Сайлау жүйелері ұғымы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ САЙЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығы ұғымы
1.2 Сайлау құқығы принциптері
1.3 Сайлау жүйелері ұғымы

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЙЛАУ ИНСТИТУТЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы сайлау технологияларының қолданылуы мен дамуының өзекті мәселелері
2.2 Қазақстандық сайлау заңнамасы және Еуропаға жол

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
3

5
5
6
8

10

10
13

19

25

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі. Сайлау құқығының теңдігі принципі сайлаушылар кез келген сайлауға тең негіздерде қатысады және олардың әрқайсысы тиісінше бір дауысқа ие болады дегенді білдіреді (Сайлау туралы Конституциялық заңның 5-бабы). Тең сайлау құқығы сондай-ақ Парламент, Мәслихат депутаттығына, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына кандидаттардың да сайлауға тең негіздерде қатыса алатындықтарынан көрінеді. Әрбір сайлаушы тек бір тізімге ғана енгізіледі және ол өзі дауыс беруге міндетті.
Қазақстан Республикасында өткізілетін сайлаулардың барлығында дерлік дауыс беру нәтижесін анықтаған кезде көпшілік принципі қолданылады. Бұл жүйе халықаралық тілмен айтқанда можаритарлық сайлау жүйесі аталады. Мажоритарлық жүйеден басқа Қазақстан Республикасында кейінгі уақытта, Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлаған кезде пропор-ционалды (тепе-теңдік) сайлау жүйесі қолданылады.
Сайлау бостандығы сайлау процесі барысында әрбір азаматтың еркін дауыс беруін тиісті дәрежеде ұйымдастыруға жауапты сайлау органдары лауазымды тұлғаларының қызметімен қамтамасыз етіледі.
Сайлау құқығы, демократия мен оның механизмдері, саяси процестер жөніндегі мәселелерді қозғаған, зерттеген шетелдердің ғалымдары, ойшылдары, зерттеушілері Р Арон, С Верба, А Токвилл, М Крозье, Ф Фукуямо, Г Алмонд, ш Монтесье, С Хантингтон, М Липит, Дж Колеман, Б Пауэлл, И Шумпетер, Р Даль, Дж Локк, Ж.Ж Руссо, Г Ласки, Д Трумэн, Е Фраэнкель, Б Констан, Н Лумканн, К Дойч, Э Лейкман, О Доннель, М Оукешоут, Р Нойштадт, Ж Сегал, Р Мерфин, тағы басқа болып келеді. Ал партиялар мен оның қалыптасуы тағы басқа мәселерді зерттеген, көңіл аударған Дж Паломбары, М Вейнера, М Дюверже, К Бейме, Ж Шарло, Дж Сартори, Р.Ж. Шварценберг, Холкомбам, Энштейн, Н Макиавели, Дж Ламбард және тағы басқа саналады.
Курстық жұмысының негізгі мақсаты. Қоғамдағы сайлау институты мен оның технологиялары жөніндегі әдебиеттерге, оқулықтарға, еңбектерге, ғылыми зерттеу жұмыстарына шолулар жасай отырып және халықаралық деңгейде өз орнын тауып басқа аймақтарға, тараптарға үлгі болып табылған саяси жүйелердің тәжірбиелеріне көңіл аударуды жөн көрдік. Сайлау институты мен сайлау технологияларының анықтамаларына, ұғымдарына, мағыналарына тоқтала отырып өз тарапымыздан жаңа тұжырымдама жасау мақсаты қойылды. Қазақстанның жас дербес мемлекет ретіндегі қалыптасып жатқан орнын негізге ала отырып, зерттеу жұмысының негізін, мәселесін кең түрде ашу мақсатында халықаралық қауымдастыққа танымал болған сайлау институты мен сайлау технологияларының негізгі орталықтарына және оның Қазақстанның сайлау жүйесімен салыстыра отырып саралауды жөн көрдік. Халықаралық қауымдастыққа танымал сайлау жүйесінің Қазақстандағы бейнесін алу мақсаты қойылды.
Курстық жұмысының негізгі міндеттері. Зерттеу жұмысының міндетін кеңірек ашу мақсатында мәселелердің рет-ретімен қойылуын жөн деп таптық. Мәселелер тізімдеме бойынша мынадай болып құрылады:
1.Сайлау құқығының дамуы мен қалыптасуының алғышарттары;
2.Сайлау құқығы мен сайлау технологиялары ұғымы, мәні, мағыналарына шолу жасай отырып оларды жаңадан жүйелеу;
3.Сайлау институты мен сайлау технологияларының атқаратын қызметтері; (функциялары)
4.Сайлау институты мен сайлау технологиялары жүйесінің дамыған орталықтары болып есептелінетін шетелдің демократиялық саяси жүйелеріне тоқталу;
5.Қазақстандағы сайлау институты мен технологияларының даму ерешіліктерін көрсету; Сайлау институты мен технологияларының электораттың мінез құлқы мен жүріс тұрысына әсер етуі мен ықпалын зерттеу;
Курстық жұмысының негізгі деректемелік көзі болып саяси процестерді, демократиялық жүйелерді, әлемдегі қалыптасқан сайлау жүйелері мен сайлау технологиялары, демократия мен сайлаулардың өзара қарым қатынасына тоқталған, зерттеу жүргізген алыс, жақын шетелдік және отандық зерттеушілердің, ғалымдардың еңбектері, монографиялары, зерттеу еңбектері, теориялар және БАҚ беттерінен, ғылыми журнал беттерінен жарық көрген ғылыми мақалалар, ой-пікірлер, көзқарастар, ұстанымдар болып табылады. Және интернет беттерінде көрініс тапқанғылыми зерттеу, статистиалық мәліметтер, деректемелік материалдар тізбегі құрайды. Сондай ақ дамыған демократиялық саяси жүйелердің сайлау институттары мен технологиялары, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінің сайлау мәселесін қамтитын заңдары, нормалары, ережелері, Қазақстан Республиасының сайлау заңдары мен нормалары, мемлекет басшысының еңбектері, Орталық сайлау комиссиясының мәліметтері, бақылаушы топтардың, ұйымдардың сайлау науқаны жөніндегі талдау материалдары құрайды
Курстық жұмысының теориялық және әдістемелік негіздеріне саяси жүйелерді және саяси институттарды, сайлау жүйелерін ретроспективті негізде және салыстырмалы тұрғыдан талдау жасайтын әртүрлі тұжырымдар, пікірлер, ойлар жиынтығы және жүйелі, тарихи, әлеуметтік мәселерін қамтитын тұжырымдар қамтиды. Сондай ақ әртүрлі сайлау тақырыбына байланысты ойлар, пікірлер, тұжырымдар, ұстанымдар т.б. жатады.
Курстық жұмысының құрылымы мен көлемі мазмұнынан, кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ САЙЛАУ ЖҮЙЕЛЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығы ұғымы

Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік билікті ұйымдастырудың басты принципі еркін сайлау және референдум арқылы, ал, мемлекеттік биліктің жалғыз көзі халық екендігін анықтады.
Демократиялық таңдау - негізгі саяси-құқықтық институт. Демократия саяси сайлау іс жүргізуден тыс жүзеге асуы мүмкін емес, ол дегеніміз іс жүргізудің азаматтар үшін жол беретін және қамтамасыз ететін, заңда көрсетілген тиісті мерзім ішінде олардың мүдделерін ғана айтып қоймай, сайлаушы азаматтармен бекітілген, дамытудың өз саясатын жүргізуге үміттенетін әр түрлі тұлғалар, партиялар арасынан заңды негізде таңдауға мүмкіндік беру.
Заң шығару мемлекеттік билік органдарының сайлауы кезінде қолданатын екі негізгі сайлау жүйесі бар екендігін білеміз. Бұл тең жәнe мажоритарлы сайлау құқығы нeгізіндe дауыс бeреді. Олардың осы немесе басқа да тіркестері дауыс берудің аралас жүйесін береді. Қазақстан аралас сайлау жүйесі жолында.
Мажоритарлы саулау кезінде сайлаушылар сайлау округтары бойынша белгілі бір кандидаттар үшін дауыс береді. Мажоритарлық жүйеде дауыс санының ең көбі болу тиіс, кандидатқа жеңіс үшін сайлаушылардың 23 дауысын жинау қажет, дауыс санының көпшілігін (50% + 1 дауыс) немесе айтарлықтай көп дауыс жинау міндетті.
Тең жүйесі бойынша сайлау дегеніміз партиялық тізімдер үшін дауыс беруді. Тең сайлау жүйесінің негізгі мақсатты бағыты, көппартиялық жағдайда партия артықшылығының тең мүшелігін қамтамасыз ету. Сайлау партиялық тізім бойынша көпмандатты (бір мандатты) округ бойынша жүзеге асады, бұл жағдайда партия сайлаушы дауыстарының белгілі пайызын міндетті түрде алу түрінде заңды шектеу қолданылады, (ереже бойынша үш және одан да көп. Қазақстанда - 5% бір мандатты аймақтан сайланушы кандидаттар үшін, және 7% партиялық тізімдер үшін).
Кемшіліксіз сайлау жүйесі жоқ. Кез келген жүйенің өз кемшіліктері мен артықшылықтары болады. Халықаралық сайлау стандарттары, осы немесе басқа да сайлау жүйесін таңдаған кезде мемлекет қандайда бір ұйғарымды бекітпейді.
Қазақстандағы сайлауды және референдумды өткізудің негізгі принциптері мен іс жүргізу ережелері алдымен Қазақстан Республикасының, Конститутциясымен, Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Қазақстан Республикасының Конститутциялық Заңы, Қазақстан Республикасының Республикалық референдум туралы Конститутциялық Заңы, сонымен қатар Орталық сайлау комиссиясының қаулыларымен белгіленеді.
Атап айтқанда Қазақстан Республикасы Конститутциясының 33 бабы Қазақстан Республикасы азаматтарының тiкелей және өз өкiлдерi арқылы мемлекет iсiн басқаруға қатысуға, мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына тiкелей өзi жүгiнуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық өтiнiштер жолдауға және мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы барлығын анықтайды. Сот iс-әрекетке қабiлетсiз деп таныған, сондай-ақ сот үкiмi бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлауға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ.
Рeспубликадағы сайлау Рeспублика азаматының сайлау жәнe сайлану құқығын eркін жүзeгe асыруына нeгіздeлeді. Бұл жағдайда Рeспублика Прeзидeнтін, Парламeнті Мәжілісінің жәнe мәслихаттарының дeпутаттарын, жeргілікті өзін-өзі басқару oргандарының мүшeлeрін сайлау жалпыға бірдeй, тeң жәнe төтe сайлау құқығы нeгізіндe жасырын дауыс бeру жағдайында өткізілeді. Рeспублика Парламeнті Сeнатының дeпутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы нeгізіндe жасырын дауыс бeру жағдайында өткізілeді.
Рeспублика азаматтарының сайлауға қатысуы eрікті бoлып табылады. Азаматты сайлауға қатысуға нeмeсe қатыспауға мәжбүрлeугe, сoндай-ақ oның eркін білдіруді шeктeугe eшкімнің дe құқығы жoқ.

1.2 Сайлау құқығы принциптері

Қазақстан Республикасы сайлау құқығының қағидаттары дегеніміз сайлау құқығы нормалары мен институттары негізінде алынган жетекші ережелер мен талаптар. Бұл қағидаттарды сайлау процесінің барлық қатысушылары (сайлаушылар, сайлау комиссиясы, кандидаттар, т.б.) басшылыққа алуга тиіс. Бұл жетекші идеялар ҚР-ның Конституциясында бекітілген. Оларға: :: жалпыға бірдей сайлау құқығы; :: тең сайлау құқығы; :: төте сайлау құкығы; :: жанама сайлау құкығы; :: жасырын дауыс беру кағидаттары жатады. Аталған кағидаттарды толығырақ қарастырайық.
Жалпыга бірдей сайлау құқығы -- республиканың он сегіз жасқа толған азаматтары тегіне, әлеуметтік, лауазымының және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, діни көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарына қарамастан сайлауға дауыс беруге қатысуға, Президент, Парламент немесе мәслихат депутаты, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшесі ретінде сайлануға құқылы дегенді білдіреді. Жалпыға бірдей сайлау құқығының екі түрі ерекшеленген: :: белсенді сайлау құқығы -- бұл он сегіз жасқа толған Қазақстан Республикасы азаматының сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы; :: бәсең сайлау құқығы -- Қазақстан Республикасы азаматтарының ҚР-ның Президенті, Парламенті, мәслихат депутаты немесе жергілікті өзін-өзі басқару органына мүше болып сайлану құкығы. Бәсең сайлау кұқығы белгілі бір құқықтық шектеулермен байланысты туындайды. ҚР-ның Президентігіне кандидат тумысынан республика азаматы болуы, 40 жасқа толуы, мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын республика азаматы болуы тиіс. Парламент Сенаты мен Мәжілісінің депутаты Конституцияда көрсетілгендей 30 және 25 жасқа толуы тиіс. Дегенмен Конституцияда бірқатар шектеулер де қарастырылған. Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабына сәйкес: сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған азаматтардың сайлауға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ. Бұл өзінің жүйке ауруы мен акыл-есінің кемдігіне байланысты, өзінің азаматтық кұкықтарын толық жүзеге асыра алмайтын немесе азаматтық міндеттерін атқара алмайтын азаматтардың сайлау құқығы шектеледі дегенді білдіреді. Сонымен қатар сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлауға және сайлануға кұкығы жок. Тұтқындау орындарында отырған тұлғаларға, егер соттың айыптау үкімі шығарылмаса сайлау құкығында шектеуге жол берілмейді. "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Заңда тергеу изоляторлары мен уақытша ұстау изоляторларында сайлау учаскелерін құру, аталған орындарда отырған адамдардың тізімін жасау тәртібі бекітілген. Теңсайлау құқығы -- сайлаушылар сайлауға тең негізде қатысады дегенді білдіреді. Өрі олардың өркайсысының бір сайлау бюллетеніне сай дауысы болады. Сайлау бюллетені тұлғаның жеке басын куәландыратын кұжаттары, төл құжаты арқылы беріледі. Кандидаттар өзінің сайлау құкығын жүзеге асыруда тең күкыктар иеленеді.
Тең сайлау құқығы: :: Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына олардың тұратын мекен-жайы орнына қатыссыз, соның ішінде елімізден тысқары жердегілерге; :: сайлаушылардың саны, шамамен бірдей сайлау округтерін құру арқылы; :: сайлауімимы сайлау учаскесіндегі бір гшш сайлаушылар тізіміне қосу арқылы; :: тең сайлау құқығы талаптарын екі немесе одан да коп рет, тіпті басқа сайлаушы үшін де дауыс беру арқылы бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік тағайындау арқылы қамтамасыз етіледі.
Жанама сайлау құқығы -- Парламент Сенатының депутаттарын сайлауға таңдаушылар мәслихат депутаты болып табылатын республика азаматы қатысады дегенді білдіреді. Аталған сайлауда халықтың еркіндігі жанама жолмен тікелей сайлау құқығы арқылы сайланған мәслихат депутаттарының, яғни таңдаушылардың дауыс беруі арқылы көрініс табады. Әрбір таңдаушы бір дауысқа ие болады.
Жасырын дауыс беру -- сайлауда сайлаушылардың еркін білдіруіне қандай да бір бақылау жасау мүмкіндігіне жол берілмейді. Жасырын дауыс беру:
:: әрбір сайлаушының жеке өзі дауыс беруі, дауыс беру құқығын басқа тұлғаға беруге жол бермеу арқылы; :: басқа тұлға үшін дауыс беруге жол бермеу; :: дауыс беруге арналған бюллетеньдер сайлаушыларға сайлаушылар тізімдері арқылы сайлаушының жеке басын куәландыратын құжатты көрсетуі бойынша; :: сайлау бюллетені сайлаушының жасырын дауыс беру кабинасында жеке толтырылуы арқылы жүзеге асады. Сайлау бюллетенінде дауыс берушінің жеке басын айқындауға мүмкіндік беретін белгілер салуға болмайды. Заңда дауыс берудің жасырын тәртібін бұзған лауазымды тұлғалар мен оған кінәлілерге жауапкершілік көзделген.[1]

1.3 Сайлау жүйелері ұғымы

Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конститутциялық заңының, Сайлау жүйелері деп аталатын 9 бабына сәйкес, Прeзидeнтті жәнe Парламeнт дeпутаттарын, Қазақстан Республикасының аудандары, облыстық маңызы бар қалалары әкімдерін сайлау кeзіндe дауыс санаудың мынадай жүйeсі қoлданылады:
* дауыс бeругe қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) eлу прoцeнтінeн астамының дауысын алған;
* қайта дауыс бeру кeзіндe басқа кандидатқа қарағанда дауыс бeругe қатысқан сайлаушылардың (тандаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған кандидат сайланған болып саналады.
Мәслихаттардың депутаттарын сайлау кезінде басқа кандидаттарға қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың дауыс санының көпшілігін алған кандидат сайланған болып саналады.
Жeргілікті өзін-өзі басқару oргандарының мүшeлeрін сайлау кeзіндe дауыс санаудың мынадай жүйeсі қoлданылады.
Зорлық-зомбылық, алдау, қоқан-лоқы, пара беру немесе басқа да жолдармен Республика азаматының сайлау құқығының ерікті жүзеге асыруына кедергі жасаған тұлғалар заңда бекітілген тәртіп бойынша жауап береді.
Сайлауда әркімнің даусы ерекше маңызды. Кез келген адам өзінің бүгінгі күнгі нақты өмірі арқылы болашаққа ыкпал етеді. Болашақ кез келген адамның бүгінгі жасаган таңдауы арқылы айқындалады. Адамдардың дауыстары жинақталады, ал басым көпшіліктің дауысын иеленген кандидат немесе саяси партия елдің болашақтағы дамуын айқындайды. Сайлаудың маңыздылығы және сайлаудағы әрбір дауыстың маңыздылығы да, міне, осында. Демократиялық қоғамның кез келген саналы азаматы өзінің белсенді сайлау құқығын тек қана құқығы ретінде емес, міндетім деп қабылдауы қажет. Кімді сайлау керектігін айқындау үшін саяси сауатты болуы керек, айналамызда болып жатқан оқиғалардан, саяси партиялардың және олардың жетекшілерінің іс-әрекеттерінен, көзқарастарынан хабардар болу керек.
Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарының, көсіпорындар мен ұйымдардың, олардың лауазымды адамдарының сайлау туралы зандарды бұзатын шешімдері мен іс-әрекетеріне сотқа шағымдануға болады. Азаматтарды сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжбүрлеу заңсыз әрекет болып табылады. Азаматтардың сайлауда өз еркін білдіруі ықтиярлы түрде жүзеге асады. Сайлаушы өзінің ішкі сенімі мен таңдауына сүйене отырып, дауыс береді. Егер сайлауды өткізу барысында заңды бұзушылық байқалса, сайлау жарамсыз болып танылуы мүмкін.
Президенттікке, Парламент депутаттығына кандидаттар тіркелген күннен бастап, сайлау корытындысы жарияланғанға дейін жұмыстан, әскери қызметтен және әскери жиындардан босатылуға құқылы. Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы заң кандидатқа сайлау уақытында еңбек қызметін орындамауды міндеттемейді. Заң кандидатқа уақытын қалай пайдаланатындығын өзі айқындауына мүмкіндік береді. Заңның демократиялылығының мәні де осында. Кандидаттардың сайлауға қатыскан уақыты тіркелген күнге дейін оның жұмыс істеген мамандығы бойынша еңбек өтіліне есептеледі. Кандидаттарды олар тіркелген күннен бастап және сайлау қорытындылары жарияланғанға дейін өздерінің келісімінсіз жұмысынан босатуға, басқа жұмысқа немесе лауазымға ауыстыруға, сондай-ақ іссапарға жіберуге немесе әскери жиындарға шакыруға болмайды. Президенттікке, Парламент депутатығына кандидаттарды олар тіркелген күннен бастап және сайлау корытындылары жарияланғанға дейін, сондай-ақ оларды Президент, Парламент депутаттары ретінде тіркелгенге дейін:
*түтқынға алуға;
* еріксіз әкетуге;
* оларға сот тәртібімен өкіметтілік жазаларын колдануға;
* қылмыстық жауапкершілікке тартуға;
* Орталық сайлау комиссиясының келісімінсіз (тікелей қылмыс үстінде ұсталуы немесе ауыр қылмыс жасауы сәтіндегі тұткындаулардан басқа реттерде) ұстауға жол берілмейді.
Соттар, прокуратура, ішкі істер органдары, сондай-ақ сайлау комиссиясы дауыс беру күні, оның ішінде демалыс күндері де өз жұмыстарын ұйымдастырады. Олар азаматтардың шағымдарын қабылдау мен қарауды қамтамасыз етеді. Азаматтардың және ұйымдардың сайлау заңнамаларын бұзу туралы шағымдары сайлау комиссияларында шағым келіп түскен күннен бастап бес күн аралығында қарастырылады. Сайлау комиссиясы мен оның мүшелерінің шешімдеріне және әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағымдану жоғары тұрған комиссияда шағым келіп түскен күннен бастап үш күн аралығында қаралады.

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЙЛАУ ИНСТИТУТЫ МЕН ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2.1 Қазақстан Республикасындағы сайлау технологияларының қолданылуының өзекті мәселелері

Демократиялық өзгерістерді бастан кеше бастаған Қазақстанда жаңа демократиялық институттар құрыла бастады. Қоғамға жаңа ұғымдар мен терминдерді алып келді. Солардың бірі "сайлау технологиясы' ұғымы болып табылады. "Сайлау технологиясы" ұғымына жоғарыда атап өткендіктен тоқталуды жөн көрмедік. "Сайлау технологиясы' Қазақстан саяси жүйесіне қашан енді? деген сұраққа жауап беретін болсақ, жоғарыда атап өткендігіміздей сайлау институтының қалыптасуымен оның негізі қаланды. Сайлау технологиялары сайлау институтымен өзара әрекеттеседі. Сайлаудың негізін айқындаушы функциясын атқарады. Сайлаулардың қандай деңгейде ұйымдастырылғандығын және оның өтуінің деңгейін сайлау технологиялары көрсетіп береді. Сайлау технологияларының тиімді жұмыс істеуі не қолданылуы тек қана демократиялық қоғамдардың үлесіне келеді.
Адамдардың күрделі жиынтығы болып табылатын халық белгілі бір құрылымдарға және нақты тұлғаларға, топтарға, таптарға тағы басқа ие болып келеді. Халық ерікті адамдардың жиынтығы ретінде, өз мақсаттары мен мүдделеріне жету жолындағы әртүрлі мүдделі топтарға, тұлғаларға және алуан түрлі пікірлер мен ойларға, көзқарастарға т.б. ие. Сондықтан аталған алуан түрлі күрделі жиынтық болып саналатын мүдделер, пікірлер, көзқарастар, ойлар, ұстанымдар, бағыттар, идеялар және тағы басқалардың белгілі бір ортада көрініс табуы табиғи құбылыс болып табылады. Аталған мәселелердің көрініс табуында сайлаулардың атқаратын қызметі орасан зор. Оның ішінде демократиялық тұрақты сайлауларда көрініс табады. Сайлаулардың аталған заңдылыққа сай болуы үшін оның механизмдерінің тиімді деңгейде болулары қажет. Сайлаулардың механизмдерінің бірі және оны жүзеге асыруының механизмдерінің бірі және қажеттісі болып сайлау технологиялары саналады. Халықтың құрамынан шыққан алуан түрлілік сайлау технологияларын қолдануы барысында билік жүйесіне орнығуына тырысады. Өйткені бұл олардың алға қойған мақсаттары мен мүдделерінің бір бөлшегі болып табылады. Сайлау технологиялары демократиялық талаптар деңгейінен көріне алмаса қоғамның аталған алуан түрлі мүдделерінің, мақсаттарының жарылуы қаупін тудырады. Яғни сайлау технологиялары мақсаттар мен мүдделерге жету жолындағы әдіс- тәсілдер жиынтығы болып саналады.
Қазіргі Қазақстан жағдайында сайлау технологияларының қолданылуы мәселелері өзекті мәселелер жиынтығы болып табылады. Қазақстан республикасының бұрынғы тоталитарлық саяси жүйеден шыққанына он алты жылдан енді асқандығын тарих көзімен, өлшемімен қарайтын болсақ өте аз уақыт болып табылады. Өйткені елдің, қоғамның біріншісінен екіншісіне өтуі барысы тарихи деректерге сүйенетін болсақ ұзақ уақытты алатын процесс болып табылады. Бір жүйеден екінші жүйеге өтуі барысында қалыптасқан бұрынғы қоғамдық қатынастар, құбылыстар, психология, сана-сезімнің бейімделушілік қызметі ұзаққа созылады. Сондықтан аталған процестер сайлаулардың және оның технологияларының қолданылуы барысына өз әсері мен ықпалын тигізеді. Сайлау технологияларының қолданылуын жүзеге асыратын саяси партиялардың, қоғамдық қозғалыстар мен ұйымдардың, жеке тұлғалардың, сайлау кампанияларының әлі де болса қалыптасуы және психологиясының ескіліктен арылмауы салдары сайлау институты мен оның технологияларының жүзеге асуына үлкен кедергі келтіреді. Бұл жағдай бұрынғы кеңестік елдер мен Қазақстанның жағдайында, оның ішінде сайлау жүйесі мен сайлау технологияларының жүзеге асуы барысында да анық байқалынады.
Жалпы сайлаулардың ауқымы, көлемі, маңыздылығы және т.б. параметрлерімен өлшенетіндігі белгілі. Сол өлшемдік параметрі бойынша алатын болсақ жалпықоғамдық деңгейлік және жергілікті не аумақтық деңгейлік сайлау болып бөлінеді. Аймақтық не жергілікті сайлаулардың жергілікті халық үшін өте маңызды болып саналады. Демократиялық қоғамдарда жергілікті сайлаулардың оның ішінде жергілікті өзін өзі басқару орындарын сайлаудың рөлі зор. Өйткені басқару негізінен жергілікті жерлерде шешілетіндігі. Бұл басқару саласы халықтың қайнар көзі болып табылады. Жергілікті басқару саласы жергілікті басқару (президент не басқа билік органдары тағайындайтын қызмет болып табылады) және жергілікті өзін өзі басқару (халықтың не оның өкілдерінің сайлауы нәтижесінде) болып бөлінеді. Жергілікті сайлаулардың бір түрі Маслихат сайлауы-қоғамдық-саяси шешімдер қабылдаудың, халықтың еркін білдірудің үлкен құралы. Жергілікті өзін өзі басқару-жергілікті халықтың талабы, тілегі, қалауы нәтижесінде тұлғаның жергілікті басқару қызметіне келуі. Мұндай жолмен келген басшы президент не басқа билік орындарына емес, өзін сайлаған жергілікті халық алдында есеп беріп, жауапкершілігі болады. 1991 жылы Қазақстанда жергілікті өзін өзі басқару туралы заң қабылданды. Дегенмен бұл заңның іске асуы проблема күйінде қалды. Бірақ қоғамды демократияландыру бағытындағы соңғы болып өткен жағдайларда ғана өзін өзі басқару алғашқы практикалық деңгейде енгізілуде. Жалпы жергілікті сайлаулар сол жергілікті халықтың саяси мәдениеті мен белсенділігімен қатар жергілікті саяси тұлғалардың, ұйымдар мен қозғалыстардың, саяси партиялардың қалыптасуына және сайлау технологияларының дамуына жағдай жасайтын механизм болып табылады.
Қазақстан сайлау науқанында қолданылатын сайлау технологияларының сапасы жөнінде зерттеушілер әр қалай көрсетуде. Өйткені қолданылатын сайлау технологиясының сапасыздығы басқа күрделі мәселелерді тудырып қана қоймайды, сонымен бірге сайлаушылардың сайлауалды көңіл күйлеріне де өз әсерін тигізеді.
Мәселен, өткен мәжіліс сайлауында Семей қаласының 32 сайлауға қатысқан. Сайлау алдындағы әр кандидаттың штабтары бірінен соң бірі, қайта-қайта ақпарат жинап респонденттерді шаршатып жібереді. Оның үстіне олар сайлау алдында кандидаттардың, партиялардың, Орталық сайлау комиссиясының жарнамаларынан газет-журналдардан, радиодан, үгіт насихаты материалдарынан бас көтере алмай, аса қысқа мерзімде өте көп ақпараттар жинауға, қорытуға мәжбүр болады. [94] Яғни Қазақстан сайлау науқандары барысында сайлаушылардың көңілінен шыға алатындай, қызықтыратындай стильдегі технологиялар бірен-саран болып келеді. Сайлау технологияларының бірін бірі қайталаушылығы сайлаушыларды ығыр етіп сайлаудағы белсенділігін төмендетеді.
Сайлау науқанында қолданылатын технологиялар болып мыналар танылады: полиграфиялық жарнамалар (буклеттер, плакаттар, ескерткіштер, үгіт насихат парақтары т.б.), стендтік жарнамалар, (стендтер, бильбордтар, транспоранттар және жалпы көше, үй-ғимараттарға т.б. үлкен ауқымдағы) сувенирлер, (футболкалар, қаламсаптар, дәптерлер, сувенирлер т.б.) сөздік ауқымдағы, (шешендік сөз саптау, ой-пікірін сайлаушылар алдында жеткізу, мәдени сөйлеу т.б.) шоу технологиялар, (концерттер, қойылымдар, кештер, спорт жарыстарын өткізу) пошталық не мекен - жайлық технологиялар (құттықтаулар, ашық хаттар т.б.) және тағы басқа болып келеді. Халықтың-сайлаушылардың қолдауына ие болудың бір технологиясы жолдаулар, қысқа да нұсқадағы ұрандар болып табылады. Сайлаушылардың әлеуметтік құрамын анықтап (дәрігерлер, мұғалімдер, студенттер, зейнеткерлер т.б.) сол әлеуметтік топқа жақын ұрандар мен сөздерді қолданып үгіт насихат жүргізу және т.б. жолдары болады. Аталған сайлау технологияларының Қазақстанда қолданылуы ауқымы тар шеңберінде шектелген деп көрсетуімізге болады. Яғни сайлау технологиялары негізінен ірі қалалар шеңберінде қолданылуда. Және Қазақстан сайлау науқанында саяси партиялардың белсенділігінің деңгейі де төмен болып келеді. Р Даль -..."бір де бір саяси институттардың саяси жағдайын сайлау жүйесі мен саяси партиялардағыдай дәл анықтай алмайды' [95] деп саяси партиялардың қоғамда рөлінің зор екендігіне тоқталып өтеді.
Қазақстанда саяси оппозицияның жұмыс істеу механизмінің төмендігі сайлау науқанында қолданылатын сайлау технологияларының төмендігін көрсетеді. Қазақстанда оппозиция жөніндегі саясаттанушылар т.б. пікірлеріне ден қояр болсақ. Қазақстанда оппозиция бар. Бірақ олар кезінде билікке ие болғандар не бұрынғы лауазым иелері. Әзімбай Ғали- оппозициялық партиялардың кемшіліктері де, жетістіктері жетерлік. Жетістігі-Қазақстан оппозициясы қаржыға бай, шет елден де қаржы ала алады. Сондықтан пәлендей қаржылық жоқ оларда. Ұйымдастыру механизмдері жақсы қалыптасқан. Оппозициялық күштердің өзіндік баспасөздері бар және танымал. Шет елдерде тұрақты өкілдері бар. Қажет етсе АҚШ конгресінен де, Еуропарламенттен де сөз ала алады. Кемшіліктері-оппозиция өкілдері билікке өздері пайдаланған бюрократиялық технологияларды оппозицияға апарып, сонда пайдаланып жүр. Оппозиция лидерлері өз саяси тіршіліктеріне саяси бизнес ретінде қарайды. Идеялық принциптер екінші қатарда. Оппозиция солшылдық сипатта. Меншікті қайта бөлуді қалайды. Қазақтың ұлттық ресурсын, мұсылманның діни ресурсын, яғни осы екі технологияны дұрыс пайдаланбайды. Сондықтан оппозицияның саяси, әлеуметтік, ұлттық базасы анық емес. Не қазаққа, не орысқа толық сүйенбейді. Маргиналық жағдайда. Сондықтан болар, олардың тұрақты электораты жоқ. [96] деп атап өтеді. Өте орынды пікір. Сонымен қатар оппозиция өкілдері шет елдерде Қазақстанның атын қаралауға шебер. Және Қазақстандағы оппозиция орыс тілді болып табылады. Халықтық мүддеден билікке жету жолындағы мүддесін білдіріп қояды. Жалпы аталған кемшіліктер оппозицияның қоғамдағы ықпалының әлсіреуіне әкеліп соғады. Әлсіз оппозицияның болуы сайлау науқандарында қолданылатын сайлау технологияларының әлсіздігіне әкеліп соғады. Және оппозиция сайлау технологияларын тиімді пайдаланбаудың салдарынан қоғамдағы танымалдылығының төмендеуіне де әкеліп соқты. Е Ертісбаевтің Айқын газетіне берген сұхбаты барысында Ж Тұяқбайдың президент болуға мүмкіндігі жөніндегі журналист сауалына берген жауабы мынадай болды. `Бар. Тек Оңтүстік Қазақстан облысының Сарығаш ауданында ғана. Бірақ біз онда мықты идеологиялық насихат жібереміз, ол нәтижелі жұмыс болып табылады. Ал Қазақстанның қалған 205 ауданында Ж Тұяқбайды ешкім де білмейді." [97] Бұл жауап биліктің астамшылдығынан хабар берсе де, қазіргі Қазақстанның оппозициясының шындығын көрсетеді. Яғни қоғамда оппозиция танымал емес не тек Қазақстанның оңтүстік, батыс аймақтарында ғана танымал. Жалпы айтайын дегеніміз оппозиция сайлау технологияларының дамуының, жетілдірілуінің бір механизмі болып табылады.
Жалпы сайлаулар адал, әділетті деңгейде өтуі қажет. Немесе қоғамда жүз пайыздық шынайылықтың мүмкін еместігін ескере отырып, тым болмаса әділеттілік принципіне жақындауы қажет. Қоғамға адал, қоғам, ұлты, мемлекеті үшін жаны ауыратын тұлғалардың, азаматтардың өтуі үшін сайлау әділетті өтуімен қатар сайлау технологияларының қолданылуы сапасын жетілдірілуі керек. Қазақстан жағдайында БАҚ, компьютерлік-интернеттік технологияларды және тағы басқа сайлау технологияларын ұлттық мүдде, ұлттық тіл, ар-ождан мәдениетімен жалғасын тапқанда ғана өзінің нәтижесіне жетпек.

2.2 Қазақстандық сайлау заңнамасы және Еуропаға жол

Қазақстандағы сайлау процесі елдің демократиялық дамуының маңызды бағыты болып отыр. 1995 жылдан - Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңы қабылданған жылдан - бастап аталған заңға Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға мүше мемлекет ретінде қалыптастырылған жүздеген өзгерістер, толықтырулар мен нақтылаулар енгізілді.
2007 жылы Конституцияға мемлекеттік басқару жүйесіндегі Парламенттің рөлін арттыруға бағытталған және елдің сайлау жүйесіне айтарлықтай жаңалықтар әкелген өзгерістердің енгізілуі маңызды және концептуалдық сипаттағы уақиға болды. Осы жылы сайлау туралы заңнамаға енгізілген жаңа нормалар сайлаудың құқықтық базасын Негізгі заңның нормаларымен сәйкестендіруге, сондай-ақ сол жылы Парламент Мәжілісі депутаттарының сайлауын барабар сайлау жүйесі негізінде өткізуге бағытталған болатын. 2007 жылғы сайлау заңнамасына енгізілген түзетулер саяси партиялардың сайлау процесіне белсендірек қатысуына қажетті заңдық негіз қалыптастырды. Бұл бабабар сайлау жүйесін енгізу көптеген еуропалық елдердің сайлау жүйелерін жан-жақты қорытындылау нәтижесі болатын.
2008 жылы Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңға тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша ұсыныстар әзірлеу үшін Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының (Ортсайлауком) жанынан құрамына Парламент депутаттары, саяси партиялардың және үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері кірген жұмыс тобы құрылған болатын. Сайлау заңнамасын реформалау сұрақтары Ортсайлауком ЕҚЫҰДИАҚБ-мен 2008 жылдың 28 наурызы мен 13 маусымы күндері бірлесе ұйымдастырған екі дөңгелек үстелдің тақырыбы болды. Осы жылдың маусым айында сайлау заңнамасын жетілдірудің барлық сұрақтары бойынша ұсыныстар ЕҚЫҰДИАҚБ-ға жолданды.
Елбасының 2008 жылғы 2 қыркүйекте Қазақстан Республикасы Парламентінің екінші сессиясының ашылуында сөйлеген сөзінде Қазақстанда сайлау заңнамасын халықаралық және отандық сарапшылардың ұсыныстарын ескере отырып, жетілдіру қажеттілігі туралы айтылған болатын. Осылайша 2009-2011 жылдарға арналған Еуропаға жол мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың бастамасы жасалды. Бұл бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 29 тамыздағы Жарлығымен бекітілді. Бағдарламаны іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 4 қазандағы қаулысы: Қазақстандық заңнаманы, соның ішінде Қазақстан Республикасы Заңдарына, атап айтқанда, сайлау туралы заңға өзгерістер енгізу жолымен жетілдіру қамтамасыз етілсін деп бекітті (75-тармақ).
2008-2010 жылдары Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы Қазақстанның сайлау заңнамасын одан әрі жетілдіру сұрақтары бойынша ЕҚЫҰДИАҚБ-мен тығыз ынтымақтастықта болды, болып та келеді. Әзірленген ұсыныстар негізінде Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасы жасалды,. Үкімет бұл жобаны 2008 жылғы 14 қарашада Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.