Мемлекеттік басқаруды ақпараттық қамтамасыздандыру
Жоспар:
Кіріспе
1 Мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару: қарым қатынастары мен өзара әрекеттесу механизмі
1.1 Заң шығарушы билік органдарының басқару тәртібі
1.2 Атқарушы билік органдардың басқару тәртібі
1.3 Сот билігі
2 Мемлекеттік басқаруды ақпараттық қамтамасыздандыру
2.1 Мемлекеттi басқару жүйесiндегi ақпарат ерекшелiктерi
2.2 Мемлекеттi басқарудағы ақпарат жүйесiн дамыту мәселелерi
2.3 Электрондық үкiметтi қалыптастыру ерекшелiктерi
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы әлеуметтік-экономикалық модернизация мен мемлекеттік билік жүйесін демократияландырудың жаңа кезеңінде тұр. Жаңа Конституциялық реформаға сәйкес мемлекеттік билік жүйесін демократияландыру процесі жүзеге асырылуда және оны жетілдіру мәселелері жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Біріншіден, Конституцияға жаңадан енгізілген өзгерістердің, әсіресе президенттік-парламенттік басқару жүйесіне көшудің мазмұнын талдау кезек күттірмейтін қажеттіліктен туындап отыр.
Екіншіден, демократия феномені әр уақытта нақтылы тарихи дәуірге, яғни оның концепцияларының әлеуметтік-саяси, философиялық эволюциясына байланысты. Сондықтан оның дұрыс және бұрмаланған бұрыс жақтарын айқындау қажет. Оған объективті, ғылыми тұрғыдан қарау - бірден бір дұрыс жол болып табылады.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесін демократиялық жолмен дамыту мәселесі сан-салалы және күрделі. Олардың бәрі бірдей түгел табан астында жүзеге асырыла бермейтіні белгілі. Ол үшін заңдық және басқа да негіздер жасалуы керек, уақыт та қажет. Сондықтан ол ғылыми зерттеулер мен талдауларды қажет етеді.
Төртіншіден, Қазақстанда демократияландыру процесіне септігін тигізетін факторлардың (сайлау, БАҚ, оппозиция, азаматтық қоғам) жай-күйін және азаматтардың демократиялық мінез-құлқын тәрбиелеу жолдарын анықтау қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарихта демократия мәселесі аз зерттелген жоқ. Оны оң мән-мағынасында түсіндіруге Монтескье, Гоббс, Локк, Руссо, Кант көп енбек сіңіргені белгілі. "Адам құқы декларациясы" (1791) қабылданған кезден бастап демократия мемлекеттік құрылымның республика түрінде қабылданды. А.Токвильдің "Америкадағы демократия туралы" атты еңбегінің үлкен маңызы болды. Бұл мәселемен кейінірек көптеген ғалымдар және саясаткерлер айналысты (Р.Арон, Г.Алмонд, Н.А.Бердяев, Д.Истон, В.И.Ленин, К.Каутский, Г.В.Плеханов, А.Салмин, Ю.Хабермас және т.б.) [1].
Қазіргі таңда қоғамды демократияландыру мәселесі одан әрі зерттеуді қажет етіп, нағыз көкейкесті сипат алып отыр. Президент Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінде бұған үлкен мән беріліп, оның бағыт-бағдары атап көрсетілген [2]. Оның тікелей бастамашылығымен Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі - еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту атты баяндамасы бойынша Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу, сөйтіп президенттік-парламенттік басқару жүйесіне көшу мәселелері Парламентте шешімін тапты.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесі мәселелеріне байланысты С.И.Абдулпаттаевтың, Б.Т.Аяғановтың, Р.Б.Әбсаттаровтың, Л.А.Байдельдиновтың, Н.Ж.Байтенованың, А.С.Балгимбаевтың, Ә.Бәкірдің, М.А. Биекеновтың, А.Х.Бижановтың, С.М.Борбасовтың, К.Н.Бурхановтың, А.М.Джунусовтың, А.Дьяченконың, Е.Ертісбаевтің, Ғ.Есімнің, Ж.Жунусованың, С.Зимановтың, Г.Ибраеваның, Л.М.Иватованың, Г.Н.Иреновтың, А.Ш.Ишмухамедовтың, Р.К.Қадыржановтың, Н.Қалиевтың, А.С.Қалмырзаевтың, Д.Кішібековтың, М.Б.Қасымбековтың, С.Қ.Қозыбаевтың, Е.А.Кузнецовтың, А.И.Лұқпановтың, Б.А.Майлыбаевтың, Т.А.Мансуровтың, Д.Медеуованың, Ж.Ж.Молдабековтың, Д.Н.Назарбаеваның, Б.Нарбаевтың, С.З.Нарматовтың, М.С.Нәрікбаевтың, К.Ж.Нугманованың, А.Н.Нукеновтың, Г.Р.Нұрымбетованың, Ә.Нысанбаевтың, В.Ф.Петрованың, Н.В.Романованың, Т.С.Садықовтың, Г.Сапаргалиевтің, Т.Сәрсенбаевтың, С.Т.Сейдумановтың, Ж.Қ.Симтиковтың, К.Л.Сыроежкиннің, И.Н.Тасмагамбетовтың, М.Б.Татимовтың [3] және т.б. еңбектерін атауға болады.
Бұл еңбектердің осы жұмыс тақырыбын тереңірек ашып көрсетуге жәрдемі үлкен.
Сонымен қатар демократияландыру процесіне қатысты мына еңбектерді де атап кеткен жөн. Еуразиялық кеңістіктегі демократиялық реформалардың тәжірибесі: салыстырмалы үлгілері мен қолданбалы тетіктері атты халықаралық конференция туралы жинақ жарық көрді. Мұнда негізінен қаралған мәселелер: евразиялық кеңістіктегі саяси транзит; посткеңестік кеңістіктегі реформалардың ерекшеліктері; Орталық Азия елдеріндегі реформалар; ҚР-дағы саяси модернизация және т.б.
С.А.Дьяченконың Проблемы демократической модернизации в Казахстане атты диссертациясында [4] өтпелі қоғам саяси жүйесінің трансформациялануы, оның ішінде Қазақстан Парламенттік институтының эволюциясы, орта таптың қалыптасуы, үкіметтік емес ұйымдардың дамуы, Қазақстан социумының саяси мәдениеті, партиялар құру және олардың сайлау кампанияларына қатысу мәселелері зерттелген.
С.А.Сұлтановтың Представительная демократия переходного общества[5] атты диссертациялық жұмысында өкілетті демократияның қалыптасу эволюциясы, оның мемлекет пен қоғамдағы орны, оған партиялық жүйенің ықпалы қарастырылған.
Ж.Е. Ішпекбаевтың Қазақстан қоғамын демократияландыру ауқымындағы жалпымемлекеттік консенсустың қалыптасу ерекшеліктері атты диссертациясында жалпымемлекеттік консенсус саясатының теориялық мәселелері, оның Қазақстан қоғамын демократияландыруға ықпалы зерттелген [6].
2004 жылы бір топ авторлардың демократия мәселелеріне байланысты еңбектері [7] жарық көрді. Онда транзитті қоғам жағдайында саяси, идеологиялық, адамгершілік, экономикалық, демократиялық қайта құру мәселелері, Қазақстанның тоталитаризм жағдайындағы дағдарысты қиыншылықтар және тәуелсіздік алудың алғашқы қадамдары, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеудің теориялық мәселелері зерттелген.
Бірақ, айта кету керек, бұл еңбектерде мемлекеттік билік жүйесін демократияландыру мәселелері жаңа жағдайға байланысты егжей-тегжейлі зерттелді деуге болмайды.
Демократияландыру комплексті проблема. Оның тармақтары мен жақтарын жеке бөліп алып ғана зерттеумен шектелу, қаншалықты дұрыс болғанымен, жеткіліксіз. Сондықтан диссертация тақырыбы кең ауқымда Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесін демократияландыру саясаты деп алынып отыр.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасы мемлекеттік билік жүйесі және оның белгілері, оны жүзге асыру жолдары таңдалды.
Зерттеудің нысаны демократияның ғылыми концепциялары, оның Қазақстан жағдайындағы ерекшеліктері, мемлекеттік билік тармақтары, құрылымдары және саяси партиялар мен БАҚ құралдары болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесін жаңа Конституциялық реформа негізінде демократияландыру процесін ғылыми - сараптамалық тұрғыда кешенді түрде зерттеу.
Зерттеудің ғылыми мақсатына жету үшін төмендегідей негізгі міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасының президенттік-парламенттік басқару жүйесіне көшуінің мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
- Тарихтағы демократия концепцияларының және демократияландыру модельдерінің саяси сипатын, оның Қазақстан үшін мәнін анықтау;
- Элиташылдық және авторитарлы демократия үрдістерінің саяси сипатын ашып көрсету;
- Қазақстан Республикасының өтпелі кезеңдегі саяси жүйені демократияландыру саясатына сараптама жасау;
- Қазақстан Республикасы Конституциясына енгізілген өзгерістер негізіндегі қалыптасып келе жатқан парламентаризмнің саяси-құқықтық ерекшеліктерін талдау;
- Атқарушы билік пен сот жүйесін демократияландыру ісіндегі жаңа өзгерістерді пайымдау және оны жетілдіру жолдарын қарастыру;
- Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару ісін демократияландырудағы жаңалықтарды сараптау;
- Қазақстанда мемлекеттік билік жүйесін демократияландыруға жәрдемдесетін факторлардың жай-күйін, оны жетілдіру жолдарын анықтау;
- Мемлекеттік билік жүйесін демократияландыру процесін жетілдіру ісіне байланысты тиісті ғылыми қорытындылар мен ұсыныстар енгізу.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері, әсіресе халыққа Жолдаулары, Қазақстан-2030 бағдарламасы, Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі - еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту басшылыққа алынды. Сол сияқты Қазақстан Республикасының Конституциясы, Заңдары мен нормативті-құқықтық актілері пайдаланылды.
1 Мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару: қарым қатынастары мен өзара әрекеттесу механизмі
1.1 Заң шығарушы билік органдарының басқару тәртібі
Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметiн жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы. Парламенттiң өкiлеттiгi оның бiрiншi сессиясы ашылған сәттен басталып, жаңадан сайланған Парламенттiң бiрiншi сессиясы жұмысқа кiрiскен кезден аяқталады.Парламенттiң өкiлеттiгi Конституцияда көзделген реттер мен тәртiп бойынша мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы мүмкiн.
Парламенттiң ұйымдастырылуы мен қызметi, оның депутаттарының құқықтық жағдайы конституциялық заңмен белгiленедi.
1. Парламент Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi бар Қазақстан Республикасының заңдары, Парламенттiң қаулылары, Сенат пен Мәжiлiстiң қаулылары түрiнде заң актiлерiн қабылдайды.
2. Республиканың заңдары Республика Президентi қол қойғаннан кейiн күшiне енедi.
3. Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар әр Палата депутаттары жалпы санының кемiнде төрттен үшiнiң көпшiлiк даусымен енгiзiледi.
4. Конституциялқ заңдар Конституцияда көзделген мәселелер бойынша әр Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде үштен екiсiнiң көпшiлiк даусымен қабылданады.
5. Парламент пен оның Палаталарының заң актiлерi, егер Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен қабылданады.
6. Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселелері бойынша кемінде екі оқылым өткізу міндетті.
7. Республиканың заңдары, Парламент пен оның Палаталарының қаулылары Конституцияға қайшы келмеуге тиiс. Парламент пен оның Палаталарының қаулылары заңдарға қайшы келмеуге тиiс.
8. Республиканың заң және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiн әзiрлеу, ұсыну, талқылау, күшiне енгiзу және жариялау тәртiбi арнаулы заңмен және Парламент пен оның Палаталарының регламенттерiмен реттеледi.
Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі палатадан:
Сенат конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті тағайындайды.Сенат депутаттарының өкiлеттiк мерзiмi - алты жыл.
Қазақстан Республикасының азаматтығында тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады. Жасы отызға толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан адам Сенат депутаты бола алады.
Сенаттың қызметіне мыналар жатады:
1) Қазақстан Республикасы Президентiнiң ұсынуымен Республиканың Жоғарғы Сотының Төрағасын және Жоғарғы Сотының судьяларын сайлау мен қызметтен босату, олардың анттарын қабылдау;
2) Республика Президентінің Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын, Бас прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауына келісім беру;
3) Республиканың Бас Прокурорын, Жоғарғы Сотының Төрағасы мен судьяларын оларға ешкiмнiң тиiспеуi жөнiндегi құқығынан айыру;
4) Мәжілістің өкілеттіктері мерзімінен бұрын тоқтатылуына байланысты, ол уақытша болмаған кезеңде Республика Парламентінің конституциялық заңдар мен заңдар қабылдау жөніндегі функцияларын орындау;
5) Конституциямен Парламент Сенатына жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Мәжілістің қызметіне мыналар жатады:
1) Парламентке енгізілген конституциялық заңдар мен заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және осы жобаларды қарау;
2) Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен Республика Президентіне Республика Премьер-Министрін тағайындауға келісім беру;
3) Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлау;
4) Конституциямен Парламент Мәжілісіне жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Мәжілістің тоқсан сегіз депутатын сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Мәжілістің тоғыз депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды. Мәжіліс депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымы өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын өткізіледі.Қазақстан Республикасының азаматтыєында тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады. Жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан, жасы жиырма беске толған адам Мәжіліс депутаты бола алады.
Депутаттар Парламентте мынадай бірлестіктер құруға құқылы:
1) фракция - депутаттардың ұйымдасқан тобы. Бұл саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің атынан құрылып, заңда белгіленген тәртіп бойынша тіркелген топ болуы мүмкін; ол Парламентте саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің мүддесін білдіру мақсатында құрылады;
2) депутаттық топ - депутаттардың өз өкілеттігін жүзеге асыру, сайлау округтерінде бірлесіп жұмыс істеу үшін құрылатын бірлестігі.
Депутат халықтың Парламенттегі өкілі ретінде әдептілік нормаларын сақтауға тиіс. Парламент регламентінде мінез-құлық нормаларын айқындайтын депутат этикасының ережелері белгіленген. Депутаттар өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде де, қызметтен тыс уақытта да соларды басшылыққа алуға тиіс. Депутат этикасының ережелеріне мынадай нормалар жатады:
* депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарының жұмысына қатысушы барлық адамдарға құрметпен қарауға тиіс;
* депутаттар өздерінің сөйлеген сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың абыройы мен ар-намысына нұқсан келтіретіндей негізсіз кінәлар тақпауға, дөрекі, балағат сөздер қолданбауға тиіс.
* депутаттар заңсыз және зорлықты әрекеттер жасауға шақырмауға тиіс;
* депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы органдарының т.б. қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуге тиіс.
Парламент негізгі заң шығарушы орган. Парламенттің сессиясы оның палаталарының бірлескен және бөлек отырыстары түрінде өткізіледі. Парламенттің үйлестіруші органдары - бюро, жұмыс органдары - тұрақты комитеттері, бірлескен комиссиялары болып табылады. Президент мемлекеттің жоғарғы қызметкерлерін тағайындағанда парламент келісімін береді, олардан есеп алады, соғыс және бітім мәселелерін шешеді, халық референдум тағайындау туралы бастама көтереді, конституциялық заңдылық туралы жыл сайын жолдауын тыңдайды, өзінің ішкі сұрақтарын шешеді, және басқа да Конституция жүктеген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Парламенті депутатының өкілеттігі. Депутат Парламент сессиясында және оның өзі құрамына кіретін органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс құқығын пайдаланады. Депутат Парламент пен оның Палаталарының үйлестіруші және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға; сессияның күн тәртібі жөнінде ұсыныстар мен ескертпелер енгізуге; Парламенттің сессиясында Палаталарға есеп беретін лауазымды тұлғалардың есептерін тыңдау жөнінде ұсыныстар енгізуге; Парламент Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын не Парламент пен оның сенаты тағайындауға келісім беретін лауазымды тұлғалардың кандидатуралары жөнінде өз пікірін айтуға, Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек отырыстарында қарау үшін ұсынылатын мәселелер бойынша Палаталар Бюросына ұсыныстар енгізуге; Парламент пен оның Палаталары органдарының отырыстарында қарау үшін мәселелер ұсынуға; депутаттық сұрау салуға; Парламент қабылдайтын зандардың, қаулылардың, басқа да актілердің жобаларына түзетулер енгізуге; азаматтардың қоғамдық мәні бар пікірлерімен Парламент депутаттарын таныстыруға; басқа да өкілеттіктерді жүзеге асыруға хақылы.
Депутат Парламенттің және оның өзі құрамына сайланған органдарының жұмысына қатысуға міндетті. Депутат өзінің дауыс беру құқығын тікелей өзі жүзеге асырады. Өзінің дауысын басқа бір депутат арқылы беруге хақысы жоқ. Депутат кез келген мәселелер мен ұсыныстарды Палаталардың қарауына енгізуге, мәселелерді қарауға әзірлеу және солар бойынша шешімдер қабылдау ісіне қатысуға, сондай-ақ қабылданған шешімдерді жүзеге асыруды ұйымдастыру, олардың орындалуын бақылау ісіне қатысуға хақылы.
Депутаттық сұрау салу депутаттың мемлекеттік органның лауазымды тұлғасына осы органның немесе сол лауазымды адамның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме беруін немесе өзінің көзқарасын баяндауын ресми түрде сұраған талабы болып табылады.
Парламент депутаты премьер-министр мен үкімет мүшелеріне, Ұлттық банкінің төрағасына, Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелеріне, бас прокурорға, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасына, Республикалық бюджеттің атқарылуын тексеру жөніндегі есеп комитетінің төрағасы мен мүшелеріне сұрау салуға құқығы бар.
Лауазымды тұлға сұрауға жауапты Парламенттің немесе Палатаның пленарлық отырысында береді. Депутаттың сұрау салуына қайтарылған жауап пен оны талқылаудың қорытындысы бойынша Парламенттің немесе оның Палатасының қаулысы қабылданады.
Депутат өз жұмысында ешкімге де тәуелді емес. Депутаттық міндеттерді орындауға кедергі жасау мақсатымен депутатқа немесе оның жақын туыстарына қай түрде де ықпал жасау әрекеті үшін жауапқа тартылады. Депутаттар алдындағы өз міндеттерін орындамайтын, оған көрінеу жалған ақпарат беретін, депутат қызметінің кепілдігін бұзатын мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, ұйымдарының лауазымды тұлғалары да жауапқа тартылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы депутаттың аманатты мандатынан бас тартты. Бұрын сайлаушылар өздерінің депутаттарына мандат беретін де, егер депутат сайлаушылардың сенімін ақтамаса, оны кері шақырып алуға болатын. 1995 жылғы Конституция бойынша депутат өз сайлаушыларының атынан ғана өкілдік етпейді, ол Қазақстанның барлық сайлаушылары атынан өкілдік етеді. Сондықтан Парламент депутаты енді ешқандай аманатты мандатпен байланысты емес. Сайлаушыларға депутатты кері шақырып алу құқығының жоқтығы депутат сайлаушылар алдындағы өзінің жауапкершілігін сезінбеуге тиіс деген сөз емес. Парламенттік каникул кезінде депутаттар өздерінің сайлау округтеріне барып, сайлаушылармен кездеседі, олардан түскен шағымдарды, арыздарды қарайды. Ондай ұсыныстар, арыздар депутаттардың сайлаушылар көтерген мәселелердің дұрыс және дер кезінде шешілуіне көмектеседі; депутаттар қоғамдық пікірді зерттеп, қажет болған жағдайда мемлекеттік биліктің тиісті органдарына, қоғамдық бірлестіктерге ұсыныстар енгізе алады. Депутаттық қызметтің мәселелері бойынша депутат мемлекеттік органдар мен ұйымдарға, қоғамдық бірлестіктерге кедергісіз баруға, олардың басшыларының, басқа да лауазымды адамдардың дереу қабылдауында болуына құқылы.
Депутат халықтың Парламенттегі өкілі ретінде әдептілік нормаларын сақтауға тиіс. Парламент регламентінде мінез-құлық нормаларын айқындайтын депутат этикасының ережелері белгіленген. Депутаттар өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде де, қызметтен тыс уақытта да соларды басшылыққа алуға тиіс. Депутат этикасының ережелеріне мынадай нормалар жатады:
oo депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарының жұмысына қатысушы барлық адамдарға құрметпен қарауға тиіс;
oo депутаттар өздерінің сөйлеген сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың абыройы мен ар-намысына нұқсан келтіретіндей негізсіз кінәлар тақпауға, дөрекі, балағат сөздер қолданбауға тиіс.
oo депутаттар заңсыз және зорлықты әрекеттер жасауға шақырмауға тиіс;
oo депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы органдарының т.б. қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуге тиіс.
Парламент өзінің жұмысын сессия тәртібімен жүргізеді. Сессия біріккен және оңаша Палаталар отырысынан, Палата бюроларынан, Палаталардың тұрақты комитеттері мен бірлескен комиссияларынан тұрады. Жаңадан сайланған Парламенттің бірінші сессиясын сайлау қорытындылары жарияланғаннан және әр Палата депутаттарының үштен екісі сайланғаннан кейін отыз күннен асырмай Республика Президенті шақырады. Парламент сессиясын Республика Президенті Сенат пен Мәжілістің бірлескен отырыстарында ашады, сондай отырыста жабылады.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында неғүрлым маңызды мәселелер қаралады. Мысалы, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Мұндай мәселені тек Президент қана ұсына алады. Конституция тұрақты және байсалды болуға тиіс, сондықтан оған өзгерісті жиі енгізе беруге болмайды. Парламент Палаталарының бірлескен отырыстарында Конституцияға өзгеріс енгізбейтін Конституциялық заңдар қабылданады. Конституциялық заңдардың көмегімен Парламенттің, Президенттің, Үқіметтің, Конституциялық кеңестің, сондай-ақ сот органдарының өкілеттігі анықталады. Конституциялық заңдардың көмегімен Парламент, Президент, жергілікті өкілді органдар (мәслихаттар) сайлаудың, сондай-ақ референдум (бүкілхалықтық дауыс беру) өткізудің тәртібі белгіленеді.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында республикалық бюджет, оның орындалуы туралы үкіметтің есебі қаралып, бекітіледі. Мемлекет пен халық үшін, әрбір адам үшін бюджеттің маңызы зор. Өйткені мемлекеттік мектептерді, институттарды, емдеу мекемелерін ұстауға, оқытушыларға, дәрігерлерге, ғалымдарға, мемлекеттік қызметкерлерге айлық төлеуге, әскерді жарақтандыруға қажетті қаражат бюджеттен бөлінеді. Сондықтан халықтың өкілдері ретінде депутаттар бюджетке кірістің қалай жиналатынын, халықтың ақшасы қандай мақсатқа қалай жұмсалатынын қатаң бақылап отыруға тиіс.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында Президентке Парламенттің заң шығарушы өкілеттігін беру туралы мәселе шешіледі. Егер Парламент Президентке заң шығарушы өкілеттікті беру қажет деп шешетін болса, онда Президент заңдарды өзі қабылдауға құқықты болады. Президент заң шығарушы органға айналып кетпеуі үшін, оған заң қабылдау құқығы бір жылға дейінгі мерзіммен беріледі.
Мәжіліс пен Сенат бірлескен отырыста басқа да маңызды мәселелерді шешеді.
Енді Мәжіліс пен Сенаттың жеке-жеке қандай іспен айналысатынын қысқаша қарастырып өтейік.
Мәжіліс заң жобаларын қарайды. Парламент депуттары мен Үкіметке заң шығарушылық бастама жасау құқығы беріледі. Бұл құқықтың мәнісі - Мәжілістің қарауына заң жобаларын енгізу құқығы тек депутаттар мен үкіметте ғана болады деген сөз. Азаматтарда, мемлекеттік органдарда (үкіметтен басқаларында) заң шығарушылық бастама құқығы болмайды, бірақ олар заң жобаларын жасап, депутаттарға, үкіметке бере алады.
Мәжіліс заң жобасын егжей-тегжейлі қарайды. Жобаның әрбір бабы, әрбір ережесі жеке-жеке талқыланады. Заң жобасы барлық талапқа сай келеді деп әбден көздері жеткенше, ол бірнеше қабат талқылануы мүмкін. Сонан соң заң жобасы депутаттардың дауыс беруіне қойылады. Егер Мәжілістің барлық депутаттарының жартысынан астамы заң жобасы үшін дауыс берсе, ол кабылданды деп саналады. Содан кейін заң жобасы Сенаттың қарауына жіберіледі. Онда да заң жобасы түбегейлі талқыланады да, одан өрі қабылдау керек пе, әлде қайтару керек пе деген мәселе дауысқа қою арқылы шешіледі. Егер Сенат депутаттарының жартысынан көбі заң жобасын жақтап дауыс берсе, заң қабылданды деп есептеледі. Тек осыдан кейін ғана заң жобасы заң деп саналады. Алайда заңға Президент қол қоюы керек. Егер ол заңға қол қойса, онда заң қолданысқа жарайды, яғни, басқаша айтқанда, заңи күшіне енеді. Осы сәттен былай қарай барлық мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, қоғамдық бірлестіктер, азаматтар мен шетелдіктер заңның ережелерін орындауға тиіс.
Президент заңға қол қоймауы да мүмкін. Бұл вето қою деп аталады. Онда Президент заңның кемшіліктерін көрсетіп, оны кері қайтарады. Мұндай жағдайда Парламент заңды қайтадан қарап, Президенттің ескертулерін еске алады. Содан кейін заң тағы да Президенттің қол қоюына тапсырылады.
Көріп отырғанымыздай, заңдарды қабылдау тәртібі онай емес. Олай болатын себебі - заң нормативтік акт болып табылады, онда Конституциядан кейінгі жоғары заңи күш болады. Заң Конституцияға қайшы келмеуге тиіс. Сонымен қатар басқа нормативтік актілердің барлығы да заңдарға қайшы келмейтін болуға тиіс. Сондықтан да заңдар қоғамның, әрбір адамның өміріндегі неғұрлым маңызды мәселелер бойынша қабылданады. Конституцияда былай деп жазылған: заңдар азаматтардың құқығы, бостандықтары мен міндеттері, меншік, салық салу, мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызмет істеуі, мемлекеттік және әскери қызмет, білім беру, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау, қорғаныс пен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету т.с. мәселелер бойынша қабылданады.
Парламент жұмысы демократиялық негізде жүргізіледі. Заң жобаларын әзірлеуге мамандар - заңгерлер, экономистер, социологтар, инженерлер, дәрігерлер т.б. қатыстырылады. Мәселелерді алдын ала талқылау үшін Мәжіліс пен Сенат парламенттік тыңдаулар өткізеді, оған ғалымдар, мемлекеттік органдардың қызметкерлері, жұртшылық, радио, теледидар, газет өкілдері шақырылады. Парламенттік тыңдаулардың қорытындысы бойынша депутаттарға ұсыныстар кабылданады.
Мәжіліс пен Сенат өз қызметтерінің мәселелері бойынша үкімет мүшелерінің есептерін тыңдауға құқылы. Егер үкімет мүшесі жұмысты нашар істесе, заңдарды орындамайтын болса, онда Мәжіліс немесе Сенат оған сенімсіздік білдіру туралы шешім қабылдап, оны қызметтен босату немесе тіпті қылмыстық жауапкершілікке тарту жөнінде Президентке ұсыныс жасай алады.
1.2 Атқарушы билік органдардың басқару тәртібі
Үкімет:
1. Үкiмет Қазақстан Республикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық жасайды.
2. Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты.
3. Конституцияның 57-бабының 6)-тармақшасында көзделген ретте Үкiмет мүшелерi Парламент палаталарына есеп бередi.
4. Үкiметтiң құзыретi, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртiбi конституциялық заңмен белгiленедi.
Қазақстан Республикасының Үкiметi:
1) мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабiлетiнiң, қауiпсiздiгiнiң, қоғамдық тәртiптi қамтамасыз етудiң негiзгi бағыттарын әзiрлейдi және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2) Парламентке республикалық бюджеттi және оның атқарылуы туралы есептi ұсынады, бюджеттiң атқарылуын қамтамасыз етедi;
3) Мәжiлiске заң жобаларын енгiзедi жіне заңдардың орындалуын қамтамасыз етедi;
4) мемлекеттiк меншiктi басқаруды ұйымдастырады;
5) Республиканың сыртқы саясатын жүргiзу жөнiнде шаралар әзiрлейдi;
6) министрлiктердiң, мемлекеттiк комитеттердiң, өзге де орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың қызметiне басшылық жасайды;
7) Республиканың министрлiктерi, мемлекеттiк комитеттерi, өзге де орталық және жергiлiктi атқарушы органдары актiлерiнiң күшiн толық немесе қолданылу бөлiгiнде жояды немесе тоқтата тұрады;
8) Үкiмет құрамына кiрмейтiн орталық атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9) өзiне Конституциямен, заңдармен және Президент актiлерiмен жүктелген өзге де қызметтердi орындайды.
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрi:
oo 1) Үкiмет қызметiн ұйымдастырып, оған басшылық жасайды және оның жұмысы үшiн дербес жауап бередi;
oo 2 ) Үкiмет қаулыларына қол қояды;
oo 3) Үкiмет қызметiнiң негiзгi бағыттары жөнiнде және оның аса маңызды барлық шешiмдерi жөнiнде Президентке баяндап отырады;
oo 4) Үкiмет қызметiн ұйымдастыруға және басшылық жасауға байланысты басқа да қызметтердi атқарады.
Үкiмет мүшелерi өз құзыретi шегiнде шешiмдер қабылдауда дербестiкке ие әрi өздерiне бағынышты мемлекеттiк органдардың жұмысы үшiн Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң алдында жеке-дара жауап бередi. Үкiметтiң жүргiзiп отырған саясатымен келiспейтiн немесе оны жүргiзбейтiн Үкiмет мүшесi орнынан түсуге өтiнiш бередi не ол лауазымнан босатылуға тиiс.
2.Үкімет мүшелерінің өкілді органның депутаттары болуға, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерді қоспағанда, өзге де ақы төленетін жұмысты атқаруға, кәсіпкерлік іспен шұғылдануға, заңнамаға сәйкес өздерінің лауазымдық міндеттері болып табылатын жағдайларды қоспағанда, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіруге құқығы жоқ.
3. Қазақстан Республикасының Үкiметi өз құзыретiнiң мәселелерi бойынша Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi бар қаулылар шығарады.
4. Республиканың Премьер-Министрi Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi бар үкiмдер шығарады.
5. Үкiметтiң қаулылары және Премьер-Министрдiң өкiмдерi Конституцияға, заң актiлерiне, Республика Президентiнiң жарлықтары мен өкiмдерiне қайшы келмеуге тиiс.
Үкімет жаңадан сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің алдында өз өкілеттігін доғарады.
1. Республиканың Премьер-Министрі жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселе қояды. Мәжіліс сенім білдірген жағдайда, егер Республика Президенті өзгеше шешім қабылдамаса, Үкімет өз міндеттерін атқаруды жалғастыра береді.
2. Егер Үкiмет және оның кез келген мүшесi өздерiне жүктелген мiндеттердi одан әрi жүзеге асыру мүмкiн емес деп есептесе, олар Республиканың Президентiне өз орнынан түсетiнi туралы мәлiмдеуге хақылы.
3. Парламент Мәжілісі немесе Парламент Үкіметке сенімсіздік білдірген жағдайда Үкімет орнынан түсетіні туралы Республика Президентіне мәлімдейді.
4. Орнынан түсудi қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселенi Республиканың Президентi он күн мерзiмде қарайды.
5. Орнынан түсудi қабылдау Үкiметтiң не оның тиiстi мүшесiнiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Премьер-Министрдiң орнынан түсуiн қабылдау бүкiл Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi.
6. Үкiметтiң немесе оның мүшесiнiң орнынан түсуi қабылданбаған жағдайда Президент оған мiндеттерiн одан әрi жүзеге асыруды тапсырады.
7. Республиканың Президентi өз бастамасы бойынша Үкiметтiң өкiлеттiгiн тоқтату туралы шешiм қабылдауға және оның кез келген мүшесiн қызметтен босатуға хақылы. Премьер-Министрдi қызметiнен босату бүкiл Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi.
Үкімет атқарушы биліктің жоғары органы болып табылады. Ол орталық атқарушы органдар жүйесін басқарады, солардың қызметіне басшылық етеді. Атқарушы органдардың бірыңғай жүйесіне Республика министрліктері мен агенттіктер, жергілікті: облыстық, аудандық және қалалық әкімияттар кіреді.
Атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Үкіметке кең өкілеттіктер беріліп, олар Конституцияда және 1995 жылғы 18 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы" Конституциялық заңда баянды етілген.
Экономика саласында Үкімет мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын, оны жүзеге асырудың стратегиялық және тактикалық шараларын талдап жасайды; мемлекеттік бағдарламаларды, республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті жасайды, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді; Республиканың қаржы жүйесін нығайту жөніндегі шараларды белгілеп, жүзеге асырады т.т.
Әлеуметтік салада Үкімет еңбекке ақы төлеудің, азаматтардың әлеуметтік жағынан қорғалуының, мемлекеттік әлеуметтік қамтамасыз ету мен әлеуметтік қамсыздандырудың жүйесі мен шарттарын талдап жасайды; аймақтардың әлеуметтік даму мәселелерінің шешілуін қамтамасыз етеді; жастар, дене шынықтыру мен спорт, туризм, әлеуметтік әріптестік проблемаларының шешілуіне жәрдемдеседі.
Үкімет құқықтық реформаны жүзеге асыруды, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын корғауды қамтамасыз етеді.
Ғылым, техника, білім және мәдениет саласында Үкімет ғылыми-техникалық даму жоспарларын жасап, жүзеге асырады; ғылым мен техниканы, мәдениетті, білімді дамыту, жаңа технологияны енгізу жөніндегі мемлекеттік саясатты анықтап, жүзеге асырады.
Әкімшілік-саяси басқару саласында Үкімет консультативтік-кеңесшілік органдарды құрады және таратады, министрліктердің, басқа үкіметке кірмейтін орталық атқарушы органдардың қызметіне басшылық етеді, олардың Президент пен Үкімет зандарын, актілерін орындауына бақылау жасайды, министрлердің орынбасарларын лауазымға тағайындайды және одан босатады; жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік басқару мәселелері жөніндегі қызметіне басшылық жасайды, олардың заңдарды атқаруын бақылайды.
Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту саласында Үкімет құқықтық реформаның жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қорғау, заңдылық пен құқықтық тәртіпті, республиканың қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетін, аумақтық тұтастық пен мемлекеттік шекаралардың қорғалуын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды талдап жасайды және жүзеге асырады.
Сыртқы саясат саласында Үкімет келіссөздер жүргізу және үкіметаралық келісімдерге қол қою туралы шешімдер қабылдайды; Республиканың шетелдік мемлекеттермен, халықаралық және аймақтық ұйымдармен өзара қатынастарының дамытылуын қамтамасыз етеді; сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру жөніндегі шаралар қолданады; халықаралық қаржы ұйымдарымен арадағы ынтымақтастық пен өзара қимылды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, біріншіден, Парламент пен Президент жүзеге асыратын заң шығарушылық процеске қатынасады; екіншіден, өз құзыретінің шеңберінде шешімдер қабылдайды; үшіншіден, министрліктер мен ведомстволардың қызметін бақылайды; төртіншіден, атқарушы биліктің жергілікті органдарының қызметін бақылайды.
Үкіметте заң шығарушылық бастама құқығы болады. Ол өзінің қүзыретіне кіретін барлық мәселелер бойынша заң жобаларын жасап, оларды Мәжілістің қарауына енгізуге хақылы.
Үкіметтің Парламентке енгізетін заң жобалары міндетті түрде үкіметтің отырысында талқыланады. Заң жобасы сол құжатты жасаушылардың, сарапшылардың міндетті түрде қатысуымен талқыланады. Заң жобасын қараудың нәтижелері бойынша Үкіметтің шешімі қабылданады, содан кейін мұнымен бірге заң жобасын Парламент Мәжілісіне жіберуге болады.
Үкімет заң жобаларын Мәжіліске өздігінен ғана ұсынбайды, Парламент Мәжілісіне заң жобасын енгізу жөніндегі Президенттің тапсырмаларын да орындайды.
Үкіметті Премьер-Министр басқарады, оның өкілеттіктері Кюнституцияда және " Үкімет туралы" Конституциялық заңда баянды етілген. Премьер-Министрдің мынадай өкілеттіктері бар:
oo Үкіметтің жұмысын басқарады және өзінің орынбасарлары мен үкімет мүшелері арасында қызметтік міндеттерді бөліп береді;
oo Президентпен, Парламентпен, Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы Сотпен, Бас прокуратурамен, басқа да мемлекеттік органдармен арадағы қатынастарда Үкіметтен өкілдік етеді немесе үкімет өкілдігін тапсырады;
oo Халықаралық қатынастарда Үкіметтен өкілдік етеді немесе өкілдік тапсырады және үкіметаралық шарттар мен келісімдерге қол қояды;
oo Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы; министрліктерді, үкімет құрамына кірмейтін атқарушы органдарды құру, кайта құру, тарату туралы Республика Президентіне ұсыныстар енгізеді;
oo Үкімет қызметінің негізгі бағыттары туралы және аса маңызды шешімдердің барлығы туралы Президентке баяндайды;
oo Үкімет мүшелерінің орталық және жергілікті атқарушы органдардың есептерін тыңдайды;
oo Премьер-Министр өзіне заң бойынша жүктелген басқа да өкілеттіктерді орындайды.
Министрлер Үкімет мүшелері болып табылады. Олар тиісті министрліктерге басшылықты жүзеге асырады, тиісті министрліктердің қарамағындағы мемлекеттік басқару салаларындағы (сфераларындағы) істің жайы үшін жауап береді. Сонымен бірге Үкімет мүшелері үкіметтің қабылдаған шешімдер үшін төралқалық ретімен жауап береді; тіпті сол шешімдер үшін қол көтермесе де, егер өздерінің келіспейтіндігі жөнінде дереу мәлімдемеген болса, бәрібір жауапты болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының атқарушы органдар жүйесін басқара отырып, Үкімет мемлекеттік биліктің басқа тармақтарымен қатынасқа түседі.
Үкіметтің Президентпен қатынасы. Үкіметті Президент құрады, ол Үкіметтің құрылымы мен құрамын бекітеді. Үкімет мүшелері Қазақстанның халқы мен Президентіне ант береді. Үкімет өзінің бүкіл қызметінде республика Президентінің алдында жауапты болады. Үкімет өз бағдарламасының, Президент тапсырмаларының орындалуы туралы өз қызметінің басқа да бағыттары туралы Президентке үнемі хабарлап тұрады. Үкімет Президент актілерінің атқарылуын ұйымдастырады және ол актілерді министрліктердің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдардың қалай орындап жатқанын бақылап отырады. Үкімет Президенттің Парламент Мәжілісіне заң жобасын енгізу жөніндегі тапсырмасын орындайды. Үкіметтің өзі де әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық бағдарламалар жасап, оларды Президенттің бекітуіне ұсынады. Ол Президентпен заң шығару жұмыстарының жоспарларын келіседі. Президент Үкімет актілерінің күшін түгелдей немесе ішінара тоқтатып қоя алады. Бұл жұмысты Президент өздігінен де, Бас прокурордың ұсынысымен де жүзеге асыруы мүмкін.
Үкіметтің Парламентпен катынасы. Үкіметтің заң шығару жөнінде бастама білдіруге құқығы бар. Үкіметтің бұл құқығы Парламент Мәжілісінде ғана жүзеге асырылады, яғни Үкімет заң жобасын Мәжіліске тиісті қаулысын шығару арқылы енгізеді. Үкімет өзінің жұмысын Парламентте қабылданған конституциялық және жай заңдарға сүйеніп құрады. Сондықтан Үкімет Конституцияны ғана емес, сонымен бірге заңдарды да орындауға, ол заңдарды министрліктердің, басқа да атқарушы органдарының орындауын бақылап отыруға тиіс. Үкімет жыл сайын республикалық бюджетті жасап, оны Парламенттің бекітуіне тапсырып отырады.
Үкіметтің министрліктермен және басқа да орталық атқарушы органдармен қатынасы. Республика Үкіметі министрліктердің және үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың қызметіне басшылықты жүзеге асырады. Ол аталған органдардың Президенттің және Үкіметтің өзінің заңдары мен актілерін орындауын бақылайды. Үкімет министрліктер мен үкіметке кірмейтін орталық атқарушы органдар туралы ережелерді, олардың құрылымын, орталық аппараттары мен жергілікті органдарын ұстауға республикалық бюджеттен бөлінетін қаржының көлемін бекітеді. Бұған жатпайтын тек инвестициялық комитет қана. Ол үкіметке кірмейді. Оның мәртебесін Үкімет емес, заң қабылдау жолымен Парламент анықтайды. Мұндай ерекшелік экономиканы өркендетудегі инвестициялардың айрықша маңызымен және инвестициялық қаржыларды бір органның қолында шоғырландыру қажеттігімен байланысты.
Үкімет министрліктердің, үкіметке кірмейтін орталық атқарушы органдардың актілерінің күшін түгелдей не ішінара жояды немесе тоқтатып қояды. Үкіметтің мұндай қимылына негіз болатын нәрсе - атқарушы органдар қабылдаған шешімдердің Конституция ережелеріне, Президенттің, Үкіметтің заңдарына, актілеріне сәйкес келмейтіндігі туралы Бас прокурордың ұсыныс енгізуі.
Министрліктерден және үкіметке кірмейтін орталық атқарушы органдардан басқа да республикалық органдар құрылады. Олар ведомстволар деп аталады. Үкімет ведомстволардың қызмет саласын, өкілеттігін және жауапкершілігін айқындайтын нормативтік актілер қабылдайды: ведомстволарды ұстауға республикалық бюджеттен бөлінетін қаржының мөлшерін анықтайды; ведомстволардың басшыларын лауазымға тағайындайды және одан босатады.
Үкіметтің жергілікті органдармен: аудандық, қалалық және облыстық өкімияттармен белгілі бір қатынастары қалыптасады. Үкімет атқарушы биліктің жоғары буыны болып табылады, сол себептен де оның жергілікі атқарушы органдармен арадағы қатынастары "билік-бағыныш" деген принцип бойынша құрылады. Үкімет жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылықты мына төмендегі мәселелер бойынша жүзеге асырады: 1) мемлекеттік басқару; 2) жергілікті атқарушы органдардың Президент пен Үкіметтің заңдарын, актілерін орындауы; 3) жергілікті атқарушы органдардың қызметі туралы Үкімет отырысында олардың есебін тыңдау; 4) жергілікті атқарушы органдардың қабылдаған актілерінің күшін түгелдей не ішінара жою немесе тоқтатып қою және т.б.
Конституцияға сәйкес Үкімет өкілеттігінің бірі Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөніндегі шараларды белгілеу болып табылады.
Үкімет өз қарауына жататын мәселелер бойынша келіссөздер жүргізу және халықаралық шарттарға қол қою туралы шешімдер қабылдайды. Министрлер мен өзге орталық атқарушы органдардың басшылары да келіссөздер өткізуге және халықаралық шарттарға қол қоюға құқылы болады. Мұндай шарттар ведомствоаралық шарттар деп аталады.
1.3 Сот билігі
Конституцияның 75-бабына сәйкес Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайды. СОт ісін жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасында сот жүйесін Республиканың Жоғарғы Соты мен Республиканың жергілікті соттары (облыстық және оларға теңестірілген соттары, аудандық (қалалық) құрайды. Республика аумағында ҚР Әскери (әскердің, құрамалардың, гарнизондардың) соттары болады.
СОТТАР ЖӘНЕ СОТ ТӨРЕЛIГI :
1. Қазақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады.
2. Сот билiгi сотта iс жүргiзудiң азаматтық, қылмыстық және заңмен белгiленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот iсiн жүргiзу алқабилердiң қатысуымен жүзеге асырылады.
3. Заңмен құрылған Республиканың Жоғарғы Соты, Республиканың жергілікті және басқа да соттары Республиканың соттары болып табылады.
4. Республиканың сот жүйесi Республика Конституциясымен және конституциялық заңмен белгiленедi. Қандай да бiр атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға жол берiлмейдi.
Жоғарғы Соттың құрамын пленум, төралқа, азаматтық шаруашылық, қылмыстық, әскери алқалары құрайды. Қандай бір атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға жол берілмейді. Соттар тиесілі билікті ешкімнің еркіне қарамастан ҚР Конституциясы мен заңдарына сәйкес жүзеге асырады. Сот төрелігінің принциптері Конституцияда белгіленген: адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп саналады. Бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды. Өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды. Сотқа әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы. Жауапкершілікті белгілейтін және күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды. Айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес. Ешкім өзіне-өзі, жұбайына және заңмен белгіленген шектегі жақын туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес.
Адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күмән туғызатын жағдай айыпталушының пайдасына қарастырылады. Заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді. Республика соттары қызметі заңдылық, судьялардың тәуелсіздігі баршаның заң және сот алдындағы теңдігі, тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы, істерді қараудың жариялығы принциптерінің негізінде құрылады.
Жаңа Конституция бойынша сот қызметкерлері жаңа әдіспен тағайындалатын болды. Жоғарғы Соттарды тағайындау үшін Президенттің жанында Жоғарғы Сот Кеңесі құрылды. Оның қызметін Президент өзі басқарады. Бұл орган Жоғарғы Соттың төрағасын, судьяларды, облыстық соттардың төрағаларына лауызымды кандидаттарды іріктейтін және ұсынатын өкілетті орган. Ал басқа төменгі соттарға тағайындалатын қызметкерлердің Әділет министрі басқаратын әділеттілік алқасы кадр мәселелерін шешеді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік аппаратында ерекше орынды Конституциялық Кеңес алады. Бұрынғы Конституция бойынша ол Конституциялық Сот деп аталып, басқа құзыреттерге ие болатын. Бұл Кеңестің ішкі құрылысы мен тағайындалу процесі өте қызық. Төрағасын және екі мүшесін Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды, екі мүшесін - Сенаттың, ал қалған екеуін Мәжілістің төрағалары тағайындайды. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару: қарым қатынастары мен өзара әрекеттесу механизмі
1.1 Заң шығарушы билік органдарының басқару тәртібі
1.2 Атқарушы билік органдардың басқару тәртібі
1.3 Сот билігі
2 Мемлекеттік басқаруды ақпараттық қамтамасыздандыру
2.1 Мемлекеттi басқару жүйесiндегi ақпарат ерекшелiктерi
2.2 Мемлекеттi басқарудағы ақпарат жүйесiн дамыту мәселелерi
2.3 Электрондық үкiметтi қалыптастыру ерекшелiктерi
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы әлеуметтік-экономикалық модернизация мен мемлекеттік билік жүйесін демократияландырудың жаңа кезеңінде тұр. Жаңа Конституциялық реформаға сәйкес мемлекеттік билік жүйесін демократияландыру процесі жүзеге асырылуда және оны жетілдіру мәселелері жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Біріншіден, Конституцияға жаңадан енгізілген өзгерістердің, әсіресе президенттік-парламенттік басқару жүйесіне көшудің мазмұнын талдау кезек күттірмейтін қажеттіліктен туындап отыр.
Екіншіден, демократия феномені әр уақытта нақтылы тарихи дәуірге, яғни оның концепцияларының әлеуметтік-саяси, философиялық эволюциясына байланысты. Сондықтан оның дұрыс және бұрмаланған бұрыс жақтарын айқындау қажет. Оған объективті, ғылыми тұрғыдан қарау - бірден бір дұрыс жол болып табылады.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесін демократиялық жолмен дамыту мәселесі сан-салалы және күрделі. Олардың бәрі бірдей түгел табан астында жүзеге асырыла бермейтіні белгілі. Ол үшін заңдық және басқа да негіздер жасалуы керек, уақыт та қажет. Сондықтан ол ғылыми зерттеулер мен талдауларды қажет етеді.
Төртіншіден, Қазақстанда демократияландыру процесіне септігін тигізетін факторлардың (сайлау, БАҚ, оппозиция, азаматтық қоғам) жай-күйін және азаматтардың демократиялық мінез-құлқын тәрбиелеу жолдарын анықтау қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарихта демократия мәселесі аз зерттелген жоқ. Оны оң мән-мағынасында түсіндіруге Монтескье, Гоббс, Локк, Руссо, Кант көп енбек сіңіргені белгілі. "Адам құқы декларациясы" (1791) қабылданған кезден бастап демократия мемлекеттік құрылымның республика түрінде қабылданды. А.Токвильдің "Америкадағы демократия туралы" атты еңбегінің үлкен маңызы болды. Бұл мәселемен кейінірек көптеген ғалымдар және саясаткерлер айналысты (Р.Арон, Г.Алмонд, Н.А.Бердяев, Д.Истон, В.И.Ленин, К.Каутский, Г.В.Плеханов, А.Салмин, Ю.Хабермас және т.б.) [1].
Қазіргі таңда қоғамды демократияландыру мәселесі одан әрі зерттеуді қажет етіп, нағыз көкейкесті сипат алып отыр. Президент Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінде бұған үлкен мән беріліп, оның бағыт-бағдары атап көрсетілген [2]. Оның тікелей бастамашылығымен Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі - еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту атты баяндамасы бойынша Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу, сөйтіп президенттік-парламенттік басқару жүйесіне көшу мәселелері Парламентте шешімін тапты.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесі мәселелеріне байланысты С.И.Абдулпаттаевтың, Б.Т.Аяғановтың, Р.Б.Әбсаттаровтың, Л.А.Байдельдиновтың, Н.Ж.Байтенованың, А.С.Балгимбаевтың, Ә.Бәкірдің, М.А. Биекеновтың, А.Х.Бижановтың, С.М.Борбасовтың, К.Н.Бурхановтың, А.М.Джунусовтың, А.Дьяченконың, Е.Ертісбаевтің, Ғ.Есімнің, Ж.Жунусованың, С.Зимановтың, Г.Ибраеваның, Л.М.Иватованың, Г.Н.Иреновтың, А.Ш.Ишмухамедовтың, Р.К.Қадыржановтың, Н.Қалиевтың, А.С.Қалмырзаевтың, Д.Кішібековтың, М.Б.Қасымбековтың, С.Қ.Қозыбаевтың, Е.А.Кузнецовтың, А.И.Лұқпановтың, Б.А.Майлыбаевтың, Т.А.Мансуровтың, Д.Медеуованың, Ж.Ж.Молдабековтың, Д.Н.Назарбаеваның, Б.Нарбаевтың, С.З.Нарматовтың, М.С.Нәрікбаевтың, К.Ж.Нугманованың, А.Н.Нукеновтың, Г.Р.Нұрымбетованың, Ә.Нысанбаевтың, В.Ф.Петрованың, Н.В.Романованың, Т.С.Садықовтың, Г.Сапаргалиевтің, Т.Сәрсенбаевтың, С.Т.Сейдумановтың, Ж.Қ.Симтиковтың, К.Л.Сыроежкиннің, И.Н.Тасмагамбетовтың, М.Б.Татимовтың [3] және т.б. еңбектерін атауға болады.
Бұл еңбектердің осы жұмыс тақырыбын тереңірек ашып көрсетуге жәрдемі үлкен.
Сонымен қатар демократияландыру процесіне қатысты мына еңбектерді де атап кеткен жөн. Еуразиялық кеңістіктегі демократиялық реформалардың тәжірибесі: салыстырмалы үлгілері мен қолданбалы тетіктері атты халықаралық конференция туралы жинақ жарық көрді. Мұнда негізінен қаралған мәселелер: евразиялық кеңістіктегі саяси транзит; посткеңестік кеңістіктегі реформалардың ерекшеліктері; Орталық Азия елдеріндегі реформалар; ҚР-дағы саяси модернизация және т.б.
С.А.Дьяченконың Проблемы демократической модернизации в Казахстане атты диссертациясында [4] өтпелі қоғам саяси жүйесінің трансформациялануы, оның ішінде Қазақстан Парламенттік институтының эволюциясы, орта таптың қалыптасуы, үкіметтік емес ұйымдардың дамуы, Қазақстан социумының саяси мәдениеті, партиялар құру және олардың сайлау кампанияларына қатысу мәселелері зерттелген.
С.А.Сұлтановтың Представительная демократия переходного общества[5] атты диссертациялық жұмысында өкілетті демократияның қалыптасу эволюциясы, оның мемлекет пен қоғамдағы орны, оған партиялық жүйенің ықпалы қарастырылған.
Ж.Е. Ішпекбаевтың Қазақстан қоғамын демократияландыру ауқымындағы жалпымемлекеттік консенсустың қалыптасу ерекшеліктері атты диссертациясында жалпымемлекеттік консенсус саясатының теориялық мәселелері, оның Қазақстан қоғамын демократияландыруға ықпалы зерттелген [6].
2004 жылы бір топ авторлардың демократия мәселелеріне байланысты еңбектері [7] жарық көрді. Онда транзитті қоғам жағдайында саяси, идеологиялық, адамгершілік, экономикалық, демократиялық қайта құру мәселелері, Қазақстанның тоталитаризм жағдайындағы дағдарысты қиыншылықтар және тәуелсіздік алудың алғашқы қадамдары, өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеудің теориялық мәселелері зерттелген.
Бірақ, айта кету керек, бұл еңбектерде мемлекеттік билік жүйесін демократияландыру мәселелері жаңа жағдайға байланысты егжей-тегжейлі зерттелді деуге болмайды.
Демократияландыру комплексті проблема. Оның тармақтары мен жақтарын жеке бөліп алып ғана зерттеумен шектелу, қаншалықты дұрыс болғанымен, жеткіліксіз. Сондықтан диссертация тақырыбы кең ауқымда Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесін демократияландыру саясаты деп алынып отыр.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасы мемлекеттік билік жүйесі және оның белгілері, оны жүзге асыру жолдары таңдалды.
Зерттеудің нысаны демократияның ғылыми концепциялары, оның Қазақстан жағдайындағы ерекшеліктері, мемлекеттік билік тармақтары, құрылымдары және саяси партиялар мен БАҚ құралдары болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік жүйесін жаңа Конституциялық реформа негізінде демократияландыру процесін ғылыми - сараптамалық тұрғыда кешенді түрде зерттеу.
Зерттеудің ғылыми мақсатына жету үшін төмендегідей негізгі міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасының президенттік-парламенттік басқару жүйесіне көшуінің мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
- Тарихтағы демократия концепцияларының және демократияландыру модельдерінің саяси сипатын, оның Қазақстан үшін мәнін анықтау;
- Элиташылдық және авторитарлы демократия үрдістерінің саяси сипатын ашып көрсету;
- Қазақстан Республикасының өтпелі кезеңдегі саяси жүйені демократияландыру саясатына сараптама жасау;
- Қазақстан Республикасы Конституциясына енгізілген өзгерістер негізіндегі қалыптасып келе жатқан парламентаризмнің саяси-құқықтық ерекшеліктерін талдау;
- Атқарушы билік пен сот жүйесін демократияландыру ісіндегі жаңа өзгерістерді пайымдау және оны жетілдіру жолдарын қарастыру;
- Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару ісін демократияландырудағы жаңалықтарды сараптау;
- Қазақстанда мемлекеттік билік жүйесін демократияландыруға жәрдемдесетін факторлардың жай-күйін, оны жетілдіру жолдарын анықтау;
- Мемлекеттік билік жүйесін демократияландыру процесін жетілдіру ісіне байланысты тиісті ғылыми қорытындылар мен ұсыныстар енгізу.
Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектері, әсіресе халыққа Жолдаулары, Қазақстан-2030 бағдарламасы, Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі - еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту басшылыққа алынды. Сол сияқты Қазақстан Республикасының Конституциясы, Заңдары мен нормативті-құқықтық актілері пайдаланылды.
1 Мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару: қарым қатынастары мен өзара әрекеттесу механизмі
1.1 Заң шығарушы билік органдарының басқару тәртібі
Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметiн жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы. Парламенттiң өкiлеттiгi оның бiрiншi сессиясы ашылған сәттен басталып, жаңадан сайланған Парламенттiң бiрiншi сессиясы жұмысқа кiрiскен кезден аяқталады.Парламенттiң өкiлеттiгi Конституцияда көзделген реттер мен тәртiп бойынша мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы мүмкiн.
Парламенттiң ұйымдастырылуы мен қызметi, оның депутаттарының құқықтық жағдайы конституциялық заңмен белгiленедi.
1. Парламент Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi бар Қазақстан Республикасының заңдары, Парламенттiң қаулылары, Сенат пен Мәжiлiстiң қаулылары түрiнде заң актiлерiн қабылдайды.
2. Республиканың заңдары Республика Президентi қол қойғаннан кейiн күшiне енедi.
3. Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар әр Палата депутаттары жалпы санының кемiнде төрттен үшiнiң көпшiлiк даусымен енгiзiледi.
4. Конституциялқ заңдар Конституцияда көзделген мәселелер бойынша әр Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде үштен екiсiнiң көпшiлiк даусымен қабылданады.
5. Парламент пен оның Палаталарының заң актiлерi, егер Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен қабылданады.
6. Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселелері бойынша кемінде екі оқылым өткізу міндетті.
7. Республиканың заңдары, Парламент пен оның Палаталарының қаулылары Конституцияға қайшы келмеуге тиiс. Парламент пен оның Палаталарының қаулылары заңдарға қайшы келмеуге тиiс.
8. Республиканың заң және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiн әзiрлеу, ұсыну, талқылау, күшiне енгiзу және жариялау тәртiбi арнаулы заңмен және Парламент пен оның Палаталарының регламенттерiмен реттеледi.
Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі палатадан:
Сенат конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті тағайындайды.Сенат депутаттарының өкiлеттiк мерзiмi - алты жыл.
Қазақстан Республикасының азаматтығында тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады. Жасы отызға толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан адам Сенат депутаты бола алады.
Сенаттың қызметіне мыналар жатады:
1) Қазақстан Республикасы Президентiнiң ұсынуымен Республиканың Жоғарғы Сотының Төрағасын және Жоғарғы Сотының судьяларын сайлау мен қызметтен босату, олардың анттарын қабылдау;
2) Республика Президентінің Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын, Бас прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауына келісім беру;
3) Республиканың Бас Прокурорын, Жоғарғы Сотының Төрағасы мен судьяларын оларға ешкiмнiң тиiспеуi жөнiндегi құқығынан айыру;
4) Мәжілістің өкілеттіктері мерзімінен бұрын тоқтатылуына байланысты, ол уақытша болмаған кезеңде Республика Парламентінің конституциялық заңдар мен заңдар қабылдау жөніндегі функцияларын орындау;
5) Конституциямен Парламент Сенатына жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Мәжілістің қызметіне мыналар жатады:
1) Парламентке енгізілген конституциялық заңдар мен заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және осы жобаларды қарау;
2) Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен Республика Президентіне Республика Премьер-Министрін тағайындауға келісім беру;
3) Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлау;
4) Конституциямен Парламент Мәжілісіне жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Мәжілістің тоқсан сегіз депутатын сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Мәжілістің тоғыз депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды. Мәжіліс депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымы өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын өткізіледі.Қазақстан Республикасының азаматтыєында тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады. Жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан, жасы жиырма беске толған адам Мәжіліс депутаты бола алады.
Депутаттар Парламентте мынадай бірлестіктер құруға құқылы:
1) фракция - депутаттардың ұйымдасқан тобы. Бұл саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің атынан құрылып, заңда белгіленген тәртіп бойынша тіркелген топ болуы мүмкін; ол Парламентте саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің мүддесін білдіру мақсатында құрылады;
2) депутаттық топ - депутаттардың өз өкілеттігін жүзеге асыру, сайлау округтерінде бірлесіп жұмыс істеу үшін құрылатын бірлестігі.
Депутат халықтың Парламенттегі өкілі ретінде әдептілік нормаларын сақтауға тиіс. Парламент регламентінде мінез-құлық нормаларын айқындайтын депутат этикасының ережелері белгіленген. Депутаттар өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде де, қызметтен тыс уақытта да соларды басшылыққа алуға тиіс. Депутат этикасының ережелеріне мынадай нормалар жатады:
* депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарының жұмысына қатысушы барлық адамдарға құрметпен қарауға тиіс;
* депутаттар өздерінің сөйлеген сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың абыройы мен ар-намысына нұқсан келтіретіндей негізсіз кінәлар тақпауға, дөрекі, балағат сөздер қолданбауға тиіс.
* депутаттар заңсыз және зорлықты әрекеттер жасауға шақырмауға тиіс;
* депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы органдарының т.б. қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуге тиіс.
Парламент негізгі заң шығарушы орган. Парламенттің сессиясы оның палаталарының бірлескен және бөлек отырыстары түрінде өткізіледі. Парламенттің үйлестіруші органдары - бюро, жұмыс органдары - тұрақты комитеттері, бірлескен комиссиялары болып табылады. Президент мемлекеттің жоғарғы қызметкерлерін тағайындағанда парламент келісімін береді, олардан есеп алады, соғыс және бітім мәселелерін шешеді, халық референдум тағайындау туралы бастама көтереді, конституциялық заңдылық туралы жыл сайын жолдауын тыңдайды, өзінің ішкі сұрақтарын шешеді, және басқа да Конституция жүктеген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Парламенті депутатының өкілеттігі. Депутат Парламент сессиясында және оның өзі құрамына кіретін органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс құқығын пайдаланады. Депутат Парламент пен оның Палаталарының үйлестіруші және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға; сессияның күн тәртібі жөнінде ұсыныстар мен ескертпелер енгізуге; Парламенттің сессиясында Палаталарға есеп беретін лауазымды тұлғалардың есептерін тыңдау жөнінде ұсыныстар енгізуге; Парламент Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын не Парламент пен оның сенаты тағайындауға келісім беретін лауазымды тұлғалардың кандидатуралары жөнінде өз пікірін айтуға, Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек отырыстарында қарау үшін ұсынылатын мәселелер бойынша Палаталар Бюросына ұсыныстар енгізуге; Парламент пен оның Палаталары органдарының отырыстарында қарау үшін мәселелер ұсынуға; депутаттық сұрау салуға; Парламент қабылдайтын зандардың, қаулылардың, басқа да актілердің жобаларына түзетулер енгізуге; азаматтардың қоғамдық мәні бар пікірлерімен Парламент депутаттарын таныстыруға; басқа да өкілеттіктерді жүзеге асыруға хақылы.
Депутат Парламенттің және оның өзі құрамына сайланған органдарының жұмысына қатысуға міндетті. Депутат өзінің дауыс беру құқығын тікелей өзі жүзеге асырады. Өзінің дауысын басқа бір депутат арқылы беруге хақысы жоқ. Депутат кез келген мәселелер мен ұсыныстарды Палаталардың қарауына енгізуге, мәселелерді қарауға әзірлеу және солар бойынша шешімдер қабылдау ісіне қатысуға, сондай-ақ қабылданған шешімдерді жүзеге асыруды ұйымдастыру, олардың орындалуын бақылау ісіне қатысуға хақылы.
Депутаттық сұрау салу депутаттың мемлекеттік органның лауазымды тұлғасына осы органның немесе сол лауазымды адамның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме беруін немесе өзінің көзқарасын баяндауын ресми түрде сұраған талабы болып табылады.
Парламент депутаты премьер-министр мен үкімет мүшелеріне, Ұлттық банкінің төрағасына, Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелеріне, бас прокурорға, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасына, Республикалық бюджеттің атқарылуын тексеру жөніндегі есеп комитетінің төрағасы мен мүшелеріне сұрау салуға құқығы бар.
Лауазымды тұлға сұрауға жауапты Парламенттің немесе Палатаның пленарлық отырысында береді. Депутаттың сұрау салуына қайтарылған жауап пен оны талқылаудың қорытындысы бойынша Парламенттің немесе оның Палатасының қаулысы қабылданады.
Депутат өз жұмысында ешкімге де тәуелді емес. Депутаттық міндеттерді орындауға кедергі жасау мақсатымен депутатқа немесе оның жақын туыстарына қай түрде де ықпал жасау әрекеті үшін жауапқа тартылады. Депутаттар алдындағы өз міндеттерін орындамайтын, оған көрінеу жалған ақпарат беретін, депутат қызметінің кепілдігін бұзатын мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, ұйымдарының лауазымды тұлғалары да жауапқа тартылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы депутаттың аманатты мандатынан бас тартты. Бұрын сайлаушылар өздерінің депутаттарына мандат беретін де, егер депутат сайлаушылардың сенімін ақтамаса, оны кері шақырып алуға болатын. 1995 жылғы Конституция бойынша депутат өз сайлаушыларының атынан ғана өкілдік етпейді, ол Қазақстанның барлық сайлаушылары атынан өкілдік етеді. Сондықтан Парламент депутаты енді ешқандай аманатты мандатпен байланысты емес. Сайлаушыларға депутатты кері шақырып алу құқығының жоқтығы депутат сайлаушылар алдындағы өзінің жауапкершілігін сезінбеуге тиіс деген сөз емес. Парламенттік каникул кезінде депутаттар өздерінің сайлау округтеріне барып, сайлаушылармен кездеседі, олардан түскен шағымдарды, арыздарды қарайды. Ондай ұсыныстар, арыздар депутаттардың сайлаушылар көтерген мәселелердің дұрыс және дер кезінде шешілуіне көмектеседі; депутаттар қоғамдық пікірді зерттеп, қажет болған жағдайда мемлекеттік биліктің тиісті органдарына, қоғамдық бірлестіктерге ұсыныстар енгізе алады. Депутаттық қызметтің мәселелері бойынша депутат мемлекеттік органдар мен ұйымдарға, қоғамдық бірлестіктерге кедергісіз баруға, олардың басшыларының, басқа да лауазымды адамдардың дереу қабылдауында болуына құқылы.
Депутат халықтың Парламенттегі өкілі ретінде әдептілік нормаларын сақтауға тиіс. Парламент регламентінде мінез-құлық нормаларын айқындайтын депутат этикасының ережелері белгіленген. Депутаттар өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде де, қызметтен тыс уақытта да соларды басшылыққа алуға тиіс. Депутат этикасының ережелеріне мынадай нормалар жатады:
oo депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарының жұмысына қатысушы барлық адамдарға құрметпен қарауға тиіс;
oo депутаттар өздерінің сөйлеген сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың абыройы мен ар-намысына нұқсан келтіретіндей негізсіз кінәлар тақпауға, дөрекі, балағат сөздер қолданбауға тиіс.
oo депутаттар заңсыз және зорлықты әрекеттер жасауға шақырмауға тиіс;
oo депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы органдарының т.б. қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуге тиіс.
Парламент өзінің жұмысын сессия тәртібімен жүргізеді. Сессия біріккен және оңаша Палаталар отырысынан, Палата бюроларынан, Палаталардың тұрақты комитеттері мен бірлескен комиссияларынан тұрады. Жаңадан сайланған Парламенттің бірінші сессиясын сайлау қорытындылары жарияланғаннан және әр Палата депутаттарының үштен екісі сайланғаннан кейін отыз күннен асырмай Республика Президенті шақырады. Парламент сессиясын Республика Президенті Сенат пен Мәжілістің бірлескен отырыстарында ашады, сондай отырыста жабылады.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында неғүрлым маңызды мәселелер қаралады. Мысалы, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Мұндай мәселені тек Президент қана ұсына алады. Конституция тұрақты және байсалды болуға тиіс, сондықтан оған өзгерісті жиі енгізе беруге болмайды. Парламент Палаталарының бірлескен отырыстарында Конституцияға өзгеріс енгізбейтін Конституциялық заңдар қабылданады. Конституциялық заңдардың көмегімен Парламенттің, Президенттің, Үқіметтің, Конституциялық кеңестің, сондай-ақ сот органдарының өкілеттігі анықталады. Конституциялық заңдардың көмегімен Парламент, Президент, жергілікті өкілді органдар (мәслихаттар) сайлаудың, сондай-ақ референдум (бүкілхалықтық дауыс беру) өткізудің тәртібі белгіленеді.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында республикалық бюджет, оның орындалуы туралы үкіметтің есебі қаралып, бекітіледі. Мемлекет пен халық үшін, әрбір адам үшін бюджеттің маңызы зор. Өйткені мемлекеттік мектептерді, институттарды, емдеу мекемелерін ұстауға, оқытушыларға, дәрігерлерге, ғалымдарға, мемлекеттік қызметкерлерге айлық төлеуге, әскерді жарақтандыруға қажетті қаражат бюджеттен бөлінеді. Сондықтан халықтың өкілдері ретінде депутаттар бюджетке кірістің қалай жиналатынын, халықтың ақшасы қандай мақсатқа қалай жұмсалатынын қатаң бақылап отыруға тиіс.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында Президентке Парламенттің заң шығарушы өкілеттігін беру туралы мәселе шешіледі. Егер Парламент Президентке заң шығарушы өкілеттікті беру қажет деп шешетін болса, онда Президент заңдарды өзі қабылдауға құқықты болады. Президент заң шығарушы органға айналып кетпеуі үшін, оған заң қабылдау құқығы бір жылға дейінгі мерзіммен беріледі.
Мәжіліс пен Сенат бірлескен отырыста басқа да маңызды мәселелерді шешеді.
Енді Мәжіліс пен Сенаттың жеке-жеке қандай іспен айналысатынын қысқаша қарастырып өтейік.
Мәжіліс заң жобаларын қарайды. Парламент депуттары мен Үкіметке заң шығарушылық бастама жасау құқығы беріледі. Бұл құқықтың мәнісі - Мәжілістің қарауына заң жобаларын енгізу құқығы тек депутаттар мен үкіметте ғана болады деген сөз. Азаматтарда, мемлекеттік органдарда (үкіметтен басқаларында) заң шығарушылық бастама құқығы болмайды, бірақ олар заң жобаларын жасап, депутаттарға, үкіметке бере алады.
Мәжіліс заң жобасын егжей-тегжейлі қарайды. Жобаның әрбір бабы, әрбір ережесі жеке-жеке талқыланады. Заң жобасы барлық талапқа сай келеді деп әбден көздері жеткенше, ол бірнеше қабат талқылануы мүмкін. Сонан соң заң жобасы депутаттардың дауыс беруіне қойылады. Егер Мәжілістің барлық депутаттарының жартысынан астамы заң жобасы үшін дауыс берсе, ол кабылданды деп саналады. Содан кейін заң жобасы Сенаттың қарауына жіберіледі. Онда да заң жобасы түбегейлі талқыланады да, одан өрі қабылдау керек пе, әлде қайтару керек пе деген мәселе дауысқа қою арқылы шешіледі. Егер Сенат депутаттарының жартысынан көбі заң жобасын жақтап дауыс берсе, заң қабылданды деп есептеледі. Тек осыдан кейін ғана заң жобасы заң деп саналады. Алайда заңға Президент қол қоюы керек. Егер ол заңға қол қойса, онда заң қолданысқа жарайды, яғни, басқаша айтқанда, заңи күшіне енеді. Осы сәттен былай қарай барлық мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, қоғамдық бірлестіктер, азаматтар мен шетелдіктер заңның ережелерін орындауға тиіс.
Президент заңға қол қоймауы да мүмкін. Бұл вето қою деп аталады. Онда Президент заңның кемшіліктерін көрсетіп, оны кері қайтарады. Мұндай жағдайда Парламент заңды қайтадан қарап, Президенттің ескертулерін еске алады. Содан кейін заң тағы да Президенттің қол қоюына тапсырылады.
Көріп отырғанымыздай, заңдарды қабылдау тәртібі онай емес. Олай болатын себебі - заң нормативтік акт болып табылады, онда Конституциядан кейінгі жоғары заңи күш болады. Заң Конституцияға қайшы келмеуге тиіс. Сонымен қатар басқа нормативтік актілердің барлығы да заңдарға қайшы келмейтін болуға тиіс. Сондықтан да заңдар қоғамның, әрбір адамның өміріндегі неғұрлым маңызды мәселелер бойынша қабылданады. Конституцияда былай деп жазылған: заңдар азаматтардың құқығы, бостандықтары мен міндеттері, меншік, салық салу, мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызмет істеуі, мемлекеттік және әскери қызмет, білім беру, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау, қорғаныс пен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету т.с. мәселелер бойынша қабылданады.
Парламент жұмысы демократиялық негізде жүргізіледі. Заң жобаларын әзірлеуге мамандар - заңгерлер, экономистер, социологтар, инженерлер, дәрігерлер т.б. қатыстырылады. Мәселелерді алдын ала талқылау үшін Мәжіліс пен Сенат парламенттік тыңдаулар өткізеді, оған ғалымдар, мемлекеттік органдардың қызметкерлері, жұртшылық, радио, теледидар, газет өкілдері шақырылады. Парламенттік тыңдаулардың қорытындысы бойынша депутаттарға ұсыныстар кабылданады.
Мәжіліс пен Сенат өз қызметтерінің мәселелері бойынша үкімет мүшелерінің есептерін тыңдауға құқылы. Егер үкімет мүшесі жұмысты нашар істесе, заңдарды орындамайтын болса, онда Мәжіліс немесе Сенат оған сенімсіздік білдіру туралы шешім қабылдап, оны қызметтен босату немесе тіпті қылмыстық жауапкершілікке тарту жөнінде Президентке ұсыныс жасай алады.
1.2 Атқарушы билік органдардың басқару тәртібі
Үкімет:
1. Үкiмет Қазақстан Республикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық жасайды.
2. Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты.
3. Конституцияның 57-бабының 6)-тармақшасында көзделген ретте Үкiмет мүшелерi Парламент палаталарына есеп бередi.
4. Үкiметтiң құзыретi, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртiбi конституциялық заңмен белгiленедi.
Қазақстан Республикасының Үкiметi:
1) мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабiлетiнiң, қауiпсiздiгiнiң, қоғамдық тәртiптi қамтамасыз етудiң негiзгi бағыттарын әзiрлейдi және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2) Парламентке республикалық бюджеттi және оның атқарылуы туралы есептi ұсынады, бюджеттiң атқарылуын қамтамасыз етедi;
3) Мәжiлiске заң жобаларын енгiзедi жіне заңдардың орындалуын қамтамасыз етедi;
4) мемлекеттiк меншiктi басқаруды ұйымдастырады;
5) Республиканың сыртқы саясатын жүргiзу жөнiнде шаралар әзiрлейдi;
6) министрлiктердiң, мемлекеттiк комитеттердiң, өзге де орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың қызметiне басшылық жасайды;
7) Республиканың министрлiктерi, мемлекеттiк комитеттерi, өзге де орталық және жергiлiктi атқарушы органдары актiлерiнiң күшiн толық немесе қолданылу бөлiгiнде жояды немесе тоқтата тұрады;
8) Үкiмет құрамына кiрмейтiн орталық атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9) өзiне Конституциямен, заңдармен және Президент актiлерiмен жүктелген өзге де қызметтердi орындайды.
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрi:
oo 1) Үкiмет қызметiн ұйымдастырып, оған басшылық жасайды және оның жұмысы үшiн дербес жауап бередi;
oo 2 ) Үкiмет қаулыларына қол қояды;
oo 3) Үкiмет қызметiнiң негiзгi бағыттары жөнiнде және оның аса маңызды барлық шешiмдерi жөнiнде Президентке баяндап отырады;
oo 4) Үкiмет қызметiн ұйымдастыруға және басшылық жасауға байланысты басқа да қызметтердi атқарады.
Үкiмет мүшелерi өз құзыретi шегiнде шешiмдер қабылдауда дербестiкке ие әрi өздерiне бағынышты мемлекеттiк органдардың жұмысы үшiн Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң алдында жеке-дара жауап бередi. Үкiметтiң жүргiзiп отырған саясатымен келiспейтiн немесе оны жүргiзбейтiн Үкiмет мүшесi орнынан түсуге өтiнiш бередi не ол лауазымнан босатылуға тиiс.
2.Үкімет мүшелерінің өкілді органның депутаттары болуға, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерді қоспағанда, өзге де ақы төленетін жұмысты атқаруға, кәсіпкерлік іспен шұғылдануға, заңнамаға сәйкес өздерінің лауазымдық міндеттері болып табылатын жағдайларды қоспағанда, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіруге құқығы жоқ.
3. Қазақстан Республикасының Үкiметi өз құзыретiнiң мәселелерi бойынша Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi бар қаулылар шығарады.
4. Республиканың Премьер-Министрi Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi бар үкiмдер шығарады.
5. Үкiметтiң қаулылары және Премьер-Министрдiң өкiмдерi Конституцияға, заң актiлерiне, Республика Президентiнiң жарлықтары мен өкiмдерiне қайшы келмеуге тиiс.
Үкімет жаңадан сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің алдында өз өкілеттігін доғарады.
1. Республиканың Премьер-Министрі жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселе қояды. Мәжіліс сенім білдірген жағдайда, егер Республика Президенті өзгеше шешім қабылдамаса, Үкімет өз міндеттерін атқаруды жалғастыра береді.
2. Егер Үкiмет және оның кез келген мүшесi өздерiне жүктелген мiндеттердi одан әрi жүзеге асыру мүмкiн емес деп есептесе, олар Республиканың Президентiне өз орнынан түсетiнi туралы мәлiмдеуге хақылы.
3. Парламент Мәжілісі немесе Парламент Үкіметке сенімсіздік білдірген жағдайда Үкімет орнынан түсетіні туралы Республика Президентіне мәлімдейді.
4. Орнынан түсудi қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселенi Республиканың Президентi он күн мерзiмде қарайды.
5. Орнынан түсудi қабылдау Үкiметтiң не оның тиiстi мүшесiнiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Премьер-Министрдiң орнынан түсуiн қабылдау бүкiл Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi.
6. Үкiметтiң немесе оның мүшесiнiң орнынан түсуi қабылданбаған жағдайда Президент оған мiндеттерiн одан әрi жүзеге асыруды тапсырады.
7. Республиканың Президентi өз бастамасы бойынша Үкiметтiң өкiлеттiгiн тоқтату туралы шешiм қабылдауға және оның кез келген мүшесiн қызметтен босатуға хақылы. Премьер-Министрдi қызметiнен босату бүкiл Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi.
Үкімет атқарушы биліктің жоғары органы болып табылады. Ол орталық атқарушы органдар жүйесін басқарады, солардың қызметіне басшылық етеді. Атқарушы органдардың бірыңғай жүйесіне Республика министрліктері мен агенттіктер, жергілікті: облыстық, аудандық және қалалық әкімияттар кіреді.
Атқарушы биліктің жоғары органы ретінде Үкіметке кең өкілеттіктер беріліп, олар Конституцияда және 1995 жылғы 18 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы" Конституциялық заңда баянды етілген.
Экономика саласында Үкімет мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын, оны жүзеге асырудың стратегиялық және тактикалық шараларын талдап жасайды; мемлекеттік бағдарламаларды, республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті жасайды, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді; Республиканың қаржы жүйесін нығайту жөніндегі шараларды белгілеп, жүзеге асырады т.т.
Әлеуметтік салада Үкімет еңбекке ақы төлеудің, азаматтардың әлеуметтік жағынан қорғалуының, мемлекеттік әлеуметтік қамтамасыз ету мен әлеуметтік қамсыздандырудың жүйесі мен шарттарын талдап жасайды; аймақтардың әлеуметтік даму мәселелерінің шешілуін қамтамасыз етеді; жастар, дене шынықтыру мен спорт, туризм, әлеуметтік әріптестік проблемаларының шешілуіне жәрдемдеседі.
Үкімет құқықтық реформаны жүзеге асыруды, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын корғауды қамтамасыз етеді.
Ғылым, техника, білім және мәдениет саласында Үкімет ғылыми-техникалық даму жоспарларын жасап, жүзеге асырады; ғылым мен техниканы, мәдениетті, білімді дамыту, жаңа технологияны енгізу жөніндегі мемлекеттік саясатты анықтап, жүзеге асырады.
Әкімшілік-саяси басқару саласында Үкімет консультативтік-кеңесшілік органдарды құрады және таратады, министрліктердің, басқа үкіметке кірмейтін орталық атқарушы органдардың қызметіне басшылық етеді, олардың Президент пен Үкімет зандарын, актілерін орындауына бақылау жасайды, министрлердің орынбасарларын лауазымға тағайындайды және одан босатады; жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік басқару мәселелері жөніндегі қызметіне басшылық жасайды, олардың заңдарды атқаруын бақылайды.
Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту саласында Үкімет құқықтық реформаның жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қорғау, заңдылық пен құқықтық тәртіпті, республиканың қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетін, аумақтық тұтастық пен мемлекеттік шекаралардың қорғалуын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды талдап жасайды және жүзеге асырады.
Сыртқы саясат саласында Үкімет келіссөздер жүргізу және үкіметаралық келісімдерге қол қою туралы шешімдер қабылдайды; Республиканың шетелдік мемлекеттермен, халықаралық және аймақтық ұйымдармен өзара қатынастарының дамытылуын қамтамасыз етеді; сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру жөніндегі шаралар қолданады; халықаралық қаржы ұйымдарымен арадағы ынтымақтастық пен өзара қимылды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, біріншіден, Парламент пен Президент жүзеге асыратын заң шығарушылық процеске қатынасады; екіншіден, өз құзыретінің шеңберінде шешімдер қабылдайды; үшіншіден, министрліктер мен ведомстволардың қызметін бақылайды; төртіншіден, атқарушы биліктің жергілікті органдарының қызметін бақылайды.
Үкіметте заң шығарушылық бастама құқығы болады. Ол өзінің қүзыретіне кіретін барлық мәселелер бойынша заң жобаларын жасап, оларды Мәжілістің қарауына енгізуге хақылы.
Үкіметтің Парламентке енгізетін заң жобалары міндетті түрде үкіметтің отырысында талқыланады. Заң жобасы сол құжатты жасаушылардың, сарапшылардың міндетті түрде қатысуымен талқыланады. Заң жобасын қараудың нәтижелері бойынша Үкіметтің шешімі қабылданады, содан кейін мұнымен бірге заң жобасын Парламент Мәжілісіне жіберуге болады.
Үкімет заң жобаларын Мәжіліске өздігінен ғана ұсынбайды, Парламент Мәжілісіне заң жобасын енгізу жөніндегі Президенттің тапсырмаларын да орындайды.
Үкіметті Премьер-Министр басқарады, оның өкілеттіктері Кюнституцияда және " Үкімет туралы" Конституциялық заңда баянды етілген. Премьер-Министрдің мынадай өкілеттіктері бар:
oo Үкіметтің жұмысын басқарады және өзінің орынбасарлары мен үкімет мүшелері арасында қызметтік міндеттерді бөліп береді;
oo Президентпен, Парламентпен, Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы Сотпен, Бас прокуратурамен, басқа да мемлекеттік органдармен арадағы қатынастарда Үкіметтен өкілдік етеді немесе үкімет өкілдігін тапсырады;
oo Халықаралық қатынастарда Үкіметтен өкілдік етеді немесе өкілдік тапсырады және үкіметаралық шарттар мен келісімдерге қол қояды;
oo Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы; министрліктерді, үкімет құрамына кірмейтін атқарушы органдарды құру, кайта құру, тарату туралы Республика Президентіне ұсыныстар енгізеді;
oo Үкімет қызметінің негізгі бағыттары туралы және аса маңызды шешімдердің барлығы туралы Президентке баяндайды;
oo Үкімет мүшелерінің орталық және жергілікті атқарушы органдардың есептерін тыңдайды;
oo Премьер-Министр өзіне заң бойынша жүктелген басқа да өкілеттіктерді орындайды.
Министрлер Үкімет мүшелері болып табылады. Олар тиісті министрліктерге басшылықты жүзеге асырады, тиісті министрліктердің қарамағындағы мемлекеттік басқару салаларындағы (сфераларындағы) істің жайы үшін жауап береді. Сонымен бірге Үкімет мүшелері үкіметтің қабылдаған шешімдер үшін төралқалық ретімен жауап береді; тіпті сол шешімдер үшін қол көтермесе де, егер өздерінің келіспейтіндігі жөнінде дереу мәлімдемеген болса, бәрібір жауапты болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының атқарушы органдар жүйесін басқара отырып, Үкімет мемлекеттік биліктің басқа тармақтарымен қатынасқа түседі.
Үкіметтің Президентпен қатынасы. Үкіметті Президент құрады, ол Үкіметтің құрылымы мен құрамын бекітеді. Үкімет мүшелері Қазақстанның халқы мен Президентіне ант береді. Үкімет өзінің бүкіл қызметінде республика Президентінің алдында жауапты болады. Үкімет өз бағдарламасының, Президент тапсырмаларының орындалуы туралы өз қызметінің басқа да бағыттары туралы Президентке үнемі хабарлап тұрады. Үкімет Президент актілерінің атқарылуын ұйымдастырады және ол актілерді министрліктердің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдардың қалай орындап жатқанын бақылап отырады. Үкімет Президенттің Парламент Мәжілісіне заң жобасын енгізу жөніндегі тапсырмасын орындайды. Үкіметтің өзі де әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық бағдарламалар жасап, оларды Президенттің бекітуіне ұсынады. Ол Президентпен заң шығару жұмыстарының жоспарларын келіседі. Президент Үкімет актілерінің күшін түгелдей немесе ішінара тоқтатып қоя алады. Бұл жұмысты Президент өздігінен де, Бас прокурордың ұсынысымен де жүзеге асыруы мүмкін.
Үкіметтің Парламентпен катынасы. Үкіметтің заң шығару жөнінде бастама білдіруге құқығы бар. Үкіметтің бұл құқығы Парламент Мәжілісінде ғана жүзеге асырылады, яғни Үкімет заң жобасын Мәжіліске тиісті қаулысын шығару арқылы енгізеді. Үкімет өзінің жұмысын Парламентте қабылданған конституциялық және жай заңдарға сүйеніп құрады. Сондықтан Үкімет Конституцияны ғана емес, сонымен бірге заңдарды да орындауға, ол заңдарды министрліктердің, басқа да атқарушы органдарының орындауын бақылап отыруға тиіс. Үкімет жыл сайын республикалық бюджетті жасап, оны Парламенттің бекітуіне тапсырып отырады.
Үкіметтің министрліктермен және басқа да орталық атқарушы органдармен қатынасы. Республика Үкіметі министрліктердің және үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың қызметіне басшылықты жүзеге асырады. Ол аталған органдардың Президенттің және Үкіметтің өзінің заңдары мен актілерін орындауын бақылайды. Үкімет министрліктер мен үкіметке кірмейтін орталық атқарушы органдар туралы ережелерді, олардың құрылымын, орталық аппараттары мен жергілікті органдарын ұстауға республикалық бюджеттен бөлінетін қаржының көлемін бекітеді. Бұған жатпайтын тек инвестициялық комитет қана. Ол үкіметке кірмейді. Оның мәртебесін Үкімет емес, заң қабылдау жолымен Парламент анықтайды. Мұндай ерекшелік экономиканы өркендетудегі инвестициялардың айрықша маңызымен және инвестициялық қаржыларды бір органның қолында шоғырландыру қажеттігімен байланысты.
Үкімет министрліктердің, үкіметке кірмейтін орталық атқарушы органдардың актілерінің күшін түгелдей не ішінара жояды немесе тоқтатып қояды. Үкіметтің мұндай қимылына негіз болатын нәрсе - атқарушы органдар қабылдаған шешімдердің Конституция ережелеріне, Президенттің, Үкіметтің заңдарына, актілеріне сәйкес келмейтіндігі туралы Бас прокурордың ұсыныс енгізуі.
Министрліктерден және үкіметке кірмейтін орталық атқарушы органдардан басқа да республикалық органдар құрылады. Олар ведомстволар деп аталады. Үкімет ведомстволардың қызмет саласын, өкілеттігін және жауапкершілігін айқындайтын нормативтік актілер қабылдайды: ведомстволарды ұстауға республикалық бюджеттен бөлінетін қаржының мөлшерін анықтайды; ведомстволардың басшыларын лауазымға тағайындайды және одан босатады.
Үкіметтің жергілікті органдармен: аудандық, қалалық және облыстық өкімияттармен белгілі бір қатынастары қалыптасады. Үкімет атқарушы биліктің жоғары буыны болып табылады, сол себептен де оның жергілікі атқарушы органдармен арадағы қатынастары "билік-бағыныш" деген принцип бойынша құрылады. Үкімет жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылықты мына төмендегі мәселелер бойынша жүзеге асырады: 1) мемлекеттік басқару; 2) жергілікті атқарушы органдардың Президент пен Үкіметтің заңдарын, актілерін орындауы; 3) жергілікті атқарушы органдардың қызметі туралы Үкімет отырысында олардың есебін тыңдау; 4) жергілікті атқарушы органдардың қабылдаған актілерінің күшін түгелдей не ішінара жою немесе тоқтатып қою және т.б.
Конституцияға сәйкес Үкімет өкілеттігінің бірі Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөніндегі шараларды белгілеу болып табылады.
Үкімет өз қарауына жататын мәселелер бойынша келіссөздер жүргізу және халықаралық шарттарға қол қою туралы шешімдер қабылдайды. Министрлер мен өзге орталық атқарушы органдардың басшылары да келіссөздер өткізуге және халықаралық шарттарға қол қоюға құқылы болады. Мұндай шарттар ведомствоаралық шарттар деп аталады.
1.3 Сот билігі
Конституцияның 75-бабына сәйкес Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайды. СОт ісін жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасында сот жүйесін Республиканың Жоғарғы Соты мен Республиканың жергілікті соттары (облыстық және оларға теңестірілген соттары, аудандық (қалалық) құрайды. Республика аумағында ҚР Әскери (әскердің, құрамалардың, гарнизондардың) соттары болады.
СОТТАР ЖӘНЕ СОТ ТӨРЕЛIГI :
1. Қазақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады.
2. Сот билiгi сотта iс жүргiзудiң азаматтық, қылмыстық және заңмен белгiленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот iсiн жүргiзу алқабилердiң қатысуымен жүзеге асырылады.
3. Заңмен құрылған Республиканың Жоғарғы Соты, Республиканың жергілікті және басқа да соттары Республиканың соттары болып табылады.
4. Республиканың сот жүйесi Республика Конституциясымен және конституциялық заңмен белгiленедi. Қандай да бiр атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға жол берiлмейдi.
Жоғарғы Соттың құрамын пленум, төралқа, азаматтық шаруашылық, қылмыстық, әскери алқалары құрайды. Қандай бір атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға жол берілмейді. Соттар тиесілі билікті ешкімнің еркіне қарамастан ҚР Конституциясы мен заңдарына сәйкес жүзеге асырады. Сот төрелігінің принциптері Конституцияда белгіленген: адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп саналады. Бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды. Өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды. Сотқа әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы. Жауапкершілікті белгілейтін және күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды. Айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес. Ешкім өзіне-өзі, жұбайына және заңмен белгіленген шектегі жақын туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес.
Адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күмән туғызатын жағдай айыпталушының пайдасына қарастырылады. Заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді. Республика соттары қызметі заңдылық, судьялардың тәуелсіздігі баршаның заң және сот алдындағы теңдігі, тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы, істерді қараудың жариялығы принциптерінің негізінде құрылады.
Жаңа Конституция бойынша сот қызметкерлері жаңа әдіспен тағайындалатын болды. Жоғарғы Соттарды тағайындау үшін Президенттің жанында Жоғарғы Сот Кеңесі құрылды. Оның қызметін Президент өзі басқарады. Бұл орган Жоғарғы Соттың төрағасын, судьяларды, облыстық соттардың төрағаларына лауызымды кандидаттарды іріктейтін және ұсынатын өкілетті орган. Ал басқа төменгі соттарға тағайындалатын қызметкерлердің Әділет министрі басқаратын әділеттілік алқасы кадр мәселелерін шешеді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік аппаратында ерекше орынды Конституциялық Кеңес алады. Бұрынғы Конституция бойынша ол Конституциялық Сот деп аталып, басқа құзыреттерге ие болатын. Бұл Кеңестің ішкі құрылысы мен тағайындалу процесі өте қызық. Төрағасын және екі мүшесін Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды, екі мүшесін - Сенаттың, ал қалған екеуін Мәжілістің төрағалары тағайындайды. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz