Психологтың кәсіби қызмет үлгісі



Жұмыс түрі:  Курстық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:   
Мазмұны

Кіріспе

1 МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ КӘСІБИ ДАЯРЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ
1.1 Психологтың кәсіби қызмет үлгісі
1.2 Мектептегі педагог-психолог маманның атқаратын іс-әрекетіне сипаттама
1.3 Мектептегі педагог-психолог маманның жоғары сынып оқушылармен атқаратын қызметінің моделі

2 МЕКТЕПТЕГІ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Педагог-психолог маманның сабақтан тыс тәрбиелік іс-шаралар арқылы жоғары сынып оқушыларын жан-жақты қалыптастыру жолдары
2.2 Тәжірибелік-педагогикалық эксперименттің нәтижесі, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар.

ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер тізімі
3

5
5

8

13

23

23

37

45
47

Кіріспе

Бұл мәселені талкылаудың қажеттлігі, біздің ойымызша, ең бірінші практикалық психологтың жұмысы жеке адаммен тікелей байланыстылығында. Әрине, психолог өзі толық құқығы бар жеке адам ретінде алынады. Осыған байланысты практикалық психологтың әлеуметтік мәніне сай көптеген мәселелер туындайды, мысалы, оның жұмысының тиімділігінің көрінісі, мамандығының дәрежесі, айналып келгенде практикалық психологтардың кәсіби дайындығы. Осыған орай, көптеген мәселелер психологтардың барлық елдерде кеңінен таралуы кәсіби және әдептілік кодекстері арқылы шешіледі. Практикалық психологтардың іс-тәжірибесінің мәнін аша білу үшін, оның жұмысының іс-әрекетіне психологтың жұмыс барысында айрықшаланып тұратын, он түрлі негізгі кәсіби қызметінің сапасы, біздін ойымызша, оның жеке басының алатын орнын нақты анықтауға және оның кәсіби дайындық барысындағы Мен-тұжырымдамасын белгілеуге мүмкіндік береді.
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егемен еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы заңында" [1], "Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру" [2], "Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру" [3], "Білім мазмұнын гуманитарландыру" [4] тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда. Бүгінгі білім саласында Республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге жеткізуге ұмтылыс барысында оқушыларға педагогикалық - психологиялық дайындықтың қажет екендігі мәлім.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптай келе ауыл жәнеи кейбір қала мектептерінде педагог-психолог қызметін сағат саны жетпей қалған пән мұғалімдері мен басқа сала мамандары атқарды. Бұл мамандар педагог-психолог қызметін өз деңгейінде атқара алмайтыны кімге болса да мәлім.
Осындай себептерден кейін оқушылармен педагогикалық-психологиялық жұмыс жасайтын, психологиялық кеңес беретін, тұлғалық, адами құндылық қасиеттерін қалыптастыруда мектепте педагог-психолог маманнының қажеттілігі туындап, штаттар мен арнайы бөлмелер ашыла бастады.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі күнге дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, мектептерде педагог-психологтың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын "Мектеп психологының кәсіби даярлық мәселесі" -деп таңдап толық мәлімет беру үшін жоғары сынып оқушыларын зерттеуді жөн көрдік.
Зерттеу объектісі: Жалпы білім беретін мектептердегі педагог-психологтың іс-әрекеті .
Зерттеу пәні: Жоғары сынып оқушыларымен педагог-психолог қызметінің жүйесі.
Зерттеу мақсаты: қазіргі мектептердегі жоғары сынып оқушыларымен педагог-психологтың кәсіби даярлығын теориялық тұрғыда негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
oo жоғары сынып оқушыларына педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
oo педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала отырып, жоғары сынып оқушыларының жан-жақты, тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
oo мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет, психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету, психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы: Егер, мектептегі педагог-психологтың қызметі ғылыми теориялық тұрғыда негізделсе, онда оқушылардың білім сапасы артып, жоғары мәдениетті оқушы тұлғасының қалыптасуына мүмкіндігін тигізер еді.
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда мектепте қызмет жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл ақпаратпен өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін, білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып, оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Мектептерге педагог-психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, атқаратын қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Курстық жұмысының құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.

1 МЕКТЕП ПСИХОЛОГЫНЫҢ КӘСІБИ ДАЯРЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ

1.1 Психологтың кәсіби қызмет үлгісі

Сонымен өз ісіне білікті психологтың кәсіби қызметінің төмендегідей белгілермен айырықшаланатынын тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген ТМД әдебиеттеріндегі материалдарға сүйенеміз.
Ісіне білікті психолог өзіне көңіл аударған адамды оның мақсаттарын анықтап көрсететін мінез-құлық болу керек екендігін мейлінше мүмкіндіктерін ашып береді. Өз ісіне білікті психолог өзіне көңіл аударған адамға мақсаты айқын мәдени-өнімділік тұлға болу, яғни жалпы мәдениет барысында өмірге икемді, алдағы атқаратын істерін толық сезе білетін, өміріне көзқарасы қажетті дәреже танытатын адам деп түсіне алады. Басқа сөзбен айтқанда,өз ісіне білікті психолог психологиялық тұрғыда көмек көрсетуді өзіне көңіл аударған адамның қарым-қатынас жасау барысында атқаратын психологиялық көмек деп қарастырады.
- Өз ісіне білікті емес психолог өзіне көңіл аударған адамды тек өзінің жеке мақсаттарына пайдалану мақсатын ғана көздейді. Мысалы, психолог өзіне көңіл аударған адамға өз мамандығын жете меңгерген кәсіп иесі екендігін көрсете алудың орнына немесе өз ой түйіні арқылы өзіне көңіл аударған адамның түсініктерін түгелдей жоққа шығарып, мән-мағынаның бәрін жойып жібереді.
- Өз ісіне білікті емес психолог психологиялық көмек көрсету мақсатын өзінің Мен-тұжырымдамасы арқылы құруға тырысады. Басқа сөзбен айтқанда, өзіне қөңіл аударған адамның Мен-тұжырымдамасын жоққа шығарып, оның құқықты қолдану жүзеге асыруға ықыласты білдірмейді. Өз ісіне білікті емес психолог - бұл мақсатын көздейді, өзінің бойындағы ерекшеліктерін іске асыру үшін қолданады. Клиенттің қобалжуына, мазасыздануына алып келеді.
- Өз ісіне білікті психолог вербальды және вербальды емес кең көлемді мәселелер мен жағдайлар барысында өз мінез-құлық ерекшеліктеріне жауап қайтарып, назар аударуды таба білуі керек.
- Өз ісіне білікті емес психолог мінез-құлықтың әдеттегі барысына сай мән беруге икемді емес.
- Өз ісіне білікті психолог жағдайларға байланысты клиенттің әрекеттеріне баға беруге, тек өз пікірін айтуға ұмтылмайды.
- Өз ісіне білікті емес психолог үшін клиенттің әрекеті бір қалыпты, жаттанды болып көрінуі мүмкін.
- Өз ісіне білікті психолог өз зерттеулеріндегі мәселенің және жеке адамға әрекет етудің күрделілігін және оларды бір тұжырымдаманың шеңберінде ғана қарап зерттеудің мүмкін еместігін түсінеді, өйткені жұмыс барысында көптеген тұжырымдамаларды түсініп, пайдалануға тырысады.
- Өз ісіне білікті емес психологтың анық тұжырымдамасы болмайды, өзінің практикалық қызметіндегі жағдайларға көңіл аудара алмайды, өз жұмысын белгілі бір шеңбердің ішінде шектейді. Осындай бір сарынды тұжырымдаманың мазмұны оған көп жағдайда түсініксіз болып қала береді.
- Өз ісіне білікті психолог көптеген ойларды, сөздерді және өзінің мәдениет тұрғысында тәртібінің үлгісін басқа мәдениеттің шеңберіндегі үлгілерімен шығаруға тырысады. Оның жеке басының және мәдениетінің дәрежесі, байқағыштығы мәдени бағытта іс-әрекетті атқара алуының негізі болып табылады. Мұның өзі өзіне көңіл аударған адамның (клиент) тіршілігіне араласа отырып, мәселелерді бірлесіп шешуіне жол ашады және де мұның өзі өз ісіне білікті психологқа бұрынғы түсінігінен бөлек өмір жолын табуға мүмкіндік береді. Сөйтіп, өз ісіне білікті психолог мәдени іс өнімділігін Мен деген тұжырымдаманың негізінде емес, өзіне көңіл аударған адаммен өзара қатынасқа байланысты. Жоғарғы мәдениеттілікті көрсететін практикалық психолог кәсібіне негізделген байланыстарға байланысты жүзеге асырады.
- Өз ісіне білікті емес психолог Мен деген тұжырымдаманың мазмұны арқылы түсінетін бір шеңбер ішінде ғана іс-әрекет атқаруға шамасы келеді, ол өзінің мәдени өнімді іс-әрекетін жалпы мәдениеттің нормалары, мінез-құлықтың стандартты деп түсінеді.
- Өз ісіне білікті психолог жұмыстағы құпия сақтай алуы әр уақытта көрініп тұрады. Осы псилогиялық бағдарламаның мазмұнына және өзіне көңіл аударушының маңыздылығына бірден көңіл аударып отырады. Сондай-ақ, психологиялық ақпаратты тапсырушыны, өзіне көңіл аударушыны және психологиялық ақпаратпен пайдаланушы бір-бірінен нақты ажырата алады.
- Өз ісіне білікті психолог кәсіби қызметті барысында барлық қатысушылардың жауапкершілік шегін дұрыс түсінеді және оларды заң жүзіңде бір-бірінен дұрыс ажыратып отыру жауапкершілігін жүзеге асырады.
- Өз ісіне білікті емес психолог құпиялықты сақтай алмайды, психологиялық ақпараттарды таратып жіберуге, оларды сақтай алмауға икемділік танытады.
- Өз ісіне білікті психолог өзінің кәсіби қызметіне үнемі көңіл бөліп, өз мүмкіндіктері мен мамандық дәрәжесін дұрыс бағалай алады. Өз мүмкіндіктерін дұрыс түсініп, соның шеңберінде жұмыс істейді. Өзіне ұқсас әріптестермен психиатрлармен, терапевт-дәрігерлермен, психоневрологтармен, нейропсихологтармен және басқалармен бірігіп жұмыс істей алады. Өз ісіне білікті психолог өз жұмысына жеке басының Мен тұжырымдамасын қолданудан аулақ тұрады. Оны тек қана кәсіби бағытта өсудің бір мүмкіндігі ғана деп санайды.
- Өз ісіне білікті психолог өзінің кәсіби бағытта өсу мәселесіне өз әріптестерімен кәсіби түрде қарым-қатынас жасаудың қажеттігі бар деп қарайды.
- Өз ісіне білікті психолог өзіне көңіл аударған адамдарға: Мен, бұл мәселелер төңірінде жұмыс істеймін- дегені оның өз ісіне жете білмейтіндігін көрсетпейді, керісінше, сыпайылық танытып, бейтаныс істерден шектей отырып, өзі үшін де тәжірибе жүзінде орынды үлгіні көрсетеді.
- Өз ісіне білікті емес психолог жауапсыз жұмыс істеп, кез-келген жұмысты қолға алады, іс жүзінде қолданыла алмайтын мәселелерге барады. Басқа өз ісіне білікті кәсіби дәрежесін танытамын деп, өз пікірі бойынша ғана жұмыс істеуді қарастырып, өзінің Мен тұжырымдамасын психологиялық ақпараттың қайнар көзі деп санайды. Оның бұл мәселе төңірегіндегі көзқарасы: психолог ретінде менің жасағандарым қалайда, әрі әр кезеңде дұрыс, өйткені, мен солай деп санаймын- деген сенімді ойда болады.
- Өз ісіне білікті психолог оның іс-әрекеті өзіне көңіл аударған адамдарға әсер ете алады және де керісінше клиенттің өзіне әсерін өз сезіміндей және мүмкіндігіндей, ықыласындай ескеріп, айқындайды, әрі түсінуге тырысады. Өз ісіне білікті психолог мұны өзіне көңіл аударған адамға мұның бәрінің әсер ету, бір-біріне өзара әсер ететіндігі маңызды нәрсе, яғни мұның өзі ойларда, сезімдерде, тілектер мен мүмкіндіктерде болатын өзгерістерді көрсетеді.
- Өз ісіне білікті емес психолог үшін тұлғааралық және өзара әсер етуде түсінушілік болмайды. Ол өз іс-әрекетінің барысында тек тікелей әсер етудің бейнесін бір жақты байқайды және көреді. Сөйтіп, өз ісіне білікті емес психолог Мен тұжырымдамасын және оның дәрежесін жоғары қойып, көңіл аударған адаммен есептеспей, өзінің ойын ерекше бөліп көрсетуге тырысады. Ал, өз ісіне білікті психолог өзінің Мен тұжырымдамасының мазмұнын және оның клиентпен өзара әрекеттегі қосылу дәрежесін бөліп, айырықша атап қарамайды.
Психологтың жұмысында адамның жетістігі өзіндік құндылығымен сипатталады. Өз ісіне білікті психолог үшін өзіне көңіл аударған адамның адамгершілігін сыйлау, оның сол адаммен қарым-қатынас жасау барысындағы, оған психологиялық ақпараттар беруде пайдаланудағы аксиома болып табылады. Өз ісіне білікті психологтың жұмысының бір көрінісі өзіне көңіл аударған адамға психологиялық ақпаратты жеткізу ең басты нәрсе.
- Өз ісіне білікті емес психолог үшін өзіне көңіл аударған адамға сыйластық көрсетпеу оның қызметінің рефлексиясы болып саналмайды, ол өзінің жұмысы барысында басқа адамдарға деген менмендік көрсетуге, керек болса мазақ ету қатынасына баруы оның кәсіби рефлексиясының пәні болып табылмайды. Ол басқаларға үстінен қарау позициясын көрсетуі өз кәсібін өте жоғары санауына икемді екенін көрсетеді.
- Өз ісіне білікті емес психологтар үшін психологиялық ақпараттарды беру мен қабылдау барысында арнайы кәсіби мәселелер болмайды. Ол көп жағдайда жалған пікірлермен немесе арнайы терминдермен араластыра отырып, өзінің мықтылығын айырықша көрсеткендігін байқатады.
- Өз ісіне білікті психологтың жұмысында жалпылама теория маңызды орын алады. Бұл жалпылама ғылыми білім өз жұмысының барысындағы жаңа теориялар мен жаңа қағидаларды үнемі жүзеге асыруды талап етеді. Өз ісіне білікті психолог оларды негізінде психологиялық көмек көрсетудің өзіндік тұжырымдамасын дамытады. Ол бір ғана теорияны ұстанғанмен жаңа білімдерді игеруге, ұқсас көзқарастарды қабылдауға икемділік танытып, өзінің практикалық жұмыс барысында жүйелі жолға көшуге тырысады.
- Өз ісіне білікті емес психолог бір ғана өзіне танымалы теориямен жүруді көздеп, альтернативтік ойларға көңіл аудармайды, ол басқа көзқарастарға жүйе ретінде талдау жасай алмайды, басқаша айтқанда өз ісіне білікті емес психологтың қорытындыланған теориясы өзінің жеке ойының нәтижесі емес.
- Өз ісіне білікті психологтың жалпылама теорияға қатынасы - сол теорияны шындықтық көрінісі деп түсінумен сипатталады. Осыдан оның мәдени және жыныстық тиістіліктен туындайтын ойлау мәнерін дұрыс көріп байқайды және түсінеді. Ол теорияны адамның мәдени және жыныстық тиістілігіне байланысты жетілдіретін және өзгертетін , ойлаудың тәсілі деп қарастырады. Осыған орай, өз ісіне білікті психологтың қатынасы өз мәнерінде кез-келген теорияны ойлауда адам өмірінің психикалық шындығын, сондай-ақ мәдени және жыныстық тиістіліктің шындығын бейнелейтін кезеңдерде бөліп қарауға негізделген. Басқа сөзбен айтқанда өз ісіне білікті психолог кез-келген теорияда оның пәні мен тәсілдерін сипатталуы бар екенін түсінеді, егер пән (адамдардың ішкі дүниесі) барлық зерттеушілер үшін біреу болса, онда оны сипаттау тәсілі, талдауы, жалпыламалауы барлық авторлар үшін әр түрлі болып келеді. Ол мұны өз теориясын қорытындылағанда көрінетіндіктен, басқа теориялармен салыстыра алады.
- Өз ісінің білікті емес психолог әр түрлі теорияның авторларына қарсы шығып, теорияның заты мен әдістерін жеке көрсете алмайды. Ол үшін өз теориясын басқа авторлардың теориясымен салыстырып қарау мәселесі ескерілмейді. Өз ісіне берік психолог позициясы кәсіби рефлекске құрылады, ал өз ісінің берік емес психологтың позициясы Мен-концепциясына құрылады. Мұны мына төмендегідей формуламен көрсетуге болады.
ПБП (практикалық білікті психолог) - (жалпылама теория; Мен-психолог; Мен-тұжырымдама), бұл жерде ПБП өз ісіне білікті психологтың позициясы. Ол жалпылама теорияның рефлексиясына, оның кәсібіне қатынасы, мен-тұжырымдама мазмұны рефлексиясы дегенді білдіреді.
ПБК (Мен-психолог; Мен-тұжырымдама), бұл жерде өзіне көңіл аударған адаммен қарым-қатынас мәнісі (Мен) практикалық психологтың Мен-тұжырымдамасының мазмұнымен анықталады.
Бұл формуларлық негізінде сипаттау өз ісіне білікті практикалық психологтың күрделілік дәрежесіне қарай оның жұмысын ұшқыштың жұмысына тең келетін күрделі сәт. Мұның өзі тұрақты кәсіби рефлексияның өзіне көңіл аударған адаммен тұрақты қарым-қатынас жасаудың қажеттілігі, яғни кәсіби нақты әрекет жасай отырып, пайдалы психологиялық көмек көрсетудің көрінісі деп айтуга болады.

1.2 Мектептегі педагог-психолог маманның атқаратын іс-әрекетіне сипаттама

Педагог- психологтың іс-әрекет - бұл кәсіби іс-әрекет, оның мазмұны оқушыларға білім беру, оқыту, тәрбиелеу, психологиялық кеңес беру және т.б. қызметтер көрсету.
Педагогикалық- психологиялық іс-әрекеттің ең маңызды қасиеттерінің бірі - бұл іс-әрекетте педагогтың өзін-өзі шыңдауы мен оқытуға бағытталған білімділігі, тәртіптілігі, дамытуы.
Кәсіби іс-әрекет арнайы білімді талап етеді, яғни, сол кәсіпке байланысты қызмет атқаруға қажетті арнайы білім, білік, дағдылар жүйесін меңгеру. Бұл білім-біліктерді меңгере отырып, теориялық және практикалық педагогиканы меңгересіздер; іс-єрекеттің жоғары нәтиже алу үшін, кәсіпкерліктің жоғары деңгейіне жету үшін қажет білімдермен қаруланып шыңдаласыздар.
Кәсіби педагогикалық іс-әрекетпен шұғылданатын адамды: тєрбиеші, мұғалім, оқытушы, педагог деп атайды.
Ойланып көрңіздер, педагогикалық іс-әрекет ауқымы қандай кең, осы іс-әрекет арқылы қанша адам өтеді?
Отбасында оқытады, тәрбиелейді (ата-ана, єже мен ата, бала бағушы, репетиторлар, үй мұғалімдері); балабақшада оқытады, тәрбиелейді (тәрбиешілер, үйірме жетекшілері, т.б.); мектепте оқытады, тєрбиелейді (педагог-психологтар, сынып жетекшілері, ұзартылған топ педагогтары, қосымша білім беретін педагогтар, т.б). Сондықтан өсіп келе жатќан адам балалық шағынан бастап, көптеген адамдардың педагогикалық іс-әрекеттің нысаны болып табылады [29].
Әрбір педагог-психолог мамандығын алып шыққан соң , өмірде өз білімін тереңдетіп, мамандығын көтеріп, іс-әрекетін өзгертеді, тіпті әртүрлі себептерге байланысты мамандығын да өзгертуге тура келеді. Осыған орай, ол әр түрлі курстарда оқып, білім жетілдіру институттарында білім алады, жаңа және қосымша білім алады және педагогикалық іс-әрекетке түседі. Яғни, бірде бір адам педагогикалық іс-әрекет нысаны болмай өмір сүре алмайды екен.
Енді іс-әрекеттің шығуына, пайда болуына келейік. Бұл іс-әрекет қашан пайда болды? Осы сұраққа жауап беруге бола ма? Жауапты педагогика, психология сөздігінен қарастырсақ, онда Антикалық Грецияда алғашқы мектептер ашылып, сауаттылық, білімділік азаматтардың ерікті қабілет-қасиеті болып есептеле басталды. Мұнда мектепке барар алдында ерікті азаматтардың балалары отбасылық тәрбие алған. Құл иеленшілердің балаларын репетиторларға құлдар жетектеп апарған. Осыдан баланы жетектейтін - педагогика пайда болған.
Ғалымдар былай деп есептейді: тәрбие мен оқыту адамдардың әлеуметтік-мәдени іс-әрекеттерінің маңызды түріне жатады.
Педагогикалық іс-әрекеттің тууы, оның кәсібилігі, арнайы білімдер мен біліктіліктерді меңгеруі сауаттылық, жазу пайда болуымен байланысты. Ауызша берілген тәрбие жазу арқылы бекітілген.
Ал таным тарихындағы іс-әрекет ұғымына келетін болсақ олекі түрлі мәнде болады біріншіден, дүниеге көзқарастық ұстанымы ретінде, екіншіден, әр түрлі әлеуметтік ғылымдарға негіз болған.
ХХ ғасырда әлеуметтік өмір формалары мен мәдени құндылықтардың пайда болуының негізі, қайнар көзі іс-әрекет деп қарайтын ұстанымы бірқатар әлеуметтік ғылымдардың қалыптасып дамуына негіз болды. Күнделікті өмірде „іс-әрекет" сөзі - еңбек, іс деген қарапайым ұғымды білдіреді. Ал ғылымда адамның болмысымен байланысты қарастырылады, онымен ғылымның бірнеше салалары: философия, психология, тарих, мәдениеттану, педагогика жєне т.с.с. шұғылданады. Ал, Л.А.Беляеваның пікірінше, Педагогикалық іс-әрекет - педагогикалық шындық болмысының тәсілі. Педагогикалық іс-әрекеттен тыс тәрбие туралы да, педагогикалық шындықтың басқа құбылыстары туралы да айтуға болады.
Педагогикалық іс-әрекеттің пәні (нысаны) - өзіндік белсенділігі басқа адам, сондықтан іс-әрекет субъектілердің өзара әсері жағдайында жүзеге асады. Егер іс-әрекетке екі немесе одан да көп субъект: мұғалім жєне оқушы, оқытушы жєне студент, мұғалім және сынып, оқушы жєне топ, мұғалім және педагогикалық ұжым және т.с.с., яғни педагогикалық іс-әрекет көпсубъектілі немесе субъекті аралық сипатта болады.
Субъект - іс-әрекетті жасайтын адам, объект - іс-әрекеттің бағытталуы. Ондай болса педагогтің іс-әрекет объектісі - ол оқушының (студенттің) іс-әрекеті. Педагогикалық іс-әрекетті бейнелеуге, құрастыруға, бағдарлауға және басқаруға болады. Бұл тәсілдердің әрқайсысы педагог-психологтың белгілі бір іс-әрекетінің негізі болып табылады. Педагогикалық іс-әрекет аясында педагог-психолог оқушымен қарым-қатынас процесінде ғылым әлемін байланыстырушы рөлін атқарады. Ендеше пән мұғалімі білім мазмұнын бере отырып, ұжымдық субъектілердің іс-әрекетін жеке субъектілердің жеке іс-әрекетіне айналдыру процесін ұйымдастырады, сөйтіп жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуын қамтамасыз етеді [30].
Сонымен, педагогикалық іс-әрекет - педагогтың білім мазмұны мен оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастырудағы белсенділігі, ол адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуы мен дамуын қамтамасыз етеді.
Педагогикалық іс-әрекетті зерттеушілер оның құрылымында мынадай функционалдық элементтері бар жүйе ретінде қарастырады. Олар:
1) педагогикалық өзара іс-қимыл субьектісі мен обьектісі, олармен бірге іс-әрекеті, оқыту мақсаты және қатынас жасау құралдары;
2) оқушы мен педагог-психолог оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты, мазмұны, процесі және ұйымдастыру түрлері;
3) педагогикалық ықпалдың мақсаттары субьекті мен обьектіні, мазмұны мен құралдары, нәтижелері.
Педагогикалық іс-әрекет құрылымындағы нысаны - педагог-психолог және оқушы. Іс-әрекеттің түрлері төмендегі көрсетілген. (кесте 1)

Іс-әрекет құрылымы
Өндірістік іс-әрекет
Педагогикалық іс-әрекет
Субъект
Инженер, техник
Педагог
Объект
Материалдар, технологиялар
Жеке тұлғаның дамуы
Шаралар
Механизмнің құрылымы
Мұғалімнің оқыту мен тәрбиелеу әдісі мен іс-шаралары
Нәтижесі
Бағалы материалдар
Жеке тұлғаның білімділігі, біліктілігі, тәрбиелілігі, рухани дамуы

Кәсіби педагогикалық іс-әрекеттің негізгі белгілері:
* онымен міндетті білім, дағдыны меңгерген арнайы адам шұғылданады;
* оны жүзеге асыру үшін белгілі формалары болады: сабақ, сынып;
* бұл іс-әрекет белгілі бір мақсатты көздейді: баланы белгілі бір нєрсеге үйрету; белгілі бір білімдер жүйесін беру; белгілі бір білік, дағды қалыптастыру, білім алуда кеткен ақаулардың орнын толтыру; адам етіп шығару; қабілеттерін, қызығушылықтарын, ойлау, елестету, т.б. дамыту;
* оқыту, білім беру, тєрбиелеудің мазмұнын анықтау;
* баланың педагогпен ерекше қарым-қатынасы (іскер, ресми, регламенттік, т.б.);
* педагогикалық іс-әрекеттің нәтижелерін тексеру, яғни, мұғалім үйреткен білім мен біліктердің қорытындысы;
* нағыз педагог регламенттік іс-әрекетпен ғана шектелмейді - ол, өзінің оқушыға єсер етуде барлық мүмкіншілігін пайдаланады: дәстүрлі емес әңгімелер, сенімді әңгімелесу; баланы ойландырып жүрген мәселелерді талқылау, кеңес беру, көмектесу.
Төмендегідей деңгейлері анықтайды:
* репродуктивтік, адам өз игерген білімді басқаға жеткізу;
* білім мен икемділікті бейімдеу, пәнді білу ғана емес, оны қабылдау мен ұғыну ерекшеліктерін де білу;
* білімді локальды моделдеу, педагог білімді жеткізумен шектелмейді, өтілген және кейін өтілетін қандай материалмен байланыстырып, салыстыру қажет екенін, жаңа материалды өтуде қандай қиындық кездесетінін және ол қиындықты жеңу үшін не істеу керек екендігін ескере отырып, білім құрамын түзе алады;
* білімді жүйелі моделдеу, білімдердіњ барлыќ жүйесін сипаттау мен есепке алу;
* оқушылар мінез-құлықы жүйесін моделдеу, мұғалімнің осы оқу орнынын түпкі маќсатын ұғынуы.
Бұл жіктеу мұғалімнің қажетті білім жүйесін теруі мен оны оқушы дамуының құралы ретінде қолдану мүлшерін бейнелейді.
Сонымен қатар, Н.В.Кузьмина педагогикалық іс-әрекеттің бес компоненттен тұратын функционалдық моделін ұсынды: [31].
1) гностикалық, педагогикалыќ жүйені қолдаудың заңдары мен механизмдері туралы жаңа білім алу мен білімдік қор жинау міндетін шешеді;
2) жобалаушылық, бұл - оқытылып отырған курс мақсаты мен ол мақсатқа жету жолдарын жобалаумен байланысты;
3) конструктивтік (сындарлы) компонент, бұған курс мазмұны, сабақты өткізу түрі мен әдістерінің композициясын түзу мен таңдау жөніндегі іс-әрекеттер енеді;
4) ұйымдастырушылық бойынша жоспарланғанды жүзеге асыру міндеттері шешеді;
5) коммуникативтік компонент, бұған педагогикалық процесс субъектілерінің арасында педагогикалық мақсатқа сай өзара қатынас орнатумен байланысты іс-әрекеттер енеді.
Маманның педагогикалық- психологиялық іс-әрекеті жоғарыда баяндалғандай, жекелеген іс-әрекет жиынтығы, нақтырақ айтсақ: әртүрлі әдебиетті, бағдарламаларды, оқулықтарды, оқу-әдістемелік кешендерді және тағы да басқа оқыту құралдарын талдау, соның негізінде оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, қажетті оқу материалын іріктеп таңдау және оларды құрастыру болып табылады.
В.А.Сластенин [32 ]ұжырымдауынша түрткі студенттердің оқу-танымдық іс-әрекетіндегі маңыздылығын атап көрсетеді:
- жеке тұлғаның қалыптасуының негізі,ол студенттің әрі қарай дамуының факторы ретінде көрінеді;
-ойлау жүйесін реттеуге әсер етіп,интеллектуалды белсенділігінің көзі болады;
- танымдық тапсырмаларды шешуге,ізденуге шығармашылық күш беріп, білім сапасына, оның тереңдеуіне әсер етеді;
- өздігінен білім алуға ұмтылушылықтың дамуының ішкі шарты болып табылады;
Аталған зерттеулерді қарастыра келе танымдық түрткілер мен қызығушылықтар- оқушылардың білімін дамытып, әртүрлі әдістер арқылы әрі қарай жетілдіреді. Яғни,ғылыми танымға - оқу әрекетін білуге,зерттеуге, ізденуге деген қызығушылықтарын туғызады.
Ал,өзіндік білім түрткісі - оқушылардың білімін жетілдіру әдістері. Бұл деңгейлер оқушылардың нәтижеге жетуін қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік топтар да бірнеше қосымша топтарға бөлінеді. Кеңейген әлеуметтік топтар деп оқушылардың өз Отанына, қоғамына тиімді болу үшін білім алуға ұмтылуы, қоғам алдында өз борышын өтеу, жауапкершілік сезіммен қарайды.
Мектептегі педагог - психолог оқушылармен төмендегідей жұмыстар атқара алады:
* оқу әдебиеттерімен жұмыс;
* қосымша әдебиеттермен жұмыс;
* сөздіктер мен энциклопедияларды еркін бағдарлау;
* библиографиялармен жұмыс істеу;
* коллоквиум мен семинарларда өз көзқарасын білдіру;
* конспектілеу, тезистер құрастыру, аннотациялар жасау, шығармалар, рефераттар, пікірлер жазу;
* көрнекіліктер дайындау т.б.
Практикалық сабақтарда;
* теориялық материалдарды меңгеру;
* құбылыстың мәнін анықтауда, оның үлгісін құру;
* өз іс-әрекетіне міндеттер қою;
* оқытылған материалдарды тәжірибеде қолдануға дағдыландыру;
* іс-әрекетті жүргізу барысында,құбылыстың дамуын анықтау, оның себебін табу;
* дағдыландыру және үйретудің аргументті дамуы,сонымен бірге қарастырылған ережелерді негіздеу;
Тәжірибелік сабақтар;
* зерттеу дағдыларын қалыптастыру;
* кәсіби іскерлікпен зерттеу;
* қарастырылып отырған теорияның, пәндік мәнін анықтау;
* математикалық тәжірибелерді сұрыптау және оны есептей білу дағдысын қалыптастыру;
* өңдеу техникасы және әртүрлі техникалық құрылғылармен жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру;
Мектептерде педагог - психолог қызметінің негізі оқушылар тұлғасының дамыту мақсатында сүйенетін қызметті мен міндеттерінің қысқаша тізімі осындай болып келгенімен мектептерде педагогикалық-психологиялық қызмет тәжірибесінде типологиялық әдісті қолдану ұсынылды, өйткені ол оқушылық кезеңге тән болып келетін міндеттер, қиындықтар, проблемалар, оларды шешу әдістері мен тәсілдері сипаттамасын игереді. Біз ұсынып отырған типология оқушылардың түрлі топтарымен (белгілі бір негізде типтік) жүргізілетін кәсіби- педагогикалық және әлеуметтік- психологиялық жұмыстың анағұрлым жалпыланған стратегияларын (әрбір тұлғаға қатысты) әзірлеуге мүмкіндік береді.
Осылайша, тұлға аралық және жеке бастағы белсенділік тапшылығының себептері анықталды. Ұжымды тәрбиелеу туралы утопия құлаған қазіргі жағдайда, тұлғаға психологиялық көмек көрсету қызметі психотерапевтикалық тар шеңберде емес, өмірлік, кәсіптік, әлеуметтік-психологиялық қатынаста типологиялық деректер алу, тұлғамен психологиялық жұмыс жүргізу әдісін меңгерген психологқа берілуі тиіс. Соңғы жылдары тұлғаның әлеуметтік ойлауы деп аталатын дербес сана-сезім жай-күйі туралы алынған деректер, өз кезеңінде, мұндай жұмыс сана деңгейінде қаншалықты жүзеге асырылуы мүмкін екенін, бұл сана-сезімнің тапшылығықандай екенін түсінуге мүмкіндік береді.

1.3 Мектептегі педагог-психолог маманның жоғары сынып оқушылармен атқаратын қызметінің моделі

Психологияның педагогика үшін ерекше маңызы бар, өйткені жеке адамдардың даму заңдылықтарын, балалардың жас мөлшеріне байланысты немесе индивидуалдық ерекшеліктерін білу білім беру мен тәрбиелеудің неғұрлым тиімді әдістерін жасауға теориялық негіз болады.
Педагог - психологтар әсіресе мектептерде, мектеп интернаттарында, бала бақшаларға өте қажет.
Білім беру орындарындағы оқу-тәрбие жұмысының сәтті болуы педагогтардың іскерлігіне тікелей байланысты. Педагог оқу тәрбие саласында қандай жұмыс жүргізбесін, балалардың жан дүниесін жете біліп, онымен әртүрлі жағдайда санаса білуі шарт. Бүйтпеген жағдайда істің сәтсіздікке ұшырап, көңілдегідей табысқа ие бола алмауы мүмкін. Сондықтан жас буындарды ғылым негіздерімен қаруландырып , оларға тәрбие беруде баланың психикалық ерекшелігін жете біліп, соған сәйкес тиісті жұмыстар жүргізіп отырудың үлкен мәні бар.
Оқу-тәрбие жұмысының ойдағыдай жолға қойылуы үшін әрбір педагог оқушының ой-өрісі, мінез-құлқының ерекшелігімен жетік таныс болуы керек дейтін пікір тек бүгін ғана айтылып отырған мәселе емес. Бұл - ерте заманнан бері әр елдің көрнекті педагогтарының еңбектерінде сөз болып келе жатқан жай. Сондықтан тіпті дұрыс деп саналатын педагогикалық әдістің өзі де кейбір жағдайда айтарлықтай нәтиже берсе, ал басқа бір жағдайда нәтиже бере алмайтыны осыдан байқалады. [33].
Мектептердегі зерттеулерде жоғары сынып оқушылары балалықтан ересекке өту шағы жеткіншектік кезең алады. Жеткіншектік кезең өтпелі, сыни және көп жағдайда жыныстық жетілу кезеңі болып сипатталады. Л.С. Выготский пісіп жетілудің органикалық, жыныстық және әлеуметтік үш нүктесін көрсеткен. шимпанзеде органикалық және жыныстық жетілу нүктелері сәйкес келеді де, бес жаста яғни, балалық шақтың аяқталған уақытында жүзеге асады. Адамдарда қоғамның даму тарихында жыныстық және әлеуметтік жетілулер сәйкес келіп, ол инициация тәсілдерімен көрінсе, ал органикалық жетілу тағы бірнеше жылдан кейін ғана жүреді. Қазіргі балаларда дамудың барлық линиялары әр тарапқа кетті. Жыныстық, органикалық және біраз уақыттан кейін ғана әлеуметтік жетілу байқалады. Бұл жеткіншектік кезеңнің пайда болуына алып келеді.
Жеткіншектік кезеңнің психологиялық дамуындағы қиыншылықтары төмендегідей:
1. Өзіндік сананың, өзіндік бағалаудың қалыптасуы жетілмеген тұлға;
2. мінез-құлықтың интенситі қалыптасуы мінез-құлық акцетуациясы;
3. ересектік сезімі-эманципация реакциялары;
4. интимді жеке қарым-қатынастар (басты іс-әрекет)-топтау реакциясы;
5. өзіндік бекіну қажеттілігі хобби-реакциялар менпатологиялық қызығушылықтар;
6. белсенділік пен әлеуметтік маңыздылыққа қажеттілік-компенсация, гиперкомпенсация реакциясы;
7. сыни көзқарас-негативизм, қарсы шығу реакциясы;
8. танымпаздық, өзін-өзі тексеруге қажеттілік- қашу, қаңғыбастық, ассоциалды мінез-құлық;
9. жоғары эмоционалдылық-тиімді мінез-құлық, сәтсіздіктер, агрессия. (Овчарова Р.В.)
Екінші жағынан, жеткіншектік кезең көптеген жағымды факторлармен ерекшеленеді: баланың өзбетіншелігі өседі, басқа балалар мен ересектер арасындағы барлық қатынастар неғұрлым көп жақты әрі мағыналы бола бастайды, оның іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңейеді және біршама өзгереді, өзіне басқа адамдарға деген жауапкершілігі артады.
Маңыздысы, осы берілген кезең бала өзін қоғамның мүшесі ретінде саналы қатынасының шынайы қалыптасуының жаңа әлеуметтік позицияға шығумен ерекшеленеді.
Жеке адам құрылуының маңызды этапы ретінде жеткіншектік кезең әлеуметтік пісіп жетілудің түрлі деңгейлі сипаттарымен ерекшелене отырып, өзіндік күрделі құрылымды құрайды [34].
Жеткіншектік кезеңге байланысты көптеген функционалды зерттеулер, болжамдар және теориялар бар. Олардың қатарына: С. Холл, Ш. Бюллер, Э. Штерн, Э. Эриксон, Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконина, Л.И. Божович және т.б. Олардың көпшілігі бірі-біріне сәйкес келмейді, жеткіншек психологиясы саласында төңірегінде көрініс табады.
Жеткіншектік кезеңді психологияда алғаш ашып, психологиялық ерекшеліктерін сипаттаған және онымен байланысты мәселелерді ашатын концепцияны ұсынған, өтпелі кезең психологиясының әкесі атанған
С. Холл жеткіншектік кезеңді адамзат тарихындағы романтизм кезеңіне сәйкес келіп, хаос кезеңін жандандырған деген көзқараста болды. (адамның табиғи ұмтылыстары әлеуметтік өмірдің қажеттіліктерімен беттесетен кезеңі). Оның көзқарасынша, жеткіншекке тән қыры мінез-құлқының қарама-қайшылығы. Ол жеткіншектің шамадан тыс белсенділігі қажуға, өте жоғары көтеріңкі көңіл-күй немесе оның төмендеуімен алмасады, өзіне деген сенімділік, сенімсіздікпен, эгоизм альтруизммен, танымпаздық ақыл-ой бейжайлылығымен және т.б. алмасады. Жеткіншектік кезең-жыныстық жетілу мен ересектік өмірге өтумен сипатталатын балалық шақ пен ересектік арасындағы (11-12 жастан-16-17 жасқа дейін) онтогенетикалық кезең болып табылады. Жеткіншектік кезең-баланың өзімен және қоршағандармен ішкі қақтығыстардан, сәтсіздіктер мен жетістіктер арқылы жасөспірімдік кезең табалдырығына жақындайтын, 14-15 жас аралығын қамтитын, бала дамуындағы ең қысқа астрономиялық кезеңі (Овчарова Р.В.). Жеткіншектік кезең-ол мәдениетке кіріге даму кезеңі (Э.Шпрангер).
Бұл жас кезеңнің негізгі ерекшелігі дамудың барлық жақтарын қамтитын шұғыл, сапалық өзгерістер. Анатомиялық және физиологиялық қайта құрылу фонында психологиялық дағдарыс өтетін жасерекшелік кезең. Өсу гормондары мен жыныс гормондарының белсенденуі мен күрделі өзара әрекеттесуі қарқынды денелік және физиологиялық дамуды туғызады.
Баланың бойы мен салмағы ұлғаяды, ұл балаларда бойдың өсу шыңы 13 жастан бастап 15 жасқа дейін, 17 жасқа дейін созылады. Қыз балаларда бойдың өсу шыңы екі жас ерте басталады (кейінгі баяу өсім тағы бірнеше жыл жалғасуы мүмкін).
Атақты педагог А.П. Краковский жас арасы бір-ақ жас кіші мектеп оқушылары мен кіші жеткіншектердің мінез-құлқының ерекшеліктерін салыстыра отырып, жеткіншектердің өздерінен кіші оқушыларға қарағанда 6 есе жиі қырсықтықты танытып, 9 есе көп өздерінің кемшіліктерімен мақтанады, 10 есе жиі өздерін ата-аналарына қарсы қояды. Жалпы жеткіншектердің бастауыш сынып оқушыларына қарағанда мотивацияланбаған теріс қылықтары 42 есе жиі байқалады
Американдық зерттеушілер Роберт және Джин Байярд ата-аналармен сандаған әңгімелер барысында 65 пунктен тұратын жеткіншек мінез-құлқындағы толғандыратын мәселелерді бөліп көрсеткен. [35].
Ең бастысы көзге түсетіні мінез-құлықтың шұғыл бұзылуы. Ол негативизмде (басқа біреудің еркіне қарсы жүруге тырысуы), қыңырлықта, өзін ересектерге қарсы қоюмен т.б. көрініс береді.
Жеткіншектік мінез-құлықтың тағы бір ерекшелігі ұмтылыстар қарама-қайшылығы және тұрақсыз мінез-құлық. Бұл көзқараспен психикалық дискомфортпен көрініс беретін (қорқыныш, жалғыздық сезімдері, т.б.) жеткіншектің эмоциялық жағдайлардың қайшылықтарымен байланысты.
А.Е. Личко көзқарасы бойынша, жеткіншектің спецификалық реакциясы ретінде құрдастармен топтасуды бөліп көрсетеді.
Сонымен қатар жеткіншектер мінез-құлқындағы акцентуацияны ескеру қажет. Берілген даму кезеңі дағдарыстық болып сипатталғанмен, бұл кезең әр түрлі болып өтуі мүмкін. Дағдарыс сипаты мен мазмұны жеткіншек дамуының әлеуметтік жағдайын анықтайтын қарама-қайшылықтарына байланысты.
Жеткіншектің мінез-құлқы мен тұлғасындағы бұндай күрделі өзгерістер Р.Хавигуртпен түсіндірілген даму мақсаттарымен шартталады. Оларға: 1) жеткіншектің өзінің денелік жағдайының өзгеруіне бейімделуі, өз денесін қабылдау мен оны тиімді етіп қолдануы; 2) әлеуметтік шартталған ересектік ролге жетуі; 3) қарама-қарсы жыныс өкілдерімен жетілген қарым-қатынастың дамуы; 4) интеллектуалды қабілеттердің дамуы; 5) мінез-құлық құрылатын құндылықтар кешенін құрылуы; 6) әлеуметтік жауапкершілікті мамандықты таңдау; 7) мамандықты таңдау мен кәсіби іс-әрекетке дайындық; 8)экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізу; 9) некеге және отбасын құруға дайындалу Бұл тізім Д.И. Фельдштейн ойынша эклектикалық сипатқа ие болғанмен, жеткіншектік кезеңде негізгі даму сфераларын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Ол-жеткіншектің жыныстық, танымдық және әлеуметтік дамуы.
Жеткіншектік кезеңді қарастыруда ерекше орынды Э. Шпангердің теориясы алады, ол бойынша, индивидтің ішкі әлемі қандай да болмасын табиғи немесе әлеуметтік себептерге сай келмейді. Ол жеткіншектік кезеңді баланы жас кезінде қарастырады, қыздар арасында 13-19 жас аралығы және ұлдар арасында 14-22 жас аралығы шектеулерін анықтаған.
Осы жастың 1-ші фазасы-өзіндік жеткіншектік кезең 14-17 жас аралығындағы жаспен шектеледі. Бұл фаза балалық тәуелділіктен босануға талпынумен байланысты дағдарыспен сипатталады.Берілген жастың жаңа құрылымдары ретінде Менің ашылуы, рефлекцияның пайда болуы, өзінің ерекшелігінің пайда болуы, өзінің өзгешелігінтануы болып табылады. Шпрангердің теориялық жағдайлары Ш. Бюллер нақтыланған. Ол балалық жаста екі фазаны бөліп көрсетеді: жағымды және жағымсыз, жеткіншектік этап этап жағымсыз фазаға қатысты. Оған тән сипаттар қобалжу, тітіркендіргіштік, мақсатсыз, бунт, өзбетіншілікке талпыну. Қыздарда бұл фаза Ш. Бюллер бойынша 11-13жас, ұлдарда 14-16 жас аралығы деп көрсеткен. [36].
Жеткіншек өзінің есюіне орай мінезі мен өзін қоғамда көру ерекшеліктері, қоғамды қабылдауы, қоғамның байланыстарының иерархиясы өзгереді, сондай-ақ, оның қоғамдық қабілеттігіне деген сәйкестіліктерінің мотивтері мен деңгейі де өзгеріске ұшырайды.
Дамудың биологиялық моделіне бағытталған белгілі американ психологы А.Гезелл жеткіншектік кезеңді, яғни ересектікке ауысу, 11 жастан 21-ге дейін алады. 11 жаста бала импульсивті болады, негативизм, көңіл-күйінің өзгергіштігі ата-аналармен келіспеушіліктер болады. 12 жастан турбулентілік өтеді, әлемге деген қатынасы неғұрлым позитивті бола бастайды, жеткіншектіктің отбасыдан автономдылығы артады. Осы жастың негізгі белгілері:ақыл парасаттық, шыдамдылық және әзіл, жеткіншек өзінің инициативасын білдіреді, сырт бітіміне және қарама-қарсы жыныс өкілдеріне көңіл бөле бастайды 13 жастан жетекші қасиеті-ішкі әлеміне қарай бет бұру, жеткіншектік неғұрлым интровертті бола бастайды; өзіне деген сыни көзқарас және оған деген сезімталдық; ата-анасына сын көзбен қарайды, досқа неғұрлым таңдамалы келеді.
14 жаста интроверсия экстроверсиямен ауысады, жеткіншек экспансивті, энеогиялы қарым-қатынасшыл, өзіне сенімділігі өседі; өзін басқалармен талқылағанды, салыстырғанды жақсы көреді.
15 жастың маңыздылығын бір жүйеде беруге болмайды, себебі жеке айырмашылықтар тез өсе түседі. Бұл жеткіншектің жаңа қүрылымдары тәуелсіздік рухының жоғарлауы, сырттай бақылаудан құтылу, өзін-өзі бақылаумен және өзін-өзі тәрбиелеудің басымен сәйкестендіреді. Мұның барлығы жеткіншектің жағымсыз қылықтарға деген сезімталдығын жоғалта түседі.
16 жаста қайтадан тепе-теңдік орнайды; ішкі өзбетіншілік, эмоционалды теңдік, қарым-қатынасшылдық, болашаққа талпыныс айтарлықтай артады [37].
Д.И. Фельдштейн жеткіншектік кезеңді үш кезеңге бөледі: 10-11 жас аралығы, 12-13 жас және 14-15 жас аралықтарын қарастырады. Ол бойынша бірінші кезеңге, яғни 10-11 жасқа тән бойларында жетіспеушіліктер көп. Басқаша айтқанда, бұл жастағыларға жағымсыз эмоционалды фон тән. Мұнда олар әлі де өз қылықтары мен жеке адамдық сапалар арасындағы байланыстыорната алмайды, алайда бұл жаста оларда талдау қабілеті жинақтала бастайды, өзіне біршама сыни қатынас дамиды.
Жеткіншектік кезеңнің 12-13 жасында өзін жалпы қабылдауымен қатар баланың қоршаған ортасына, ең алдымен өз құбылыстарының бағалауларына тәуелді болып келеді. Сонымен қатар, жеткіншектің өзіне сыни қатынасы, өзіне көңілі толмау күйзелісі өзін сыйлаудағы қажеттіліктің жүзеге асуымен, жалпы айтқанда, өзіне жеке адам ретіндегі жағымды қатынаспен толықтыра түседі. Бұл кезеңде жетекші орынды өзінің мінез қырларын және адамдармен өзара қатынасының ерекшеліктерін қарастыра алады. Мұнда жеткіншектің өзін-өзі тәрбиелеуі үшін айтарлықтай ынталандырушы күш ретінде көрінетін жеке адамның рефлекциясының дамуында ерекше өзгеріс болады. Осы жас аралығы баланың өзін қоғамдық қатынастар жүйесінде сезіну, өзін қоғамдық мағынасы субъект ретінде сезінуінің қалыптасуымен сипатталады.
Жеткіншектің кезеңнің 14-15 жас аралығында оперативті өзіндік бағалау пайда болады, яғни жеткіншектің өзіне қатынасын қазіргі кезде де анықтайды. Бұл өзіндік бағалаужеткіншектің өзінің жеке адамдық ерекшелігін, мінез-құлықтарының түрлерін оның өзіне жеке адамның идеалды формасы ретінде көрінетін белгілі бір нормалармен салыстыруға негізделеді.
Жеке адамдық рефлекцияның маңызды ерекшелігі бұл жаста баланың өз жеке адамдық ерекшеліктеріне деген қатынасының сыншылдығы болып табылады. Сонымен қатар, өзінің мүмкіншілігін пайдалануға талпыну, өзін көрсету мұның барлығы өзінің әлеуметтік қатынасын сезінуге, заттың тәжірбиелік іс-әрекет дамуының белсенді жолдары мен шынайы түрлерін іздеуге әкеледі. [38]. Бұл кезде атап өткенде жеткіншектің санасында үлкен өзгерістер өтеді.
Жеткіншек осы кезден бастап өз-өзіне үлкен көңіл бөледі. Ол жиі-жиі өз-өзіне мен кіммін?, менің алдағы мақсатым қандай? деген сұрақтарға ойлана бастайды. Былайша айтқанда жеткіншек сана-сезімінде үлкен өзгерістер болады. Бұл өзгерістер өзін-өзі танумен тығыз байланысты болып келеді. Әрбір жеке адамда өз-өзін тану процесі бір жағынан жалпы оның жеке ерекшеліктерінен, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Психологиялық қызметтің дамуы
Психологтың құқықтары
Мектептегі психологиялық қызметті ұйымдастырудың әдіснамалық-әдістемелік мәселелері
12 жылдық оқу жүйесіне бейімделуге практик – психологтың әсері
Жалпы ғылым туралы сипаттама. Психология ғылымының пәні мен объектісі
Мектеп психологынын іс-кагаздары. Психодиагностикалық жұмыстар
Қазіргі мектеп психологінің кәсіби сапасын анықтау
Қазіргі мектептердегі педагог-психологтың қызметі
Қоғамдағы педагог-психолог қызметінің мәні
Психодиагностика жүргізуге қойылатын кәсіби этикалық талаптар
Пәндер