Дағдарыс қарсаңындағы бейбіт келісімдер желісі
Соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар жүйесі (1919-1939 жж.): эволюция мен дағдарыс.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1
БIРIНШI ДҮНИЕЖҮЗIЛIК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖӘНЕ ӘЛЕМДІ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕСІ
6
1.1
Әлемді қалпына келтірудегі Версаль-Вашингтон жүйесі
6
1.2
Дағдарыс қарсаңындағы бейбіт келісімдер желісі
10
2
СОҒЫСАРАЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МЕН БЕЙБІТ ӘЛЕМ ҚҰРУДАҒЫ ПРИНЦИПТЕР
26
2.1
Батыс Еуропа және КСРО елдерiндегі халықаралық қатынастардың дамуы және саяси жүйедегі эволюция
26
2.2
Орталық және Оңтүстiк Шығыс Еуропа елдерiндегі саяси-экономикалық дағдарыс
47
3
ЕКІНШІ ДҮНИЕЖҮЗIЛIК СОҒЫС ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ӘЛЕМДІК ЖАҒДАЙ
62
3.1
Еуропа елдерінің 30-40 жж. саяси өмірі мен оған АҚШ-тың ықпалы
62
3.2
Соғыс қарсаңындағы әлемдік халықаралық дағдарыстың салдары
69
ҚОРЫТЫНДЫ
75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
77
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Еуропа және Америка елдерiнiң қазiргi заман тарихының бiрiншi кезеңi 1918-1945 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең ХХ ғасырдың бас кезiндегi капиталистiк қоғамның негiзгi мәселелерiн қарастырады. Соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар жүйесінің қазiргi заман кезеңiндегi iргелi өзгерiстердiң мазмұнына, оның iшiнде экономикалық-әлеуметтiк және саяси дамуға тигізген салдарын зерттеу - өзекті мәселелердің бірі.
1918 жылы 11 қарашада Франциядағы Компьен орманында Антанта мемлекеттерiнiң талабымен Германия жеңiлгендiгiн мойындап, бiтiмге қол қоюға келiстi. Төрт жылға созылған соғыс аяқталды.
1919 жылы 18 қаңтарда соғыстың қорытындысы шығарылып, жеңген елдер мен Германия және оның одақтастары арасында келiсiмге келу үшiн Париж қаласында халықаралық конференция өз жұмысын бастады. Конференцияға 27 елден делегаттар қатысты. Францияның премьер-министрi Жорж Клемансо, ағылшын премьер-министрi Дэвид Ллойд-Джордж және АҚШ президентi Вудро Вильсон қатысып, басшылық жасады [1, 65].
Париж конференциясының алдында соғыстан кейiнгi халықаралық қатынастағы, әлемдегi өзгерiстердi ескере отырып, дүниенi қайта құру мәселесі тұрды:
- халықаралық қатынастағы өзгерiстердi ескере отырып, жаңа принциптердi қалыптастыру;
- iрi капиталистiк елдер арасындағы дүниежүзiлiк ықпалды реттеу;
- Германия мен Түркияның отарларының тағдырын шешу.
Дипломдық жұмыста сондай-ақ Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi халықаралық қатынастардың, Германиядағы қараша революциясы мен Ресейдегi 1917 жылғы қазан төңкерiсiнiң дүниежүзiлiк әлемге тигiзген әсерi және жаңа қоғамдық-саяси дамулары қарастырылады. 1918 жылғы капитализмнiң тұрақтануы, экономикалық дағдарыс жылдарындағы iрi капиталистiк елдердегi экономикалық-әлеуметтiк өзгерiстер анықталады. Қазiргi заман кезеңiндегi басты оқиғалар - капитализмнiң мемлекеттiк реттеу механизмi, АҚШ-тағы жаңа бағыт саясаты, Италиядағы корпоративтiк-мемлекеттiк жүйе дәрiс барысында кең қамтылады. Франция мен Испания тарихындағы халық майдан кезеңi, Орталық және Оңтүстiк Шығыс Еуропа елдерiндегi жаңа тәуелсiз мемлекеттердiң құрылуы, буржуазиялық саяси партиялардың саясаты көрсетiледi.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар жүйесін зерделеу, оның ішінде эволюция мен дағдарыс кезеңдеріне тереңірек тоқталу.
Қойылған мақсатқа орай, мынадай міндеттер белгіленді:
- ХХ ғасырдың бiрiншi жартысында болған тарихи процестердегi экономикалық-әлеуметтiк және саяси өзгерiстерге шолу жасау;
- 1918-1945 жылдар аралығындағы революциялық өрлеу кезеңiне тоқталу;
- 1918 жылғы Германиядағы қараша революциясы, оның сипаты, екi соғыс аралығындағы халықаралық қатынастарға сипаттама беру;
- КСРО-ның сыртқы саясатының принциптерi, халықаралық қатынастардың жаңа стратегиясы мен тактикасындағы өзгерiстерге назар аудару;
- ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы капиталистiк қоғамдағы дағдарыс, оның шығу себептерi, буржуазиялық реформа, мемлекеттiк реттеу, жаңа даму моделiн белгілеу;
- мемлекеттiк-монополиялық капитализмнiң жаңа даму үлгiсi фашистiк Италия мен Германиядағы корпоративтiк-монополияның дамуын зерделеу;
- АҚШ-тағы Ф.Рузвельттiң жаңа бағыт саясатын қарастыру;
Еуропа және Америка елдерiнiң қазiргi заман тарихының бiрiншi кезеңiндегi iрi оқиғалардың бiрi - 1917 жылғы Ресейдегi Қазан төңкерiсiнен кейiнгi Кеңестiк Ресейдiң тарихы тұңғыш рет енгiзiлiп отыр.
Теориялық және әдістемелік негізі ретінде аталмыш зерттеу тақырыбы бойынша қазақстандық және шет елдік ғылыми еңбектердің кешенді талдамасы, сондай-ақ, дәйекті және статистикалық материалдардың жинағын жатқызуға болады. Жұмыстың тарихнамалық сараптамасы қазақстандық және шетелдік зерттеушілердің жұмыстарының кең ауқымын қарастыру негізінде жасалды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 БIРIНШI ДҮНИЕЖҮЗIЛIК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖӘНЕ ӘЛЕМДІ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕСІ
1.1 Әлемді қалпына келтірудегі Версаль-Вашингтон жүйесі
Ірi державалық елдер Париж конференциясында өз мүдделерiне ыңғайлы шешім қабылдау үшiн күрес жүргiздi. АҚШ-тың конференциядағы негiзгi мақсаты дүниежүзiлiк әлемде өзiнiң үстемдiгiн қалыптастыру болды. Бiрақ бұған Париж конференциясында Франция мен Англия басшылары қарсылық жасады. АҚШ-тың мұндай саясат жүргiзуiне оның бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi экономикалық дамуы негiз болды. Соғыстан кейiн Франция мен Англияның экономикасы күйзелiске ұшырап, экономикалық даму жағынан АҚШ-тан артта қалды. Соғыстың ауыртпалығын Франция мен Англия көтердi. АҚШ соғысқа тек 1918 жылы ғана кiрiстi. Соғыста АҚШ-тың 50 мың адамы өлiп, 230 мың адам жараланған. Соғыс жылдарында АҚШ соғыс өнеркәсiбi 335 млрд. доллар таза пайда келтiрдi.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн АҚШ дүниежүзiнде қаржы саласында толық үстемдiк алды. Шетелдердегі инвестициясы өсіп, Канада мен Латын Америка елдерiнде 7 млрд. доллар, Еуропа елдерiнде 18 млрд. долларға жеттi. АҚШ президентi В. Вильсон: Дүниежүзiне кiм көп ақша берсе, сол ел әлемде билiк жүргiзуi қажет - деген болатын [2, 121]. Сөйтiп, АҚШ дүниежүзiлiк үстемдiк жасау үшiн күрес жүргiздi. Бұл саясатты iс жүзiне асыру үшiн АҚШ президентi Париж конференциясына 14 пункттен тұратын бағдарламасын әкелдi. Бағдарламаның мазмұны төмендегiдей болды:
- Антанта елдерiнiң арасындағы жасырын келiсiмдерден бас тарту;
- дүниежүзiлiк мұхиттар мен теңiздерде еркiн жүзу;
- барлық кедендiк кедергiлердi жойып, халықаралық ашық есiк және ашық қол принципiн сақтау;
- отар елдердiң мәселесiн әдiлеттi шешу;
- қару-жарақты қысқарту;
- Германиямен және оның одақтастарымен әдiлеттi келiсiмдер жүргiзу;
- дүниежүзiлiк дау-жанжал мәселелердi бейбiт жолмен шешу үшiн халықаралық ұйым - Ұлттар Лигасын құру.
Париж конференциясында АҚШ Президентi В.Вильсонның бейбiтшілік сүйгiш саясатын бiлдiрген 14 пункттен құрылған бағдарламасына Франция мен Англия басшылары қарсы шықты.
14 пункттен тұратын бағдарламаның мазмұнынан АҚШ-тың экспанциялық саясаты анық көрiндi. Бұл бағдарламадағы АҚШ саясатының мәнi дүниежүзiлiк әлемде үстемдiк жүргiзу екенін түсiнiп, Франция мен Англия Париж конференциясында АҚШ саясатын әшкерелеп, Вильсонның бағдарламасын қабылдамады. Бiрақ оның Ұлттар Лигасын құру бағдарламасын Клемансо мен Ллойд-Джордж қолдап, халықаралық қатынастағы дау-жанжал мәселелердi шешуде айтарлықтай рөл атқаратын ұйым құруға келiстi.
Соғыстың қорытындысын баянды ету үшiн жеңген елдер Париж конференциясында Германия және оның одақтастарымен келiссөздер жүргiзуге кiрiстi. Париж қаласындағы Версаль сарайында Германия мен жеңген елдер арасында келiссөздер басталды.
Бұл келiссөздер барысында Германияның жер мәселесi қаралды. 1870-1871 жылғы Франция-Пруссия соғысында Германияға берiлген Эльзас және Лотарингия Францияға қайтарылды. Саар облысы 15 жылға Ұлттар Лигасының қарауына берiлдi. Польшаның батыс жерi Померания мен Познань қайтарылды. Данциг (Гданьск) қаласы ерiктi қала ретiнде Ұлттар Лигасына басқаруға берiлдi. Бельгия Эйпен және Мальмеди аудандарын қайтарып алды. Данияға Шлезвиг қайтарылды. Версаль бiтiмi бойынша Германия жерінің 81 бөлiгiнен айырылды.
Екiншiден, Рейн өзенiнiң сол жақ жағалауы түгелдей 15 жылға одақтастар әскерлерiнiң бақылауына өттi. Германия Рейн өзенi бойынан өз әскерлерiн әкетуге келiстi. Германияға 100 мың әскер ұстауға рұқсат берiлдi. Германия өзiнiң соғыс-теңiз флотынан айырылды.
Үшiншiден, Версаль келiсiмінде Германияның соғыс шығындарын өтеу (репарация) мәселесi қаралды. Бұл мәселенi шешу үшiн репарациялық комиссия құрылып, 1921 жылы аталмыш комиссияның шешiмiмен Германия 226 млрд. марка төлеу керек болды. 1921 жылы мамыр айында Германия 132 млрд. марка төлейтiн болып келiстi. Репарациялық төлемнiң 52%-ын Франция, 22%-ын Англия, Италия - 10%, Бельгия - 8%-ын алатын болды.
Төртiншiден, Германияның отарлары туралы мәселе қаралды. Африкадағы Германияның отарлары Танганьика, Тогоның батысы және Камерунның бiр бөлiгi Англияға берiлдi. Намибия - Британияның доминионы Оңтүстiк Африка Одағына өттi. Тогоның шығыс бөлiгi, Камерунның көп бөлiгi және Руанди, Берунди Францияға берiлдi. Германияның Тынық мұхиттағы отарлары Жапония мен Англияға өттi. Мариан, Каролин және Маршалл аралдары Жапонияға берiлдi. Қытайдағы Шаньдун түбегi Жапонияға қайырылды. Австралия мен Жаңа Зеландияға Жаңа Гвинейдiң шығыс бөлiгi, архипелаг Самоа берiлдi.
1919-1920 жылдардағы Германия және оның одақтастарымен болған келiссөздер Еуропа мен Азия картасына көптеген өзгерiстер әкелдi.
Бiрiншiден, Еуропадағы Австро-Венгрия империясы құлады. Париж конференциясында Антанта елдерi тәуелсiздiк алған Чехословакия, Польша, СХС (Серб, Хорват және Словен) корольдiгiн мойындады. Жер өзгерiстерiн бекiттi. Истрия түбегінде Триест қаласы, Оңтүстiк Тироль Италияға берiлдi. Батыс Белоруссия мен Батыс Украина Польшаға, Трансильвания және Буковина Румынияға тиiстi болды.
Екiншiден, 1919 жылы қарашаның 27 күнi Болгария мен жеңген елдер арасында Нейя келiсiмi болды. Батыс Франция Грецияға берiлiп, Эгей теңiзiне Болгария шыға алмайтын болды. 2566 кв. км жер Югославия (СХС) корольдiгiне қайтарылды. Болгария 2 млрд. 250 млн. марка репарация төлейтiн болды. 1919 жылы 10 қыркүйекте Сен-Жерменде Австриямен келiсiмге қол қойылды. 84 мың км2 жерi 6,7 млн халқымен Австрия Республикасы құрылды. Келiсiм бойынша Австрияның Германияға және басқа елге бiрiгуіне тыйым салынды. 1919 жылы наурыз айында Венгрия мен Трианон келiсiмi жасалды. Бұл келiсiм бойынша Венгрия Австрияны мойындады. Румынияға Трансильвания мен Баната берiлдi. Хорватия - Югославияға, Словакия және Закарпат Украинасы - Чехословакияға берiлдi. 1920 жылы 10 тамызда Севр қаласында Түрiк мемлекетiмен келiсiмге қол қойылды. Түрiк Республикасының жерi Кiшi Азия бөлiгi мен Стамбул қаласы және Фосфор бұғазымен шектелдi. Измир қаласы Грецияға өттi. Шығыс Араб елдерiндегi Палестина, Трансиордания және Ирак Англияға, Сирия мен Ливан Францияға берiлдi. Батыс Армения жерi түрiктердiң мандаттық билiгiнде қалды. Күрдістан - түрiктерге берiлдi. Фосфор мен Дарданелл ұлы державалардың халықаралық комиссиясының бақылауында қалды.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi Версаль және басқа бiтiмдер жүйесi халықаралық қатынастағы жаңа саясат империалистiк елдер арасындағы қатынастардың жаңа бағытта дамуына әкелдi. Жаңа халықаралық жүйенiң ерекшелiктерi:
1. Империалистiк елдер арасындағы қайшылықтарды келiссөздер арқылы шешуге келiстi;
2. Қару-жарақты қысқарту;
3. Халықаралық ұйым Ұлттар Лигасы құрылды;
4. Версаль бiтiмi империалистiк елдердiң агрессиялық саясатын тежедi;
5. Кеңестiк Ресейге қарсы Санитарлық кардон саясатын ұстады.
6. Батыс Еуропа елдерi ХХ ғасырдың 20-жылдарында Кеңес Одағын елшiлiк негiзде мойындауға мәжбүр болды;
7. Халықаралық қатынаста жаңа Кеңес Одағының сыртқы саясаты қалыптасып, жаңа халықаралық қатынасқа өзгерiстер әкелдi.
Версаль келiсiмiнiң барысында АҚШ үкiметiнiң саясаты жеңiлiс тапты, бiрақ АҚШ өзiнiң дүниежүзiн билеу саясатынан бас тартпай, Вашингтон конференциясын шақырды.
ХХ ғасырдың 20-жылдарында АҚШ Версаль бiтiмiнiң қайта қаралуын талап ете бастады. АҚШ-тың ойы Париж конференциясында сыртқы саясаттың жеңiлiс табуы, жаңадан Батыс Еуропа елдерiн өзiнiң билеу саясатын жүзеге асыруға көндiру болды.
АҚШ үкiметiнiң тiкелей ұсынысымен 1921 жылы 12 қарашада бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстың аяқталуының үш жылдығына орай Вашингтон конференциясы ашылды. Конференция жұмысына тоғыз ел - АҚШ, Англия, Франция, Жапония, Италия, Бельгия, Голландия (Нидерланды), Португалия және Қытай қатысты. Конференцияны ашуда сөз сөйлеген АҚШ президентi Гардинг салтанатты түрде: Бiз дүниежүзiнде бейбiтшiлiк пен тұрақтылықты орнату үшiн бас қосып отырмыз - дедi [3, 87]. Америка Құрама Штаттарының конференциядағы ұсыныстары мен мақсаты қандай болды?
Бiрiншiден, Қытайдағы Жапонияның ықпалын әлсiрету; екiншiден, Англияның әлемдiк мұхиттар мен теңiздердегi үстемдiгiн әлсiрету; үшiншiден, Тынық мұхит аралдарында мандаттық статускво құқықтарының сақталуын бақылау. Вашингтон конференциясы 1922 жылы 6 ақпанда аяқталды. Вашингтон конференциясының барысында АҚШ өзiнiң дүние жүзiндегі қаржылық үстемдiгiн пайдаланып, өзiнiң негiзгi қарсыластарын көндiрді де, дүниежүзiлiк билеу саясатын жүргiзуге жол ашты.
1922 жылдың 6 ақпанында тоғыз держава келiсiмiне қол қойылды. Мұнда Қытай елiнiң егемендiгi мен жер тұтастығы екі жүзділікпен жарияланып, ашық есiк және тепе-тең қатынас принципi ұсынылды.
АҚШ-тың ашық есiк саясаты 1899 жылы жарияланған болатын, ол Вашингтон конференциясында 1922 жылы жүзеге асты. Бұл саясаттың негiзгi мақсаты Қытайдағы Жапонияның ықпалын әлсiрету едi. Сөйтiп, тоғыздық келiсiм барысында Жапония Қытай экономикасына салып отырған заем және несиеден, сондай-ақ Маньжуриядағы салып жатқан темiр жол құрылысынан бас тартты. Қытайдағы кеңесшiлерiн кейiн шақырып алды. Сонымен қатар, Шаньдун түбегiн де Қытайға қайтарды. Сөйтiп, Жапония Қытайдағы беделiнен айырылды.
Екiншiден, конференцияда бес ел келiсiмiне қол қойылды. Соғыс-теңiз қару-жарақтарын қысқарту туралы мәселе бойынша сөз сөйлеген АҚШ-тың мемлекеттiк хатшысы Чарльз Эванс Хьюз мынадай ұсыныстар жасады: жоғары тоннаждағы линкор соғыс кемелерiн жасауды тоқтата тұру; ескi соғыс кемелерiн жою; ұлы держава елдері арасындағы соғыс-теңiз кемелерiнiң арақатынасын реттеу. АҚШ-тың негiзгi ойы жаңадан соғыс-теңiз кемелерiн жасап, Англияның әлемдiк сулардағы үстемдiгiн әлсiрету болатын. Конференциядағы бес ел келiсiмiне сәйкес елдер 35 мың тонналық кеме жасаудан бас тартты. Бұл келiсiмге - АҚШ, Англия, Жапония, Франция және Италия қол қойды. Кеме жасаудағы үлес салмағы АҚШ - 5, Англия - 5, Жапония - 3, Франция - 1,75, Италия - 1,75 болып пропорциялық түрде белгiлендi. 575 мың т. линкор жасау - АҚШ және Англия үлесіне, 315 мың т. линкор жасау Жапонияға және 175 мың тоннадан Франция мен Италияның үлесіне тиді.
Үшiншiден, Вашингтон конференциясында АҚШ, Англия, Жапония және Франция төрт елдiк келiсiмге қол қойды. Бұл келiсiмде Тынық мұхит аралдарын пайдалану құқықтарын реттеу сөз болды. АҚШ-тың мақсаты Тынық мұхит аралдарындағы Жапонияның беделiн әлсiрету және 1902 жылғы ағылшын-жапон келiсiмiнiң күшiн жою болды. Жапония делегациясы бұл келiсiмнiң жойылуына қарсы тұрды. Ағылшын уәкiлi: Сiздер қорықпаңыздар, бір келiсiмнiң орнына төрт келiсiм қабылданды деп жапондықтарды тыныштандыруға тырысты. Жапон делегациясының уәкiлi: Сiздер бәрiбiр бiздiң келiсiмдi жерге көмдiңіздер деген жауап қайтарды [3, 104].
Сонымен, 1921-1922 жылдардағы Вашингтон конференциясы Америка Құрама Штаттарының ең iрi жеңiсi болды. Олар Париж конференциясындағы жеңiлiстiң есесiн қайтарды. АҚШ-тың дүниежүзiн билеу және ұлы державалық саясаты асықпай iс жүзiне аса бастады. Бiрақ, Версаль-Вашингтон келiсiмдер жүйесi империалистiк елдер арасындағы қайшылықтарды жоя алмады. КСРО үкiметiнiң сыртқы саясатының қалыптасып, нығая түсуіне байланысты АҚШ көп жылдар бойына өзiнiң билеу саясатын еркiн жүргiзе алған жоқ. Версаль-Вашингтон жүйесi, ұлы держава елдерінiң арасындағы қайшылықтар, фашизм және агрессиялық елдер саясаты екiншi дүниежүзiлiк соғысқа әкелдi.
1.2 Дағдарыс қарсаңындағы бейбіт келісімдер желісі
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қорытындысын жеңілген елдермен бейбіт келісімдермен бекіту және соғыстан кейінгі дүниежүзінің құрылым мәселесін шешу үшін жеңген державалар конференция шақырды. Францияның талабымен конференция Парижде өткізілетін болды. Бейбіт конференция Парижде 18 қаңтар 1919 жылы-дәл сол 1871 жылы Германия империясының құрылғаны жарияланған күні өз жұмысын бастады. Конференцияны ашқан француз президенті Пуанкаре салтанатты түрде Германия жөнінде былай деді; Рожденная в несправедливости, она закончила свое существование в бесчестии [2, 11].
Конференцияға 27 елдің өкілдері қатысты. Оның жұмысы ашық дипломатия үлгісі ретінде кең түрде хабарланды. Француз астанасына мыңдаған делегаттар келді. Алайда оның ішінде тағдыры шешілетін Германия өкілдері болған жоқ. Кеңестік Ресей де шақырылмады, қатыспады. Конференция антикеңестік соғыс интервенциясын дайындау жағдайында өтті. Конференция ашылған күні одақтастар Ресейге одақдастардық интервенциясының қажеттілігі жөнінде құжат қабылдады. Конференцияда Орыс мәселесі негізгі мәселенің біріне айналды. Конференцияға 27 мемлекеттің өкілдері қатысқанымен барлық мәселені шешуде жетекші рольді АҚШ призиденті Вудро Вильсон, Англия премьер-министрі Гарольд Ллойд Джордж, Франция премьер-министрі Жорж Клемансо атқарды.
АҚШ Бельгияны қалпына келтіру үшін, Францияға Эльзас пен Лотарингияны қайтару, бейбітшілікті қолдау үшін халықаралық ұйым қажет деп есептеді. Бұл дүниежүзілік қырғынды болдырмауды жақтайтындарға Вильсонның ұсынысы барынша әділ және демократиялық болып көрінді. Шынында да, бұл дүниежүзілік саясатта жаңа ой еді. Алайда, большевиктер Антанта елдерінің құпия келісімдерін жарияланған соң, Вильсон ол туралы білмесе де, оның беделі елдің ішінде түскен болатын. Американдықтардың түсінігінше, олардың солдаттары Европа державаларының құпия мүдделері үшін соғысқандай болып көрінді. Елдің ішінде АҚШ-тың Европа істеріне араласпау, дәстүрлі оқшаулану саясатын қолдағандар көбейді. 1918 жылғы конгресске сайлау кезінде В.Вильсонның оппонеттері - республикандықтар сенатта көп дауысқа ие болды. Президент жасаған халықаралық келісім сенатта бекітілетін болғандықтан, бұл жағдайдың едәуір мәні болды. Дегенмен, АҚШ дүниежүзілік гегемондыққа ұмтылды. Соғыс Құрама Штаттарды орасан байлыққа кеңелтті. Соғыс жылдарында АҚШ Антантаның соғыс арсеналына, азық-түлік пен оқ-дәрінің маңызды көзіне айналды. АҚШ Европа елдеріне 10 млрд.долларға жуық несие берді. Американ капиталистерінің инвестициясы 6,5 млдр.долларды құрады. АҚШ-тың басқарушы топтары дүниежүзілік кредиторлық жағдайын дүниежүзілік үстемдікке жетуге пайдалануға тырысты. АҚШ европалық рынок үшін аянбай күресті. Осы мақсатта АҚШ-тың болашақ президенті Г.Гувер басқарған АҚШ азық-түлік әкімшілігі, кейінірек Американ әкімшілік көмегі құрылды. Осылайша американ капиталы ашыққан халықтар мен елдерге көмек ұранымен соғыстан кейінгі дүниежүзінде өз позициясын нығайтуға ұмтылды [3, 147].
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Ұлыбританияны Америка Құрама Штаттары екінші орынға ығыстырғанымен, ол Ұлы державалық статусын сақтап қалды. Бейбіт конференция басталғанға дейін Ұлыбритания соғыста көздеген мақсатының бәріне жетті. Ең бастысы, Германия теңізде және дүниежүзілік рынокта бәсекелесі болудан қалды. Герман флоты өмір сүруін тоқтатты. Британ доминиондары Герман отарларының біраз бөлігін иемденді, ал Англияның өзі Таяу Шығыста Түрік империясының мұрасына бақылау орнатты. Ағылшын дипломатиясы бейбіт конференцияда өз алдына мынадай міндеттерді қойды: қолы жеткен жетістіктерді нығайтып; айырылып қалмау; Кеңестік Ресейді тұншықтыруға қол жеткізу; Францияның Европада, АҚШ-тың дүниежүзінде гегемондығына жол бермеу. Осындай міндеттерді қоя отырып Англия Францияға Эльзас пен Лотарингияның қайтарылуын қолдады. Европада соғыстан кейінгі құрылымдағы басты талабы - қарусыздану арқылы бейбітшілікті қамтамасыз ету және бейбітшілік гаранты ретінде Ұлттар Лигасын құру болды. Конференцияда ағылшын дипломатиясы тәжірибелі саясаткер Ллойд Джордж басқарды.
Л.Джордждың Вильсоннан өзгешелігі оны парламент толық қолдады, 1918 жылғы сайлау ол басқарған коалиция кіретін партия үлкен басымдылықпен жеңіске жетті. Дегенмен Англияның жағдайы мәз емес еді. Британ империясы бұрынғы зор қуатынан айырылды: доминиондары дербестікке ұмтылды, ал Үндістан мен Ирландияға өзін-өзі басқару құқын беруге уәде берілді. Англия дүниежүзілік кредитордан қарыз алушы елге айналды. Экономика әлсіреді, финанс пен сауда құлдырады. Германия тарапынан өзінің әскери-теңіз қуатына қауіпті жойғанмен, Англия тез қарқынмен күш алып келе жатқан Американ флотының күшеюінен сескенді. Ұлыбритания Франция мен Жапонияның қолдауына сүйеніп американдық әскери-теңіз флоты құрылысын тоқтатуды талап етті. Англия премьер-министрі Ллойд Джордж: Великобритания истратит все до последней гинеи, чтобы сохранить превосходство своего флота над флотом Соединенных Штатов или любой другой державы, - деп мәлімдеді [4, 352].
Басқа ұлы державаларға қарағанда бірінші дүниежүзілік соғыс барысында Франция көп зақымданды. Оның басты себебі Франция территориясында соғыс қимылдарының жүруі болып табылады. Франция кредит беруші елден қарыз алушы елге айналды. Францияның ең негізгі қарыз алушы мемлекеті - Ресей өзінің міндеткерліктерінің бәрін жойды.
Ресейдегі ақпан революциясы қарсаңында Франция Германияны бөлшектеу және Рейннің сол жағалауында тәуелсіз неміс мемлекетін құру жөнінде патша үкіметімен құпия келісімге қол қойған болатын. Келісім бойынша Францияға Эльзас пен Лотарингияны қайтарып қана қоймай, Саар көмір бассейні беріліп, оның Германиямен шекарасы Рейнге дейін жылжытатын болды. Кейінірек бұл жоспар толықтырылды. Енді Германияның шығыс шекарасына оның бұрынғы одақтасы Ресейді ауыстыра алатын елдер блогын құру көзделді. Франция Германияға көп мөлшерде репарация салуды талап етті және Осман империясы мұрасының біраз бөлігін алуға ұмтылды.
Бейбіт келісімдерді дайындау президент В.Вильсон 14 пункті негізінде жүргізілді де, яғни құпия келісімдер назарға алынбады. Алайда оның шарттары келіссөздерге қатысушыларға өз ықпалын тигізбей коймады. Оңтүстік тироль, Адриантиканың бүкіл шығыс жағалауын және Кіші Азияның бір бөлігін береміз деген уәдемен Антанта жағына бірінші дүниежүзілік соғысқа кірген Италия өз үлесінің берілуін, ал Румыния Трансильвания, Буковина және Австрия-Венгрия мұрасынан Банатты беруді - 1916 жылы берілген уәденің орындалуын талап етті. Румыния 1918 жылдың өзінде Бессарабианы басып алды. Осындай себептерден Париж бітім конференциясында қызу күрес тумауы мүмкін емес еді. Соғыстың жалғасы бітім деп есептеген тәкаппар, қатал, қайсарлы, 78 жасар Клемансо, өзін келіспеушіліктің батпағына малтыққан Европаны құтқарушы деп сезінген 63 жасар Вильсон, екеуі арасында ымыраластырушы ролін атқаруға мәжбүр болған 56 жасар Ллойд Джордж - бұл үлкен үштік бітіспес айтыста бірте-бірте соғыстан кейінгі дүниенің бейнесін қалыптастырды.
Конференция барысында Вильсон Ұлттар Лигасының жарғысын жасау мен талқылауды кезек күттірмейтін мәселе болуға тиіс емес деп есептеді. АҚШ жаңа ұйымда бейбітшілікті сақтауда шешуші роль атқаруға жанталасты. АҚШ-тың гегемондығына Ұлыбритания, Франция, Жапония барынша қарсы шықты. Олар Ұлттар Лигасының жарғысы қабылданған жағдайда территориялық және қаржылық проблемаларды талқылау қиындайды деп қауіптенді. Мәселен, В.Вильсон төрағалығымен Ұлттар Лигасы бойынша арнайы комиссия құрумен шешілді. Сондай-ақ одақтастар герман отарларының тағдырын және шығыс мәселесін талқылады. Ллойд Джордж Франция, Италия, Жапония және басқа мемлекеттер өкілдерінің қолдауымен бұл жерлерді жеңгендердің арасында бөлуді ұсынды. Алайда В.Вильсон отарларды тез арада бөлуге қарсы шықты. Ол: Мир скажет, что великие державы сперва поделили беззащитные части света, а потом создали союз народов [5, 284], - деп мәлімдеді. Вильсонмен Л.Джодж да, Клемансо да келіспеді. Конференция тұйыққа тірелді. 14 ақпан 1919 жылы Вильсон конференция делегаттарын Ұлттар Лигасының жарғысымен таныстырды.
Теңіз еркіндігі мәселесі қызу талас тудырды. Тек 1919 жылдың сәуірінде компромисстік келісушілікке қол жеткізілді. Осыған сәйкес АҚШ өзінің әскери-теңіз бағдарламасын толық жүзеге асырудан бас тартты, бұл мәселе бойынша бір-бірімен хабарласып отыратын болды. Олар Ұлыбританияның теңіз державасы ретінде ерекше жағдайын мойындады. Ұлыбритания өз тарапынан бейбіт келісімдердің бір бөлімі ретінде Ұлттар Лигасын таныды. Кейінірек Ұлттар Лигасына Монро доктринасын енгізу жөнінде шешім қабылданды. Франция мұны Құрама Штаттар Саар және Рейн облыстарына француздық мүддені мойындаған соң қолдады. Осылайша АҚШ Ұлыбританиядан теңіз еркіндігі принципін, екі держава флоттарының теңдігін тануына қол жеткізе алмады. Бұл АҚШ-тың Париж бейбіт конферециясындағы ірі жеңілісі еді. Лидерлік Лигада және басқа проблемаларды шешуде Ұлыбритания Франция қолына көшті. Ағылшын - американ қатынасы осы негізде күрт шиеленісті.
Париж бейбіт конференциясы репарациялық проблемаларды да шеше алмады. Франция Германияны барынша әлсірету принціпінде репарация мөлшерінің көп болуын талап етті. Ллойд Джорж репарацияны тек соғыс ұрпағының төлегені ғана әділетті деп есептеді. Британ дипломатиясы Еуропада бір мемлекеттің гегемондық жетуіне жол бермейтін. Ал Германия талқандаған соң, Еуропада гегемондыққа үміткер тек Франция ғана еді. Ллойд Джоржды Вильсон қолдады. Вильсонның есептеуінше, әлсіреген Германия репарацияны төлей алмайды, бұл американ кредиторларына нұқсан келтіреді, сондықтан Германияның әлсіреуіне қайткенде жол бермеу керек. Ұзақ пікірталастан соң ерекше репарациялық комиссия құрылды, ол 1921 жылдың 1 мамырына дейін мәселені зерттеп, герман үкіметіне репарациялық талапты ұсынатын болды.
Бейбіт келісімдердің Германиямен жасалатын басқа мәселелері де қызу талас тудырды. Француз дипломатиясы Германияны бөлшектеуді талап етті. Ұлыбритания мен АҚШ бұған қарсы шықты. 1919 жылдың сәуір айында Версаль келісімнің мәтіні дайын болды, герман делегациясы Парижге шақырылды. Герман делегациясын Веймар республикасының сыртқы істер министрі Брокфорд-Рантцау басқарып келді. 7 мамыр 1919 жылы Клемансо оған келісім мәтінін ұсынды. Герман министрінің келісім шарттары бойынша пікірталас туғызу әрекетінен ешнәрсе өнбеді. Герман үкіметі бейбіт келісімнің соғыстың кінәлісі жалғыз Германия деп жарияланған 231-ші бабынан басқасына қол қоюға келісті. Алайда Париж мұны қайтарды. Осындай жағдайда 23 маусым 1919 жылы Ұлттық жиналыс келісімге қол қою жөнінде шешім қабылдады. 28 маусым 1919 жылы Версаль сарайының залында, Сараеводағы принц Фердинандтың өлтірілгеніне бес жыл толған күні Германия өкілдері бейбіт келісімдерге қол қойды. Ол 1919 жылы 9 шілдеде Германияда күшіне енді.
Версаль бітімшарты тарихқа Версаль деген атпен енді және соғыстан кейінгі дүниені реттеудің басты құжаты болып табылады. Келісім-шартына Вильсонның талабымен Ұлттар Лигасының Жарғысы қосылды.
Версаль бітімшарттары бойынша: Келісімге сәйкес Германия өз территориясының 18 және 112 бөлігінен айырылды. Мұның өзі дүниежүзілік аренада өз орны бар алдыңғы қатарлы Германия мемлекетінің мүшкіл халге түскенін көрсетеді.
- Францияға Эльзас, Лотарингия қайтарылды;
- Эйпен, Мальмеди және Моренэ плебисциттен кейін Бельгияға өтті;
- Солтүстік Шлизвиг бұл да плебисциттен кейін Данияға берілді;
- Германия Польша мен Чехословакияның тәуелсіздігін мойындады;
- Польша Померания, Познаньнің кейбір аудандарын, Пруссияның Батыс, Шығысының, мұнан басқа жоғарғы Силезияның біраз бөлігін иемденді;
- Данциг (Гданьск) қаласы өзіне жақын жатқан территорияларымен бірге Ұлттар Лигасына қарасты ерікті қалаға айналды. Ол Польшаның кедендік шекарасына қосылды. Данциг коридоры аталған територия Шығыс Пруссияны Германиядан бөліп тұрды;
- Германия Люксембургтың тәуелсіздігін таныды;
- Австрияның тәуелсіздігін барынша құрметтеуге міндеттенді;
- Мемель (Клайпеда) және оған жақын жатқан аудандар Ұлттар Лигасының бақылауына өтті (1923 жылдан Литва құрамына енген);
- Саар көмір бассейні Францияның меншігіне толық өтті;
- Саар облысының өзін Ұлттар Лигасы 15 жыл басқаратын болды;
Германияда монополистік капитал сақталғанымен, ол мемлекет ретінде көптеген құқықтарынан айырылды. Версаль шарты Германияны қарусыздандыруды көздеді:
- Германия территориясындағы Рейн өзенінің сол жағалауы бойынша және оң жағалауы 50 шақырым ішке демилитаризацияланды;
- Оның жалдамалы негізде жарақтанған 100-мыңдық (мың офицер) армия ұстауға ғана құқы болды;
- Жалпыға бірдей әскери міндеттілікке тыйым салынды;
- Әскери және теңіз авиациясын, сүңгуір кеме ұстауға құқы болмады;
- Оны Рейн облысында әскери гарнизон орналастыру құқығынан айырды;
- Германия соғысты тұтандырудың айыптысы деп жарияланды;
- Одақтастардың барлық шығындарын толықтыру үшін Германия репариция төлейтін болды;
- Жеңген елдердін авиациясы Германия территориясында ұшу-қонуға толық бостандық алды;
- Эльба, Одер, Неман және Дунай шетелдік державаларға ашық деп жарияланды;
- Жеңген елдердің кейбір баптары Германияны тәуелді ел қатарына дейін түсірді.
Осылайша бітімнің кейбір баптары Германияны тәуелді ел қатарына дейін түсірілді. Осыларды орындаудын кепілі ретінде бітімде одақтастар армиясы Рейннің батыс жағын 5 жылдан 15 жылға дейін оккупациялайды деп көрсетілді [4, 47].
Версаль бітімшарты Германияны барлық отарларынан, ықпал аймақтарынан, елінен тыс жерлердегі жеңілдіктері мен меншіктерінен айырды. Германия отарлары Франция, Жапония, Бельгия, Португалия, Ұлыбритания және оның доминиондары арасында мандаттық формада бөлінді:
- Того мен Камерунды Ұлыбритания мен Франция өзара бөлісті;
- Оңтүстік Африка Одағына Африканың оңтүстік-батысындағы герман отарлары қарады;
- Австралия Жаңа Гвинияның біраз бөлігін алды;
- Жаңа Зеландия Батыс Самоаның біраз жерін иемденді;
- Шығыс және Орталық Африкадағы Герман отарлары Ұлыбритания, Бельгия, Португалияға берілді;
- Жапония Шандуньдағы герман концессиясына, сондай-ақ Тынық мұхиттағы экватордың сол жағына қарай жатқан герман отар аралдарына ие болды.
Версаль бітімшартының (Германия одақтастарымен жасалған келісімдерінде де) арнайы Еңбек деп аталатын бөлімінде Ұлттар Лигасының жанынан Халықаралық еңбек бюросын құру жоспарланды. Бұл ұйым таптық принципке негізделді, Амстердамдағы реформистік интернационалдық кәсіподақпен тығыз байланыс орнатты. Алайда Халықаралық еңбек бюросы ақпарат органы болды да, әлеуметтік мәселелерді шешуде ешқандай нақты іс атқарған жоқ.
Версаль бітімшарты соғыстан кейінгі дүниежүзілік жүйені бейбіт реттеудің негізгі құжаты болып табылады. Ол дүниежүзілік проблемаларды шешуде салмағының өзгергендігін көрсетті.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қорытындысы Германияның одақтастарына да жеңіл тиген жоқ. 10 қыркүйек 1919 жылы Сен-Жерменде Австриямен бейбіт келісімге қол қойылды. Онда Австрия-Венгрияның жойылуына байланысты жаңа мемлекеттердің шекарасы анықталды.
Бұл келісімшарты бойынша:
- Австрия Республикасы құрамына Жоғарғы және Төменгі Австрия, Зальцбург, Штрия мен Каринтияның біраз жерлері, Солтүстік Тироль, венгерлік Бургерланд кірді.
- Австрия 30 мыңдық әскер ұстауға ғана құқылы болды.
- Бұрынғы Австрия провинциялары Богемия, Моравия және Силезия Чехословакия құрамына кірді.
- Австрия-Венгрия құрамында болып келген оңтүстік словян жерлері Италия мен словян, хорват, серб Королдігінің арасында бөліске түсті. Италия Оңтүстік Тирол, Юлия Краина, ФирумРиек қаласынан басқа бүкіл Истрияға ие болды.
- Румынияға Буковина, Трансильвания және Банаттың біраз бөлігі берілді.
Шекараны анықтау барысында ұлттардың мүддесі ескерілмеді, бұл жаңа құрылған мемлекеттер арасында алғашқы кезден-ақ ұлтараздықтың орын алуына әкеп соқты. Сонымен қатар бітімнің ереше декларация бабы Австрияның Венгриямен қандай бір болмасын саяси және экономикалық қатынас жасауына тиым салды. Осылайша Австрия мен Венгрия тарихи қалыптасқан саяси-экономикалық байланыстарынан айырылды.
27 қараша 1919 жылы Париждің жанындағы Неиюсюр-Сенде Болгариямен бейбіт келісімге қол қойылды.
Бұл келісім шартты бойынша:
- Батыс Франция Грецияға берілді.
- Оңтүстік Добружа Руминия құрамында қалды.
- Болгар территориясының біраз жері серб, хорват, словян Корольдігіне қарады.
- Болгарияға 20 мыңнан астам әскер ұстауға тиым салынды.
- Болгария 37 жыл ішінде 2,25 млрд. алтын франк көлемінде репарация төлейтін болды.
Нейи келісімнің 48 бабына сәйкес Болгарияға Эгей теңізіне еркін шығуға кепілдік берілсе де, Батыс Фрацияның Грецияға қарауы оны бұл мүмкіндегінен айырды. Осындай шартпен жеңген мемлекеттер бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Германия одақтасы болған соғыс тұтандырушыларынан айырылды.
4 маусым 1920 жылы Венгриямен Трианонды бейбіт келісімге қол қойылды. Оның дайындығының созылуы Венгрияда Кеңес Республикасының жариялануымен байланысты еді. Одақтастар Венгриядағы революцияны басуды өздерінің басты міндеттері деп есептеді. Венгрияда революция талқандалған соң ғана одақтастар буржуазиялық үкіметпен келісім шартқа қол қойды. Венгрия территориясы үш есе қысқарды, халқы екі жарым есе кеміді, елде жалпыға бірдей әскери міндеттілік жойылды. Венгрия 35 мыңдық әскер ұстау құқығына ие болды. Репарациялық комиссия анықтаған мөлшерде репарация төлейтіндігі көрсетілген. Трианон келісімі бойынша Венгрия Орталық Еуропада болған территориялық өзгерістерді мойындады.
Түркиямен бітімге келуді ұлт-азаттық қозғалыс пен державалар арасындағы қайшылық созып жіберді. Таяу Шығыс пен Жерорта теңізі шығысының маңызды стратегиялық жағдайы, мұнайдың мол қорының болуы осы аймақты соғыс аяқталған соң державалардың бітіспес күрес даласына айналдырды. Соғыс кезінде түрік мұрасын бөліске салу туралы жасалған келісімдер жағдайды шамадан тыс шиеленістіріп жіберді. Осы аймақта державалардың әскери күштерінің әр түрлі болуы келіссөзді одан сайын күрделендіріп жіберді. Британ флотының үстемдігі Ұлыбритания позицияның мығымдығын айқындады. Алайда Франция, Италия және басқа державалар британдық монополияны болдырмау үшін бірыңғай майданға бірікті. Дегенмен түрік мұрасының көп бөлігі Ұлыбританияда қалды. 10 тамыз 1920 жылы келісімге Францияның Севр қаласында Түрік сұлтан үкіметімен қол қойылды. Осман империясы Севр келісімі бойынша державалар арасында бөліске түсті.
Бұл келісімшарт бойынша:
- Ұлыбританияға Палестина, Трансиордания, Иракты басқару мандаты берілді;
- Франция Сирия мен Ливанды басқару мандатына ие болды;
- Түркия Ұлыбританияның бақылауында болған Египеттен бас тартты;
- Францияның Мороккоға протектораты танылды;
- Италия Ливияға орталық үстемдік орнатты;
- Хиджас тәуелсіз королдігі құрылды;
- Шығыс Фракия, Дарнаделлдің европалық жағалауы, Галлиполь түбегі Грецияға қарады;
- Формальды оттомандық егемендік болып отырып, Измир (Смирна) Грецияға берілді;
- Стамбул (Константинополь) шартты түрде Түркия астанасы болып есептелінді;
- Түркия тереториясына капитуляция режимі орнатылды;
- Дарданелл, Мрамор теңізі, Босфор барлық елдердің кемелеріне соғыс және бейбіт кездерде де ашық деп жарияланды;
- Бес ұлы жеңген державалар, Греция және Румыния өкілдерінен бұғаздар комиссиясы құрылды, оған жергілікті үкіметке тәуелсіз өз алдына әрекет ету құқы берілді;
Севр келісімі шын мәнінде Түркияның тәуелсіздігін жойды. Соғыстан кейін ол жартылай отар ел жағдайында қалды. Кеңес үкіметі қолдаған Мұстафа Кемал бастаған азаттық қозғалыс Севр диктатын жойды. 20 қараша 1922 жылы басталған Лозанн конференциясы бір жылдай уақытқа созылған шиеленіскен талас жағдайында оған қатысушылар арасында Түркиямен жасалатын жаңа келісім жобасын талқылады. Түркия Осман империясының құрамына кірген территориясының біраз бөлігінен айырылғанымен, тәуелсіздігін мойындатты. Оның қарсыластары капитуляция режимінен бас тартты. Бұғаздар туралы қабылданған Лозанн конвенциясы Түркия бейтараптық саясат ұстаған жағдайда, барлық елдердің әскери кемелері үшін Босфор мен Дарданелл бейбіт жене соғыс уақытында да ашық екендігін жариялады. Бұл Кеңестік Ресей, Түркия және басқа қаратеңіздік мемлекеттердің ұлттық мүддесіне қайшы келді. 24 шілде 1923 жылы Лозаннда Түркиямен жаңа келісім жасалды. Түркиямен жасалған Лозанн келісімі Версаль системасына сызат түсе бастағандығын көрсетті. Түркия және Антанта державалары арасындадағы соғыс тоқтады. Осман империясы құлады. Түркияның жаңа шекарасы белгіленді [5, 85].
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі дүниежүзін реттеудің Версальдық жүйесіне алғашқы күннен-ақ сызат түсе бастады. Ол жеңгендер мен жеңілгендер арасындағы қарама-қайшылықтан, халықтардын қарсылығынан, жеңгендердің өз ішіндегі келіспеушіліктен туындаған еді. 1919 жылдың қарашасында АҚШ сенаты Версаль келісімін ратификациялаудан бас тартты. Вильсонның сүйікті туындысы - Ұлттар Лигасы Ұлыбритания мен Францияның бақылауына өтіп, АҚШ формалды түрде де оның мүшесі болмады. АҚШ-тың осы саясатты жөнінде ірі американ тарихшысы Т.Бейли былай деп жазады; США были последный великой державой, вступивший в войну, но оказалось первой, не принявший участия в мирном урегулирований. Если бы Большая Тройка - Америка, Британия и Франция - оставалась бы обьеденной против Германии, вне всяких сомнений, Адольфу Гитлеру не удалось бы вызвать катастрофы в 1939 г. Дезертирство США способствовало разногласиям между Англией и Францией и в то же время облегчило стреметельной взлет немецкого диктатора [6, 142]. Оқшаулану оппозоциясы АҚШ-тың еркін қимылын сақтау, европалық аласапыранға араласпау дей отырып, өз шешімінің шын мәнінде нақты себептері болды. Оқшалану Американ империализмнің соғыстан кейінгі дүниеде АҚШ гегемондығын орнату және өз одақтарынына, атап айтқанда Франция, Ұлыбритания, Жапония мен сондай-ақ қарсыластарына 14 принципті мойындату сияқты жүзеге аспаған саясатының жауабы болды. Кеңестік Ресей халқы Қазан револициясы жеңістерін қорғады. Империалистік жоспарлардың жүзеге асуына ұлт-азаттық қозғалыс та кедергі жасады.
В.Вильсон ашық есік және теңіз еркіндігі принциптерінен де айырылып қалды. Сонымен қатар ол антигермандық коалиция бойынша әріптестерінің де қатты қарсылығына ұшырады. В.Вильсон ұзаққа созылған пікірталастан кейін Шандуньды және бұрынғы германдық кейбір отарларды Жапонияға беруге келісті. Мұның себебі біріншіден, Кеңестік Ресей және Европа мен Азиядағы ревалюциялық қозғалыстарға қарсы біріккен майданды сақтауға ұмтылды. Екіншіден, АҚШ соғыстан кейін өз одақтастарына бейбітшіліктің Американдық жоспарын қабылдатуға мәжбүр ететің мүмкіндігі, қуаты болмады. Ұлыбританияның көптеген әскери- теңіз базалары болды. Америка флоты - әскери, сауда британдық флотқа қарағанда анағұрлым әлсіз, әрі базасы болмасы. В.Вильсон Ұлыбританыямен қатынасын шиеленіструді қаламады. Өйткені Қиыр Шығыста екеуіне ортақ бәсекелес - Жапония бар еді.
25 тамыз 1921 жылы АҚШ Германиямен сепараттық бітімшарттына қол қойды. Версаль бітімшартынан оған АҚШ-тың құқын өсірген баптары ғана енді. Атап айтқанда, онда АҚШ және оның азаматтары репарация және басқа мүліктерді, қарыздарды төлеудің барлық құқықтары мен жеңілдіктерін пайдалана алады деп көрсеткен. АҚШ Еуропаны қалпына келтіру және тұрақтандыру мақсатында барлық елдермен экономикалық ынтымақтастыққа дайын деп мәлімделінді. Президенттік сайлауда республикандық Гардинк женісінен кейін американ банкирлері Европада орнығу жолдарын жанталаса іздестірді. АҚШ халықаралық банкир ретінде Ұлыбританияны ығыстырды.
Сонымен, капитализмнiң уақытша тұрақтану кезiнде Германияның сыртқы саясаты нығайып, АҚШ үкiметiнiң қамқорлығына бөлене бастады. 1924 жылы Лондон конференциясында Дауэс жоспары Германияның репарациялық төлеуiн жеңiлдетiп, iшкi экономиканың тұрақтануына әкелдi. 1925 жылы Локарно конференциясында Франция, Бельгия және Ұлыбритания Германияның батыс шекарасының қауiпсiздiгiне кепiлдiк бердi. Сөйтiп, Германияның империалистiк топтары шығыс саясатын еркiн жүргiзуге мүмкiндiк алды да, 1926 жылы Ұлттар лигасына толық мүшесi болып қабылданды. Империалистiк елдердiң қолдауымен 1927 жылдан бастап Германияға қойылған әскери шектеу алынып тасталды. Германия өзiнiң армиясын көбейтуге және қаруландыруға қол жеткiздi және Рур облысынан Франция мен Бельгия әскерлерiн шығаруға келiстi. Версаль бiтiмiндегi әскери шектеу тежеле бастады.
2 СОҒЫСАРАЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МЕН БЕЙБІТ ӘЛЕМ ҚҰРУДАҒЫ ПРИНЦИПТЕР
2.1 Батыс Еуропа, АҚШ және КСРО елдерiндегі халықаралық қатынастардың дамуы және саяси жүйедегі эволюция
Соғысаралық кезеңде Спартак одағы Кеңестiң I съезiнде жеңiлiс тапқаннан кейiн, революцияның сабақтарын ескере отырып, маркстiк партия құру керек екенiн түсiне бастады. 1918 жылдың соңында желтоқсан айының 30-ы күнi партия конференциясында Германия коммунистiк партиясының құрылғандығы жарияланды. Конференция жұмысында Р.Люксембург партияның бағдарламасы туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1
БIРIНШI ДҮНИЕЖҮЗIЛIК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖӘНЕ ӘЛЕМДІ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕСІ
6
1.1
Әлемді қалпына келтірудегі Версаль-Вашингтон жүйесі
6
1.2
Дағдарыс қарсаңындағы бейбіт келісімдер желісі
10
2
СОҒЫСАРАЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МЕН БЕЙБІТ ӘЛЕМ ҚҰРУДАҒЫ ПРИНЦИПТЕР
26
2.1
Батыс Еуропа және КСРО елдерiндегі халықаралық қатынастардың дамуы және саяси жүйедегі эволюция
26
2.2
Орталық және Оңтүстiк Шығыс Еуропа елдерiндегі саяси-экономикалық дағдарыс
47
3
ЕКІНШІ ДҮНИЕЖҮЗIЛIК СОҒЫС ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ӘЛЕМДІК ЖАҒДАЙ
62
3.1
Еуропа елдерінің 30-40 жж. саяси өмірі мен оған АҚШ-тың ықпалы
62
3.2
Соғыс қарсаңындағы әлемдік халықаралық дағдарыстың салдары
69
ҚОРЫТЫНДЫ
75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
77
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Еуропа және Америка елдерiнiң қазiргi заман тарихының бiрiншi кезеңi 1918-1945 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең ХХ ғасырдың бас кезiндегi капиталистiк қоғамның негiзгi мәселелерiн қарастырады. Соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар жүйесінің қазiргi заман кезеңiндегi iргелi өзгерiстердiң мазмұнына, оның iшiнде экономикалық-әлеуметтiк және саяси дамуға тигізген салдарын зерттеу - өзекті мәселелердің бірі.
1918 жылы 11 қарашада Франциядағы Компьен орманында Антанта мемлекеттерiнiң талабымен Германия жеңiлгендiгiн мойындап, бiтiмге қол қоюға келiстi. Төрт жылға созылған соғыс аяқталды.
1919 жылы 18 қаңтарда соғыстың қорытындысы шығарылып, жеңген елдер мен Германия және оның одақтастары арасында келiсiмге келу үшiн Париж қаласында халықаралық конференция өз жұмысын бастады. Конференцияға 27 елден делегаттар қатысты. Францияның премьер-министрi Жорж Клемансо, ағылшын премьер-министрi Дэвид Ллойд-Джордж және АҚШ президентi Вудро Вильсон қатысып, басшылық жасады [1, 65].
Париж конференциясының алдында соғыстан кейiнгi халықаралық қатынастағы, әлемдегi өзгерiстердi ескере отырып, дүниенi қайта құру мәселесі тұрды:
- халықаралық қатынастағы өзгерiстердi ескере отырып, жаңа принциптердi қалыптастыру;
- iрi капиталистiк елдер арасындағы дүниежүзiлiк ықпалды реттеу;
- Германия мен Түркияның отарларының тағдырын шешу.
Дипломдық жұмыста сондай-ақ Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi халықаралық қатынастардың, Германиядағы қараша революциясы мен Ресейдегi 1917 жылғы қазан төңкерiсiнiң дүниежүзiлiк әлемге тигiзген әсерi және жаңа қоғамдық-саяси дамулары қарастырылады. 1918 жылғы капитализмнiң тұрақтануы, экономикалық дағдарыс жылдарындағы iрi капиталистiк елдердегi экономикалық-әлеуметтiк өзгерiстер анықталады. Қазiргi заман кезеңiндегi басты оқиғалар - капитализмнiң мемлекеттiк реттеу механизмi, АҚШ-тағы жаңа бағыт саясаты, Италиядағы корпоративтiк-мемлекеттiк жүйе дәрiс барысында кең қамтылады. Франция мен Испания тарихындағы халық майдан кезеңi, Орталық және Оңтүстiк Шығыс Еуропа елдерiндегi жаңа тәуелсiз мемлекеттердiң құрылуы, буржуазиялық саяси партиялардың саясаты көрсетiледi.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар жүйесін зерделеу, оның ішінде эволюция мен дағдарыс кезеңдеріне тереңірек тоқталу.
Қойылған мақсатқа орай, мынадай міндеттер белгіленді:
- ХХ ғасырдың бiрiншi жартысында болған тарихи процестердегi экономикалық-әлеуметтiк және саяси өзгерiстерге шолу жасау;
- 1918-1945 жылдар аралығындағы революциялық өрлеу кезеңiне тоқталу;
- 1918 жылғы Германиядағы қараша революциясы, оның сипаты, екi соғыс аралығындағы халықаралық қатынастарға сипаттама беру;
- КСРО-ның сыртқы саясатының принциптерi, халықаралық қатынастардың жаңа стратегиясы мен тактикасындағы өзгерiстерге назар аудару;
- ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы капиталистiк қоғамдағы дағдарыс, оның шығу себептерi, буржуазиялық реформа, мемлекеттiк реттеу, жаңа даму моделiн белгілеу;
- мемлекеттiк-монополиялық капитализмнiң жаңа даму үлгiсi фашистiк Италия мен Германиядағы корпоративтiк-монополияның дамуын зерделеу;
- АҚШ-тағы Ф.Рузвельттiң жаңа бағыт саясатын қарастыру;
Еуропа және Америка елдерiнiң қазiргi заман тарихының бiрiншi кезеңiндегi iрi оқиғалардың бiрi - 1917 жылғы Ресейдегi Қазан төңкерiсiнен кейiнгi Кеңестiк Ресейдiң тарихы тұңғыш рет енгiзiлiп отыр.
Теориялық және әдістемелік негізі ретінде аталмыш зерттеу тақырыбы бойынша қазақстандық және шет елдік ғылыми еңбектердің кешенді талдамасы, сондай-ақ, дәйекті және статистикалық материалдардың жинағын жатқызуға болады. Жұмыстың тарихнамалық сараптамасы қазақстандық және шетелдік зерттеушілердің жұмыстарының кең ауқымын қарастыру негізінде жасалды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 БIРIНШI ДҮНИЕЖҮЗIЛIК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖӘНЕ ӘЛЕМДІ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕСІ
1.1 Әлемді қалпына келтірудегі Версаль-Вашингтон жүйесі
Ірi державалық елдер Париж конференциясында өз мүдделерiне ыңғайлы шешім қабылдау үшiн күрес жүргiздi. АҚШ-тың конференциядағы негiзгi мақсаты дүниежүзiлiк әлемде өзiнiң үстемдiгiн қалыптастыру болды. Бiрақ бұған Париж конференциясында Франция мен Англия басшылары қарсылық жасады. АҚШ-тың мұндай саясат жүргiзуiне оның бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi экономикалық дамуы негiз болды. Соғыстан кейiн Франция мен Англияның экономикасы күйзелiске ұшырап, экономикалық даму жағынан АҚШ-тан артта қалды. Соғыстың ауыртпалығын Франция мен Англия көтердi. АҚШ соғысқа тек 1918 жылы ғана кiрiстi. Соғыста АҚШ-тың 50 мың адамы өлiп, 230 мың адам жараланған. Соғыс жылдарында АҚШ соғыс өнеркәсiбi 335 млрд. доллар таза пайда келтiрдi.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн АҚШ дүниежүзiнде қаржы саласында толық үстемдiк алды. Шетелдердегі инвестициясы өсіп, Канада мен Латын Америка елдерiнде 7 млрд. доллар, Еуропа елдерiнде 18 млрд. долларға жеттi. АҚШ президентi В. Вильсон: Дүниежүзiне кiм көп ақша берсе, сол ел әлемде билiк жүргiзуi қажет - деген болатын [2, 121]. Сөйтiп, АҚШ дүниежүзiлiк үстемдiк жасау үшiн күрес жүргiздi. Бұл саясатты iс жүзiне асыру үшiн АҚШ президентi Париж конференциясына 14 пункттен тұратын бағдарламасын әкелдi. Бағдарламаның мазмұны төмендегiдей болды:
- Антанта елдерiнiң арасындағы жасырын келiсiмдерден бас тарту;
- дүниежүзiлiк мұхиттар мен теңiздерде еркiн жүзу;
- барлық кедендiк кедергiлердi жойып, халықаралық ашық есiк және ашық қол принципiн сақтау;
- отар елдердiң мәселесiн әдiлеттi шешу;
- қару-жарақты қысқарту;
- Германиямен және оның одақтастарымен әдiлеттi келiсiмдер жүргiзу;
- дүниежүзiлiк дау-жанжал мәселелердi бейбiт жолмен шешу үшiн халықаралық ұйым - Ұлттар Лигасын құру.
Париж конференциясында АҚШ Президентi В.Вильсонның бейбiтшілік сүйгiш саясатын бiлдiрген 14 пункттен құрылған бағдарламасына Франция мен Англия басшылары қарсы шықты.
14 пункттен тұратын бағдарламаның мазмұнынан АҚШ-тың экспанциялық саясаты анық көрiндi. Бұл бағдарламадағы АҚШ саясатының мәнi дүниежүзiлiк әлемде үстемдiк жүргiзу екенін түсiнiп, Франция мен Англия Париж конференциясында АҚШ саясатын әшкерелеп, Вильсонның бағдарламасын қабылдамады. Бiрақ оның Ұлттар Лигасын құру бағдарламасын Клемансо мен Ллойд-Джордж қолдап, халықаралық қатынастағы дау-жанжал мәселелердi шешуде айтарлықтай рөл атқаратын ұйым құруға келiстi.
Соғыстың қорытындысын баянды ету үшiн жеңген елдер Париж конференциясында Германия және оның одақтастарымен келiссөздер жүргiзуге кiрiстi. Париж қаласындағы Версаль сарайында Германия мен жеңген елдер арасында келiссөздер басталды.
Бұл келiссөздер барысында Германияның жер мәселесi қаралды. 1870-1871 жылғы Франция-Пруссия соғысында Германияға берiлген Эльзас және Лотарингия Францияға қайтарылды. Саар облысы 15 жылға Ұлттар Лигасының қарауына берiлдi. Польшаның батыс жерi Померания мен Познань қайтарылды. Данциг (Гданьск) қаласы ерiктi қала ретiнде Ұлттар Лигасына басқаруға берiлдi. Бельгия Эйпен және Мальмеди аудандарын қайтарып алды. Данияға Шлезвиг қайтарылды. Версаль бiтiмi бойынша Германия жерінің 81 бөлiгiнен айырылды.
Екiншiден, Рейн өзенiнiң сол жақ жағалауы түгелдей 15 жылға одақтастар әскерлерiнiң бақылауына өттi. Германия Рейн өзенi бойынан өз әскерлерiн әкетуге келiстi. Германияға 100 мың әскер ұстауға рұқсат берiлдi. Германия өзiнiң соғыс-теңiз флотынан айырылды.
Үшiншiден, Версаль келiсiмінде Германияның соғыс шығындарын өтеу (репарация) мәселесi қаралды. Бұл мәселенi шешу үшiн репарациялық комиссия құрылып, 1921 жылы аталмыш комиссияның шешiмiмен Германия 226 млрд. марка төлеу керек болды. 1921 жылы мамыр айында Германия 132 млрд. марка төлейтiн болып келiстi. Репарациялық төлемнiң 52%-ын Франция, 22%-ын Англия, Италия - 10%, Бельгия - 8%-ын алатын болды.
Төртiншiден, Германияның отарлары туралы мәселе қаралды. Африкадағы Германияның отарлары Танганьика, Тогоның батысы және Камерунның бiр бөлiгi Англияға берiлдi. Намибия - Британияның доминионы Оңтүстiк Африка Одағына өттi. Тогоның шығыс бөлiгi, Камерунның көп бөлiгi және Руанди, Берунди Францияға берiлдi. Германияның Тынық мұхиттағы отарлары Жапония мен Англияға өттi. Мариан, Каролин және Маршалл аралдары Жапонияға берiлдi. Қытайдағы Шаньдун түбегi Жапонияға қайырылды. Австралия мен Жаңа Зеландияға Жаңа Гвинейдiң шығыс бөлiгi, архипелаг Самоа берiлдi.
1919-1920 жылдардағы Германия және оның одақтастарымен болған келiссөздер Еуропа мен Азия картасына көптеген өзгерiстер әкелдi.
Бiрiншiден, Еуропадағы Австро-Венгрия империясы құлады. Париж конференциясында Антанта елдерi тәуелсiздiк алған Чехословакия, Польша, СХС (Серб, Хорват және Словен) корольдiгiн мойындады. Жер өзгерiстерiн бекiттi. Истрия түбегінде Триест қаласы, Оңтүстiк Тироль Италияға берiлдi. Батыс Белоруссия мен Батыс Украина Польшаға, Трансильвания және Буковина Румынияға тиiстi болды.
Екiншiден, 1919 жылы қарашаның 27 күнi Болгария мен жеңген елдер арасында Нейя келiсiмi болды. Батыс Франция Грецияға берiлiп, Эгей теңiзiне Болгария шыға алмайтын болды. 2566 кв. км жер Югославия (СХС) корольдiгiне қайтарылды. Болгария 2 млрд. 250 млн. марка репарация төлейтiн болды. 1919 жылы 10 қыркүйекте Сен-Жерменде Австриямен келiсiмге қол қойылды. 84 мың км2 жерi 6,7 млн халқымен Австрия Республикасы құрылды. Келiсiм бойынша Австрияның Германияға және басқа елге бiрiгуіне тыйым салынды. 1919 жылы наурыз айында Венгрия мен Трианон келiсiмi жасалды. Бұл келiсiм бойынша Венгрия Австрияны мойындады. Румынияға Трансильвания мен Баната берiлдi. Хорватия - Югославияға, Словакия және Закарпат Украинасы - Чехословакияға берiлдi. 1920 жылы 10 тамызда Севр қаласында Түрiк мемлекетiмен келiсiмге қол қойылды. Түрiк Республикасының жерi Кiшi Азия бөлiгi мен Стамбул қаласы және Фосфор бұғазымен шектелдi. Измир қаласы Грецияға өттi. Шығыс Араб елдерiндегi Палестина, Трансиордания және Ирак Англияға, Сирия мен Ливан Францияға берiлдi. Батыс Армения жерi түрiктердiң мандаттық билiгiнде қалды. Күрдістан - түрiктерге берiлдi. Фосфор мен Дарданелл ұлы державалардың халықаралық комиссиясының бақылауында қалды.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi Версаль және басқа бiтiмдер жүйесi халықаралық қатынастағы жаңа саясат империалистiк елдер арасындағы қатынастардың жаңа бағытта дамуына әкелдi. Жаңа халықаралық жүйенiң ерекшелiктерi:
1. Империалистiк елдер арасындағы қайшылықтарды келiссөздер арқылы шешуге келiстi;
2. Қару-жарақты қысқарту;
3. Халықаралық ұйым Ұлттар Лигасы құрылды;
4. Версаль бiтiмi империалистiк елдердiң агрессиялық саясатын тежедi;
5. Кеңестiк Ресейге қарсы Санитарлық кардон саясатын ұстады.
6. Батыс Еуропа елдерi ХХ ғасырдың 20-жылдарында Кеңес Одағын елшiлiк негiзде мойындауға мәжбүр болды;
7. Халықаралық қатынаста жаңа Кеңес Одағының сыртқы саясаты қалыптасып, жаңа халықаралық қатынасқа өзгерiстер әкелдi.
Версаль келiсiмiнiң барысында АҚШ үкiметiнiң саясаты жеңiлiс тапты, бiрақ АҚШ өзiнiң дүниежүзiн билеу саясатынан бас тартпай, Вашингтон конференциясын шақырды.
ХХ ғасырдың 20-жылдарында АҚШ Версаль бiтiмiнiң қайта қаралуын талап ете бастады. АҚШ-тың ойы Париж конференциясында сыртқы саясаттың жеңiлiс табуы, жаңадан Батыс Еуропа елдерiн өзiнiң билеу саясатын жүзеге асыруға көндiру болды.
АҚШ үкiметiнiң тiкелей ұсынысымен 1921 жылы 12 қарашада бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстың аяқталуының үш жылдығына орай Вашингтон конференциясы ашылды. Конференция жұмысына тоғыз ел - АҚШ, Англия, Франция, Жапония, Италия, Бельгия, Голландия (Нидерланды), Португалия және Қытай қатысты. Конференцияны ашуда сөз сөйлеген АҚШ президентi Гардинг салтанатты түрде: Бiз дүниежүзiнде бейбiтшiлiк пен тұрақтылықты орнату үшiн бас қосып отырмыз - дедi [3, 87]. Америка Құрама Штаттарының конференциядағы ұсыныстары мен мақсаты қандай болды?
Бiрiншiден, Қытайдағы Жапонияның ықпалын әлсiрету; екiншiден, Англияның әлемдiк мұхиттар мен теңiздердегi үстемдiгiн әлсiрету; үшiншiден, Тынық мұхит аралдарында мандаттық статускво құқықтарының сақталуын бақылау. Вашингтон конференциясы 1922 жылы 6 ақпанда аяқталды. Вашингтон конференциясының барысында АҚШ өзiнiң дүние жүзiндегі қаржылық үстемдiгiн пайдаланып, өзiнiң негiзгi қарсыластарын көндiрді де, дүниежүзiлiк билеу саясатын жүргiзуге жол ашты.
1922 жылдың 6 ақпанында тоғыз держава келiсiмiне қол қойылды. Мұнда Қытай елiнiң егемендiгi мен жер тұтастығы екі жүзділікпен жарияланып, ашық есiк және тепе-тең қатынас принципi ұсынылды.
АҚШ-тың ашық есiк саясаты 1899 жылы жарияланған болатын, ол Вашингтон конференциясында 1922 жылы жүзеге асты. Бұл саясаттың негiзгi мақсаты Қытайдағы Жапонияның ықпалын әлсiрету едi. Сөйтiп, тоғыздық келiсiм барысында Жапония Қытай экономикасына салып отырған заем және несиеден, сондай-ақ Маньжуриядағы салып жатқан темiр жол құрылысынан бас тартты. Қытайдағы кеңесшiлерiн кейiн шақырып алды. Сонымен қатар, Шаньдун түбегiн де Қытайға қайтарды. Сөйтiп, Жапония Қытайдағы беделiнен айырылды.
Екiншiден, конференцияда бес ел келiсiмiне қол қойылды. Соғыс-теңiз қару-жарақтарын қысқарту туралы мәселе бойынша сөз сөйлеген АҚШ-тың мемлекеттiк хатшысы Чарльз Эванс Хьюз мынадай ұсыныстар жасады: жоғары тоннаждағы линкор соғыс кемелерiн жасауды тоқтата тұру; ескi соғыс кемелерiн жою; ұлы держава елдері арасындағы соғыс-теңiз кемелерiнiң арақатынасын реттеу. АҚШ-тың негiзгi ойы жаңадан соғыс-теңiз кемелерiн жасап, Англияның әлемдiк сулардағы үстемдiгiн әлсiрету болатын. Конференциядағы бес ел келiсiмiне сәйкес елдер 35 мың тонналық кеме жасаудан бас тартты. Бұл келiсiмге - АҚШ, Англия, Жапония, Франция және Италия қол қойды. Кеме жасаудағы үлес салмағы АҚШ - 5, Англия - 5, Жапония - 3, Франция - 1,75, Италия - 1,75 болып пропорциялық түрде белгiлендi. 575 мың т. линкор жасау - АҚШ және Англия үлесіне, 315 мың т. линкор жасау Жапонияға және 175 мың тоннадан Франция мен Италияның үлесіне тиді.
Үшiншiден, Вашингтон конференциясында АҚШ, Англия, Жапония және Франция төрт елдiк келiсiмге қол қойды. Бұл келiсiмде Тынық мұхит аралдарын пайдалану құқықтарын реттеу сөз болды. АҚШ-тың мақсаты Тынық мұхит аралдарындағы Жапонияның беделiн әлсiрету және 1902 жылғы ағылшын-жапон келiсiмiнiң күшiн жою болды. Жапония делегациясы бұл келiсiмнiң жойылуына қарсы тұрды. Ағылшын уәкiлi: Сiздер қорықпаңыздар, бір келiсiмнiң орнына төрт келiсiм қабылданды деп жапондықтарды тыныштандыруға тырысты. Жапон делегациясының уәкiлi: Сiздер бәрiбiр бiздiң келiсiмдi жерге көмдiңіздер деген жауап қайтарды [3, 104].
Сонымен, 1921-1922 жылдардағы Вашингтон конференциясы Америка Құрама Штаттарының ең iрi жеңiсi болды. Олар Париж конференциясындағы жеңiлiстiң есесiн қайтарды. АҚШ-тың дүниежүзiн билеу және ұлы державалық саясаты асықпай iс жүзiне аса бастады. Бiрақ, Версаль-Вашингтон келiсiмдер жүйесi империалистiк елдер арасындағы қайшылықтарды жоя алмады. КСРО үкiметiнiң сыртқы саясатының қалыптасып, нығая түсуіне байланысты АҚШ көп жылдар бойына өзiнiң билеу саясатын еркiн жүргiзе алған жоқ. Версаль-Вашингтон жүйесi, ұлы держава елдерінiң арасындағы қайшылықтар, фашизм және агрессиялық елдер саясаты екiншi дүниежүзiлiк соғысқа әкелдi.
1.2 Дағдарыс қарсаңындағы бейбіт келісімдер желісі
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қорытындысын жеңілген елдермен бейбіт келісімдермен бекіту және соғыстан кейінгі дүниежүзінің құрылым мәселесін шешу үшін жеңген державалар конференция шақырды. Францияның талабымен конференция Парижде өткізілетін болды. Бейбіт конференция Парижде 18 қаңтар 1919 жылы-дәл сол 1871 жылы Германия империясының құрылғаны жарияланған күні өз жұмысын бастады. Конференцияны ашқан француз президенті Пуанкаре салтанатты түрде Германия жөнінде былай деді; Рожденная в несправедливости, она закончила свое существование в бесчестии [2, 11].
Конференцияға 27 елдің өкілдері қатысты. Оның жұмысы ашық дипломатия үлгісі ретінде кең түрде хабарланды. Француз астанасына мыңдаған делегаттар келді. Алайда оның ішінде тағдыры шешілетін Германия өкілдері болған жоқ. Кеңестік Ресей де шақырылмады, қатыспады. Конференция антикеңестік соғыс интервенциясын дайындау жағдайында өтті. Конференция ашылған күні одақтастар Ресейге одақдастардық интервенциясының қажеттілігі жөнінде құжат қабылдады. Конференцияда Орыс мәселесі негізгі мәселенің біріне айналды. Конференцияға 27 мемлекеттің өкілдері қатысқанымен барлық мәселені шешуде жетекші рольді АҚШ призиденті Вудро Вильсон, Англия премьер-министрі Гарольд Ллойд Джордж, Франция премьер-министрі Жорж Клемансо атқарды.
АҚШ Бельгияны қалпына келтіру үшін, Францияға Эльзас пен Лотарингияны қайтару, бейбітшілікті қолдау үшін халықаралық ұйым қажет деп есептеді. Бұл дүниежүзілік қырғынды болдырмауды жақтайтындарға Вильсонның ұсынысы барынша әділ және демократиялық болып көрінді. Шынында да, бұл дүниежүзілік саясатта жаңа ой еді. Алайда, большевиктер Антанта елдерінің құпия келісімдерін жарияланған соң, Вильсон ол туралы білмесе де, оның беделі елдің ішінде түскен болатын. Американдықтардың түсінігінше, олардың солдаттары Европа державаларының құпия мүдделері үшін соғысқандай болып көрінді. Елдің ішінде АҚШ-тың Европа істеріне араласпау, дәстүрлі оқшаулану саясатын қолдағандар көбейді. 1918 жылғы конгресске сайлау кезінде В.Вильсонның оппонеттері - республикандықтар сенатта көп дауысқа ие болды. Президент жасаған халықаралық келісім сенатта бекітілетін болғандықтан, бұл жағдайдың едәуір мәні болды. Дегенмен, АҚШ дүниежүзілік гегемондыққа ұмтылды. Соғыс Құрама Штаттарды орасан байлыққа кеңелтті. Соғыс жылдарында АҚШ Антантаның соғыс арсеналына, азық-түлік пен оқ-дәрінің маңызды көзіне айналды. АҚШ Европа елдеріне 10 млрд.долларға жуық несие берді. Американ капиталистерінің инвестициясы 6,5 млдр.долларды құрады. АҚШ-тың басқарушы топтары дүниежүзілік кредиторлық жағдайын дүниежүзілік үстемдікке жетуге пайдалануға тырысты. АҚШ европалық рынок үшін аянбай күресті. Осы мақсатта АҚШ-тың болашақ президенті Г.Гувер басқарған АҚШ азық-түлік әкімшілігі, кейінірек Американ әкімшілік көмегі құрылды. Осылайша американ капиталы ашыққан халықтар мен елдерге көмек ұранымен соғыстан кейінгі дүниежүзінде өз позициясын нығайтуға ұмтылды [3, 147].
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Ұлыбританияны Америка Құрама Штаттары екінші орынға ығыстырғанымен, ол Ұлы державалық статусын сақтап қалды. Бейбіт конференция басталғанға дейін Ұлыбритания соғыста көздеген мақсатының бәріне жетті. Ең бастысы, Германия теңізде және дүниежүзілік рынокта бәсекелесі болудан қалды. Герман флоты өмір сүруін тоқтатты. Британ доминиондары Герман отарларының біраз бөлігін иемденді, ал Англияның өзі Таяу Шығыста Түрік империясының мұрасына бақылау орнатты. Ағылшын дипломатиясы бейбіт конференцияда өз алдына мынадай міндеттерді қойды: қолы жеткен жетістіктерді нығайтып; айырылып қалмау; Кеңестік Ресейді тұншықтыруға қол жеткізу; Францияның Европада, АҚШ-тың дүниежүзінде гегемондығына жол бермеу. Осындай міндеттерді қоя отырып Англия Францияға Эльзас пен Лотарингияның қайтарылуын қолдады. Европада соғыстан кейінгі құрылымдағы басты талабы - қарусыздану арқылы бейбітшілікті қамтамасыз ету және бейбітшілік гаранты ретінде Ұлттар Лигасын құру болды. Конференцияда ағылшын дипломатиясы тәжірибелі саясаткер Ллойд Джордж басқарды.
Л.Джордждың Вильсоннан өзгешелігі оны парламент толық қолдады, 1918 жылғы сайлау ол басқарған коалиция кіретін партия үлкен басымдылықпен жеңіске жетті. Дегенмен Англияның жағдайы мәз емес еді. Британ империясы бұрынғы зор қуатынан айырылды: доминиондары дербестікке ұмтылды, ал Үндістан мен Ирландияға өзін-өзі басқару құқын беруге уәде берілді. Англия дүниежүзілік кредитордан қарыз алушы елге айналды. Экономика әлсіреді, финанс пен сауда құлдырады. Германия тарапынан өзінің әскери-теңіз қуатына қауіпті жойғанмен, Англия тез қарқынмен күш алып келе жатқан Американ флотының күшеюінен сескенді. Ұлыбритания Франция мен Жапонияның қолдауына сүйеніп американдық әскери-теңіз флоты құрылысын тоқтатуды талап етті. Англия премьер-министрі Ллойд Джордж: Великобритания истратит все до последней гинеи, чтобы сохранить превосходство своего флота над флотом Соединенных Штатов или любой другой державы, - деп мәлімдеді [4, 352].
Басқа ұлы державаларға қарағанда бірінші дүниежүзілік соғыс барысында Франция көп зақымданды. Оның басты себебі Франция территориясында соғыс қимылдарының жүруі болып табылады. Франция кредит беруші елден қарыз алушы елге айналды. Францияның ең негізгі қарыз алушы мемлекеті - Ресей өзінің міндеткерліктерінің бәрін жойды.
Ресейдегі ақпан революциясы қарсаңында Франция Германияны бөлшектеу және Рейннің сол жағалауында тәуелсіз неміс мемлекетін құру жөнінде патша үкіметімен құпия келісімге қол қойған болатын. Келісім бойынша Францияға Эльзас пен Лотарингияны қайтарып қана қоймай, Саар көмір бассейні беріліп, оның Германиямен шекарасы Рейнге дейін жылжытатын болды. Кейінірек бұл жоспар толықтырылды. Енді Германияның шығыс шекарасына оның бұрынғы одақтасы Ресейді ауыстыра алатын елдер блогын құру көзделді. Франция Германияға көп мөлшерде репарация салуды талап етті және Осман империясы мұрасының біраз бөлігін алуға ұмтылды.
Бейбіт келісімдерді дайындау президент В.Вильсон 14 пункті негізінде жүргізілді де, яғни құпия келісімдер назарға алынбады. Алайда оның шарттары келіссөздерге қатысушыларға өз ықпалын тигізбей коймады. Оңтүстік тироль, Адриантиканың бүкіл шығыс жағалауын және Кіші Азияның бір бөлігін береміз деген уәдемен Антанта жағына бірінші дүниежүзілік соғысқа кірген Италия өз үлесінің берілуін, ал Румыния Трансильвания, Буковина және Австрия-Венгрия мұрасынан Банатты беруді - 1916 жылы берілген уәденің орындалуын талап етті. Румыния 1918 жылдың өзінде Бессарабианы басып алды. Осындай себептерден Париж бітім конференциясында қызу күрес тумауы мүмкін емес еді. Соғыстың жалғасы бітім деп есептеген тәкаппар, қатал, қайсарлы, 78 жасар Клемансо, өзін келіспеушіліктің батпағына малтыққан Европаны құтқарушы деп сезінген 63 жасар Вильсон, екеуі арасында ымыраластырушы ролін атқаруға мәжбүр болған 56 жасар Ллойд Джордж - бұл үлкен үштік бітіспес айтыста бірте-бірте соғыстан кейінгі дүниенің бейнесін қалыптастырды.
Конференция барысында Вильсон Ұлттар Лигасының жарғысын жасау мен талқылауды кезек күттірмейтін мәселе болуға тиіс емес деп есептеді. АҚШ жаңа ұйымда бейбітшілікті сақтауда шешуші роль атқаруға жанталасты. АҚШ-тың гегемондығына Ұлыбритания, Франция, Жапония барынша қарсы шықты. Олар Ұлттар Лигасының жарғысы қабылданған жағдайда территориялық және қаржылық проблемаларды талқылау қиындайды деп қауіптенді. Мәселен, В.Вильсон төрағалығымен Ұлттар Лигасы бойынша арнайы комиссия құрумен шешілді. Сондай-ақ одақтастар герман отарларының тағдырын және шығыс мәселесін талқылады. Ллойд Джордж Франция, Италия, Жапония және басқа мемлекеттер өкілдерінің қолдауымен бұл жерлерді жеңгендердің арасында бөлуді ұсынды. Алайда В.Вильсон отарларды тез арада бөлуге қарсы шықты. Ол: Мир скажет, что великие державы сперва поделили беззащитные части света, а потом создали союз народов [5, 284], - деп мәлімдеді. Вильсонмен Л.Джодж да, Клемансо да келіспеді. Конференция тұйыққа тірелді. 14 ақпан 1919 жылы Вильсон конференция делегаттарын Ұлттар Лигасының жарғысымен таныстырды.
Теңіз еркіндігі мәселесі қызу талас тудырды. Тек 1919 жылдың сәуірінде компромисстік келісушілікке қол жеткізілді. Осыған сәйкес АҚШ өзінің әскери-теңіз бағдарламасын толық жүзеге асырудан бас тартты, бұл мәселе бойынша бір-бірімен хабарласып отыратын болды. Олар Ұлыбританияның теңіз державасы ретінде ерекше жағдайын мойындады. Ұлыбритания өз тарапынан бейбіт келісімдердің бір бөлімі ретінде Ұлттар Лигасын таныды. Кейінірек Ұлттар Лигасына Монро доктринасын енгізу жөнінде шешім қабылданды. Франция мұны Құрама Штаттар Саар және Рейн облыстарына француздық мүддені мойындаған соң қолдады. Осылайша АҚШ Ұлыбританиядан теңіз еркіндігі принципін, екі держава флоттарының теңдігін тануына қол жеткізе алмады. Бұл АҚШ-тың Париж бейбіт конферециясындағы ірі жеңілісі еді. Лидерлік Лигада және басқа проблемаларды шешуде Ұлыбритания Франция қолына көшті. Ағылшын - американ қатынасы осы негізде күрт шиеленісті.
Париж бейбіт конференциясы репарациялық проблемаларды да шеше алмады. Франция Германияны барынша әлсірету принціпінде репарация мөлшерінің көп болуын талап етті. Ллойд Джорж репарацияны тек соғыс ұрпағының төлегені ғана әділетті деп есептеді. Британ дипломатиясы Еуропада бір мемлекеттің гегемондық жетуіне жол бермейтін. Ал Германия талқандаған соң, Еуропада гегемондыққа үміткер тек Франция ғана еді. Ллойд Джоржды Вильсон қолдады. Вильсонның есептеуінше, әлсіреген Германия репарацияны төлей алмайды, бұл американ кредиторларына нұқсан келтіреді, сондықтан Германияның әлсіреуіне қайткенде жол бермеу керек. Ұзақ пікірталастан соң ерекше репарациялық комиссия құрылды, ол 1921 жылдың 1 мамырына дейін мәселені зерттеп, герман үкіметіне репарациялық талапты ұсынатын болды.
Бейбіт келісімдердің Германиямен жасалатын басқа мәселелері де қызу талас тудырды. Француз дипломатиясы Германияны бөлшектеуді талап етті. Ұлыбритания мен АҚШ бұған қарсы шықты. 1919 жылдың сәуір айында Версаль келісімнің мәтіні дайын болды, герман делегациясы Парижге шақырылды. Герман делегациясын Веймар республикасының сыртқы істер министрі Брокфорд-Рантцау басқарып келді. 7 мамыр 1919 жылы Клемансо оған келісім мәтінін ұсынды. Герман министрінің келісім шарттары бойынша пікірталас туғызу әрекетінен ешнәрсе өнбеді. Герман үкіметі бейбіт келісімнің соғыстың кінәлісі жалғыз Германия деп жарияланған 231-ші бабынан басқасына қол қоюға келісті. Алайда Париж мұны қайтарды. Осындай жағдайда 23 маусым 1919 жылы Ұлттық жиналыс келісімге қол қою жөнінде шешім қабылдады. 28 маусым 1919 жылы Версаль сарайының залында, Сараеводағы принц Фердинандтың өлтірілгеніне бес жыл толған күні Германия өкілдері бейбіт келісімдерге қол қойды. Ол 1919 жылы 9 шілдеде Германияда күшіне енді.
Версаль бітімшарты тарихқа Версаль деген атпен енді және соғыстан кейінгі дүниені реттеудің басты құжаты болып табылады. Келісім-шартына Вильсонның талабымен Ұлттар Лигасының Жарғысы қосылды.
Версаль бітімшарттары бойынша: Келісімге сәйкес Германия өз территориясының 18 және 112 бөлігінен айырылды. Мұның өзі дүниежүзілік аренада өз орны бар алдыңғы қатарлы Германия мемлекетінің мүшкіл халге түскенін көрсетеді.
- Францияға Эльзас, Лотарингия қайтарылды;
- Эйпен, Мальмеди және Моренэ плебисциттен кейін Бельгияға өтті;
- Солтүстік Шлизвиг бұл да плебисциттен кейін Данияға берілді;
- Германия Польша мен Чехословакияның тәуелсіздігін мойындады;
- Польша Померания, Познаньнің кейбір аудандарын, Пруссияның Батыс, Шығысының, мұнан басқа жоғарғы Силезияның біраз бөлігін иемденді;
- Данциг (Гданьск) қаласы өзіне жақын жатқан территорияларымен бірге Ұлттар Лигасына қарасты ерікті қалаға айналды. Ол Польшаның кедендік шекарасына қосылды. Данциг коридоры аталған територия Шығыс Пруссияны Германиядан бөліп тұрды;
- Германия Люксембургтың тәуелсіздігін таныды;
- Австрияның тәуелсіздігін барынша құрметтеуге міндеттенді;
- Мемель (Клайпеда) және оған жақын жатқан аудандар Ұлттар Лигасының бақылауына өтті (1923 жылдан Литва құрамына енген);
- Саар көмір бассейні Францияның меншігіне толық өтті;
- Саар облысының өзін Ұлттар Лигасы 15 жыл басқаратын болды;
Германияда монополистік капитал сақталғанымен, ол мемлекет ретінде көптеген құқықтарынан айырылды. Версаль шарты Германияны қарусыздандыруды көздеді:
- Германия территориясындағы Рейн өзенінің сол жағалауы бойынша және оң жағалауы 50 шақырым ішке демилитаризацияланды;
- Оның жалдамалы негізде жарақтанған 100-мыңдық (мың офицер) армия ұстауға ғана құқы болды;
- Жалпыға бірдей әскери міндеттілікке тыйым салынды;
- Әскери және теңіз авиациясын, сүңгуір кеме ұстауға құқы болмады;
- Оны Рейн облысында әскери гарнизон орналастыру құқығынан айырды;
- Германия соғысты тұтандырудың айыптысы деп жарияланды;
- Одақтастардың барлық шығындарын толықтыру үшін Германия репариция төлейтін болды;
- Жеңген елдердін авиациясы Германия территориясында ұшу-қонуға толық бостандық алды;
- Эльба, Одер, Неман және Дунай шетелдік державаларға ашық деп жарияланды;
- Жеңген елдердің кейбір баптары Германияны тәуелді ел қатарына дейін түсірді.
Осылайша бітімнің кейбір баптары Германияны тәуелді ел қатарына дейін түсірілді. Осыларды орындаудын кепілі ретінде бітімде одақтастар армиясы Рейннің батыс жағын 5 жылдан 15 жылға дейін оккупациялайды деп көрсетілді [4, 47].
Версаль бітімшарты Германияны барлық отарларынан, ықпал аймақтарынан, елінен тыс жерлердегі жеңілдіктері мен меншіктерінен айырды. Германия отарлары Франция, Жапония, Бельгия, Португалия, Ұлыбритания және оның доминиондары арасында мандаттық формада бөлінді:
- Того мен Камерунды Ұлыбритания мен Франция өзара бөлісті;
- Оңтүстік Африка Одағына Африканың оңтүстік-батысындағы герман отарлары қарады;
- Австралия Жаңа Гвинияның біраз бөлігін алды;
- Жаңа Зеландия Батыс Самоаның біраз жерін иемденді;
- Шығыс және Орталық Африкадағы Герман отарлары Ұлыбритания, Бельгия, Португалияға берілді;
- Жапония Шандуньдағы герман концессиясына, сондай-ақ Тынық мұхиттағы экватордың сол жағына қарай жатқан герман отар аралдарына ие болды.
Версаль бітімшартының (Германия одақтастарымен жасалған келісімдерінде де) арнайы Еңбек деп аталатын бөлімінде Ұлттар Лигасының жанынан Халықаралық еңбек бюросын құру жоспарланды. Бұл ұйым таптық принципке негізделді, Амстердамдағы реформистік интернационалдық кәсіподақпен тығыз байланыс орнатты. Алайда Халықаралық еңбек бюросы ақпарат органы болды да, әлеуметтік мәселелерді шешуде ешқандай нақты іс атқарған жоқ.
Версаль бітімшарты соғыстан кейінгі дүниежүзілік жүйені бейбіт реттеудің негізгі құжаты болып табылады. Ол дүниежүзілік проблемаларды шешуде салмағының өзгергендігін көрсетті.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қорытындысы Германияның одақтастарына да жеңіл тиген жоқ. 10 қыркүйек 1919 жылы Сен-Жерменде Австриямен бейбіт келісімге қол қойылды. Онда Австрия-Венгрияның жойылуына байланысты жаңа мемлекеттердің шекарасы анықталды.
Бұл келісімшарты бойынша:
- Австрия Республикасы құрамына Жоғарғы және Төменгі Австрия, Зальцбург, Штрия мен Каринтияның біраз жерлері, Солтүстік Тироль, венгерлік Бургерланд кірді.
- Австрия 30 мыңдық әскер ұстауға ғана құқылы болды.
- Бұрынғы Австрия провинциялары Богемия, Моравия және Силезия Чехословакия құрамына кірді.
- Австрия-Венгрия құрамында болып келген оңтүстік словян жерлері Италия мен словян, хорват, серб Королдігінің арасында бөліске түсті. Италия Оңтүстік Тирол, Юлия Краина, ФирумРиек қаласынан басқа бүкіл Истрияға ие болды.
- Румынияға Буковина, Трансильвания және Банаттың біраз бөлігі берілді.
Шекараны анықтау барысында ұлттардың мүддесі ескерілмеді, бұл жаңа құрылған мемлекеттер арасында алғашқы кезден-ақ ұлтараздықтың орын алуына әкеп соқты. Сонымен қатар бітімнің ереше декларация бабы Австрияның Венгриямен қандай бір болмасын саяси және экономикалық қатынас жасауына тиым салды. Осылайша Австрия мен Венгрия тарихи қалыптасқан саяси-экономикалық байланыстарынан айырылды.
27 қараша 1919 жылы Париждің жанындағы Неиюсюр-Сенде Болгариямен бейбіт келісімге қол қойылды.
Бұл келісім шартты бойынша:
- Батыс Франция Грецияға берілді.
- Оңтүстік Добружа Руминия құрамында қалды.
- Болгар территориясының біраз жері серб, хорват, словян Корольдігіне қарады.
- Болгарияға 20 мыңнан астам әскер ұстауға тиым салынды.
- Болгария 37 жыл ішінде 2,25 млрд. алтын франк көлемінде репарация төлейтін болды.
Нейи келісімнің 48 бабына сәйкес Болгарияға Эгей теңізіне еркін шығуға кепілдік берілсе де, Батыс Фрацияның Грецияға қарауы оны бұл мүмкіндегінен айырды. Осындай шартпен жеңген мемлекеттер бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Германия одақтасы болған соғыс тұтандырушыларынан айырылды.
4 маусым 1920 жылы Венгриямен Трианонды бейбіт келісімге қол қойылды. Оның дайындығының созылуы Венгрияда Кеңес Республикасының жариялануымен байланысты еді. Одақтастар Венгриядағы революцияны басуды өздерінің басты міндеттері деп есептеді. Венгрияда революция талқандалған соң ғана одақтастар буржуазиялық үкіметпен келісім шартқа қол қойды. Венгрия территориясы үш есе қысқарды, халқы екі жарым есе кеміді, елде жалпыға бірдей әскери міндеттілік жойылды. Венгрия 35 мыңдық әскер ұстау құқығына ие болды. Репарациялық комиссия анықтаған мөлшерде репарация төлейтіндігі көрсетілген. Трианон келісімі бойынша Венгрия Орталық Еуропада болған территориялық өзгерістерді мойындады.
Түркиямен бітімге келуді ұлт-азаттық қозғалыс пен державалар арасындағы қайшылық созып жіберді. Таяу Шығыс пен Жерорта теңізі шығысының маңызды стратегиялық жағдайы, мұнайдың мол қорының болуы осы аймақты соғыс аяқталған соң державалардың бітіспес күрес даласына айналдырды. Соғыс кезінде түрік мұрасын бөліске салу туралы жасалған келісімдер жағдайды шамадан тыс шиеленістіріп жіберді. Осы аймақта державалардың әскери күштерінің әр түрлі болуы келіссөзді одан сайын күрделендіріп жіберді. Британ флотының үстемдігі Ұлыбритания позицияның мығымдығын айқындады. Алайда Франция, Италия және басқа державалар британдық монополияны болдырмау үшін бірыңғай майданға бірікті. Дегенмен түрік мұрасының көп бөлігі Ұлыбританияда қалды. 10 тамыз 1920 жылы келісімге Францияның Севр қаласында Түрік сұлтан үкіметімен қол қойылды. Осман империясы Севр келісімі бойынша державалар арасында бөліске түсті.
Бұл келісімшарт бойынша:
- Ұлыбританияға Палестина, Трансиордания, Иракты басқару мандаты берілді;
- Франция Сирия мен Ливанды басқару мандатына ие болды;
- Түркия Ұлыбританияның бақылауында болған Египеттен бас тартты;
- Францияның Мороккоға протектораты танылды;
- Италия Ливияға орталық үстемдік орнатты;
- Хиджас тәуелсіз королдігі құрылды;
- Шығыс Фракия, Дарнаделлдің европалық жағалауы, Галлиполь түбегі Грецияға қарады;
- Формальды оттомандық егемендік болып отырып, Измир (Смирна) Грецияға берілді;
- Стамбул (Константинополь) шартты түрде Түркия астанасы болып есептелінді;
- Түркия тереториясына капитуляция режимі орнатылды;
- Дарданелл, Мрамор теңізі, Босфор барлық елдердің кемелеріне соғыс және бейбіт кездерде де ашық деп жарияланды;
- Бес ұлы жеңген державалар, Греция және Румыния өкілдерінен бұғаздар комиссиясы құрылды, оған жергілікті үкіметке тәуелсіз өз алдына әрекет ету құқы берілді;
Севр келісімі шын мәнінде Түркияның тәуелсіздігін жойды. Соғыстан кейін ол жартылай отар ел жағдайында қалды. Кеңес үкіметі қолдаған Мұстафа Кемал бастаған азаттық қозғалыс Севр диктатын жойды. 20 қараша 1922 жылы басталған Лозанн конференциясы бір жылдай уақытқа созылған шиеленіскен талас жағдайында оған қатысушылар арасында Түркиямен жасалатын жаңа келісім жобасын талқылады. Түркия Осман империясының құрамына кірген территориясының біраз бөлігінен айырылғанымен, тәуелсіздігін мойындатты. Оның қарсыластары капитуляция режимінен бас тартты. Бұғаздар туралы қабылданған Лозанн конвенциясы Түркия бейтараптық саясат ұстаған жағдайда, барлық елдердің әскери кемелері үшін Босфор мен Дарданелл бейбіт жене соғыс уақытында да ашық екендігін жариялады. Бұл Кеңестік Ресей, Түркия және басқа қаратеңіздік мемлекеттердің ұлттық мүддесіне қайшы келді. 24 шілде 1923 жылы Лозаннда Түркиямен жаңа келісім жасалды. Түркиямен жасалған Лозанн келісімі Версаль системасына сызат түсе бастағандығын көрсетті. Түркия және Антанта державалары арасындадағы соғыс тоқтады. Осман империясы құлады. Түркияның жаңа шекарасы белгіленді [5, 85].
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі дүниежүзін реттеудің Версальдық жүйесіне алғашқы күннен-ақ сызат түсе бастады. Ол жеңгендер мен жеңілгендер арасындағы қарама-қайшылықтан, халықтардын қарсылығынан, жеңгендердің өз ішіндегі келіспеушіліктен туындаған еді. 1919 жылдың қарашасында АҚШ сенаты Версаль келісімін ратификациялаудан бас тартты. Вильсонның сүйікті туындысы - Ұлттар Лигасы Ұлыбритания мен Францияның бақылауына өтіп, АҚШ формалды түрде де оның мүшесі болмады. АҚШ-тың осы саясатты жөнінде ірі американ тарихшысы Т.Бейли былай деп жазады; США были последный великой державой, вступивший в войну, но оказалось первой, не принявший участия в мирном урегулирований. Если бы Большая Тройка - Америка, Британия и Франция - оставалась бы обьеденной против Германии, вне всяких сомнений, Адольфу Гитлеру не удалось бы вызвать катастрофы в 1939 г. Дезертирство США способствовало разногласиям между Англией и Францией и в то же время облегчило стреметельной взлет немецкого диктатора [6, 142]. Оқшаулану оппозоциясы АҚШ-тың еркін қимылын сақтау, европалық аласапыранға араласпау дей отырып, өз шешімінің шын мәнінде нақты себептері болды. Оқшалану Американ империализмнің соғыстан кейінгі дүниеде АҚШ гегемондығын орнату және өз одақтарынына, атап айтқанда Франция, Ұлыбритания, Жапония мен сондай-ақ қарсыластарына 14 принципті мойындату сияқты жүзеге аспаған саясатының жауабы болды. Кеңестік Ресей халқы Қазан револициясы жеңістерін қорғады. Империалистік жоспарлардың жүзеге асуына ұлт-азаттық қозғалыс та кедергі жасады.
В.Вильсон ашық есік және теңіз еркіндігі принциптерінен де айырылып қалды. Сонымен қатар ол антигермандық коалиция бойынша әріптестерінің де қатты қарсылығына ұшырады. В.Вильсон ұзаққа созылған пікірталастан кейін Шандуньды және бұрынғы германдық кейбір отарларды Жапонияға беруге келісті. Мұның себебі біріншіден, Кеңестік Ресей және Европа мен Азиядағы ревалюциялық қозғалыстарға қарсы біріккен майданды сақтауға ұмтылды. Екіншіден, АҚШ соғыстан кейін өз одақтастарына бейбітшіліктің Американдық жоспарын қабылдатуға мәжбүр ететің мүмкіндігі, қуаты болмады. Ұлыбританияның көптеген әскери- теңіз базалары болды. Америка флоты - әскери, сауда британдық флотқа қарағанда анағұрлым әлсіз, әрі базасы болмасы. В.Вильсон Ұлыбританыямен қатынасын шиеленіструді қаламады. Өйткені Қиыр Шығыста екеуіне ортақ бәсекелес - Жапония бар еді.
25 тамыз 1921 жылы АҚШ Германиямен сепараттық бітімшарттына қол қойды. Версаль бітімшартынан оған АҚШ-тың құқын өсірген баптары ғана енді. Атап айтқанда, онда АҚШ және оның азаматтары репарация және басқа мүліктерді, қарыздарды төлеудің барлық құқықтары мен жеңілдіктерін пайдалана алады деп көрсеткен. АҚШ Еуропаны қалпына келтіру және тұрақтандыру мақсатында барлық елдермен экономикалық ынтымақтастыққа дайын деп мәлімделінді. Президенттік сайлауда республикандық Гардинк женісінен кейін американ банкирлері Европада орнығу жолдарын жанталаса іздестірді. АҚШ халықаралық банкир ретінде Ұлыбританияны ығыстырды.
Сонымен, капитализмнiң уақытша тұрақтану кезiнде Германияның сыртқы саясаты нығайып, АҚШ үкiметiнiң қамқорлығына бөлене бастады. 1924 жылы Лондон конференциясында Дауэс жоспары Германияның репарациялық төлеуiн жеңiлдетiп, iшкi экономиканың тұрақтануына әкелдi. 1925 жылы Локарно конференциясында Франция, Бельгия және Ұлыбритания Германияның батыс шекарасының қауiпсiздiгiне кепiлдiк бердi. Сөйтiп, Германияның империалистiк топтары шығыс саясатын еркiн жүргiзуге мүмкiндiк алды да, 1926 жылы Ұлттар лигасына толық мүшесi болып қабылданды. Империалистiк елдердiң қолдауымен 1927 жылдан бастап Германияға қойылған әскери шектеу алынып тасталды. Германия өзiнiң армиясын көбейтуге және қаруландыруға қол жеткiздi және Рур облысынан Франция мен Бельгия әскерлерiн шығаруға келiстi. Версаль бiтiмiндегi әскери шектеу тежеле бастады.
2 СОҒЫСАРАЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МЕН БЕЙБІТ ӘЛЕМ ҚҰРУДАҒЫ ПРИНЦИПТЕР
2.1 Батыс Еуропа, АҚШ және КСРО елдерiндегі халықаралық қатынастардың дамуы және саяси жүйедегі эволюция
Соғысаралық кезеңде Спартак одағы Кеңестiң I съезiнде жеңiлiс тапқаннан кейiн, революцияның сабақтарын ескере отырып, маркстiк партия құру керек екенiн түсiне бастады. 1918 жылдың соңында желтоқсан айының 30-ы күнi партия конференциясында Германия коммунистiк партиясының құрылғандығы жарияланды. Конференция жұмысында Р.Люксембург партияның бағдарламасы туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz