Мемлекет және құқық теориясының пәні және белгілері
М а з м ұ н ы
К і р і с п е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1-тарау. Мемлекет және құқық теориясының пәні, белгілері және әдістері
0.1 Мемлекет және құқық теориясының пәні және белгілері ... ... ... ... ... 8
1.2 Мемлекет және құқықтың дамуы мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2-тарау. Мемлекеттің түсінігі, мәні және функциялары, экономикалық заңдары
2.1 Мемлекеттің түсінігі және мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Мемлекеттің функциялары мен экономикалық заңдары ... ... ... ... ... ..27
3-тарау. Қазіргі жағдайда мемлекеттік биліктің қалыптасуы мен даму мәселелері
1.1 Мемлекеттегі Президенттік биліктің негізгі қызметтері ... ... ... ... .36
1.2 Мемлекеттегі Парламенттік басқару және даму ерекшеліктері...37
1.3 Қазақстан Республикасы Үкіметінің негізгі қызметі ... ... ... ... ... ...39
3.4 Қоғам әлеуметтік шындық ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.5 Мемлекеттің қоғамнан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қ о р ы т ы н д ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 1
К і р і с п е
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Құқық мемлекетпен бірге қоғамның объективтік даму процесінің нәтижесінде өмірге келді. Алғашқы қоғамдағы әлеуметтік нормалар: әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни өсиеттер, мемлекеттік жүйеде бірте-бірте екінші қатардағы нормаға айналып, құқық әлеуметтік негізгі нормаға айналды. Адам қоғамы мыңдаған жылдар бойы өмір сүріп келді. Сол көне заманнан ғалымдар құқық пен мемлекет қашан пайда болды, қалай дамып келеді деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми зерттеулер жасап келді. Өйткені құқықтың мазмұнын, тарихын, белгілеп жандарын жақсы білу қоғамды дұрыс, сапалы реттеп басқаруға өте қажет.
Қазіргі заманда да бұл мәселе заң ғылымының күн тәртібінен түскен емес. Бұл мәселемен толып жатқан ғалымдар, теориялар шұғылдануда. Қоғамның диалектикалық даму процесіне сәйкес құқық туралы пікірлер де әртүрлі болды. Құқық туралы негізгі теориялар: табиғи, тарихи, реалистік, социологиялық, нормативтік, психологиялық, материалистік теориялар.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау керек.
Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемсітетінін немесе белгілі бір топқа артықшылық жасайтынын таба алмаймыз.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша елімізде азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалады. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген нормаларға сәйкес мемлекеттік тұрғын үй қорларынан олардың шама-шарқы көтеретін ақыға беріледі [1.7 б.].
Егер азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қол сұғылса, мемлекет оларды қорғайды. Заңды бұзғандар құқықтық жауапқа тартылады, мүмкіндігінше бұзылған құқық орнына келтіріледі.
Қазақстан тәуелсіздікке ие болған күннен бастап, әлемде дамыған елдермен йықтас тұру үшін құқықтық мемлекет идеясын қабылдады. ҚР - ның тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң оны "құқықтық мемлекет" деп жариялады. Содан кейін мемлекет пен оның азаматтарының өміріне тірек болатын құқықты және оның негіздерін қайта құру қажеттігі туды және адамның құқығын қорғау мемлекеттің басты міндетіне айналды.
Құқықтық мемлекет тек әділеттіліктің белгісі ғана емес, сонымен қатар адамның бүкіл өмір сүру барысындағы бостандық - теңдігін қорғап, демократияны қалыптастыратын күш.
ҚР-сы құқықтық мемлекет болып қалыптасуына байланысты "құқықты" пән ретінде оқу процесіне енгізу мәселесі де туды. Жалпыға бірдей құқықтық білім беру ісіне көшу, өскелең ұрпақты құқықтық рухта тәрбиелеуде оқу ұжымының рөлін күшейтуге объективтік мүмкіндік тудырады. Сол себепті құқыққа ерекше мән беру әрбір педагогикалық ұжымның көкейтесті мәселесіне айналды.
Құқық адамдардың, ұйымдардың, ұжымдардың іс - әрекетімен тығыз байланысты, олардың бостандығының шеңберін, мүдде - мақсаттарының орындалу деңгейін анықтап, реттеп отырады.
Құқықты оқытудың мақсаты - қоғамдық өмірге белсене қатысу, әрқашанда қоғамымыздың, халқымыздың, мемлекетіміздің мүдделерін қорғап отыру деген сөз.
Құқықты оқытудың мәнісі - өскелең ұрпақты құқықтық қоғамға әзірлеу, олардың іс - әрекетіне құқықтық тұрғыдан баға бере отыра, өнеге, мораль, адамгершілікті қалыптастыру деген сөз.
Құқықтың қоғамға қаншалықты қажет екенін ұлы Абайдың: "Егер менің қолымда закон билігі бар адам болсам, адам мінезін құқықпен реттеу мүмкін емес деген кісінің тілін кесер едім" - деген сөзінен - ақ ұғамыз.
Құқықтық білім берудегі негізгі қағидалардың бірі - тәртіпке баулу. Онсыз оқу - тәрбие жұмысында табысқа жетуді қамтамасыз ету, жастарды адамгершілік қасиетке баулу мүмкін емес. Құқықтық білім бере отыра - оқу ұжымының алға қойған мақсаты - жастардың дүние танымын, сана - сезімін құқықтық тұрғыда тәрбиелеу, олардың бүкіл өмірлік құндылықтарын қоғам игілігіне жұмсай білуге бағдар беру.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн - деуінің мәні ерекше [4.237 б.].
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қоғамдағы мемлекеттің пайда болуын, құқықтың атқаратын рөлін, мемлекет және құқық теориясының мақсатын, қызметтерін және пәнін қарастыру, нормативтік-құқықтық негізі ретінде қарастыру, мәні мен маңызын және әдістерін ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Құқық, - нормативтік құқықтың негізі ретінде қоғамдағы қатынастар, мемлекет пен құқықтың байланыстарының қайнар көзі болып саналады.
- мемлекет және құқық теориясының мақсатын, қызметтерін және пәнін, әдістерін қарастыру;
oo мемлекет және құқықтың пайда болуын қарастыру;
oo мемлекет және құқықтың қызметтерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: адам, қоғам, мемлекет, құқық - бірінсіз-бірі өмір сүруі мүмкін емес, әлеуметтік қоғамдағы нормативтік-құқықтық қатынастардың атқаратын қызметі мен қоғам өміріндегі рөлін анықтау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш негізгі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрып, жалпы көлемі 61 бетті құрайды.
1-тарау. Мемлекет және құқық теориясының пәні,
белгілері және әдістері
1.1 Мемлекет және құқық теориясының пәні және белгілері
Әр ғылымның өз саласында объективті ақиқатқа жетуге, заңдылықтарды бейнелеуге және алдын ала болжауға арналған, жүйелі түрде құрылған мәселелері болады. Сол мәселелер ғылыми тұрғыдан зерттеліп, тұжырымдалып, ғылымның пәніне айналады.
Мемлекет және құқық теориясы -- қоғамдағы саяси - экономикалық, мәдени-әлеуметтік құбылыстарды зерттеп, қоғамдық өмірдегі қарым-қатынастарды реттеу, басқару әдіс-тәсілдерін, объективтік зандылықтарын анықтап отыратын ғылым. Жалпы теория мемлекет пен құқықтың өмірге келу, даму заңдылықтарын, мақсатын, мазмұнын, құрылысын, нысанын, қағидаларын, белгі-нышандарын, функцияларын зерттейді.
Жалпы теорияның пәні қоғам мен мемлекеттің арасындағы сан қырлы, күрделі қарым-қатынастарды, қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын орнын, маңызын, азаматтық қоғам мен мемлекеттің өзара байланысын, адамдардың сана-сезімін, оның қоғамдағы маңызын, мемлекеттің болашағын, құқықтық мемлекет қалыптастыру бағыттарын зерттеп, қорытынды тұжырымдар жасап отырады.
Мемлекет пен құқықты бір-бірінен айыруға болмайды. Олар объективтік тұрғыдан тығыз байланыста бірлесіп дамитын ғылым. Бірақ олар бір ғылымға жатқанымен, әрқайсысының нақты бағыттары болады. Мемлекет қоғамның саяси-экономикалық құрылысымен шұғылданады, құқық - нормативтік актілер жүйесін қалыптастырады.
Осы бірлестік пен дербестік олардың мазмұнын, мақсатын, қызметінің әдіс-тәсілдерін, функцияларын жан-жақты зерттеуге, жаңартуға, дамытуға мүмкіншіліктер береді. Мемлекет пен құқықты тереңірек зерттеп білуге жағдай туады.
Заң ғылымы өткен дәуірде (алғашқы қоғамда, құл иелену, феодалдық, буржуазиялық-формацияларда), қазіргі кезеңде, болашақта мемлекет және құқықтың қоғамды басқарудағы объективтік және субъективтік заңдылықтарын, әдіс-тәсілдерін зерттейді. Осы үш дәуірде болған және болашақ қоғамның, мемлекет пен құқықтың өздерінің даму процесінде болған жақсы тәжірибелерді жинақтап, қорытынды тұжырымдар жасалып отырады.
Мемлекет және құқық теориясының пәні -- адам қоғамының өміріндегі құбылыстардың, мемлекет пен құқықтың өмірге келу, даму объективтік зандылықтары мен олардың мәні-маңызы, құрылымы және мақсаты.
Бұл түсіндірме үш тараудан тұрады:
- қоғамның қалыптасу, мемлекет және құқықтың өмірге келу зандылықтары;
- қоғамның, мемлекеттің, құқықтың даму заңдылықтары;
- қоғамның, мемлекеттің, құқықтың тарихи маңызы, құрылымы, мақсаты.
Мемлекет және құқық теориясы іргелі де терең ғылым ретінде бірнеше функциялар атқарады:
Онтологиялық функция - (грек...шын білім) адам қоғамының тұрмысын, оның қағидаларын, құрылымын, даму заңдылықтарын зерттеу. Бұл зерттеу арқылы мемлекет пен құқықтың өмірге келуін, дамуын, болашағын білуге мүмкіншілік қалыптасады.
Гносеологиялық функция - (грек... білім, теория) таным теориясы арқылы мемлекет және құқықтың құрылымын, маңызын, мақсатын білуге болады.
Эвристикалық функция - (грек... табу) заң ғылымының барлық саласында зерттеудің әдіс-тәсілдерін жетілдіріп, қоғамдағы құбылыстардың даму процесінің жаңа заңдылықтарын табу, ашу.
Әдістемелік функция -- мемлекет және құқық теориясы заң ғылымы салаларының талаптарына сәйкес жалпы әдістемелік ғылыми тұжырымдар жасап, ғылымның жақсы дамуына жағдай жасау.
Саяси функция -- қоғамның алдында тұрған мақсатты, саясатты жалпы теория тұрғысынан орындау бағыттарын, жолдарын белгілеу. Мемлекеттің ішкі-сыртқы саясатының ғылыми негіздерін жасап, оның ғылыми тұрғыдан орындалуын қамтамасыз ету.
Идеологиялық функция -- жалпы теория қоғамдағы әртүрлі көзқарасты, саясатты,идеяларды біріктіріп, ғылыми тұрақты жүйе қалыптастырып, адамдардың сана-сезімін, құқықтық мәдениетінің сапасын жақсарту.
Тәжірибелік-ұйымдық функция -- тәжірибелерге сүйене отырып, жалпы теория қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті сапалы іске асыру үшін ұсыныстар жасап отыруы қажет.
Болжау функциясы - жалпы қоғамдағы саяси- құқықтық құбылыстармен ғана шектелмей сол құбылыстардың болашақ бағытын зерттеп, ғылыми қорытынды тұжырымдар жасап, оны құықтық реттеп, басқару бағдарламасын дайындауы қажет.
Құқық және мемлекет теориясының функциялары бір-бірімен тығыз байланыста дамиды. Олардың қызметін біріктіріп зерттегенде жалпы теорияның қоғамдағы маңызы жақсы көрінеді. Жалпы теория өз функцияларын заң ғылымының басқа салаларымен бірлесіп атқарады. Сонда ғана нәтиже болады.
Мемлекет және кұқық теориясының белгі - нышандары. Мемлекет және құқық теориясы адам қоғамының бір саласын жан-жақты зерттеп, оның объективтік даму зандылықтарын, өзара байланысын анықтап, оларды қолданудың жолдарын көрсетіп отырады. Сондықтан жалпы теория қоғамдық ғылымның бір саласы.
Жалпы теория қоғамдық ғылымдардың ішіндегі тек мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды зерттейтін саласы. Сондықтан жалпы теория заң ғылымының бір саласы.
Жалпы теория заң ғылымдарының барлық салаларының объективтік даму зандылықтарын зерттеп, оларды қалай қолдану жолдарын көрсетіп отырады және заң ғылымының салаларының бірлесіп, дербестік даму бағыттарын анықтап отырады. Сондықтан мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының ішіндегі ең терең түйінді ғылым, (фундаментальды ғылым).
Мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының салаларына бағыттаушы, ұйымдастырушы, әдістемелік ғылым. Мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының салаларына тиісті әдістемелік жасап,оны ғылыми тұрғыдан қалай қолдану әдіс-тәсілдерін анықтап отырады.
Жоғары мектепте студенттер көптеген пәндерді оқудан бұрын, ең алдымен "Заң ғылымы дегеніміз не?" "Мемлекет және құқық теориясы деген не?" Міне, осы сүрақтарға олар жауап алуы қажет. Толық жауапты студенттерге мемлекет және құқық теория пәні береді. Бұл пәнді студенттер бірінші курста оқып, мемлекет және құқық туралы толық білім алып, олардың қоғамды реттеп, басқарудағы рөлін, маңызын жақсы түсініп шығады. Сөйтіп, студенттердің жоғары курстарда заң ғылымының салалық пәндерін оқып, жақсы түсінуге мүмкіншілік жасалады.
Қоғамдағы ғылымдардың, соның ішінде заң ғылымының, даму процесінде сан қырлы қиындықтар кездесіп жатады. Оның себептері: қоғамның объективтік даму заңдылықтарының, мүдде-мақсаттарының күрделенуі. Әсіресе, бұл процесс қоғамның дағдарысқа ұшырау кезінде немесе өтпелі дәуірде өте қатты шиеленіске кездеседі. Бұл кезде қоғамдық ғылымдарға, соның ішінде заң ғылымына, талап күшейеді. Заң ғылымының, мемлекет пен құқықтың алдына қойылатын талап - қоғамды реттеп, басқаруды күрт жақсартып, қиыншылықтан, дағдарыстан тезірек алып шығу және қылмысқа қарсы күресті батыл, табанды жүргізу.
Қоғамдағы іргелі-фундаментальды ғылымдар өмірдің сұранысына, талабына жауапты тез, үстірт бере алмайды. Шын, сапалы ғылым бір күндік, бір айлық немесе бір жылдық іс емес. Ол көп жылдық ғылыми зерттеуден өтетін іс-әрекет, оны өмірлік-тәжірибелік сынақтан өткізу қажет. Осы процестерден кейін ғылыми қорытынды тұжырымдар жасап, қоғамды басқаруды жақсарту мәселесіне заңды түрде кірісуге болады.
Қазіргі кезеңде нарықты экономика реформасы, қоғамның әлеуметтік саласындағы жаңа келеңсіз жағдайлар ғылымның алдына бұрын болмаған қиындықтарды, келеңсіз істерді үйіп-төкті. Осы қиын жағдайдан ғылыми тұрғыдан шығу жолын, бағытын тез, аз уақыт ішінде көрсетуге болмайды. Және бұл қиындық, дағдарыс қоғамның бір-ақ саласын зерттеумен шұғылданады. Сондықтан қазіргі дағдарыстан шығу үшін қоғамдық ғылымның барлық саласы бірігіп ғылыми зерттеу жүргізу қажет. Мұндай зерттеу елімізде жүргізіліп жатыр, екі-үш жылда қорытынды тұжырымдар болуға тиіс.
Жалпы теория мемлекеттік - құқықтық проблемалармен бірге дүниетаным мәселелерін де зерттеп қоғамның әлеуметтік жағдайын қосып, ғылыми тұрғыдан қорытынды тұжырымдар жасап, құқықтық нормалар арқылы қоғамдық, топтық, жеке тұлғалық мүдде-мақсаттарды іске асыруға, сапалы орындауға мүмкіншілік жасап отырады. Құқық және мемлекет теориясының ғылыми даму бағыттары: Жалпы ерекшелік заңдылықтарды зерттеу; негізгі күрделі мәселелерді зерттеу; жалпы теорияны дамыту; жалпы теорияның салаларын, жүйелерін біріктіріп зерттеу.
1). Мемлекет және құқық теориясы (жалпы теория) заң ғылымының өзіне тән ерекшеліктерін, олардың объективтік даму заңдылықтарын зерттейді. Бұл заңдылықтарды қоғамның экономикалық, әлеуметтік объективтік даму заңдарымен араластыруға болмайды. Мысалы, қоғамның саласының сапасы сол қоғамның материалдық тұрмыс жағдайына байланысты - бұл тарихи материализмнің объективтік даму заңы. Қоғамдағы өндірістік қатынастың өндіргіш күштің деңгейіне сәйкес болу заңы экономикалық теорияның пәніне жатады.
Мемлекет және құқықтың зерттеу мәселелері заң ғылымының объективтік даму заңдары, олардың өздеріне тән ерекшеліктері және бұл заңдардың қоғамның объективтік даму заңдарымен байланысы.
2). Заң ғылымының негізгі күрделі зерттеу мәселелері: мемлекет пен құқықтың сапалы дұрыс дамуы, олардың салалық құқықтарымен, құқықтық санамен, құқықтық мәдениетпен арақатынасы т.б.
3). Мемлекет және кұқық теориясы жан-жақты дұрыс, сапалы салаларының атқаратын қызметтеріне зор әсер етеді. Жалпы теория заң ғылымының жетекші саласы, әдістемелік жұмыстарды ұйымдастырушы, бағыттаушы күш деуге болады.
4). Мемлекет және құқық, олардың салалары бірлікте және дербестікте дамып зерттеледі. Олардың бірлестігі: өмірге бірге келуі және оның себептері де бірдей; мемлекет пен құқықтың даму процесі, өзгеруі, жаңаруы да бір-біріне үқсас; атқаратын қызметтері бірдей - қоғамды реттеп, басқару.
Қорыта айтсақ, құқық және мемлекет теориясының ғылыми зерттеу мәселелері:
- мемлекет және құқықтың өмірге келу, даму және қоғамды реттеп, басқаруының объективтік даму заңдылықтары;
- мемлекет және құқықтың мазмұны, түрлері, нысаны, функциялары, құрылымы, механизмы және күқыктық жүйе;
- заң ғылымындағы мемлекеттік - құқықтық түсініктер [9.67 б.].
Соңғы жылдары дүние жүзі қауымдастықта тыныс-тіршілік еткен халықтар арасында гуманитарлық арта тїскендігін анық байқауға болады. Бүкіл адамзат тарихын, оның әр кезеңдерде қалыптасқан саяси, құқықтық, әлеуметтік және этникалық ерекшеліктері, тәжірбелерімен жетік танысу, оқып үйрену, болшаќта гуманизм мен өркениет идеясына негізделген құқықтық, демократиялық мазмұндағы мемлекет құруға кеңінен жол ашты. Себебі адамзат тарихында болған мемлекеттердің саяси құрылымдары мен құқықтың жүйелерінің мәнін, мазмұнын, ішкі қозғалысының даму диалектикасын зерттеу, оқып үйрену - тиімді басқару формасын, билік жүргізудің оңтайлы, жүйесін және халық мүддесіне сай келетін құқықты қабылдауға тікелей мїмкіндіктер береді. Неге десеңіз, тарих сабағы - ақиқатты анықтаудың іргетасы.
Мемлекет және құқық теориясы заңы ғылымының интеграцияланған саласы болып табылады. Олай дейтін себебіміз егер біз мемлекет және құқықтың барлық салаларын бір арнаға тоғыстырсақ мемлекет және құқық теориясын қалыптастыра алмаймыз. Тануда, зерттеуде тек қана білімдегі ең негізгі қорытынды, бағыттар арқылы мемлекет және құқық теориясының категорияларын ќалыптастырамыз. Сондыќтан интеграцияланған деп айта аламыз. Себебі, қайсы бір ғылым саласы болмасын өзінің пәнін бөліп зерттеу арќылы объективтік мағынада және жан-жақты ашып көрсете алады. Жалпы пән ұғымы арнайы ғылым саласы нені оќытады, қоғамның, табиғаттың қандай құбылыстарын зерттейді деген сауалға жауап береді.
1.Мемлекет және құқық
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған. Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның - мемлекеттің пайда болуына әкелді. Мемлекет, бір жаєынан, әскери демократияның жаңа негізде қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару органдарының пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет - адам баласы бірлестігінің жаңа ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен өзгешеленеді:
Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі - мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып, дербес жүзеге асырады деген сөз.
Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл жерде адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір дәрежеде дамыған жүйесі болады. Оларда адамдардың өзгеше бір тобы - шен иелері немесе мемлекеттік қызметкерлер жұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар, нормативтік актілер шыєарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың - байлар тобының мүддесін қорғау їшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен: құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
Марксизм мемлекеттің осы аталған үш түрін де қанаушылардың, езушілердің мемлекеті деп сипаттайды.
Алайда мемлекет жағдайындағы маркстік ілімінің осал жерлері бар. Айталық, мемлекеттің осы үштасатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың барлығы бірдей бастан өткерген жоқ.
Марксизм-лининизм капиталистік мемлекеттердің құритындығының және жаңа тұрпатты социалистік мемлекеттің пайда болатындығының тарихи сөзсіздігін теориялық жағынан негіздеуге тырысып бақты. 1917 жылдың қазан айында Ресейде большевиктер партиясының басшылығымен социалистік револиция жасалды. Соның нәтижесінде Кеңестік социалистік дүниеге келіп, ол 70 жылдам астам уақыт өмір сүрді.
Құқық дегеніміз мемлекетте қолданылатын барлық құқықтық нормалардың: құқықтық єұрыптардың, әділеттілік үлгілердің, мемлекеттің құқықтық ережелерінің жиынтығы болып табылады. Құқықта заңдар ерекше орын алады. Мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы органдары қабылдаған нормативтік актілер заң деп есептелінелді. Заң ең жоғарғы юрисдикциялық күш болып табылады. Мұның мәнісі - мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік актілер заңда негізделуге және заңға қайшы келмеуге тиіс деген сөз.
Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек заңдардан єана тұрмайды. Құқық дегеніміз - белгілі бір мемлекетте қабылданған және қолданылып жүрген барлық құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік органдарға нормативтік құқықтық актілер қабылдау жөнінде өкілдік беріледі. Президент - нормативтік жарлықтар, Үкімет - нормативтік қаулылар, Министрліктер - нориативтік бұйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік шешімдер т.б. қабылдайды.
Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі қолданылып жүрген нормативтік актілердің барлығы еске алынады. Мұның өзі - объективтік мағынадағы, яғни дербес біртұтас құбылыс ретінде өмір сүреді деген мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл-әрекеттерді істеу жөніндегі заңдық мүмкіндігі ретінде қолданылады. Мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулығын сақтау құқығы, білім алу құқығы т.т.
Құқықтың алғашқы элементі - құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз - мінез-құлық, тәртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп пен мінез-құлыќ, ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз - жеке алып қарағандағы әрбір адам емес, тұтас адамдар ұжымына да тән жағдай. Жеке адам єана емес, бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа келеді. Демек, құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, олардың ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын болуға тиіс.
Құқықтық нормалардың жиынтығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар арасындағы қарым-қатынастарда тәртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру жөніндегі қатынастарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік құқық актілері арқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады. Материалдық игіліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда болады. Қызметкерлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бұл да тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу, айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер құқық нормаларының шеңберінде єана хатталуға тиіс.
Құқық қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік органдардың құрылымы, оларды жасақтау тәсілдері (сайлау, тағайындау , олардың билік аясы (өкілеттілігі), іс-әрекеттерінің түрлері мен әдістері т.т. құқықтық нормалар арқылы анықталады.
Қоғамдық тәртіп (демократиялыќ немесе халыққа қарсы бағытталған) тек қана құқықтық актілер арқылы орнатылады, оны тәртіп органдары қамтамасыз етеді. Азаматтардың мемлекеттік басқару ісіне қатынасу үшін пайдаланатын саяси құқықтары мен бостандықтары тек қана нақ осы құқықөтық актілер арқылы белгіленеді.
Құқық қоғамның әлеуметтік өмірінде де зор рөл атқарады. Құқықтық нормалар білім алудың, денсаулық сақтаудың, отбасын құрып, оны нығайтудың т.б. қажеттіктердің заңдық шарттарын белгілейді.
Сөйтіп, құқық дегеніміз адамдардың өміріне қалыпты жағдайлар туғызуға, қоғамның барлық бағыттарда дамуын заңдық жағынан қамтамасыз етуге тиісті мемлекеттік қуатты құрал болып табылады. Құқық тек жұртты жазалау үшін, оларға күштеу шараларын қолдану т.с. үшін қажет деп ойлау дұрыс емес. Азаматтар өздеріне берілген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланғанда, құқық нормаларының талаптарын орындағанда, мемлекеттік органдар құқық нормаларының талаптарын бұзған адамдарға шара қолданып, тиісінше жазалап отырғанда, құқық нақты іс жүзіне асқан болып табылады.
Мемлекет және құқық теориясының пән ретінде өзіне тән ерекшеліктері бар.
Біріншіден, біздің анықтамада көрсетілгендей, Мемлекет және құқықтың дамуы, бір сатыдан бір сапалы сатыға көтерілуі еш уақытта өзінен-өзі қоғамнан алшақ қалыптаспайды. Әсіресе өндірістік қатынастардың жиынтығы, оның сипат, формаєа ие болған ерекшеліктері - экономикалық детерминизмнің мемлекет пен құқыққа тигізетін ықпалы бар. Экономиканың заңдары қоғамның билеуші күші болып қала бермек. Мысалы, нарықтық қатынастардың бағаны белгілеуі. Бұл жерде мемлекет және құқық - пассивті әрекет мәртебесіне ие. К. Маркс былай деп жазды: "Өз өміріндегі қоғамдық өндірісте адамдар өздерінің дегендеріне қарамайтын, белгілі бір, қажетті қатынастарда - өндірістік қатынастарада болады, бұл қатынастар олардың материалдық өндіргіш күштері дамуының белгілі бір сатысына сай келеді. Осы өндірістік қатынастардың жиынтығы қоғамның экономикалық құрылымы, реалдық базисі болып табылады, осыған келіп заңдылық және саяси қондырма орнайды және бұған қоғамдық сананың белгілі бір формалары сай келеді.Материалдық өмірдің өндіріс әдісі жалпы өмірдегі әлеуметтік, саяси және рухани процестерді туғызады. Адамдардың санасы олардың болмысын билемейді. қайта керісінше, олардың қоғамдық болмысы олардың санасын билейді.''
Екіншіден, Мемлекет және құқықтың пәніне халықтың ғасырлар бойы этникалық ұйымдастыру факторлары қалыптастырылған тарихи дәстїрлі, әдеп-ғұрыптары біршама әсер етеді. Оларды ескермей мемлекеттік билік жүргізу құқықтық жүйені қалыптастыру шиеленістерді тудыратыны хақ. (Мысалы, Ауғанстанда социалистік құқық жүйесін енгізу немен аяқталғаны белгілі). Ойдан шығарылған жасанды сырттан теліген мемлекеттік-құқықтық институттар дәстүрлі қоғамдық қатынастарды дағдарыстарға ұшырататыны тарихтан нақтылы дәлелденген құбылыс. Мысалы, Қазақстанды отарлау барысында Ресейдің енгізген реформалары (1822, 1867-68, 1892) қазақ қоғамын, ұлт санасын дағдарысқа ұшыратты, ішкі шиеліністерді күшейтті. Ресей әкімшілігі ұлттыќ, мемлекеттік-құқықтық институттардың эволюциялық дамуын жасанды реформалармен қиратып, орыс бюрократиясының жағымсыз көріністерін қазақ даласына күшпен мойындатты. Соның нәтижесінде біркелкілік жүйенің негізі қаланды, күшпелі қазақ өркениетінің төлтума құндылықтары, гуманистік мағынадағы құқықтық, әлеуметтік институттары табиғи қажеттерінен мүлдем айырылды. Бұл көрініс ұлттық сана дағдарысын ұрпақтың жалғастыруына негіз болды. Ұлы Мұхтар Әуезов өзінің "Көксерек" әңгімесінде заман шиеленісін, қасқыр, адам образдары арқылы асқан шеберлікпен, философиялық мағынамен көрсете білген. Көк бөрі көшпелі қоғамның ғасырлар бойы қабылданған төтемі мен рухы, мифологиялық табыну символы жаңа даму сатысында сырттан телінген басқа жат құбылыстардың әсерінен қанішер, барып тұрған жаусыз, рақымсыз көріністің символына айналады. Соңында өзі де өліп тынады. Бұл мағынада ұлы ойшыл көшпелі қазақ құндылықтарының болашақта құрдымға кететінін асқан көрегенділікпен көрсеткен.
Осындай жағдайларды кһрегенділікпен болжай білген Шоқан Уәлиханов: "Қисынсыз теорияға немесе өзге халықтардың өміріне негізделіп зорлықпен ырықсыз жасалған реформа адам баласын жойқын апатқа душар етіп келеді. Өзіне етене таныс, сонымен тәрбиеленіп, өсіп-өнген заң ғана халық үшін жайлы болмақ".
Үшіншіден, мемлекет және құқық теориясының танымдық мағынасы тарихтыѕ даму ерекшеліктерімен байланысып отырады. Тарихтың сабақтары мен қалыптастырған тұжырымдамаға теориялық деңгейде қорытындылар жасауға жаңа принциптер, ұғымдар мен анықтамаларды қалыптастыруға мїмкіндіктер туғызады.
Төртіншіден, мемлекет және құқық теориясы мемлкеттік-құқықтық түсініктерді (категорияларды) өзінің негізгі тақырыбы ретінде зерттейді және бүкіл юриспруденция ғылымына әдістемелік маңызы бар пән болып табылады.
Бесіншіден, әр ғылым саласының пәні өзіне ғана тән құбылыстарды зерттеп, эмпирикалық санаға байқалмайтын ішкі мәнін, қозєалысын ашып игілігіне жарату болып табылады. Мемлекет және құқық жүйесінің негізгі даму заңдылығын, мәнін, әр тарихи кезеңге тән сипаттары мен қызметтері диалектикалық тұрғыдан зерттеліп, теориялық қорытындылар жасалынады.
Алтыншыдан, мемлекет және құқық теориясы саласы құқық жүйелерін (конституциялық, әкімшілік, қаржы, азаматтық, салық, кедендік, экологиялық, жер, қылмыстық т.б.) құқық салаларын оқудың, танудың іргетасы, негізгі өзегі.
Жетіншіден, бұл пән тәуелсіз Қазақстанда болашақ заңгерлердің теориялық білімдерін тереңдетіп, кәсіптік деңгейлерінің жоғарғы рухани дәрежедегі болып қалыптасуына өлшеусіз ықпалын тигізеді.
1.2 Мемлекет және құқықтың дамуы мен әдістері
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық, басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір-бірімен тығыз байланыста өзгеріп, жаңарып отырады. Бұл объективтік даму процестің күрделі сатысы әлеуметтік революциялық төңкеріс - б.з.д. 10-15 мың жыддықтарда болған. Ол төңкеріс кезінде малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған тастан жасалған қарулар өмірге келді, адамның тәжірибесі өсіп, молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді: малшылық, жер игеру, өндірістік және саудагерлер тобы. Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды, қоғамның шығысынан кірісін асырды.
Қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді.'' 5-4 мың жылдықтарда" сол қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқықпен мемлекет пайда болды. Мемлекет және құқық тарихы туынды - қоғамның антагонистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады.
Құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің, қалыптасуының негізгі объективтік зандары:
- қосымша өнімнің пайда болуы;
- жеке меншіктің қалыптасуы;
- таптар мен топтардың арасында күрестің басталуы;
- қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге келуі.
Құқықтың дамуы - адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі объективтік заңдылықтарының бірі әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы қарым - қатынастарды реттеп, басқаруы. Әлеуметтік нормалардың (әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның даму процесінде бірте-бірте құқықтық нормаларға айналуы. Сондықтан құқық мемлекеттен аз да болса бұрын қалыптасты деуге болады. Алғашқы қоғамда мемлекеттік кезеңнің басталуынан бері қарай құқық қарым-қатынастардың басым көпшілігін реттеп, басқаратын нормаға айналды. Қоғамда мемлекеттің өзі қабылдаған, бекіткен құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді актілер, шарттық нормалар, заң күші бар соттың шешімдері.
Құқық екі жолмен дамыды. Біріншісі - мемлекеттік қоғамдық меншікті реттеу моралдық - діни нормаларға сүйенді. Мысалы, Индияда Ману заңы, мұсылман елдеріндегі Құран заңы; екіншісі - жеке меншік бағытындағы қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен нормалар арқылы реттеп, басқару.
Таптық қоғамда, қанаушылық, әділетсіздік басым болған мемлекетте құқық - үстем таптың заңға айналдырған мүддесі болады. Бұл мүддені заңға айналдырушы және заңдардың орындалуын ұдайы қадағалап отырушы - үстем тап қолындағы мемлекеттік аппарат. Құқық үстем таптың мүддесін қорғаумен бірге қоғамдық мақсатты да реттеп, басқарып отырады.
Құқықтың таптық мәні, қоғамдағы рөлі, мазмұны мен нысаны, сайып келгенде қоғамның экономикалық саяси, әлеуметтік сипатына және мәдени өсу дәрежесіне байланысты. Мысалы, К.Маркс "Гота программасына сын еңбегінде: "Құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан жоғары бола алмақ емес- деген. Құқықтың нормалары қоғам дамуының саяси, әлеуметтік, мәдени т.б. мұқтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы әсері мол болмақ.
Құқық - мемлекет шығарған немесе бекіткен, мемлекеттік аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы.
Мемлекеттің дамуы -- мемлекет қоғамдық еңбек бөлісінің, жеке меншіктің пайда болуы нәтижесінде алғащқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің туындысы. Мемлекет жария өкіметтің пайда болуы мен іс - әрекетінің нәтижесі ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның негізгі салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда өкіметтің күш-қуатына сүйенетін басқару жүйесі.
1. Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің қалыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі бұл елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды: ірі су каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру, құрғақшылықпен күресу. Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін қоғамдық мемлекеттік меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері: чинов-никтер, ру, тайпа басшылары, король, императорлар болды. Король-императорлар жердегі құдай дәрежесінде болды. Сөйтіп, "бұл елдерде көбінесе мемлекеттік деспотизм орнады. Бұл елдердің экономикасы, әлеуметтік жағдайы, демократия өте бәсең дамыды. Мемлекеттік биліктің, қоғамдық меншіктің басында - абсолюттік монарх болды, одан төменгі - екінші дәрежедегі билік уәзір министрлердің қолында, одан төменгі билік - чиновниктерде болды. Осы сатылық биліктер - бәрі бірігіп қалың бұқараны қанауда болды. Қоғамдық меншікпен қатар жеке меншік те дамыды.
Шығыс типті (Азия типті) мемлекеттер кейінгі ғасырларда шығыс Еуропа, Африка, Оңтүстік Америка елдерінде де қалыптасты.
Сонымен, Азия типті мемлекеттердің қалыптасу себептері:
- ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
- оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топтастыру - біріктіру;
- барлық жұмысты бір орталықтан басқару.
Мемлекеттік басқару аппараты бұрынғы ру-тайпаны басқарған аппараттан өсіп қалыптасты. Жаңа аппарат қалың бұқарадан алыстай түсіп, әділетсіздікті, қанаушылықты күшейтті. Азия типті мемлекеттер өте бәсең дамып, XIX -- XX ғасырларға дейін көп өзгермей сақталып келді (Қытай, Иран т.б.)
2. Еуропалық елдерде - мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы, қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты.
Афина мен Римде алғашқы қоғамның ыдырауы кезінде экономикалық күшті топтар мен таптар мемлекетті өз қолдарына алып, өз мүдде-мақсаттарын орындайтын мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер көбінесе демократиялық жүйедегі саяси бірлестік болып қалыптасты. Спарта аристократиялық республика болып қалыптасты. Мұнда құлдардың саны жергілікті халықтан бірнеше есе көп болып, жаңа мемлекеттік басқару аппараты құрылды. Жергілікті халықтың арасында қайшылыққа жол бермеу саясаты қалыптасты. Республикада қатаң заңдылық, құқықтық тәртіп орнады [9.81 б.].
3.Мемлекет және құқық теориясының әдістері:
Жалпы ғылымының барлық саласында әдіс (метод) деп белгілі бір зерттеу объектісін оқып үйренудің, танудың тәсілдерін айтады. Мемлекет және құқық теориясында таным әдістері екі түрге бөлінеді:
1) диалектикалық әдіс;
2) жеке ғылыми әдістер;
Диалектикалық әдіс мемлекет және құқықты зерттеудің. танудың әмбебап тәсілдері ретінде танылады. Бұл әдіс құбылысты, барлық заттар мен қатынастарды қозғалыста қарап, прогреске жол ашып отырады. Диалектикалық әдістің басқа тәсілдерге қарағанда басымдылығы сол, ақиқатты ашуда диалектикалық үрдіс үлкен рөл атқаратынын, ғылыми тұжырымдар жасауға себепші екенін көрсетеді. В.И.Ленин танудың диалектикасын: "Нақтылы аңғарудан абстракт ойлауға және одан практикаға көшу - ақиқатты танудың, объективтік реалдықты танудың диалектикалық жолы осындай," - деп дұрыс қорытынды жасаған.
Мемлекет және құқық теориясында диалектикалық үдіспен қатар жекелеген ғылыми кеңінен пайдаланылады. Оларды тиімді қолдану арқылы құбылыс, объектінің қарапайым байқаушыға аңғарылмайтын ішкі қозғалысы, мәні, сипаты ашылады, форма мәнге сәйкестендіріледі. Форма мәнді, мән формалы.
Мемлекет және құқық теориясы ғылымында мынандай жеке әдістер пайдаланылады:
1. Тарихи-генетикалық - зерттеуге алынған ғылыми объектіні, тақырыпты, мәселелерді тарихи дамуда, қозғалыстағы сипаты мағынасында талдау жасау, кезеңдеріне сипаттама беру арқылы ақиқатқа жету. Мысалы, қазіргі Қазақстанда Конституция бекіткен билікті бөлу принципін зерттейтін болсақ, ол тарихта қалай пайда болды, қандай сатылардан өткен ерекшеліктерін және қазір бүкіл дүниежүзілік қауымдастықта қандай мағынада іс жүзінде асырылып жатқандығы айқындалады, алынған нәтиже біздің елімізде заңға өзгертулер енгізіп, сот билігінің, атқарушы биліктің тиімділігін арттыруға себебін тигізеді.
2. Салыстырмалық (компаративтік) - құбылыс пен заттарды салыстырып зерттеу арқылы объектінің әр түрлі қырларын ашу, ақиқатты анықтау. Мысалы, сайлау құқын жетілдірудің негізгі жолы басқа мемлекеттердің сайлау институтымен салыстыру арқылы демократиялық, әділетті сайлау өткізудің талаптарын енгізу т.б.
3. Жүйелілік - мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды бір-бірімен тығыз байланыстағы мағынада, тұтастық идеясында зерттеу. Мысалы, адам құқының кейбір бұрмаланатын жақтарын жеке бөліп алып қарамай, оны бүкіл демократиялық мазмұндағы құқық жүйесімен байланыстырып баға беру.
4. Нақтылы-әлеуметтік - қоєамдағы зерттеуді талап ететін, арнайы саланың даму заңдылығын, оның бағытын арнайы тәсілдер қолдану арқылы мәліметтерге қол жеткізу. Атап айтқанда, анкеталық сұрау салу, әѕгімелесу, тест, байқау сияқты әрекеттердің қорытындыларын компьютер арқылы өңдеу. Мысалы, ажырасудың себептерін анкета арқылы анықтау, сұрау салу арқылы сайлауда қай партия жеңіске жететінін білу т.б. көптеген мәселелер.
5. Статистикалық - мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды сандардың мәліметтері арқылы көріністердің, азаюы мен көбеюін анықтау, бағытын байқау. Мысалы, криминалдық статистика бойынша қай облыстарда нашақорлық көп, қай облыстарда аз, немесе өлім жазасының деңгейінің өсуі, немесе төмендеуі т.б.
6. Синергетикалық бірнеше пәндердің зерттеулерінің ықпалымен құбылыстың зандылықтары айқындалады. Мысалы, математиканың, физиканың ұғымдары енгізіледі.
7. Құқықтық эксперимент - арнайы тәжірибе жасау арқылы зерттеуге қажетті мәліметтер алу соның нәтижесінде құбылыстың ақиқатын анықтау. Мысалы, жасалған эксперименттің нәтижесінде алкогольдіқ көру, есту, тыңдау сияқты қабілеттерді әлсірететіні дәлелдейді.
8. Герменевтикалық - заң, құқық нормаларының мәтінінің мағынасын мұқият зерттеу арқылы олардың ішкі мазмұнының кодын, мақсатын табу. Герменевтикалық әдіс құқық нормаларына түсінік берген жағдайларда кеңінен пайдаланылады. Осы тәсілді қолдану арқылы форма мен мазмұнның, заң мәтінінің адамгершілікке сәйкестігі немесе сәйкессіздігі анықталады.
Бұл әдістерді пайдалана отырып, мемлекет және құқық теориясын зерттеу барысында логикалық ойлау арқылы ақиқатқа жетуге болады. Ал, " логика дегеніміз ойлаудың сыртқы формалары туралы ілім емес, бүкіл материалық, табиғи және рухани заттардың даму заңдары туралы ілім, яғни дүниенің бүкіл нақтылы мазмұнның және оны танудың даму заңдары туралы ілім, яғни дүниені тану тарихының нәтижесі, жиынтығы, қорытындысы,"-деп жазды В.И.Ленин.
Сонымен қорыта айтқанда, мемлекет және құқық теориясының пәні деп арнайы қоғамдық өндірістік қатынастар мен тарихи дәстүрлерге байланысты қалыптасқан мемлекет және құқықтық негізгі категорияларының пайда болып, заңдылықпен дамып, заң ғылымының іргетасы болып танылатын білім жүйесінің жиынтығын айтамыз.
Бұл және мемлекет пен құқықтың пайда болуының, дамуының және қызмет атқаруының зандылықтары, олардың мәні, құрылымы, негізгі бөлшектері, принциптері, институттары.
Құқықтың қайнар көздері:
Құқықтың қайнар көздері -- құқық қалыптастыратын әлеуметтік факторлардың жиынтығы (мемлекет," таптар, идеология және т.б.), оған құқықтық сипат беруге қажетті мемлекеттік еріктің көріну нысаны (заң, жарлық, қаулы, дек - рет және т. б.). Құқық бастауы болып тек құқықтық мәні бар актілер ғана танылады. Үндеулер, мәлімдемелер, декларациялар және т. б. моральдық-саяси сипаттағы актілер құқықтық маңызы болмағандықтан құқықтың қайнар көзіне жатпайды.
Әрбір елдің құқықтық табиғатына байланысты өзіне тән құқық қайнар көздері болады. Мемлекеттің құқықтық жүйесі өзгеруіне байланысты мемлекеттегі құқық көздері де өзгеріп отырады. Құқыктың қайнар көзіне құқықтық әдеттерді, сот (әкімшілік) прецедентін, шарттарды, ғылыми доктриналарды, нормативтік құқықтық актілерді жатқызамыз.
Құқықтық әдеттер - адамдардың қарым-қатынасын реттейтін, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін ресми түрде бекітілген әдет-ғұрыптар. Кезінде қазақ елінде қоғамдық қатынастар әдет-ғұрып нормаларымен реттелгені белгілі. Құқықтың бұл бастауы бұл күндері араб елдеріне және басқа да діни-ғұрыптық құқықтық жүйедегі елдерге тән. Бүгінгі тандағы елімізге қатысты санкцияланған әдет-ғұрыптарды айта кетуімізге болады. Мәселен, ҚР АК-нің 3-бабының 4-тармағында іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар республи-ка аумағында қолданылып жүрген азаматтық зандарға қайшы келмесе, солармен реттелуі мүмкін екендігі айтылған.
Құқық прецеденті -- жоғары сот органдары қабылдаған нақты шешім. Осы шешім теменгі сот органдарына ұқсас істерді шешкенде негіз болады. Құқық прецедентінің шыққан елі -Англия. Бүгінде құқық прецеденті Англия, АҚШ, Үндістан, Австралия мемлекеттерінде құқықтың негізгі қайнар көзі бо-лып табылады. Құқықтық шарттар негізінен халықаралық қаты-настардағы құқықтың бірден бір кезі болып табылады. Олар екі немесе одан да көп субъектілердің тек өзара міндетті құқық ережелерін қамтиды.
Нормативтік қщықтық актілер -- құқықтың ең басты қай-нар көзі ретінде танылады. Олар қоғамдық қатынастарды реттейтін, жалпы ережелерден тұратын мемлекеттік органдар ресми қабылдаған актілер.
Біздің республикамызда танылатын құқық қайнар көздері еліміз Конституциясында баянды етілген. Конституцияның 4-бабының 1-тармағында "Қазақстан Республикасында қолда-нылатын кұқық Конституцияның, соған сәйкес зандардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықа-ралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Рес-публиканың Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады" делінген.
Нормативтік актілердің езгеру тәртібі және олардың жүйесі Конституция мен 1998 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К і р і с п е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1-тарау. Мемлекет және құқық теориясының пәні, белгілері және әдістері
0.1 Мемлекет және құқық теориясының пәні және белгілері ... ... ... ... ... 8
1.2 Мемлекет және құқықтың дамуы мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2-тарау. Мемлекеттің түсінігі, мәні және функциялары, экономикалық заңдары
2.1 Мемлекеттің түсінігі және мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Мемлекеттің функциялары мен экономикалық заңдары ... ... ... ... ... ..27
3-тарау. Қазіргі жағдайда мемлекеттік биліктің қалыптасуы мен даму мәселелері
1.1 Мемлекеттегі Президенттік биліктің негізгі қызметтері ... ... ... ... .36
1.2 Мемлекеттегі Парламенттік басқару және даму ерекшеліктері...37
1.3 Қазақстан Республикасы Үкіметінің негізгі қызметі ... ... ... ... ... ...39
3.4 Қоғам әлеуметтік шындық ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.5 Мемлекеттің қоғамнан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қ о р ы т ы н д ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 1
К і р і с п е
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Құқық мемлекетпен бірге қоғамның объективтік даму процесінің нәтижесінде өмірге келді. Алғашқы қоғамдағы әлеуметтік нормалар: әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни өсиеттер, мемлекеттік жүйеде бірте-бірте екінші қатардағы нормаға айналып, құқық әлеуметтік негізгі нормаға айналды. Адам қоғамы мыңдаған жылдар бойы өмір сүріп келді. Сол көне заманнан ғалымдар құқық пен мемлекет қашан пайда болды, қалай дамып келеді деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми зерттеулер жасап келді. Өйткені құқықтың мазмұнын, тарихын, белгілеп жандарын жақсы білу қоғамды дұрыс, сапалы реттеп басқаруға өте қажет.
Қазіргі заманда да бұл мәселе заң ғылымының күн тәртібінен түскен емес. Бұл мәселемен толып жатқан ғалымдар, теориялар шұғылдануда. Қоғамның диалектикалық даму процесіне сәйкес құқық туралы пікірлер де әртүрлі болды. Құқық туралы негізгі теориялар: табиғи, тарихи, реалистік, социологиялық, нормативтік, психологиялық, материалистік теориялар.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау керек.
Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемсітетінін немесе белгілі бір топқа артықшылық жасайтынын таба алмаймыз.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша елімізде азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалады. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген нормаларға сәйкес мемлекеттік тұрғын үй қорларынан олардың шама-шарқы көтеретін ақыға беріледі [1.7 б.].
Егер азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қол сұғылса, мемлекет оларды қорғайды. Заңды бұзғандар құқықтық жауапқа тартылады, мүмкіндігінше бұзылған құқық орнына келтіріледі.
Қазақстан тәуелсіздікке ие болған күннен бастап, әлемде дамыған елдермен йықтас тұру үшін құқықтық мемлекет идеясын қабылдады. ҚР - ның тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң оны "құқықтық мемлекет" деп жариялады. Содан кейін мемлекет пен оның азаматтарының өміріне тірек болатын құқықты және оның негіздерін қайта құру қажеттігі туды және адамның құқығын қорғау мемлекеттің басты міндетіне айналды.
Құқықтық мемлекет тек әділеттіліктің белгісі ғана емес, сонымен қатар адамның бүкіл өмір сүру барысындағы бостандық - теңдігін қорғап, демократияны қалыптастыратын күш.
ҚР-сы құқықтық мемлекет болып қалыптасуына байланысты "құқықты" пән ретінде оқу процесіне енгізу мәселесі де туды. Жалпыға бірдей құқықтық білім беру ісіне көшу, өскелең ұрпақты құқықтық рухта тәрбиелеуде оқу ұжымының рөлін күшейтуге объективтік мүмкіндік тудырады. Сол себепті құқыққа ерекше мән беру әрбір педагогикалық ұжымның көкейтесті мәселесіне айналды.
Құқық адамдардың, ұйымдардың, ұжымдардың іс - әрекетімен тығыз байланысты, олардың бостандығының шеңберін, мүдде - мақсаттарының орындалу деңгейін анықтап, реттеп отырады.
Құқықты оқытудың мақсаты - қоғамдық өмірге белсене қатысу, әрқашанда қоғамымыздың, халқымыздың, мемлекетіміздің мүдделерін қорғап отыру деген сөз.
Құқықты оқытудың мәнісі - өскелең ұрпақты құқықтық қоғамға әзірлеу, олардың іс - әрекетіне құқықтық тұрғыдан баға бере отыра, өнеге, мораль, адамгершілікті қалыптастыру деген сөз.
Құқықтың қоғамға қаншалықты қажет екенін ұлы Абайдың: "Егер менің қолымда закон билігі бар адам болсам, адам мінезін құқықпен реттеу мүмкін емес деген кісінің тілін кесер едім" - деген сөзінен - ақ ұғамыз.
Құқықтық білім берудегі негізгі қағидалардың бірі - тәртіпке баулу. Онсыз оқу - тәрбие жұмысында табысқа жетуді қамтамасыз ету, жастарды адамгершілік қасиетке баулу мүмкін емес. Құқықтық білім бере отыра - оқу ұжымының алға қойған мақсаты - жастардың дүние танымын, сана - сезімін құқықтық тұрғыда тәрбиелеу, олардың бүкіл өмірлік құндылықтарын қоғам игілігіне жұмсай білуге бағдар беру.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн - деуінің мәні ерекше [4.237 б.].
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қоғамдағы мемлекеттің пайда болуын, құқықтың атқаратын рөлін, мемлекет және құқық теориясының мақсатын, қызметтерін және пәнін қарастыру, нормативтік-құқықтық негізі ретінде қарастыру, мәні мен маңызын және әдістерін ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Құқық, - нормативтік құқықтың негізі ретінде қоғамдағы қатынастар, мемлекет пен құқықтың байланыстарының қайнар көзі болып саналады.
- мемлекет және құқық теориясының мақсатын, қызметтерін және пәнін, әдістерін қарастыру;
oo мемлекет және құқықтың пайда болуын қарастыру;
oo мемлекет және құқықтың қызметтерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: адам, қоғам, мемлекет, құқық - бірінсіз-бірі өмір сүруі мүмкін емес, әлеуметтік қоғамдағы нормативтік-құқықтық қатынастардың атқаратын қызметі мен қоғам өміріндегі рөлін анықтау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш негізгі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрып, жалпы көлемі 61 бетті құрайды.
1-тарау. Мемлекет және құқық теориясының пәні,
белгілері және әдістері
1.1 Мемлекет және құқық теориясының пәні және белгілері
Әр ғылымның өз саласында объективті ақиқатқа жетуге, заңдылықтарды бейнелеуге және алдын ала болжауға арналған, жүйелі түрде құрылған мәселелері болады. Сол мәселелер ғылыми тұрғыдан зерттеліп, тұжырымдалып, ғылымның пәніне айналады.
Мемлекет және құқық теориясы -- қоғамдағы саяси - экономикалық, мәдени-әлеуметтік құбылыстарды зерттеп, қоғамдық өмірдегі қарым-қатынастарды реттеу, басқару әдіс-тәсілдерін, объективтік зандылықтарын анықтап отыратын ғылым. Жалпы теория мемлекет пен құқықтың өмірге келу, даму заңдылықтарын, мақсатын, мазмұнын, құрылысын, нысанын, қағидаларын, белгі-нышандарын, функцияларын зерттейді.
Жалпы теорияның пәні қоғам мен мемлекеттің арасындағы сан қырлы, күрделі қарым-қатынастарды, қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын орнын, маңызын, азаматтық қоғам мен мемлекеттің өзара байланысын, адамдардың сана-сезімін, оның қоғамдағы маңызын, мемлекеттің болашағын, құқықтық мемлекет қалыптастыру бағыттарын зерттеп, қорытынды тұжырымдар жасап отырады.
Мемлекет пен құқықты бір-бірінен айыруға болмайды. Олар объективтік тұрғыдан тығыз байланыста бірлесіп дамитын ғылым. Бірақ олар бір ғылымға жатқанымен, әрқайсысының нақты бағыттары болады. Мемлекет қоғамның саяси-экономикалық құрылысымен шұғылданады, құқық - нормативтік актілер жүйесін қалыптастырады.
Осы бірлестік пен дербестік олардың мазмұнын, мақсатын, қызметінің әдіс-тәсілдерін, функцияларын жан-жақты зерттеуге, жаңартуға, дамытуға мүмкіншіліктер береді. Мемлекет пен құқықты тереңірек зерттеп білуге жағдай туады.
Заң ғылымы өткен дәуірде (алғашқы қоғамда, құл иелену, феодалдық, буржуазиялық-формацияларда), қазіргі кезеңде, болашақта мемлекет және құқықтың қоғамды басқарудағы объективтік және субъективтік заңдылықтарын, әдіс-тәсілдерін зерттейді. Осы үш дәуірде болған және болашақ қоғамның, мемлекет пен құқықтың өздерінің даму процесінде болған жақсы тәжірибелерді жинақтап, қорытынды тұжырымдар жасалып отырады.
Мемлекет және құқық теориясының пәні -- адам қоғамының өміріндегі құбылыстардың, мемлекет пен құқықтың өмірге келу, даму объективтік зандылықтары мен олардың мәні-маңызы, құрылымы және мақсаты.
Бұл түсіндірме үш тараудан тұрады:
- қоғамның қалыптасу, мемлекет және құқықтың өмірге келу зандылықтары;
- қоғамның, мемлекеттің, құқықтың даму заңдылықтары;
- қоғамның, мемлекеттің, құқықтың тарихи маңызы, құрылымы, мақсаты.
Мемлекет және құқық теориясы іргелі де терең ғылым ретінде бірнеше функциялар атқарады:
Онтологиялық функция - (грек...шын білім) адам қоғамының тұрмысын, оның қағидаларын, құрылымын, даму заңдылықтарын зерттеу. Бұл зерттеу арқылы мемлекет пен құқықтың өмірге келуін, дамуын, болашағын білуге мүмкіншілік қалыптасады.
Гносеологиялық функция - (грек... білім, теория) таным теориясы арқылы мемлекет және құқықтың құрылымын, маңызын, мақсатын білуге болады.
Эвристикалық функция - (грек... табу) заң ғылымының барлық саласында зерттеудің әдіс-тәсілдерін жетілдіріп, қоғамдағы құбылыстардың даму процесінің жаңа заңдылықтарын табу, ашу.
Әдістемелік функция -- мемлекет және құқық теориясы заң ғылымы салаларының талаптарына сәйкес жалпы әдістемелік ғылыми тұжырымдар жасап, ғылымның жақсы дамуына жағдай жасау.
Саяси функция -- қоғамның алдында тұрған мақсатты, саясатты жалпы теория тұрғысынан орындау бағыттарын, жолдарын белгілеу. Мемлекеттің ішкі-сыртқы саясатының ғылыми негіздерін жасап, оның ғылыми тұрғыдан орындалуын қамтамасыз ету.
Идеологиялық функция -- жалпы теория қоғамдағы әртүрлі көзқарасты, саясатты,идеяларды біріктіріп, ғылыми тұрақты жүйе қалыптастырып, адамдардың сана-сезімін, құқықтық мәдениетінің сапасын жақсарту.
Тәжірибелік-ұйымдық функция -- тәжірибелерге сүйене отырып, жалпы теория қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті сапалы іске асыру үшін ұсыныстар жасап отыруы қажет.
Болжау функциясы - жалпы қоғамдағы саяси- құқықтық құбылыстармен ғана шектелмей сол құбылыстардың болашақ бағытын зерттеп, ғылыми қорытынды тұжырымдар жасап, оны құықтық реттеп, басқару бағдарламасын дайындауы қажет.
Құқық және мемлекет теориясының функциялары бір-бірімен тығыз байланыста дамиды. Олардың қызметін біріктіріп зерттегенде жалпы теорияның қоғамдағы маңызы жақсы көрінеді. Жалпы теория өз функцияларын заң ғылымының басқа салаларымен бірлесіп атқарады. Сонда ғана нәтиже болады.
Мемлекет және кұқық теориясының белгі - нышандары. Мемлекет және құқық теориясы адам қоғамының бір саласын жан-жақты зерттеп, оның объективтік даму зандылықтарын, өзара байланысын анықтап, оларды қолданудың жолдарын көрсетіп отырады. Сондықтан жалпы теория қоғамдық ғылымның бір саласы.
Жалпы теория қоғамдық ғылымдардың ішіндегі тек мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды зерттейтін саласы. Сондықтан жалпы теория заң ғылымының бір саласы.
Жалпы теория заң ғылымдарының барлық салаларының объективтік даму зандылықтарын зерттеп, оларды қалай қолдану жолдарын көрсетіп отырады және заң ғылымының салаларының бірлесіп, дербестік даму бағыттарын анықтап отырады. Сондықтан мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының ішіндегі ең терең түйінді ғылым, (фундаментальды ғылым).
Мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының салаларына бағыттаушы, ұйымдастырушы, әдістемелік ғылым. Мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының салаларына тиісті әдістемелік жасап,оны ғылыми тұрғыдан қалай қолдану әдіс-тәсілдерін анықтап отырады.
Жоғары мектепте студенттер көптеген пәндерді оқудан бұрын, ең алдымен "Заң ғылымы дегеніміз не?" "Мемлекет және құқық теориясы деген не?" Міне, осы сүрақтарға олар жауап алуы қажет. Толық жауапты студенттерге мемлекет және құқық теория пәні береді. Бұл пәнді студенттер бірінші курста оқып, мемлекет және құқық туралы толық білім алып, олардың қоғамды реттеп, басқарудағы рөлін, маңызын жақсы түсініп шығады. Сөйтіп, студенттердің жоғары курстарда заң ғылымының салалық пәндерін оқып, жақсы түсінуге мүмкіншілік жасалады.
Қоғамдағы ғылымдардың, соның ішінде заң ғылымының, даму процесінде сан қырлы қиындықтар кездесіп жатады. Оның себептері: қоғамның объективтік даму заңдылықтарының, мүдде-мақсаттарының күрделенуі. Әсіресе, бұл процесс қоғамның дағдарысқа ұшырау кезінде немесе өтпелі дәуірде өте қатты шиеленіске кездеседі. Бұл кезде қоғамдық ғылымдарға, соның ішінде заң ғылымына, талап күшейеді. Заң ғылымының, мемлекет пен құқықтың алдына қойылатын талап - қоғамды реттеп, басқаруды күрт жақсартып, қиыншылықтан, дағдарыстан тезірек алып шығу және қылмысқа қарсы күресті батыл, табанды жүргізу.
Қоғамдағы іргелі-фундаментальды ғылымдар өмірдің сұранысына, талабына жауапты тез, үстірт бере алмайды. Шын, сапалы ғылым бір күндік, бір айлық немесе бір жылдық іс емес. Ол көп жылдық ғылыми зерттеуден өтетін іс-әрекет, оны өмірлік-тәжірибелік сынақтан өткізу қажет. Осы процестерден кейін ғылыми қорытынды тұжырымдар жасап, қоғамды басқаруды жақсарту мәселесіне заңды түрде кірісуге болады.
Қазіргі кезеңде нарықты экономика реформасы, қоғамның әлеуметтік саласындағы жаңа келеңсіз жағдайлар ғылымның алдына бұрын болмаған қиындықтарды, келеңсіз істерді үйіп-төкті. Осы қиын жағдайдан ғылыми тұрғыдан шығу жолын, бағытын тез, аз уақыт ішінде көрсетуге болмайды. Және бұл қиындық, дағдарыс қоғамның бір-ақ саласын зерттеумен шұғылданады. Сондықтан қазіргі дағдарыстан шығу үшін қоғамдық ғылымның барлық саласы бірігіп ғылыми зерттеу жүргізу қажет. Мұндай зерттеу елімізде жүргізіліп жатыр, екі-үш жылда қорытынды тұжырымдар болуға тиіс.
Жалпы теория мемлекеттік - құқықтық проблемалармен бірге дүниетаным мәселелерін де зерттеп қоғамның әлеуметтік жағдайын қосып, ғылыми тұрғыдан қорытынды тұжырымдар жасап, құқықтық нормалар арқылы қоғамдық, топтық, жеке тұлғалық мүдде-мақсаттарды іске асыруға, сапалы орындауға мүмкіншілік жасап отырады. Құқық және мемлекет теориясының ғылыми даму бағыттары: Жалпы ерекшелік заңдылықтарды зерттеу; негізгі күрделі мәселелерді зерттеу; жалпы теорияны дамыту; жалпы теорияның салаларын, жүйелерін біріктіріп зерттеу.
1). Мемлекет және құқық теориясы (жалпы теория) заң ғылымының өзіне тән ерекшеліктерін, олардың объективтік даму заңдылықтарын зерттейді. Бұл заңдылықтарды қоғамның экономикалық, әлеуметтік объективтік даму заңдарымен араластыруға болмайды. Мысалы, қоғамның саласының сапасы сол қоғамның материалдық тұрмыс жағдайына байланысты - бұл тарихи материализмнің объективтік даму заңы. Қоғамдағы өндірістік қатынастың өндіргіш күштің деңгейіне сәйкес болу заңы экономикалық теорияның пәніне жатады.
Мемлекет және құқықтың зерттеу мәселелері заң ғылымының объективтік даму заңдары, олардың өздеріне тән ерекшеліктері және бұл заңдардың қоғамның объективтік даму заңдарымен байланысы.
2). Заң ғылымының негізгі күрделі зерттеу мәселелері: мемлекет пен құқықтың сапалы дұрыс дамуы, олардың салалық құқықтарымен, құқықтық санамен, құқықтық мәдениетпен арақатынасы т.б.
3). Мемлекет және кұқық теориясы жан-жақты дұрыс, сапалы салаларының атқаратын қызметтеріне зор әсер етеді. Жалпы теория заң ғылымының жетекші саласы, әдістемелік жұмыстарды ұйымдастырушы, бағыттаушы күш деуге болады.
4). Мемлекет және құқық, олардың салалары бірлікте және дербестікте дамып зерттеледі. Олардың бірлестігі: өмірге бірге келуі және оның себептері де бірдей; мемлекет пен құқықтың даму процесі, өзгеруі, жаңаруы да бір-біріне үқсас; атқаратын қызметтері бірдей - қоғамды реттеп, басқару.
Қорыта айтсақ, құқық және мемлекет теориясының ғылыми зерттеу мәселелері:
- мемлекет және құқықтың өмірге келу, даму және қоғамды реттеп, басқаруының объективтік даму заңдылықтары;
- мемлекет және құқықтың мазмұны, түрлері, нысаны, функциялары, құрылымы, механизмы және күқыктық жүйе;
- заң ғылымындағы мемлекеттік - құқықтық түсініктер [9.67 б.].
Соңғы жылдары дүние жүзі қауымдастықта тыныс-тіршілік еткен халықтар арасында гуманитарлық арта тїскендігін анық байқауға болады. Бүкіл адамзат тарихын, оның әр кезеңдерде қалыптасқан саяси, құқықтық, әлеуметтік және этникалық ерекшеліктері, тәжірбелерімен жетік танысу, оқып үйрену, болшаќта гуманизм мен өркениет идеясына негізделген құқықтық, демократиялық мазмұндағы мемлекет құруға кеңінен жол ашты. Себебі адамзат тарихында болған мемлекеттердің саяси құрылымдары мен құқықтың жүйелерінің мәнін, мазмұнын, ішкі қозғалысының даму диалектикасын зерттеу, оқып үйрену - тиімді басқару формасын, билік жүргізудің оңтайлы, жүйесін және халық мүддесіне сай келетін құқықты қабылдауға тікелей мїмкіндіктер береді. Неге десеңіз, тарих сабағы - ақиқатты анықтаудың іргетасы.
Мемлекет және құқық теориясы заңы ғылымының интеграцияланған саласы болып табылады. Олай дейтін себебіміз егер біз мемлекет және құқықтың барлық салаларын бір арнаға тоғыстырсақ мемлекет және құқық теориясын қалыптастыра алмаймыз. Тануда, зерттеуде тек қана білімдегі ең негізгі қорытынды, бағыттар арқылы мемлекет және құқық теориясының категорияларын ќалыптастырамыз. Сондыќтан интеграцияланған деп айта аламыз. Себебі, қайсы бір ғылым саласы болмасын өзінің пәнін бөліп зерттеу арќылы объективтік мағынада және жан-жақты ашып көрсете алады. Жалпы пән ұғымы арнайы ғылым саласы нені оќытады, қоғамның, табиғаттың қандай құбылыстарын зерттейді деген сауалға жауап береді.
1.Мемлекет және құқық
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған. Адамдардың ең алғашқы ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық қоғам оның мүшелерінің қандас туыстығы негізінде, еңбекті қауымдасып ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның - мемлекеттің пайда болуына әкелді. Мемлекет, бір жаєынан, әскери демократияның жаңа негізде қайта құрылуы нәтижесінде, ал екінші жағынан, жаңа басқару органдарының пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет - адам баласы бірлестігінің жаңа ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен өзгешеленеді:
Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі - мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзге бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып, дербес жүзеге асырады деген сөз.
Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл жерде адамдардың рулық белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір дәрежеде дамыған жүйесі болады. Оларда адамдардың өзгеше бір тобы - шен иелері немесе мемлекеттік қызметкерлер жұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар, нормативтік актілер шыєарып, солар арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың - байлар тобының мүддесін қорғау їшін жаратылған саяси ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік дәуірінде мемлекет құл иелерінің мүддесін қорғады, сондықтан ол құл иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм дәуірінде ол феодалдардың мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік мемлекет капиталистердің қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекеттің үш түрлі тұрпаты болған екен: құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
Марксизм мемлекеттің осы аталған үш түрін де қанаушылардың, езушілердің мемлекеті деп сипаттайды.
Алайда мемлекет жағдайындағы маркстік ілімінің осал жерлері бар. Айталық, мемлекеттің осы үштасатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың барлығы бірдей бастан өткерген жоқ.
Марксизм-лининизм капиталистік мемлекеттердің құритындығының және жаңа тұрпатты социалистік мемлекеттің пайда болатындығының тарихи сөзсіздігін теориялық жағынан негіздеуге тырысып бақты. 1917 жылдың қазан айында Ресейде большевиктер партиясының басшылығымен социалистік револиция жасалды. Соның нәтижесінде Кеңестік социалистік дүниеге келіп, ол 70 жылдам астам уақыт өмір сүрді.
Құқық дегеніміз мемлекетте қолданылатын барлық құқықтық нормалардың: құқықтық єұрыптардың, әділеттілік үлгілердің, мемлекеттің құқықтық ережелерінің жиынтығы болып табылады. Құқықта заңдар ерекше орын алады. Мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы органдары қабылдаған нормативтік актілер заң деп есептелінелді. Заң ең жоғарғы юрисдикциялық күш болып табылады. Мұның мәнісі - мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік актілер заңда негізделуге және заңға қайшы келмеуге тиіс деген сөз.
Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек заңдардан єана тұрмайды. Құқық дегеніміз - белгілі бір мемлекетте қабылданған және қолданылып жүрген барлық құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік органдарға нормативтік құқықтық актілер қабылдау жөнінде өкілдік беріледі. Президент - нормативтік жарлықтар, Үкімет - нормативтік қаулылар, Министрліктер - нориативтік бұйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік шешімдер т.б. қабылдайды.
Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі қолданылып жүрген нормативтік актілердің барлығы еске алынады. Мұның өзі - объективтік мағынадағы, яғни дербес біртұтас құбылыс ретінде өмір сүреді деген мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл-әрекеттерді істеу жөніндегі заңдық мүмкіндігі ретінде қолданылады. Мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулығын сақтау құқығы, білім алу құқығы т.т.
Құқықтың алғашқы элементі - құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз - мінез-құлық, тәртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп пен мінез-құлыќ, ережелерінің үлгісі. Ал мінез-құлық дегеніміз - жеке алып қарағандағы әрбір адам емес, тұтас адамдар ұжымына да тән жағдай. Жеке адам єана емес, бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынасқа келеді. Демек, құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, олардың ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын болуға тиіс.
Құқықтық нормалардың жиынтығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде маңызды рөл атқара отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар арасындағы қарым-қатынастарда тәртіп болуына бағытталады. Адамдар бір-бірімен экономикалық қатынаста, яғни материалдық игіліктерді өндіру жөніндегі қатынастарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік құқық актілері арқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады. Материалдық игіліктерді бөлу мәселесінде де экономикалық қатынастар пайда болады. Қызметкерлер өздерінің еңбегі үшін сияпат ақы алуға тиіс. Бұл да тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше түрлі шарттық қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу, айырбас, жоралғы, қарыз т.б. әрекеттер құқық нормаларының шеңберінде єана хатталуға тиіс.
Құқық қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік органдардың құрылымы, оларды жасақтау тәсілдері (сайлау, тағайындау , олардың билік аясы (өкілеттілігі), іс-әрекеттерінің түрлері мен әдістері т.т. құқықтық нормалар арқылы анықталады.
Қоғамдық тәртіп (демократиялыќ немесе халыққа қарсы бағытталған) тек қана құқықтық актілер арқылы орнатылады, оны тәртіп органдары қамтамасыз етеді. Азаматтардың мемлекеттік басқару ісіне қатынасу үшін пайдаланатын саяси құқықтары мен бостандықтары тек қана нақ осы құқықөтық актілер арқылы белгіленеді.
Құқық қоғамның әлеуметтік өмірінде де зор рөл атқарады. Құқықтық нормалар білім алудың, денсаулық сақтаудың, отбасын құрып, оны нығайтудың т.б. қажеттіктердің заңдық шарттарын белгілейді.
Сөйтіп, құқық дегеніміз адамдардың өміріне қалыпты жағдайлар туғызуға, қоғамның барлық бағыттарда дамуын заңдық жағынан қамтамасыз етуге тиісті мемлекеттік қуатты құрал болып табылады. Құқық тек жұртты жазалау үшін, оларға күштеу шараларын қолдану т.с. үшін қажет деп ойлау дұрыс емес. Азаматтар өздеріне берілген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланғанда, құқық нормаларының талаптарын орындағанда, мемлекеттік органдар құқық нормаларының талаптарын бұзған адамдарға шара қолданып, тиісінше жазалап отырғанда, құқық нақты іс жүзіне асқан болып табылады.
Мемлекет және құқық теориясының пән ретінде өзіне тән ерекшеліктері бар.
Біріншіден, біздің анықтамада көрсетілгендей, Мемлекет және құқықтың дамуы, бір сатыдан бір сапалы сатыға көтерілуі еш уақытта өзінен-өзі қоғамнан алшақ қалыптаспайды. Әсіресе өндірістік қатынастардың жиынтығы, оның сипат, формаєа ие болған ерекшеліктері - экономикалық детерминизмнің мемлекет пен құқыққа тигізетін ықпалы бар. Экономиканың заңдары қоғамның билеуші күші болып қала бермек. Мысалы, нарықтық қатынастардың бағаны белгілеуі. Бұл жерде мемлекет және құқық - пассивті әрекет мәртебесіне ие. К. Маркс былай деп жазды: "Өз өміріндегі қоғамдық өндірісте адамдар өздерінің дегендеріне қарамайтын, белгілі бір, қажетті қатынастарда - өндірістік қатынастарада болады, бұл қатынастар олардың материалдық өндіргіш күштері дамуының белгілі бір сатысына сай келеді. Осы өндірістік қатынастардың жиынтығы қоғамның экономикалық құрылымы, реалдық базисі болып табылады, осыған келіп заңдылық және саяси қондырма орнайды және бұған қоғамдық сананың белгілі бір формалары сай келеді.Материалдық өмірдің өндіріс әдісі жалпы өмірдегі әлеуметтік, саяси және рухани процестерді туғызады. Адамдардың санасы олардың болмысын билемейді. қайта керісінше, олардың қоғамдық болмысы олардың санасын билейді.''
Екіншіден, Мемлекет және құқықтың пәніне халықтың ғасырлар бойы этникалық ұйымдастыру факторлары қалыптастырылған тарихи дәстїрлі, әдеп-ғұрыптары біршама әсер етеді. Оларды ескермей мемлекеттік билік жүргізу құқықтық жүйені қалыптастыру шиеленістерді тудыратыны хақ. (Мысалы, Ауғанстанда социалистік құқық жүйесін енгізу немен аяқталғаны белгілі). Ойдан шығарылған жасанды сырттан теліген мемлекеттік-құқықтық институттар дәстүрлі қоғамдық қатынастарды дағдарыстарға ұшырататыны тарихтан нақтылы дәлелденген құбылыс. Мысалы, Қазақстанды отарлау барысында Ресейдің енгізген реформалары (1822, 1867-68, 1892) қазақ қоғамын, ұлт санасын дағдарысқа ұшыратты, ішкі шиеліністерді күшейтті. Ресей әкімшілігі ұлттыќ, мемлекеттік-құқықтық институттардың эволюциялық дамуын жасанды реформалармен қиратып, орыс бюрократиясының жағымсыз көріністерін қазақ даласына күшпен мойындатты. Соның нәтижесінде біркелкілік жүйенің негізі қаланды, күшпелі қазақ өркениетінің төлтума құндылықтары, гуманистік мағынадағы құқықтық, әлеуметтік институттары табиғи қажеттерінен мүлдем айырылды. Бұл көрініс ұлттық сана дағдарысын ұрпақтың жалғастыруына негіз болды. Ұлы Мұхтар Әуезов өзінің "Көксерек" әңгімесінде заман шиеленісін, қасқыр, адам образдары арқылы асқан шеберлікпен, философиялық мағынамен көрсете білген. Көк бөрі көшпелі қоғамның ғасырлар бойы қабылданған төтемі мен рухы, мифологиялық табыну символы жаңа даму сатысында сырттан телінген басқа жат құбылыстардың әсерінен қанішер, барып тұрған жаусыз, рақымсыз көріністің символына айналады. Соңында өзі де өліп тынады. Бұл мағынада ұлы ойшыл көшпелі қазақ құндылықтарының болашақта құрдымға кететінін асқан көрегенділікпен көрсеткен.
Осындай жағдайларды кһрегенділікпен болжай білген Шоқан Уәлиханов: "Қисынсыз теорияға немесе өзге халықтардың өміріне негізделіп зорлықпен ырықсыз жасалған реформа адам баласын жойқын апатқа душар етіп келеді. Өзіне етене таныс, сонымен тәрбиеленіп, өсіп-өнген заң ғана халық үшін жайлы болмақ".
Үшіншіден, мемлекет және құқық теориясының танымдық мағынасы тарихтыѕ даму ерекшеліктерімен байланысып отырады. Тарихтың сабақтары мен қалыптастырған тұжырымдамаға теориялық деңгейде қорытындылар жасауға жаңа принциптер, ұғымдар мен анықтамаларды қалыптастыруға мїмкіндіктер туғызады.
Төртіншіден, мемлекет және құқық теориясы мемлкеттік-құқықтық түсініктерді (категорияларды) өзінің негізгі тақырыбы ретінде зерттейді және бүкіл юриспруденция ғылымына әдістемелік маңызы бар пән болып табылады.
Бесіншіден, әр ғылым саласының пәні өзіне ғана тән құбылыстарды зерттеп, эмпирикалық санаға байқалмайтын ішкі мәнін, қозєалысын ашып игілігіне жарату болып табылады. Мемлекет және құқық жүйесінің негізгі даму заңдылығын, мәнін, әр тарихи кезеңге тән сипаттары мен қызметтері диалектикалық тұрғыдан зерттеліп, теориялық қорытындылар жасалынады.
Алтыншыдан, мемлекет және құқық теориясы саласы құқық жүйелерін (конституциялық, әкімшілік, қаржы, азаматтық, салық, кедендік, экологиялық, жер, қылмыстық т.б.) құқық салаларын оқудың, танудың іргетасы, негізгі өзегі.
Жетіншіден, бұл пән тәуелсіз Қазақстанда болашақ заңгерлердің теориялық білімдерін тереңдетіп, кәсіптік деңгейлерінің жоғарғы рухани дәрежедегі болып қалыптасуына өлшеусіз ықпалын тигізеді.
1.2 Мемлекет және құқықтың дамуы мен әдістері
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құрылымдық, басқарушылық салаларындағы объективтік даму процестері бір-бірімен тығыз байланыста өзгеріп, жаңарып отырады. Бұл объективтік даму процестің күрделі сатысы әлеуметтік революциялық төңкеріс - б.з.д. 10-15 мың жыддықтарда болған. Ол төңкеріс кезінде малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған тастан жасалған қарулар өмірге келді, адамның тәжірибесі өсіп, молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға бөлінді: малшылық, жер игеру, өндірістік және саудагерлер тобы. Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды, қоғамның шығысынан кірісін асырды.
Қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды. Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді.'' 5-4 мың жылдықтарда" сол қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқықпен мемлекет пайда болды. Мемлекет және құқық тарихы туынды - қоғамның антагонистік тапқа бөлінуінің нәтижесі болып табылады.
Құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің, қалыптасуының негізгі объективтік зандары:
- қосымша өнімнің пайда болуы;
- жеке меншіктің қалыптасуы;
- таптар мен топтардың арасында күрестің басталуы;
- қайшылықтарды реттеп, қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге келуі.
Құқықтың дамуы - адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі объективтік заңдылықтарының бірі әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы қарым - қатынастарды реттеп, басқаруы. Әлеуметтік нормалардың (әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары) қоғамның даму процесінде бірте-бірте құқықтық нормаларға айналуы. Сондықтан құқық мемлекеттен аз да болса бұрын қалыптасты деуге болады. Алғашқы қоғамда мемлекеттік кезеңнің басталуынан бері қарай құқық қарым-қатынастардың басым көпшілігін реттеп, басқаратын нормаға айналды. Қоғамда мемлекеттің өзі қабылдаған, бекіткен құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді актілер, шарттық нормалар, заң күші бар соттың шешімдері.
Құқық екі жолмен дамыды. Біріншісі - мемлекеттік қоғамдық меншікті реттеу моралдық - діни нормаларға сүйенді. Мысалы, Индияда Ману заңы, мұсылман елдеріндегі Құран заңы; екіншісі - жеке меншік бағытындағы қатынастарды мемлекеттік органның өзі бекіткен нормалар арқылы реттеп, басқару.
Таптық қоғамда, қанаушылық, әділетсіздік басым болған мемлекетте құқық - үстем таптың заңға айналдырған мүддесі болады. Бұл мүддені заңға айналдырушы және заңдардың орындалуын ұдайы қадағалап отырушы - үстем тап қолындағы мемлекеттік аппарат. Құқық үстем таптың мүддесін қорғаумен бірге қоғамдық мақсатты да реттеп, басқарып отырады.
Құқықтың таптық мәні, қоғамдағы рөлі, мазмұны мен нысаны, сайып келгенде қоғамның экономикалық саяси, әлеуметтік сипатына және мәдени өсу дәрежесіне байланысты. Мысалы, К.Маркс "Гота программасына сын еңбегінде: "Құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан жоғары бола алмақ емес- деген. Құқықтың нормалары қоғам дамуының саяси, әлеуметтік, мәдени т.б. мұқтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы әсері мол болмақ.
Құқық - мемлекет шығарған немесе бекіткен, мемлекеттік аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы.
Мемлекеттің дамуы -- мемлекет қоғамдық еңбек бөлісінің, жеке меншіктің пайда болуы нәтижесінде алғащқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің туындысы. Мемлекет жария өкіметтің пайда болуы мен іс - әрекетінің нәтижесі ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың нысаны және оның негізгі салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда өкіметтің күш-қуатына сүйенетін басқару жүйесі.
1. Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мемлекеттің қалыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға байланысты. Себебі бұл елдерде алғашқы қоғам ыдырау кезінде күрделі құрылыстар болды: ірі су каналдарын жасау, суармалы ирригациялық жүйелер қалыптастыру, құрғақшылықпен күресу. Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін қоғамдық мемлекеттік меншік қалыптасты. Сол меншіктің иелері: чинов-никтер, ру, тайпа басшылары, король, императорлар болды. Король-императорлар жердегі құдай дәрежесінде болды. Сөйтіп, "бұл елдерде көбінесе мемлекеттік деспотизм орнады. Бұл елдердің экономикасы, әлеуметтік жағдайы, демократия өте бәсең дамыды. Мемлекеттік биліктің, қоғамдық меншіктің басында - абсолюттік монарх болды, одан төменгі - екінші дәрежедегі билік уәзір министрлердің қолында, одан төменгі билік - чиновниктерде болды. Осы сатылық биліктер - бәрі бірігіп қалың бұқараны қанауда болды. Қоғамдық меншікпен қатар жеке меншік те дамыды.
Шығыс типті (Азия типті) мемлекеттер кейінгі ғасырларда шығыс Еуропа, Африка, Оңтүстік Америка елдерінде де қалыптасты.
Сонымен, Азия типті мемлекеттердің қалыптасу себептері:
- ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
- оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топтастыру - біріктіру;
- барлық жұмысты бір орталықтан басқару.
Мемлекеттік басқару аппараты бұрынғы ру-тайпаны басқарған аппараттан өсіп қалыптасты. Жаңа аппарат қалың бұқарадан алыстай түсіп, әділетсіздікті, қанаушылықты күшейтті. Азия типті мемлекеттер өте бәсең дамып, XIX -- XX ғасырларға дейін көп өзгермей сақталып келді (Қытай, Иран т.б.)
2. Еуропалық елдерде - мемлекет жеке меншіктің шапшаң, күрделі дамуы, қоғамның тапқа бөлінуі арқылы қалыптасты.
Афина мен Римде алғашқы қоғамның ыдырауы кезінде экономикалық күшті топтар мен таптар мемлекетті өз қолдарына алып, өз мүдде-мақсаттарын орындайтын мемлекеттік аппарат орнатты. Бұл мемлекеттер көбінесе демократиялық жүйедегі саяси бірлестік болып қалыптасты. Спарта аристократиялық республика болып қалыптасты. Мұнда құлдардың саны жергілікті халықтан бірнеше есе көп болып, жаңа мемлекеттік басқару аппараты құрылды. Жергілікті халықтың арасында қайшылыққа жол бермеу саясаты қалыптасты. Республикада қатаң заңдылық, құқықтық тәртіп орнады [9.81 б.].
3.Мемлекет және құқық теориясының әдістері:
Жалпы ғылымының барлық саласында әдіс (метод) деп белгілі бір зерттеу объектісін оқып үйренудің, танудың тәсілдерін айтады. Мемлекет және құқық теориясында таным әдістері екі түрге бөлінеді:
1) диалектикалық әдіс;
2) жеке ғылыми әдістер;
Диалектикалық әдіс мемлекет және құқықты зерттеудің. танудың әмбебап тәсілдері ретінде танылады. Бұл әдіс құбылысты, барлық заттар мен қатынастарды қозғалыста қарап, прогреске жол ашып отырады. Диалектикалық әдістің басқа тәсілдерге қарағанда басымдылығы сол, ақиқатты ашуда диалектикалық үрдіс үлкен рөл атқаратынын, ғылыми тұжырымдар жасауға себепші екенін көрсетеді. В.И.Ленин танудың диалектикасын: "Нақтылы аңғарудан абстракт ойлауға және одан практикаға көшу - ақиқатты танудың, объективтік реалдықты танудың диалектикалық жолы осындай," - деп дұрыс қорытынды жасаған.
Мемлекет және құқық теориясында диалектикалық үдіспен қатар жекелеген ғылыми кеңінен пайдаланылады. Оларды тиімді қолдану арқылы құбылыс, объектінің қарапайым байқаушыға аңғарылмайтын ішкі қозғалысы, мәні, сипаты ашылады, форма мәнге сәйкестендіріледі. Форма мәнді, мән формалы.
Мемлекет және құқық теориясы ғылымында мынандай жеке әдістер пайдаланылады:
1. Тарихи-генетикалық - зерттеуге алынған ғылыми объектіні, тақырыпты, мәселелерді тарихи дамуда, қозғалыстағы сипаты мағынасында талдау жасау, кезеңдеріне сипаттама беру арқылы ақиқатқа жету. Мысалы, қазіргі Қазақстанда Конституция бекіткен билікті бөлу принципін зерттейтін болсақ, ол тарихта қалай пайда болды, қандай сатылардан өткен ерекшеліктерін және қазір бүкіл дүниежүзілік қауымдастықта қандай мағынада іс жүзінде асырылып жатқандығы айқындалады, алынған нәтиже біздің елімізде заңға өзгертулер енгізіп, сот билігінің, атқарушы биліктің тиімділігін арттыруға себебін тигізеді.
2. Салыстырмалық (компаративтік) - құбылыс пен заттарды салыстырып зерттеу арқылы объектінің әр түрлі қырларын ашу, ақиқатты анықтау. Мысалы, сайлау құқын жетілдірудің негізгі жолы басқа мемлекеттердің сайлау институтымен салыстыру арқылы демократиялық, әділетті сайлау өткізудің талаптарын енгізу т.б.
3. Жүйелілік - мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды бір-бірімен тығыз байланыстағы мағынада, тұтастық идеясында зерттеу. Мысалы, адам құқының кейбір бұрмаланатын жақтарын жеке бөліп алып қарамай, оны бүкіл демократиялық мазмұндағы құқық жүйесімен байланыстырып баға беру.
4. Нақтылы-әлеуметтік - қоєамдағы зерттеуді талап ететін, арнайы саланың даму заңдылығын, оның бағытын арнайы тәсілдер қолдану арқылы мәліметтерге қол жеткізу. Атап айтқанда, анкеталық сұрау салу, әѕгімелесу, тест, байқау сияқты әрекеттердің қорытындыларын компьютер арқылы өңдеу. Мысалы, ажырасудың себептерін анкета арқылы анықтау, сұрау салу арқылы сайлауда қай партия жеңіске жететінін білу т.б. көптеген мәселелер.
5. Статистикалық - мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды сандардың мәліметтері арқылы көріністердің, азаюы мен көбеюін анықтау, бағытын байқау. Мысалы, криминалдық статистика бойынша қай облыстарда нашақорлық көп, қай облыстарда аз, немесе өлім жазасының деңгейінің өсуі, немесе төмендеуі т.б.
6. Синергетикалық бірнеше пәндердің зерттеулерінің ықпалымен құбылыстың зандылықтары айқындалады. Мысалы, математиканың, физиканың ұғымдары енгізіледі.
7. Құқықтық эксперимент - арнайы тәжірибе жасау арқылы зерттеуге қажетті мәліметтер алу соның нәтижесінде құбылыстың ақиқатын анықтау. Мысалы, жасалған эксперименттің нәтижесінде алкогольдіқ көру, есту, тыңдау сияқты қабілеттерді әлсірететіні дәлелдейді.
8. Герменевтикалық - заң, құқық нормаларының мәтінінің мағынасын мұқият зерттеу арқылы олардың ішкі мазмұнының кодын, мақсатын табу. Герменевтикалық әдіс құқық нормаларына түсінік берген жағдайларда кеңінен пайдаланылады. Осы тәсілді қолдану арқылы форма мен мазмұнның, заң мәтінінің адамгершілікке сәйкестігі немесе сәйкессіздігі анықталады.
Бұл әдістерді пайдалана отырып, мемлекет және құқық теориясын зерттеу барысында логикалық ойлау арқылы ақиқатқа жетуге болады. Ал, " логика дегеніміз ойлаудың сыртқы формалары туралы ілім емес, бүкіл материалық, табиғи және рухани заттардың даму заңдары туралы ілім, яғни дүниенің бүкіл нақтылы мазмұнның және оны танудың даму заңдары туралы ілім, яғни дүниені тану тарихының нәтижесі, жиынтығы, қорытындысы,"-деп жазды В.И.Ленин.
Сонымен қорыта айтқанда, мемлекет және құқық теориясының пәні деп арнайы қоғамдық өндірістік қатынастар мен тарихи дәстүрлерге байланысты қалыптасқан мемлекет және құқықтық негізгі категорияларының пайда болып, заңдылықпен дамып, заң ғылымының іргетасы болып танылатын білім жүйесінің жиынтығын айтамыз.
Бұл және мемлекет пен құқықтың пайда болуының, дамуының және қызмет атқаруының зандылықтары, олардың мәні, құрылымы, негізгі бөлшектері, принциптері, институттары.
Құқықтың қайнар көздері:
Құқықтың қайнар көздері -- құқық қалыптастыратын әлеуметтік факторлардың жиынтығы (мемлекет," таптар, идеология және т.б.), оған құқықтық сипат беруге қажетті мемлекеттік еріктің көріну нысаны (заң, жарлық, қаулы, дек - рет және т. б.). Құқық бастауы болып тек құқықтық мәні бар актілер ғана танылады. Үндеулер, мәлімдемелер, декларациялар және т. б. моральдық-саяси сипаттағы актілер құқықтық маңызы болмағандықтан құқықтың қайнар көзіне жатпайды.
Әрбір елдің құқықтық табиғатына байланысты өзіне тән құқық қайнар көздері болады. Мемлекеттің құқықтық жүйесі өзгеруіне байланысты мемлекеттегі құқық көздері де өзгеріп отырады. Құқыктың қайнар көзіне құқықтық әдеттерді, сот (әкімшілік) прецедентін, шарттарды, ғылыми доктриналарды, нормативтік құқықтық актілерді жатқызамыз.
Құқықтық әдеттер - адамдардың қарым-қатынасын реттейтін, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін ресми түрде бекітілген әдет-ғұрыптар. Кезінде қазақ елінде қоғамдық қатынастар әдет-ғұрып нормаларымен реттелгені белгілі. Құқықтың бұл бастауы бұл күндері араб елдеріне және басқа да діни-ғұрыптық құқықтық жүйедегі елдерге тән. Бүгінгі тандағы елімізге қатысты санкцияланған әдет-ғұрыптарды айта кетуімізге болады. Мәселен, ҚР АК-нің 3-бабының 4-тармағында іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар республи-ка аумағында қолданылып жүрген азаматтық зандарға қайшы келмесе, солармен реттелуі мүмкін екендігі айтылған.
Құқық прецеденті -- жоғары сот органдары қабылдаған нақты шешім. Осы шешім теменгі сот органдарына ұқсас істерді шешкенде негіз болады. Құқық прецедентінің шыққан елі -Англия. Бүгінде құқық прецеденті Англия, АҚШ, Үндістан, Австралия мемлекеттерінде құқықтың негізгі қайнар көзі бо-лып табылады. Құқықтық шарттар негізінен халықаралық қаты-настардағы құқықтың бірден бір кезі болып табылады. Олар екі немесе одан да көп субъектілердің тек өзара міндетті құқық ережелерін қамтиды.
Нормативтік қщықтық актілер -- құқықтың ең басты қай-нар көзі ретінде танылады. Олар қоғамдық қатынастарды реттейтін, жалпы ережелерден тұратын мемлекеттік органдар ресми қабылдаған актілер.
Біздің республикамызда танылатын құқық қайнар көздері еліміз Конституциясында баянды етілген. Конституцияның 4-бабының 1-тармағында "Қазақстан Республикасында қолда-нылатын кұқық Конституцияның, соған сәйкес зандардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықа-ралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Рес-публиканың Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады" делінген.
Нормативтік актілердің езгеру тәртібі және олардың жүйесі Конституция мен 1998 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz