және материалдық қолайсыздықтарды өтейтін шарттарды бекітеді.
Осы өтеудің сандық шамасы пайыздық мөлшерлеме болып табылады. Оның көмігімен бүгінгіақшаның келешектегі құны (мәселен, оларды қарыға берсе) және ертеңгі ақшаның қазіргі(осы кезеңдегі, ағымдағы, келтірілген) құны анықталуы мүмкін. Мысалы, тауарды бір жылдан кейін жеткізуге немесе қызмет көрсетуге уәде беретін болса осы ережені қолдануға болады. Бірінші жағдайды ұлғайту операциясы деп атайды, сондықтан болашақтағы ақшаның құнын ұлғайған деп атайды. Екінші жағдайда болашақ құнды ағымдағы құнға келтіру немесе дисконттау жүзеге асырылады. Осыдан дисконтталған, келтірілген немесе ағымдағы құн терминдері пайда болған. Пайыздық мөлшерлеме бойынша ақшаны өсірмелеу операциясы жеңіл және түсінуге оңай болып келеді, себебі біз ақшаны қарыға ала отыра, нмесе қайтара отыра осы операциямен соқтығысамыз. Әйткенмен де, қаржы менеджментінде ақша ағымдарын дисконттаудың және уақыт бойынша бөлінген төлемдердің көлемін салыстыру үшін болашақтағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.