Қазақстан Республикасының Парламенті депутатының өкілеттігі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1 Мемлекеттік басқару қызметінің әлеуметтік - экономикалық тиімділігі мәселелері
1.1 Мемлекеттік басқарудың әлеуметтік-экономикалық тиімділігі: түсінігі мен бағалау әдістері
1.2 Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруда есепке алынатын факторлар
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАСҚАРУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Заң шығарушы билік органдарының басқару тәртібі
2.2 Атқарушы билік органдардың басқару тәртібі
2.3 Сот билігі
3 Қазақстан жағдайында мемлекеттік басқаруды жетілдіру мәселелері
3.1 Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері
3.2 Мемлекеттік басқаруды демократияландыру оның қарқынды дамуының кепілі.
КIРIСПЕ
Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың негiзгi мәнi туралы қысқаша түрде мынаны айтуға болады: мұндай басқарудың жолға қойылуы елiмiзде жеке тұлға мен мемлекеттiң мүдделерiмен бiрге жергiлiктi (муниципалды) мүдделер де мойындалады және кепiл берiледi. Оның өзi әрбiр тұрғылықты нысан мен елдi мекен тұрғындарының өмiр сүру жағдайын қамтамасыз етуге байланысты көптеген мәселелердi шеше алады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк билiктiң толық кестесiн қарастыра келiп, қазiргi күнi жергiлiктi өзiн-өзi басқару бiзде мүлде жоқ деген тұжырым жасауға болады. Неге екенiн түсiндiрiп көрелiк. Бүгiнгi күнi қызмет етiп отырған өкiлеттi органдар - мәслихаттар дәл қазiр жергiлiктi атқару органдарын жасақтай алмайды; жергiлiктi әкiмшiлiктiң басшысы (жергiлiктi өзiн-өзi басқарудағы) әкiм болып табылады, оның өзi жергiлiктi тұрғындардың өкiлi емес, Президенттiң өкiлi болып саналады. Бiзде өкiлеттi органдар аудандық деңгейге дейiн ғана жасақталады және ауылдық (селолық) елдi мекендерде құрыла алмайды; жалпымемлекеттiк мүдделердi есепке ала отырып сәйкес әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк тұрғындарының сұраныстарын бiлдiруге және оны жүзеге асыруға тиiс өкiлеттi органдар ретiнде саналса да, аталмыш өкiлеттi органдар жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары деп аталмайды. Сондықтан да осы курстық жұмыстың тақырыбы болып табылатын мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың өзара әрекетiн қарастыра отырып, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын танытатын жүйенiң жоқтығы проблемасына назар аудармауға болмайды.
Осы курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары арасындағы өзара бiрлескен қимыл-әрекеттiң қазiргi механизмдерi төңiрегiндегi мәселелердi айқындауға бағытталды.
Бүгiнгi күнi бiздiң республикамызға жергiлiктi өзiн-өзi басқару жүйесi мемлекеттiк басқаруды оңтайландырудың әдiсi, құралы және азаматтың саяси құқығы мен бостандығын жүзеге асырушы бiрден-бiр форма ретiнде аса қажет.
Дәл қазiр мемлекеттiк органдар мен азаматтық қоғам институттарының арасында өзара бiрлескен, жүйелi әрекеттiң жоқтығы демократиялық процестердiң тежелуiне себеп болып отыр.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару тек заманауи мемлекеттiк құрылымның ажырамас элементi ретiнде ғана тиiмдi жұмыс жүргiзе алатынын атап өту маңызды. Оның өзi билiк деңгейлерi арасындағы iс жүргiзу және өкiлеттiктi шектеудi нақты қарастыра алар едi. Бұл ретте нақ сол деңгейде мемлекет пен қоғамның алдында тұрған мiндеттердiң белгiлi-бiр көлемiн шешу тиiмдiлiгi бұқаралық билiктiң әр деңгейiнiң құзырын жасақтаудың негiзi болып табылады. Азаматтардың өздерiнiң жеке өмiрiне қатысты мәселелер бойынша шешiм қабылдау мүмкiндiктерi жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың ең маңызды тетiгi болып саналады. Билiктi заң шығарушы (парламент), атқарушы (үкiмет), соттық (жоғарғы сот) деп бөлу. Қазақстан Республикасы Конституциясының 89 бабына сәйкес жергiлiктi жерлерде билiк жергiлiктi мемлекеттiк басқару және жергiлiктi өзiн-өзi басқару деп бөлiнедi. Бүгiнгi күнi жергiлiктi өзiн-өзi басқару тәуелсiз болуы және өз жауапкершiлiгi шеңберiнде қызмет етуi керек.
Осы көзқарастар арқылы Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды қалыптастырудың алғашқы кезеңiндегi басым мiндеттердi және оны жүзеге асырудың механизмдерiн айқындап алу керек.
Жүзеге асырудың негiзгi механизмдерi төмендегiдей болуы керек:
- қабылдануы жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың қызметiн заңнамалық тұрғыда қамтамасыз ету үшiн аса қажет заңнамалар мен нормативтiк актiлердi түзiлетiн заң шығарушы блок;
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының өз өкiлеттiктерiн тиiмдi iске асыруы үшiн олардың қаржылық және экономикалық жағдайын қамтамасыз ететiн тетiк - қаржылық-экномикалық блок;
- ұйымдастыру блогы, мұнда республикадағы жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың қалыптасуы мен даму процесiн басқару бойынша нақты шаралар құрастыру қарастырылады.
Мемлекеттік басқарудың тиімділік мәселесі қазіргі кездегі ғылым пен тәжірибенің басты назарындағы мәселелердің бірі болып табылады. Бұл мәселеге шетел және ресей ғалымдары да өздерінің ғылыми еңбектерін арнағаны белгілі.
Қызмет тиімділігі түсінігі кез келген қызмет түріне, оның ішінде басқарушылық қызметте де қолданылады. Экономикалық ғылымда экономикалық тиімділік категориясы және оны бағалаудың тиісті өлшемдері енгізілген. Нарықтық бәсекелестік жағдайында фирманы басқару процесінде қатысты қазіргі заманғы менеджментге де осы категория пайдаланылады. Оларды бірқатар өзгертулер енгізе отырып, мемлекеттік басқарудың тиімділігі түсінігін анықтау барысында қолдануға болады.
1 Мемлекеттік басқару қызметінің әлеуметтік - экономикалық тиімділігі мәселелері
1.1 Мемлекеттік басқарудың әлеуметтік-экономикалық тиімділігі: түсінігі мен бағалау әдістері
Қызмет тиімділігі түсінігі мемлекеттік басқару теориясында жеткілікті деңгейде қаралмаған және іс жүзінде толыққанды қолданылмаған ұғымдардың біріне жатады. Ал жалпы қоғамның, әрбір басқарушының, басқарылатындардың басқаруға және оның шешімдерін жүзеге асыруға жұмсалған шығындардың қандай нәтиже бергенін білуі қажет. Сондықтан басқару тиімділігі жайлы толық ақпаратқа ие болмай және оны өлшеуге ұмтылыс жасамай басқаруды бақылау мен оны жетілдіру жолдарын анықтау мүмкін емес. Көптеген деректер осындай жағдайдың жетілмеген, жүзеге аспаған мемлекеттік басқарудың басты себебі болып табылатындығын дәлелдейді. Саясаткерлер барлық игіліктерге қол жеткіземіз десе де, көбіне мақсаттар мен жоспарлар орындалмай қалады, күш-жігер орынсыз жұмсалып, маңызды қоғамдық және жеке кұндылықтарға қол жетпей жатады. Сондықтан басқару тиімділігінің мәселесі аса маңызды, мемлекеттік басқардың объективтідігімен тікелей байланысты.
Жалпы тиімділік екі жағдайда: біріншіден, қол жеткен нәтиже мен шыққан шығындар арасындағы айырмашылық оң сальдо яғни адам еңбегінің әкелген пайдасын көрсеткенде, екіншіден осы айырмашылық қоғамның, адамдардың нақты қажеттілігін қанағаттандыруға қабілетті болған кезде көрініс табады. Кез келген қызметтің нәтижесінде рухани және материалдық өнімнін өсуі болмаса, әлеуметтік жағдай жақсармаса, онда ол қызмет түрі тиімді деп саналмайды. Сонымен бірге өнімнің өсуіне қол жеткізілген бірақ ол адамдардың мұқтаждықтарына, олардың шешуге қояданылмаған жағдайда да тиімділік жоқ есептеледі. Әр түрлі мемлекеттік органдар және жергілікті өзін- өзі органдары көптеген объект түрлерін басқарады және әрқайсысының басқару тиімділігі де әрқилы болады. Мысалы, қандай да бір басқарылатын объект белгілі бір өнім өндірісі немесе әлеуметтік қызмет көрсеткен кезде туындайтын өндірістік тиімділік. Басқарылатын объектілердің қызметінің нәтижесінде көрініс табатын басқарудың мұндай тиімділігі өндірілген өнім мен оны өндіруге кеткен шығындар арасындағы арақатынасты білдіреді. Ол басқарылатын объект шеңберінде еңбекті ұйымдастыруға байланысты, технологиялық сипатқа ие және нормативтік құндық шығын көрсеткіштері бойынша өлшенеді.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикада өндірістік тиімділікке қатты көңіл аударылды. Кәсіпорындар (ұйымдар) номенклатуралық-натуралдық көрсеткіштерге міндетті қол жеткізуі керек еді. Өндірілген өнімнің қоғам мүшелері талаптарын қанағаттандыруы өндірушілер мен оларды басқаруға мемлекеттік органға да аса қажет болмады. Өндірістік тиімділікке бағытталу нәтижесінде қоғамда - инфляция, сапалы тауар тапшылығы, жартылай бос нарық орын алып, ал өндіріс саласында ешкімге керегі жоқ өнім өндіретін кәсіпорындардың өзінде жоғары көрсеткіштер мен жақсы табысқа қол жеткізілді.
Нарықтық қатынастарға өту аталған жағдайды өзгертеді, бірақ басқарылатын объектілердің барлығы үшін емес. Олардың бірқатары - өндіріс кезеңінде де, әлеуметтік қызмет көрсету саласында да өндірістік тиімділікке бағыт-бағдар жасайды. Сондықтан оған салыстырмалы экономикалық және әлеуметтік сипат беретін белгілер мен көрсеткіштерді үнемі жетілдіріп отырған жөн.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде өнімді өндіру жеткіліксіз, оны айналым кезеңіне (бөлу және айырбастау) өткізіп, сатып алушыларға сату қажет. Кептеген өндірушілер үшін ұдайы өндірістік кезең сауда - саттық әрекетін жасаумен аяқталады. Осы кезде өнім тұтынушыға жетіп, басқару тиімділігінің екінші түрі -- экономикалық тиімділік туындайды. Экономикалық тиімділіктің өндірістік тиімділікке қарағанда көпқырлы және терең мағынасы бар. Ең бастысы ол қоғамдағы қандай да бір өнімге деген қажеттілікті білдіреді, сұраныс пен ұсыныс арақатынасын сипаттайды, өндірушіге ұдайы өндірістік процестің барлық кезеңдерін анықтап, белгілейді. Өндіруші өндірілген өнім үшін нақты ақысын алады, ал бұл жаңа және ұлғаймалы өндірісті бастауға мүмкіндік беретін шығындалған ресурстарды қайтаруға және табыс табуға жағдай жасайды. Осындай тура және кері байланыс салдарынан экономика өзіне қажетті серпінділікке және өзін-өзі басқаруға ие болады. Нарықтық экономикадағы барлық өндірушілердің негізгі мақсаты экономикалық тиімділікке қолжеткізу және баскару субъектілерінің, оның ішінде мемлекеттік басқару субъектілерінің де күш-қайраты осыған бағытталған. Экономикалық тиімділіктің басқарылатын объектілердегі және басқарушы кіші жүйелердегі басқару тиімділігін талдау мен бағалау үшін маңызы зор. Оның шындыққа жанасуы өндіруші-монополистер, бағаны жасанды түрде көтеру, нақты экономикалық процестерге тән тағы басқа құбылыстар орын алатын нарықтық экономиканың оңтайлылығымен байланысты. Сондықтан мемлекет экономикалық іс-әрекеттің ұтымды ережелерін жасап қоймай, басқарудың экономикалық тиімділігін анықтау арқылы олардың орындалуын бақылап отыруы қажет.
Қоғам үшін өндіріс, бөлу және айырбас кезеңдерімен қатар экономикалық, әлеуметтік керсеткіштері бар тұтыну кезеңінің де маңызы зор. Өнімді алу жеткіліксіз, оны тиісті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолдану керек. Өнім кейде сапасыз болуы, істен тез шығуы, үлкен шығындарды қажет етуі мүмкін. Кейде қымбат өнімнің өзі өзіне барабар қажеттілікті қанағаттандыра алмайды. Нәтижелі тұтыну ұғымы өндіріс құралдарын пайдалану деңгейін сипаттайды. Өсім беретін, еңбек өнімділігін арттыратын, ұлттық табысты құрайтын осы нәтижелі тұтыну. Сондықтан тұтыну кезеңінде өнімнің қоғамға, адамдарға қандай пайда әкелетінін білген жөн. Оны біз басқару тиімділігінің үшінші түрі -- әлеуметтік тиімділікті қарастыру барысында анықтай аламыз.
Әлеуметтік тиімділік -- бұл қоғамның қандай да бір өнімді қолдану немесе нақты жұмыс түрін атқару барысында, сонымен қатар тиісті материалдық, әлеуметтік және рухани құндылықтарды пайдалануда жалпы оң нәтижелерге қол жеткізуі. Егер оны өндіріс-бөлу-айырбас-тұтыну жүйесіне қолданатын болсақ, ол тек өндіріс кезеңінде ғана емес, басқа да кезеңдерде орын алып, жүйе үшін ортақ болып, жалпы оның жағдайын сипаттайды.
Әлеуметтік тиімділік кез келген еңбектің маңыздылығын, ұтымдылығын және тиімділігін көрсетеді. Егер өнімге кеткен шикізаттық, энергетикалық және басқа да материалдық шығындарды шегеріп тастасақ, онда адамдардың еңбегі және таланты, білімі мен тәжірибесі, біліктілігі мен ар-ұяты толығымен әлеуметтік тиімділікте көрініс табады. Әлеуметтік тиімділіктің көлемі қоғам-дық құрылымдар мен реттеуіштердің ұтымдылығын сипаттайды. Егер экономикалық немесе өндірістік тиімділікке табиғатқа және қоғамдық өмірдің басқа жағдайлары мен факторларына (әлеуметтік инфрақұрылымға, адамдардың денсаулығына және т.б) зиян келтіру есебінен қол жеткізілсе, онда мұндай жағдайларды әлеуметтік тиімділік деп айта алмаймыз. Сонымен қатар тапқан табыстарға сай келмейтін қорларды қолдану арқылы уақытша, қысқа мерзімді қол жеткізген жетістіктер әлеуметтік тиімділікті білдірмейді.
Әлеуметтік тиімділік жоғары сапа мен қазіргі заманғы технико-технологиялық көрсеткіштерге негізделген. Онда ғылыми-техникалық революцияның жетіктіктері толық көрініс табады.
Ол тек басқару субъектілерін, ең алдымен мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдарын ұтымды ұйымдастыру, басқарылатын объектілердің оңтайлы қызмет жасауы, олардың белсенділігінің қоғам заңдылықтарымен және мүдделерімен сәйкес үйлесуінің нәтижесінде пайда болады. Әлеуметтік тиімділіктің мәні оның тұрақты, өндіруші, прогрессивті болуында, жүзеге асқан қызметтің қолданған нәтижесі ғана емес, сонымен қатар болашақта дамудың қайнар көзі мен құралына айналып, коғамдық өмірдің ұдайы өндірісінде берік және тұрақты буыны ретінде көрініс табуында.
Мемлекеттік басқару жайлы жоғарыда айтылғандар онымен атқарылатын іс-әрекеттің барлығы басқарудың әлеуметтік тиімділігімен өлшеніп, бағалануы керек деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Мемлекетке қоғамның нысаны ретінде барлық қоғам үшін, онда болып жатқан құбылыстар, қарым-қатынастар мен процестер жүйесі үшін жауапкершілік жүктеледі. Ол адам-дардың құқықтары мен бостандықтарын заң жүзінде анықтап және қорғай отырып, сонымен бірге олардың ұтымдылық пен тиімділік тұрғысынан пайдалануын қадағалайды. Адамдардың тек ұлтына, адал ниетіне, адамгершілік қылықтарына ғана сенім білдіру жеткіліксіз. Тек қана заңға, мінез-құлық пен іс-әрекет нормаларының орындалу міндеттілігіне ғана сенім артуға болады. Ал олардың нақты орындалу деңгейі қоғамға, адамдарға белгілі пайда әкелетін, оларды материалдық және рухани аспектіде дамытатын әлеуметтік тиімділікпен анықталуы қажет.
Мемлекеттік басқару қызмет түрі ретінде басқа басқару түрлерінен ең алдымен, мемлекеттік билік және мемлекеттік органдар арқылы жүзеге асырылатындығымен, әлеуметтік топтар мен азаматтардың қоғамдық мүддесін білдіретін саяси басшылықтың, саясаттың басым рөлге ие болатындығымен ерекшеленеді. Сондықтан мемлекеттік басқарудың тиімділігі түсінігінің және оның өлшемдерінің (критерий) мазмұнды анықтамасы шығындар-өнім шығару моделі бойынша технологиялық операцияларды емес, бірқатар саяси аспектіден тұратын саяси субъектінің басқару қызметінің элементі болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың тиімділігі қабылданған шешімдердің іске асырылуының шығындар-өнім шығару немесе шығындар-нәтиже іспетті объективті көрсеткіштерімен емес, саяси жүйенің стратегиялық мақсаттарына жету және жалпы мемлекеттік мүдделерді жүзеге асырудың нәтижелері мен қолданылған әр түрлі ресурстардың арақатынасы арқылы анықталады. Шығындар мен нәтижелердің арақатынасының өлшемі жеке, нақты шешімдердің тиімділігінің шартты көрсеткіші ретінде қолданылады, бірақ экономикалық талдауларға қарағанда аталған терминдердің мағынасы кең ауқымда қолданылады. Қызмет (минималды шығындар тұрғысынан алғанда) тиімді-үнемді болуы мүмкін, бірақ алға қойылған әлеуметтік-саяси мақсаттарға жету жағынан тіпті тиімді болмауы мүмкін. Тиімді қызмет әлеуметтік-саяси аспектіде нәтижелі болғанымен де үнемі үнемді, әсіресе ұтымды бола бермейді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, мемлекеттік басқару тиімділігінің түсінігіне оның мақсатты бағытталған және мақсатқа сай қызмет ретінде өзіндік мәні көрініс табатын анықтамасы тән. Мемлекеттік басқарудың тиімділігі нәтижелер мен қол жеткізген коғамдық мақсаттардың және пайдаланылған мемлекеттік ресурстардың арақатынасын білдіретін ұғым. Тиімді басқару - қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделерді қанағаттандыру барысында оң нәтижелерге қол жеткізетін қызмет түрі. Тиімділік - басқарушы субъектінің және қоғамның алдыға қойылған мәселелерді шешу үшін жұмсаған күш-жігерінің (ресурстар) қаншалықты әлеуметтік маңызы зор нәтижелерде іске асқанын (көрініс тапқанын) білдіретін көрсеткіш.
Сонымен мемлекеттік басқарудың тиімділігінің категориясы келесідей түсініктер арқьшы анықталады: қоғамдық мақсаттар, нәтижелер, қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделер. Олардың әрқайсысы мемлекеттік басқарудың саяси астарымен бірге өзіндік белгілерін анықтайды. Қоғамдық мақсаттар -- түптеп келгенде - бұл саяси мәнді мақсаттар; нәтижелер - (саясатта көрініс тапқан) қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделерді қанағаттандырумен байланысты болатын объектілер, қызметтер, үрдістер; мемлекеттік ресурстар - қоғамдық мақсатгарға сай болу тұрғысынан да, құқықтық негізделуі жағынан да мемлекетпен белгіленетін экономикалық, әлеуметтік, саяси, идеологиялық, ақпараттық капиталдар.
1.2 Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруда есепке алынатын факторлар
Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру мәселесі бүгінгі тандағы өзекті тақырыптардың біріне жатады. Ғалымдар арасында бұл мәселені зерттеу барысында әр түрлі көзкарастан қалыптасқан және оны шешу жолдары туралы да ортақ пікір жоқ. Аталған мәселені тиімділіктің жалпы жүйелік факторларын талдау негізінде қарастыру мемлекеттік саяси-идеялық және стратегиялық факторларды ескеруді ұйғарады. Басқару тиімділігін талдауда экономикалық, әлеуметтік, саяси, құқықтық және республика субъектілерінің кіші жүйелері деңгейіңде жалпы мемлекеттік факторлар негізгі фактор ретінде қарастырылады. Кіші жүйелер мен деңгейлерде билік пен басқаруды ұйымдастыру мақсаттарының және стратегияларының, құрылымдық нысандарының өзіндік ерекшеліктерімен байланысты факторлар тікелей талдау объектісі болып табылады. Ұйымдарды басқарудың тиімділігін талдау барысында басқарушылық қызметтің нақты тәсілдерінің, әдістері мен құралдарының тиімділікке тигізетін әсері түсіндіріледі. Жалпы жүйелік және аймақтық факторлардың рөлі корпоративтік масштабтағы басқару жағдайлары мең механизмдерін талдау арқылы айқындалады.
Мемлекеттік басқарудың тиімділігінің жалпы жүйелік факторлары келесі факторлар тобын анықтайды:
- мемлекеттің стратегиялық мақсаттары, негізгі құндылық-тары, қоғамдық жүйенің даму моделдері мен легитимдік тркырымдамалары (концепциялары); саяси бағыт;
- мемлекеттік билік пен басқару жүйесін ұйымдастыру және оның біртұгас организм ретінде қызмет етуі; біртүгас саяси және қүдықтық кеңістік;
- мемлекеттік аппаратгың жағдайы, оның басымды нысан-дары, басқарушылық қызмет әдістері мен стилі; кәсіби біліктілік; халықгың билікке сенім арту және мемлекетті басқаруға қатысу деңгейі;
- қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік тұрақтылығы (немесе тұрақсыздық).
Әрбір саяси жүйеге өзінің құндылықтар жүйесі тән екені белгілі. Қүндылықтар - бұл мемлекетгің жинақталған мақсаттары: олар жалпымемлекеттік мүдделер мен саяси стратегияның рухани негізін құрайды, мемлекеттік басқару жұйесінің идеологиясы мен тұжырымдамасында көрініс табады. Бұл - мақсатты құндылықтар. Негізгі қүлдылықтарға қоғамның қолдауына ие болған, мақсаттарға жету куралдарын білідіретін қолданбалы құндылықтар да жатады. Негізгі құндылықтардың белгілі болуы және оларды нормативтік-қүдықтық механизмдермен қатар қызмет пен тәртіптің негізгі реттеушілері ретінде қоғамның мойындауы - билік пен басқару институттарының тиімді қызмет атқаруының негізгі шарты болып табылады. Кеңестік мемлекет пен қоғамға белгілі бір кезеңге дейін халықтың мүддесін білдіретін саяси-идеялық және адамгершілік құндылықтар тән болды. Олар тарихтың қиын (елді индустриализациялау,Ұлы Отан соғысы, және т.б) кезендерінде қоғамның өз еміршендігі үшін күресі жағдайында қоғамдық-саяси құрылыстың салыстырмалы тиімділігін қамтамасыз етгі. Басқарушы партиямен ресми белгіленетін социалистік құндылықтардың дискредитациялануына қарай кеңестік режимнің рухани негізі элсірей бастады. Бұл оның құлдырауын алдын ала анықтаған еді.
Кеңестік қүндылықтарды артқатастап, жаңа саяси режим батыс европалық үлгідегі либералдық-демократиялық құндылықтарды мойындайтынын жария етті. Қазакстан Республикасының Конституциясында қоғамның түпкі нормаларын (демократиялық құқықгар мен бостандықтар және т.б.) білдіретін негізгі мемлекеттік қүлдылықтар зандастырылған.
Мемлекеттік билік пен басқару аппаратының қызметін ұйым-дастыру және олардың кадрларын қалыптастыру үшін 1999 жылғы 23 шілдеде қабылданған және 2001 жылы 4 маусымда толықтырылған Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы заңының маңызы зор. Ол елдің мемлекеттік қызметін ұйымдастырудың құқықтық негіздері мен Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметкерлерінің құқықтық жағ-дайын белгілейді.
Заңда мемлекеттік қызметкерлердің санаты көрсетілген, мем-лекеттік қызметті атқару мен оған кіру тәртібі, конкурстарды өткізу қажетгілігі, мемлекеттік қызметкерлерлі атгестациялау тәртібі, олардың құқықтары мен міндеттері белгіленген. Сонымен бірге мемлекеттік қызметтің конституциялық нормаларға сай келетін төмендегі принциптері қамтылған: азаматтардың қүқыктары мен бостандықтарын мойындау, сақтау және қорғау, мемлекеттік билік жүйесінің тұтастығы, қабілеті мен кэсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік қызметке азаматгардың бәрі бірдей тең құқылығы, мемлекеттік қызметкерлердің кэсібилігі мен өкілеттігі.
Дегенмен де мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мен кадр мәселесі элі де болса өз шешімін толықтай таппай отыр жэ-не қайта қарауды талап етеді. Бүгінгі таңда орын алып отырған жағдайлар мемлекеттік қызметкерлерді тиімді қызмет ат-қаруға ынталандырмайды, сапасыз атқарған жұмыстар үшін, шешімдердің орындалмағаны үшін жауапқа тарту шараларын колдану мәселелерін шешпейді. Осының бәрі билік пен басқару органдарыныңқызметін қиындатады, көбінесе заңғақарама-қайшы әрекет етуге алып келеді, олардың қызметіне қоғам тарапынан бақылау орнатуды қамтамасыз етпейді.
Сондықтан мемлекеттік қызмет тиімділігін арттыру үшін бірқатар міндеттерді шешу қажет: бюджеттік шығыстарды кө-бейтпей-ақ жанама шығындардың үлесін азайту арқылы ақша-лай телемдерді үлғайту бағытында мемлекеттік аппаратгы қар-жыландыру жүйесін қайта қарау; мемлекеттік аппарат санының өсуін шектеу;
-- республикалық және аймақтық деңгейлер үшін мемлекеттік қызметкерлердің лауазымдық өсуінің біріңғай ережесін, оның ішінде біріңғай мемлекеттік қызмет жүйесінде кадр резервін тиімді қолдану механизмін эзірлеу;
- мемлекеттік қызметкерлерді әзірлеу, білімін жетілдіру және еңбепн бағалаудың қазіргі инфраструкгурасы мен нормативтік негізін жасау;
- мемлекеттік қызметкерлерді тәртіптік және материалдық жауапкершілікке таргу тәртібі мен себептерін белгілеу.
Қоғамның экономикалық, саяси және әлеумеггік тұрақтылығы мемлекеттік басқарудьщ тиімділігін анықтайтын негізгі факгорлардың бірі. Мемлекеттік басқарудың тиімділігі жүйенің қызметшщ барлық деңгейінде көрініс табады: жеке ұйымнан бастап жерплікгі қоғамға дейін, жергілікгі деңгейден аймақтық, аимақтық қауымдастықтан әлеуметтік жүйе мен оның саяси ұйымы - мемлекетке дейін. Тиімділік әрбір деңгейде мақсатгар мен нәтижелер салмағын, мақсаттарда керініс табатын басқарушылар мен басқарылатындардың мүдделеріне нәтажелерді сәйкес келуді сипаттайтын өзіндік критерийлермен өлшенеді. Мемлекеттік басқару жүйесінің ішмділігінің жоғары критерийіне оның функцияларының толыққанды жүзеге асуы жатады. Бұл жалпы түрде қоғам мен саяси жүйенің тұрақтылығын, тұтастығын, белгілеп, қауіпсіздігін қамтамасыз етуді, сонымен қатар халықтың барлық топтарының мүдделерін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды білдіреді.
Мемлекеттің біртұтастығы мен қоғамның бірлігі - мемлекеттік басқару тишдшігінің нәтижесі, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету непзі және халықтың әл-ауқатын арттыру шарты. Ал бұдан билік пен басқаруды ұйымдастырудың жалпыжүйелік нысанының түпкі маңызы туындайды.
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАСҚАРУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Заң шығарушы билік органдарының басқару тәртібі
Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметiн жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы. Парламенттiң өкiлеттiгi оның бiрiншi сессиясы ашылған сәттен басталып, жаңадан сайланған Парламенттiң бiрiншi сессиясы жұмысқа кiрiскен кезден аяқталады.Парламенттiң өкiлеттiгi Конституцияда көзделген реттер мен тәртiп бойынша мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы мүмкiн.
Парламенттiң ұйымдастырылуы мен қызметi, оның депутаттарының құқықтық жағдайы конституциялық заңмен белгiленедi.
1. Парламент Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi бар Қазақстан Республикасының заңдары, Парламенттiң қаулылары, Сенат пен Мәжiлiстiң қаулылары түрiнде заң актiлерiн қабылдайды.
2. Республиканың заңдары Республика Президентi қол қойғаннан кейiн күшiне енедi.
3. Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар әр Палата депутаттары жалпы санының кемiнде төрттен үшiнiң көпшiлiк даусымен енгiзiледi.
4. Конституциялқ заңдар Конституцияда көзделген мәселелер бойынша әр Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде үштен екiсiнiң көпшiлiк даусымен қабылданады.
5. Парламент пен оның Палаталарының заң актiлерi, егер Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен қабылданады.
6. Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселелері бойынша кемінде екі оқылым өткізу міндетті.
7. Республиканың заңдары, Парламент пен оның Палаталарының қаулылары Конституцияға қайшы келмеуге тиiс. Парламент пен оның Палаталарының қаулылары заңдарға қайшы келмеуге тиiс.
8. Республиканың заң және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiн әзiрлеу, ұсыну, талқылау, күшiне енгiзу және жариялау тәртiбi арнаулы заңмен және Парламент пен оның Палаталарының регламенттерiмен реттеледi.
Сенат конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті тағайындайды.Сенат депутаттарының өкiлеттiк мерзiмi - алты жыл.
Қазақстан Республикасының азаматтығында тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады. Жасы отызға толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан адам Сенат депутаты бола алады.
Сенаттың қызметіне мыналар жатады:
1) Қазақстан Республикасы Президентiнiң ұсынуымен Республиканың Жоғарғы Сотының Төрағасын және Жоғарғы Сотының судьяларын сайлау мен қызметтен босату, олардың анттарын қабылдау;
2) Республика Президентінің Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын, Бас прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауына келісім беру;
3) Республиканың Бас Прокурорын, Жоғарғы Сотының Төрағасы мен судьяларын оларға ешкiмнiң тиiспеуi жөнiндегi құқығынан айыру;
4) Мәжілістің өкілеттіктері мерзімінен бұрын тоқтатылуына байланысты, ол уақытша болмаған кезеңде Республика Парламентінің конституциялық заңдар мен заңдар қабылдау жөніндегі функцияларын орындау;
5) Конституциямен Парламент Сенатына жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Мәжілістің қызметіне мыналар жатады:
1) Парламентке енгізілген конституциялық заңдар мен заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және осы жобаларды қарау;
2) Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен Республика Президентіне Республика Премьер-Министрін тағайындауға келісім беру;
3) Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлау;
4) Конституциямен Парламент Мәжілісіне жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Мәжілістің тоқсан сегіз депутатын сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Мәжілістің тоғыз депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды. Мәжіліс депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымы өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын өткізіледі.Қазақстан Республикасының азаматтыєында тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады. Жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан, жасы жиырма беске толған адам Мәжіліс депутаты бола алады.
Депутаттар Парламентте мынадай бірлестіктер құруға құқылы:
1) фракция - депутаттардың ұйымдасқан тобы. Бұл саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің атынан құрылып, заңда белгіленген тәртіп бойынша тіркелген топ болуы мүмкін; ол Парламентте саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің мүддесін білдіру мақсатында құрылады;
2) депутаттық топ - депутаттардың өз өкілеттігін жүзеге асыру, сайлау округтерінде бірлесіп жұмыс істеу үшін құрылатын бірлестігі.
Депутат халықтың Парламенттегі өкілі ретінде әдептілік нормаларын сақтауға тиіс. Парламент регламентінде мінез-құлық нормаларын айқындайтын депутат этикасының ережелері белгіленген. Депутаттар өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде де, қызметтен тыс уақытта да соларды басшылыққа алуға тиіс. Депутат этикасының ережелеріне мынадай нормалар жатады:
* депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарының жұмысына қатысушы барлық адамдарға құрметпен қарауға тиіс;
* депутаттар өздерінің сөйлеген сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың абыройы мен ар-намысына нұқсан келтіретіндей негізсіз кінәлар тақпауға, дөрекі, балағат сөздер қолданбауға тиіс.
* депутаттар заңсыз және зорлықты әрекеттер жасауға шақырмауға тиіс;
* депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы органдарының т.б. қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуге тиіс.
Парламент негізгі заң шығарушы орган. Парламенттің сессиясы оның палаталарының бірлескен және бөлек отырыстары түрінде өткізіледі. Парламенттің үйлестіруші органдары - бюро, жұмыс органдары - тұрақты комитеттері, бірлескен комиссиялары болып табылады. Президент мемлекеттің жоғарғы қызметкерлерін тағайындағанда парламент келісімін береді, олардан есеп алады, соғыс және бітім мәселелерін шешеді, халық референдум тағайындау туралы бастама көтереді, конституциялық заңдылық туралы жыл сайын жолдауын тыңдайды, өзінің ішкі сұрақтарын шешеді, және басқа да Конституция жүктеген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Парламенті депутатының өкілеттігі. Депутат Парламент сессиясында және оның өзі құрамына кіретін органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс құқығын пайдаланады. Депутат Парламент пен оның Палаталарының үйлестіруші және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға; сессияның күн тәртібі жөнінде ұсыныстар мен ескертпелер енгізуге; Парламенттің сессиясында Палаталарға есеп беретін лауазымды тұлғалардың есептерін тыңдау жөнінде ұсыныстар енгізуге; Парламент Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын не Парламент пен оның сенаты тағайындауға келісім беретін лауазымды тұлғалардың кандидатуралары жөнінде өз пікірін айтуға, Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек отырыстарында қарау үшін ұсынылатын мәселелер бойынша Палаталар Бюросына ұсыныстар енгізуге; Парламент пен оның Палаталары органдарының отырыстарында қарау үшін мәселелер ұсынуға; депутаттық сұрау салуға; Парламент қабылдайтын зандардың, қаулылардың, басқа да актілердің жобаларына түзетулер енгізуге; азаматтардың қоғамдық мәні бар пікірлерімен Парламент депутаттарын таныстыруға; басқа да өкілеттіктерді жүзеге асыруға хақылы.
Депутат Парламенттің және оның өзі құрамына сайланған органдарының жұмысына қатысуға міндетті. Депутат өзінің дауыс беру құқығын тікелей өзі жүзеге асырады. Өзінің дауысын басқа бір депутат арқылы беруге хақысы жоқ. Депутат кез келген мәселелер мен ұсыныстарды Палаталардың қарауына енгізуге, мәселелерді қарауға әзірлеу және солар бойынша шешімдер қабылдау ісіне қатысуға, сондай-ақ қабылданған шешімдерді жүзеге асыруды ұйымдастыру, олардың орындалуын бақылау ісіне қатысуға хақылы.
Депутаттық сұрау салу депутаттың мемлекеттік органның лауазымды тұлғасына осы органның немесе сол лауазымды адамның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме беруін немесе өзінің көзқарасын баяндауын ресми түрде сұраған талабы болып табылады.
Парламент депутаты премьер-министр мен үкімет мүшелеріне, Ұлттық банкінің төрағасына, Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелеріне, бас прокурорға, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасына, Республикалық бюджеттің атқарылуын тексеру жөніндегі есеп комитетінің төрағасы мен мүшелеріне сұрау салуға құқығы бар.
Лауазымды тұлға сұрауға жауапты Парламенттің немесе Палатаның пленарлық отырысында береді. Депутаттың сұрау салуына қайтарылған жауап пен оны талқылаудың қорытындысы бойынша Парламенттің немесе оның Палатасының қаулысы қабылданады.
Депутат өз жұмысында ешкімге де тәуелді емес. Депутаттық міндеттерді орындауға кедергі жасау мақсатымен депутатқа немесе оның жақын туыстарына қай түрде де ықпал жасау әрекеті үшін жауапқа тартылады. Депутаттар алдындағы өз міндеттерін орындамайтын, оған көрінеу жалған ақпарат беретін, депутат қызметінің кепілдігін бұзатын мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, ұйымдарының лауазымды тұлғалары да жауапқа тартылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы депутаттың аманатты мандатынан бас тартты. Бұрын сайлаушылар өздерінің депутаттарына мандат беретін де, егер депутат сайлаушылардың сенімін ақтамаса, оны кері шақырып алуға болатын. 1995 жылғы Конституция бойынша депутат өз сайлаушыларының атынан ғана өкілдік етпейді, ол Қазақстанның барлық сайлаушылары атынан өкілдік етеді. Сондықтан Парламент депутаты енді ешқандай аманатты мандатпен байланысты емес. Сайлаушыларға депутатты кері шақырып алу құқығының жоқтығы депутат сайлаушылар алдындағы өзінің жауапкершілігін сезінбеуге тиіс деген сөз емес. Парламенттік каникул кезінде депутаттар өздерінің сайлау округтеріне барып, сайлаушылармен кездеседі, олардан түскен шағымдарды, арыздарды қарайды. Ондай ұсыныстар, арыздар депутаттардың сайлаушылар көтерген мәселелердің дұрыс және дер кезінде шешілуіне көмектеседі; депутаттар қоғамдық пікірді зерттеп, қажет болған жағдайда мемлекеттік биліктің тиісті органдарына, қоғамдық бірлестіктерге ұсыныстар енгізе алады. Депутаттық қызметтің мәселелері бойынша депутат мемлекеттік органдар мен ұйымдарға, қоғамдық бірлестіктерге кедергісіз баруға, олардың басшыларының, басқа да лауазымды адамдардың дереу қабылдауында болуына құқылы.
Депутат халықтың Парламенттегі өкілі ретінде әдептілік нормаларын сақтауға тиіс. Парламент регламентінде мінез-құлық нормаларын айқындайтын депутат этикасының ережелері белгіленген. Депутаттар өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде де, қызметтен тыс уақытта да соларды басшылыққа алуға тиіс. Депутат этикасының ережелеріне мынадай нормалар жатады:
oo депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарының жұмысына қатысушы барлық адамдарға құрметпен қарауға тиіс;
oo депутаттар өздерінің сөйлеген сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың абыройы мен ар-намысына нұқсан келтіретіндей негізсіз кінәлар тақпауға, дөрекі, балағат сөздер қолданбауға тиіс.
oo депутаттар заңсыз және зорлықты әрекеттер жасауға шақырмауға тиіс;
oo депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы органдарының т.б. қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуге тиіс.
Парламент өзінің жұмысын сессия тәртібімен жүргізеді. Сессия біріккен және оңаша Палаталар отырысынан, Палата бюроларынан, Палаталардың тұрақты комитеттері мен бірлескен комиссияларынан тұрады. Жаңадан сайланған Парламенттің бірінші сессиясын сайлау қорытындылары жарияланғаннан және әр Палата депутаттарының үштен екісі сайланғаннан кейін отыз күннен асырмай Республика Президенті шақырады. Парламент сессиясын Республика Президенті Сенат пен Мәжілістің бірлескен отырыстарында ашады, сондай отырыста жабылады.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында неғүрлым маңызды мәселелер қаралады. Мысалы, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Мұндай мәселені тек Президент қана ұсына алады. Конституция тұрақты және байсалды болуға тиіс, сондықтан оған өзгерісті жиі енгізе беруге болмайды. Парламент Палаталарының бірлескен отырыстарында Конституцияға өзгеріс енгізбейтін Конституциялық заңдар қабылданады. Конституциялық заңдардың көмегімен Парламенттің, Президенттің, Үқіметтің, Конституциялық кеңестің, сондай-ақ сот органдарының өкілеттігі анықталады. Конституциялық заңдардың көмегімен Парламент, Президент, жергілікті өкілді органдар (мәслихаттар) сайлаудың, сондай-ақ референдум (бүкілхалықтық дауыс беру) өткізудің тәртібі белгіленеді.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында республикалық бюджет, оның орындалуы туралы үкіметтің есебі қаралып, бекітіледі. Мемлекет пен халық үшін, әрбір адам үшін бюджеттің маңызы зор. Өйткені мемлекеттік мектептерді, институттарды, емдеу мекемелерін ұстауға, оқытушыларға, дәрігерлерге, ғалымдарға, мемлекеттік қызметкерлерге айлық төлеуге, әскерді жарақтандыруға қажетті қаражат бюджеттен бөлінеді. Сондықтан халықтың өкілдері ретінде депутаттар бюджетке кірістің қалай жиналатынын, халықтың ақшасы қандай мақсатқа қалай жұмсалатынын қатаң бақылап отыруға тиіс.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында Президентке Парламенттің заң шығарушы өкілеттігін беру туралы мәселе шешіледі. Егер Парламент Президентке заң шығарушы өкілеттікті беру қажет деп шешетін болса, онда Президент заңдарды өзі қабылдауға құқықты болады. Президент заң шығарушы органға айналып кетпеуі үшін, оған заң қабылдау құқығы бір жылға дейінгі мерзіммен беріледі.
Мәжіліс пен Сенат бірлескен отырыста басқа да маңызды мәселелерді шешеді.
Енді Мәжіліс пен Сенаттың жеке-жеке қандай іспен айналысатынын қысқаша қарастырып өтейік.
Мәжіліс заң жобаларын қарайды. Парламент депуттары мен Үкіметке заң шығарушылық бастама жасау құқығы беріледі. Бұл құқықтың мәнісі - Мәжілістің қарауына заң жобаларын енгізу құқығы тек депутаттар мен үкіметте ғана болады деген сөз. Азаматтарда, мемлекеттік органдарда (үкіметтен басқаларында) заң шығарушылық бастама құқығы болмайды, бірақ олар заң жобаларын жасап, депутаттарға, үкіметке бере алады.
Мәжіліс заң жобасын егжей-тегжейлі қарайды. Жобаның әрбір бабы, әрбір ережесі жеке-жеке талқыланады. Заң жобасы барлық талапқа сай келеді деп әбден көздері жеткенше, ол бірнеше қабат талқылануы мүмкін. Сонан соң заң жобасы депутаттардың дауыс беруіне қойылады. Егер Мәжілістің барлық депутаттарының жартысынан астамы заң жобасы үшін дауыс берсе, ол кабылданды деп саналады. Содан кейін заң жобасы Сенаттың қарауына жіберіледі. Онда да заң жобасы түбегейлі талқыланады да, одан өрі қабылдау керек пе, әлде қайтару керек пе деген мәселе дауысқа қою арқылы шешіледі. Егер Сенат депутаттарының жартысынан көбі заң жобасын жақтап дауыс берсе, заң қабылданды деп есептеледі. Тек осыдан кейін ғана заң жобасы заң деп саналады. Алайда заңға Президент қол қоюы керек. Егер ол заңға қол қойса, онда заң қолданысқа жарайды, яғни, басқаша айтқанда, заңи күшіне енеді. Осы сәттен былай қарай барлық мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, қоғамдық бірлестіктер, азаматтар мен шетелдіктер заңның ережелерін орындауға тиіс.
Президент заңға қол қоймауы да мүмкін. Бұл вето қою деп аталады. Онда Президент заңның кемшіліктерін көрсетіп, оны кері қайтарады. Мұндай жағдайда Парламент заңды қайтадан қарап, Президенттің ескертулерін еске алады. Содан кейін заң тағы да Президенттің қол қоюына тапсырылады.
Көріп отырғанымыздай, заңдарды қабылдау тәртібі онай емес. Олай болатын себебі - заң нормативтік акт болып табылады, онда Конституциядан кейінгі жоғары заңи күш болады. Заң Конституцияға қайшы келмеуге тиіс. Сонымен қатар басқа нормативтік актілердің барлығы да заңдарға қайшы келмейтін болуға тиіс. Сондықтан да заңдар қоғамның, әрбір адамның өміріндегі неғұрлым маңызды мәселелер бойынша қабылданады. Конституцияда былай деп жазылған: заңдар азаматтардың құқығы, бостандықтары мен міндеттері, меншік, салық салу, мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызмет істеуі, мемлекеттік және әскери қызмет, білім беру, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау, қорғаныс пен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету т.с. мәселелер бойынша қабылданады.
Парламент жұмысы демократиялық негізде жүргізіледі. Заң жобаларын әзірлеуге мамандар - заңгерлер, экономистер, социологтар, инженерлер, дәрігерлер т.б. қатыстырылады. Мәселелерді алдын ала талқылау үшін Мәжіліс пен Сенат парламенттік тыңдаулар өткізеді, оған ғалымдар, мемлекеттік органдардың қызметкерлері, жұртшылық, радио, теледидар, газет өкілдері шақырылады. Парламенттік тыңдаулардың қорытындысы бойынша депутаттарға ұсыныстар кабылданады.
Мәжіліс пен Сенат өз қызметтерінің мәселелері бойынша үкімет мүшелерінің есептерін тыңдауға құқылы. Егер үкімет мүшесі жұмысты нашар істесе, заңдарды орындамайтын болса, онда Мәжіліс немесе Сенат оған сенімсіздік білдіру туралы шешім қабылдап, оны қызметтен босату немесе тіпті қылмыстық жауапкершілікке тарту жөнінде Президентке ұсыныс жасай алады.
2.2 Атқарушы билік органдардың басқару тәртібі
Ү к і м е т:
1. Үкiмет Қазақстан Республикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық жасайды.
2. Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты.
3. Конституцияның 57-бабының 6)-тармақшасында көзделген ретте Үкiмет мүшелерi Парламент палаталарына есеп бередi.
4. Үкiметтiң құзыретi, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртiбi конституциялық заңмен белгiленедi.
Қазақстан Республикасының Үкiметi:
1) мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабiлетiнiң, қауiпсiздiгiнiң, қоғамдық тәртiптi қамтамасыз етудiң негiзгi бағыттарын әзiрлейдi және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2) Парламентке республикалық бюджеттi және оның атқарылуы туралы есептi ұсынады, бюджеттiң атқарылуын қамтамасыз етедi;
3) Мәжiлiске заң жобаларын енгiзедi жіне заңдардың орындалуын қамтамасыз етедi;
4) мемлекеттiк меншiктi басқаруды ұйымдастырады;
5) Республиканың сыртқы саясатын жүргiзу жөнiнде шаралар әзiрлейдi;
6) министрлiктердiң, мемлекеттiк комитеттердiң, өзге де орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың қызметiне басшылық жасайды;
7) Республиканың министрлiктерi, мемлекеттiк комитеттерi, өзге де орталық және жергiлiктi атқарушы органдары актiлерiнiң күшiн толық немесе қолданылу бөлiгiнде жояды немесе тоқтата тұрады;
8) Үкiмет құрамына кiрмейтiн орталық атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9) өзiне Конституциямен, заңдармен және Президент актiлерiмен жүктелген өзге де қызметтердi орындайды.
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрi:
1) Үкiмет қызметiн ұйымдастырып, оған басшылық жасайды және оның жұмысы үшiн дербес жауап бередi;
2 ) Үкiмет қаулыларына қол қояды;
3) Үкiмет қызметiнiң негiзгi бағыттары жөнiнде және оның аса маңызды барлық шешiмдерi жөнiнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 Мемлекеттік басқару қызметінің әлеуметтік - экономикалық тиімділігі мәселелері
1.1 Мемлекеттік басқарудың әлеуметтік-экономикалық тиімділігі: түсінігі мен бағалау әдістері
1.2 Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруда есепке алынатын факторлар
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАСҚАРУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Заң шығарушы билік органдарының басқару тәртібі
2.2 Атқарушы билік органдардың басқару тәртібі
2.3 Сот билігі
3 Қазақстан жағдайында мемлекеттік басқаруды жетілдіру мәселелері
3.1 Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері
3.2 Мемлекеттік басқаруды демократияландыру оның қарқынды дамуының кепілі.
КIРIСПЕ
Жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың негiзгi мәнi туралы қысқаша түрде мынаны айтуға болады: мұндай басқарудың жолға қойылуы елiмiзде жеке тұлға мен мемлекеттiң мүдделерiмен бiрге жергiлiктi (муниципалды) мүдделер де мойындалады және кепiл берiледi. Оның өзi әрбiр тұрғылықты нысан мен елдi мекен тұрғындарының өмiр сүру жағдайын қамтамасыз етуге байланысты көптеген мәселелердi шеше алады.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк билiктiң толық кестесiн қарастыра келiп, қазiргi күнi жергiлiктi өзiн-өзi басқару бiзде мүлде жоқ деген тұжырым жасауға болады. Неге екенiн түсiндiрiп көрелiк. Бүгiнгi күнi қызмет етiп отырған өкiлеттi органдар - мәслихаттар дәл қазiр жергiлiктi атқару органдарын жасақтай алмайды; жергiлiктi әкiмшiлiктiң басшысы (жергiлiктi өзiн-өзi басқарудағы) әкiм болып табылады, оның өзi жергiлiктi тұрғындардың өкiлi емес, Президенттiң өкiлi болып саналады. Бiзде өкiлеттi органдар аудандық деңгейге дейiн ғана жасақталады және ауылдық (селолық) елдi мекендерде құрыла алмайды; жалпымемлекеттiк мүдделердi есепке ала отырып сәйкес әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк тұрғындарының сұраныстарын бiлдiруге және оны жүзеге асыруға тиiс өкiлеттi органдар ретiнде саналса да, аталмыш өкiлеттi органдар жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары деп аталмайды. Сондықтан да осы курстық жұмыстың тақырыбы болып табылатын мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың өзара әрекетiн қарастыра отырып, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын танытатын жүйенiң жоқтығы проблемасына назар аудармауға болмайды.
Осы курстық жұмыстың мақсаты мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары арасындағы өзара бiрлескен қимыл-әрекеттiң қазiргi механизмдерi төңiрегiндегi мәселелердi айқындауға бағытталды.
Бүгiнгi күнi бiздiң республикамызға жергiлiктi өзiн-өзi басқару жүйесi мемлекеттiк басқаруды оңтайландырудың әдiсi, құралы және азаматтың саяси құқығы мен бостандығын жүзеге асырушы бiрден-бiр форма ретiнде аса қажет.
Дәл қазiр мемлекеттiк органдар мен азаматтық қоғам институттарының арасында өзара бiрлескен, жүйелi әрекеттiң жоқтығы демократиялық процестердiң тежелуiне себеп болып отыр.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару тек заманауи мемлекеттiк құрылымның ажырамас элементi ретiнде ғана тиiмдi жұмыс жүргiзе алатынын атап өту маңызды. Оның өзi билiк деңгейлерi арасындағы iс жүргiзу және өкiлеттiктi шектеудi нақты қарастыра алар едi. Бұл ретте нақ сол деңгейде мемлекет пен қоғамның алдында тұрған мiндеттердiң белгiлi-бiр көлемiн шешу тиiмдiлiгi бұқаралық билiктiң әр деңгейiнiң құзырын жасақтаудың негiзi болып табылады. Азаматтардың өздерiнiң жеке өмiрiне қатысты мәселелер бойынша шешiм қабылдау мүмкiндiктерi жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың ең маңызды тетiгi болып саналады. Билiктi заң шығарушы (парламент), атқарушы (үкiмет), соттық (жоғарғы сот) деп бөлу. Қазақстан Республикасы Конституциясының 89 бабына сәйкес жергiлiктi жерлерде билiк жергiлiктi мемлекеттiк басқару және жергiлiктi өзiн-өзi басқару деп бөлiнедi. Бүгiнгi күнi жергiлiктi өзiн-өзi басқару тәуелсiз болуы және өз жауапкершiлiгi шеңберiнде қызмет етуi керек.
Осы көзқарастар арқылы Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды қалыптастырудың алғашқы кезеңiндегi басым мiндеттердi және оны жүзеге асырудың механизмдерiн айқындап алу керек.
Жүзеге асырудың негiзгi механизмдерi төмендегiдей болуы керек:
- қабылдануы жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың қызметiн заңнамалық тұрғыда қамтамасыз ету үшiн аса қажет заңнамалар мен нормативтiк актiлердi түзiлетiн заң шығарушы блок;
- жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының өз өкiлеттiктерiн тиiмдi iске асыруы үшiн олардың қаржылық және экономикалық жағдайын қамтамасыз ететiн тетiк - қаржылық-экномикалық блок;
- ұйымдастыру блогы, мұнда республикадағы жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың қалыптасуы мен даму процесiн басқару бойынша нақты шаралар құрастыру қарастырылады.
Мемлекеттік басқарудың тиімділік мәселесі қазіргі кездегі ғылым пен тәжірибенің басты назарындағы мәселелердің бірі болып табылады. Бұл мәселеге шетел және ресей ғалымдары да өздерінің ғылыми еңбектерін арнағаны белгілі.
Қызмет тиімділігі түсінігі кез келген қызмет түріне, оның ішінде басқарушылық қызметте де қолданылады. Экономикалық ғылымда экономикалық тиімділік категориясы және оны бағалаудың тиісті өлшемдері енгізілген. Нарықтық бәсекелестік жағдайында фирманы басқару процесінде қатысты қазіргі заманғы менеджментге де осы категория пайдаланылады. Оларды бірқатар өзгертулер енгізе отырып, мемлекеттік басқарудың тиімділігі түсінігін анықтау барысында қолдануға болады.
1 Мемлекеттік басқару қызметінің әлеуметтік - экономикалық тиімділігі мәселелері
1.1 Мемлекеттік басқарудың әлеуметтік-экономикалық тиімділігі: түсінігі мен бағалау әдістері
Қызмет тиімділігі түсінігі мемлекеттік басқару теориясында жеткілікті деңгейде қаралмаған және іс жүзінде толыққанды қолданылмаған ұғымдардың біріне жатады. Ал жалпы қоғамның, әрбір басқарушының, басқарылатындардың басқаруға және оның шешімдерін жүзеге асыруға жұмсалған шығындардың қандай нәтиже бергенін білуі қажет. Сондықтан басқару тиімділігі жайлы толық ақпаратқа ие болмай және оны өлшеуге ұмтылыс жасамай басқаруды бақылау мен оны жетілдіру жолдарын анықтау мүмкін емес. Көптеген деректер осындай жағдайдың жетілмеген, жүзеге аспаған мемлекеттік басқарудың басты себебі болып табылатындығын дәлелдейді. Саясаткерлер барлық игіліктерге қол жеткіземіз десе де, көбіне мақсаттар мен жоспарлар орындалмай қалады, күш-жігер орынсыз жұмсалып, маңызды қоғамдық және жеке кұндылықтарға қол жетпей жатады. Сондықтан басқару тиімділігінің мәселесі аса маңызды, мемлекеттік басқардың объективтідігімен тікелей байланысты.
Жалпы тиімділік екі жағдайда: біріншіден, қол жеткен нәтиже мен шыққан шығындар арасындағы айырмашылық оң сальдо яғни адам еңбегінің әкелген пайдасын көрсеткенде, екіншіден осы айырмашылық қоғамның, адамдардың нақты қажеттілігін қанағаттандыруға қабілетті болған кезде көрініс табады. Кез келген қызметтің нәтижесінде рухани және материалдық өнімнін өсуі болмаса, әлеуметтік жағдай жақсармаса, онда ол қызмет түрі тиімді деп саналмайды. Сонымен бірге өнімнің өсуіне қол жеткізілген бірақ ол адамдардың мұқтаждықтарына, олардың шешуге қояданылмаған жағдайда да тиімділік жоқ есептеледі. Әр түрлі мемлекеттік органдар және жергілікті өзін- өзі органдары көптеген объект түрлерін басқарады және әрқайсысының басқару тиімділігі де әрқилы болады. Мысалы, қандай да бір басқарылатын объект белгілі бір өнім өндірісі немесе әлеуметтік қызмет көрсеткен кезде туындайтын өндірістік тиімділік. Басқарылатын объектілердің қызметінің нәтижесінде көрініс табатын басқарудың мұндай тиімділігі өндірілген өнім мен оны өндіруге кеткен шығындар арасындағы арақатынасты білдіреді. Ол басқарылатын объект шеңберінде еңбекті ұйымдастыруға байланысты, технологиялық сипатқа ие және нормативтік құндық шығын көрсеткіштері бойынша өлшенеді.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикада өндірістік тиімділікке қатты көңіл аударылды. Кәсіпорындар (ұйымдар) номенклатуралық-натуралдық көрсеткіштерге міндетті қол жеткізуі керек еді. Өндірілген өнімнің қоғам мүшелері талаптарын қанағаттандыруы өндірушілер мен оларды басқаруға мемлекеттік органға да аса қажет болмады. Өндірістік тиімділікке бағытталу нәтижесінде қоғамда - инфляция, сапалы тауар тапшылығы, жартылай бос нарық орын алып, ал өндіріс саласында ешкімге керегі жоқ өнім өндіретін кәсіпорындардың өзінде жоғары көрсеткіштер мен жақсы табысқа қол жеткізілді.
Нарықтық қатынастарға өту аталған жағдайды өзгертеді, бірақ басқарылатын объектілердің барлығы үшін емес. Олардың бірқатары - өндіріс кезеңінде де, әлеуметтік қызмет көрсету саласында да өндірістік тиімділікке бағыт-бағдар жасайды. Сондықтан оған салыстырмалы экономикалық және әлеуметтік сипат беретін белгілер мен көрсеткіштерді үнемі жетілдіріп отырған жөн.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде өнімді өндіру жеткіліксіз, оны айналым кезеңіне (бөлу және айырбастау) өткізіп, сатып алушыларға сату қажет. Кептеген өндірушілер үшін ұдайы өндірістік кезең сауда - саттық әрекетін жасаумен аяқталады. Осы кезде өнім тұтынушыға жетіп, басқару тиімділігінің екінші түрі -- экономикалық тиімділік туындайды. Экономикалық тиімділіктің өндірістік тиімділікке қарағанда көпқырлы және терең мағынасы бар. Ең бастысы ол қоғамдағы қандай да бір өнімге деген қажеттілікті білдіреді, сұраныс пен ұсыныс арақатынасын сипаттайды, өндірушіге ұдайы өндірістік процестің барлық кезеңдерін анықтап, белгілейді. Өндіруші өндірілген өнім үшін нақты ақысын алады, ал бұл жаңа және ұлғаймалы өндірісті бастауға мүмкіндік беретін шығындалған ресурстарды қайтаруға және табыс табуға жағдай жасайды. Осындай тура және кері байланыс салдарынан экономика өзіне қажетті серпінділікке және өзін-өзі басқаруға ие болады. Нарықтық экономикадағы барлық өндірушілердің негізгі мақсаты экономикалық тиімділікке қолжеткізу және баскару субъектілерінің, оның ішінде мемлекеттік басқару субъектілерінің де күш-қайраты осыған бағытталған. Экономикалық тиімділіктің басқарылатын объектілердегі және басқарушы кіші жүйелердегі басқару тиімділігін талдау мен бағалау үшін маңызы зор. Оның шындыққа жанасуы өндіруші-монополистер, бағаны жасанды түрде көтеру, нақты экономикалық процестерге тән тағы басқа құбылыстар орын алатын нарықтық экономиканың оңтайлылығымен байланысты. Сондықтан мемлекет экономикалық іс-әрекеттің ұтымды ережелерін жасап қоймай, басқарудың экономикалық тиімділігін анықтау арқылы олардың орындалуын бақылап отыруы қажет.
Қоғам үшін өндіріс, бөлу және айырбас кезеңдерімен қатар экономикалық, әлеуметтік керсеткіштері бар тұтыну кезеңінің де маңызы зор. Өнімді алу жеткіліксіз, оны тиісті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолдану керек. Өнім кейде сапасыз болуы, істен тез шығуы, үлкен шығындарды қажет етуі мүмкін. Кейде қымбат өнімнің өзі өзіне барабар қажеттілікті қанағаттандыра алмайды. Нәтижелі тұтыну ұғымы өндіріс құралдарын пайдалану деңгейін сипаттайды. Өсім беретін, еңбек өнімділігін арттыратын, ұлттық табысты құрайтын осы нәтижелі тұтыну. Сондықтан тұтыну кезеңінде өнімнің қоғамға, адамдарға қандай пайда әкелетінін білген жөн. Оны біз басқару тиімділігінің үшінші түрі -- әлеуметтік тиімділікті қарастыру барысында анықтай аламыз.
Әлеуметтік тиімділік -- бұл қоғамның қандай да бір өнімді қолдану немесе нақты жұмыс түрін атқару барысында, сонымен қатар тиісті материалдық, әлеуметтік және рухани құндылықтарды пайдалануда жалпы оң нәтижелерге қол жеткізуі. Егер оны өндіріс-бөлу-айырбас-тұтыну жүйесіне қолданатын болсақ, ол тек өндіріс кезеңінде ғана емес, басқа да кезеңдерде орын алып, жүйе үшін ортақ болып, жалпы оның жағдайын сипаттайды.
Әлеуметтік тиімділік кез келген еңбектің маңыздылығын, ұтымдылығын және тиімділігін көрсетеді. Егер өнімге кеткен шикізаттық, энергетикалық және басқа да материалдық шығындарды шегеріп тастасақ, онда адамдардың еңбегі және таланты, білімі мен тәжірибесі, біліктілігі мен ар-ұяты толығымен әлеуметтік тиімділікте көрініс табады. Әлеуметтік тиімділіктің көлемі қоғам-дық құрылымдар мен реттеуіштердің ұтымдылығын сипаттайды. Егер экономикалық немесе өндірістік тиімділікке табиғатқа және қоғамдық өмірдің басқа жағдайлары мен факторларына (әлеуметтік инфрақұрылымға, адамдардың денсаулығына және т.б) зиян келтіру есебінен қол жеткізілсе, онда мұндай жағдайларды әлеуметтік тиімділік деп айта алмаймыз. Сонымен қатар тапқан табыстарға сай келмейтін қорларды қолдану арқылы уақытша, қысқа мерзімді қол жеткізген жетістіктер әлеуметтік тиімділікті білдірмейді.
Әлеуметтік тиімділік жоғары сапа мен қазіргі заманғы технико-технологиялық көрсеткіштерге негізделген. Онда ғылыми-техникалық революцияның жетіктіктері толық көрініс табады.
Ол тек басқару субъектілерін, ең алдымен мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдарын ұтымды ұйымдастыру, басқарылатын объектілердің оңтайлы қызмет жасауы, олардың белсенділігінің қоғам заңдылықтарымен және мүдделерімен сәйкес үйлесуінің нәтижесінде пайда болады. Әлеуметтік тиімділіктің мәні оның тұрақты, өндіруші, прогрессивті болуында, жүзеге асқан қызметтің қолданған нәтижесі ғана емес, сонымен қатар болашақта дамудың қайнар көзі мен құралына айналып, коғамдық өмірдің ұдайы өндірісінде берік және тұрақты буыны ретінде көрініс табуында.
Мемлекеттік басқару жайлы жоғарыда айтылғандар онымен атқарылатын іс-әрекеттің барлығы басқарудың әлеуметтік тиімділігімен өлшеніп, бағалануы керек деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Мемлекетке қоғамның нысаны ретінде барлық қоғам үшін, онда болып жатқан құбылыстар, қарым-қатынастар мен процестер жүйесі үшін жауапкершілік жүктеледі. Ол адам-дардың құқықтары мен бостандықтарын заң жүзінде анықтап және қорғай отырып, сонымен бірге олардың ұтымдылық пен тиімділік тұрғысынан пайдалануын қадағалайды. Адамдардың тек ұлтына, адал ниетіне, адамгершілік қылықтарына ғана сенім білдіру жеткіліксіз. Тек қана заңға, мінез-құлық пен іс-әрекет нормаларының орындалу міндеттілігіне ғана сенім артуға болады. Ал олардың нақты орындалу деңгейі қоғамға, адамдарға белгілі пайда әкелетін, оларды материалдық және рухани аспектіде дамытатын әлеуметтік тиімділікпен анықталуы қажет.
Мемлекеттік басқару қызмет түрі ретінде басқа басқару түрлерінен ең алдымен, мемлекеттік билік және мемлекеттік органдар арқылы жүзеге асырылатындығымен, әлеуметтік топтар мен азаматтардың қоғамдық мүддесін білдіретін саяси басшылықтың, саясаттың басым рөлге ие болатындығымен ерекшеленеді. Сондықтан мемлекеттік басқарудың тиімділігі түсінігінің және оның өлшемдерінің (критерий) мазмұнды анықтамасы шығындар-өнім шығару моделі бойынша технологиялық операцияларды емес, бірқатар саяси аспектіден тұратын саяси субъектінің басқару қызметінің элементі болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың тиімділігі қабылданған шешімдердің іске асырылуының шығындар-өнім шығару немесе шығындар-нәтиже іспетті объективті көрсеткіштерімен емес, саяси жүйенің стратегиялық мақсаттарына жету және жалпы мемлекеттік мүдделерді жүзеге асырудың нәтижелері мен қолданылған әр түрлі ресурстардың арақатынасы арқылы анықталады. Шығындар мен нәтижелердің арақатынасының өлшемі жеке, нақты шешімдердің тиімділігінің шартты көрсеткіші ретінде қолданылады, бірақ экономикалық талдауларға қарағанда аталған терминдердің мағынасы кең ауқымда қолданылады. Қызмет (минималды шығындар тұрғысынан алғанда) тиімді-үнемді болуы мүмкін, бірақ алға қойылған әлеуметтік-саяси мақсаттарға жету жағынан тіпті тиімді болмауы мүмкін. Тиімді қызмет әлеуметтік-саяси аспектіде нәтижелі болғанымен де үнемі үнемді, әсіресе ұтымды бола бермейді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, мемлекеттік басқару тиімділігінің түсінігіне оның мақсатты бағытталған және мақсатқа сай қызмет ретінде өзіндік мәні көрініс табатын анықтамасы тән. Мемлекеттік басқарудың тиімділігі нәтижелер мен қол жеткізген коғамдық мақсаттардың және пайдаланылған мемлекеттік ресурстардың арақатынасын білдіретін ұғым. Тиімді басқару - қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделерді қанағаттандыру барысында оң нәтижелерге қол жеткізетін қызмет түрі. Тиімділік - басқарушы субъектінің және қоғамның алдыға қойылған мәселелерді шешу үшін жұмсаған күш-жігерінің (ресурстар) қаншалықты әлеуметтік маңызы зор нәтижелерде іске асқанын (көрініс тапқанын) білдіретін көрсеткіш.
Сонымен мемлекеттік басқарудың тиімділігінің категориясы келесідей түсініктер арқьшы анықталады: қоғамдық мақсаттар, нәтижелер, қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделер. Олардың әрқайсысы мемлекеттік басқарудың саяси астарымен бірге өзіндік белгілерін анықтайды. Қоғамдық мақсаттар -- түптеп келгенде - бұл саяси мәнді мақсаттар; нәтижелер - (саясатта көрініс тапқан) қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделерді қанағаттандырумен байланысты болатын объектілер, қызметтер, үрдістер; мемлекеттік ресурстар - қоғамдық мақсатгарға сай болу тұрғысынан да, құқықтық негізделуі жағынан да мемлекетпен белгіленетін экономикалық, әлеуметтік, саяси, идеологиялық, ақпараттық капиталдар.
1.2 Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыруда есепке алынатын факторлар
Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру мәселесі бүгінгі тандағы өзекті тақырыптардың біріне жатады. Ғалымдар арасында бұл мәселені зерттеу барысында әр түрлі көзкарастан қалыптасқан және оны шешу жолдары туралы да ортақ пікір жоқ. Аталған мәселені тиімділіктің жалпы жүйелік факторларын талдау негізінде қарастыру мемлекеттік саяси-идеялық және стратегиялық факторларды ескеруді ұйғарады. Басқару тиімділігін талдауда экономикалық, әлеуметтік, саяси, құқықтық және республика субъектілерінің кіші жүйелері деңгейіңде жалпы мемлекеттік факторлар негізгі фактор ретінде қарастырылады. Кіші жүйелер мен деңгейлерде билік пен басқаруды ұйымдастыру мақсаттарының және стратегияларының, құрылымдық нысандарының өзіндік ерекшеліктерімен байланысты факторлар тікелей талдау объектісі болып табылады. Ұйымдарды басқарудың тиімділігін талдау барысында басқарушылық қызметтің нақты тәсілдерінің, әдістері мен құралдарының тиімділікке тигізетін әсері түсіндіріледі. Жалпы жүйелік және аймақтық факторлардың рөлі корпоративтік масштабтағы басқару жағдайлары мең механизмдерін талдау арқылы айқындалады.
Мемлекеттік басқарудың тиімділігінің жалпы жүйелік факторлары келесі факторлар тобын анықтайды:
- мемлекеттің стратегиялық мақсаттары, негізгі құндылық-тары, қоғамдық жүйенің даму моделдері мен легитимдік тркырымдамалары (концепциялары); саяси бағыт;
- мемлекеттік билік пен басқару жүйесін ұйымдастыру және оның біртұгас организм ретінде қызмет етуі; біртүгас саяси және қүдықтық кеңістік;
- мемлекеттік аппаратгың жағдайы, оның басымды нысан-дары, басқарушылық қызмет әдістері мен стилі; кәсіби біліктілік; халықгың билікке сенім арту және мемлекетті басқаруға қатысу деңгейі;
- қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік тұрақтылығы (немесе тұрақсыздық).
Әрбір саяси жүйеге өзінің құндылықтар жүйесі тән екені белгілі. Қүндылықтар - бұл мемлекетгің жинақталған мақсаттары: олар жалпымемлекеттік мүдделер мен саяси стратегияның рухани негізін құрайды, мемлекеттік басқару жұйесінің идеологиясы мен тұжырымдамасында көрініс табады. Бұл - мақсатты құндылықтар. Негізгі қүлдылықтарға қоғамның қолдауына ие болған, мақсаттарға жету куралдарын білідіретін қолданбалы құндылықтар да жатады. Негізгі құндылықтардың белгілі болуы және оларды нормативтік-қүдықтық механизмдермен қатар қызмет пен тәртіптің негізгі реттеушілері ретінде қоғамның мойындауы - билік пен басқару институттарының тиімді қызмет атқаруының негізгі шарты болып табылады. Кеңестік мемлекет пен қоғамға белгілі бір кезеңге дейін халықтың мүддесін білдіретін саяси-идеялық және адамгершілік құндылықтар тән болды. Олар тарихтың қиын (елді индустриализациялау,Ұлы Отан соғысы, және т.б) кезендерінде қоғамның өз еміршендігі үшін күресі жағдайында қоғамдық-саяси құрылыстың салыстырмалы тиімділігін қамтамасыз етгі. Басқарушы партиямен ресми белгіленетін социалистік құндылықтардың дискредитациялануына қарай кеңестік режимнің рухани негізі элсірей бастады. Бұл оның құлдырауын алдын ала анықтаған еді.
Кеңестік қүндылықтарды артқатастап, жаңа саяси режим батыс европалық үлгідегі либералдық-демократиялық құндылықтарды мойындайтынын жария етті. Қазакстан Республикасының Конституциясында қоғамның түпкі нормаларын (демократиялық құқықгар мен бостандықтар және т.б.) білдіретін негізгі мемлекеттік қүлдылықтар зандастырылған.
Мемлекеттік билік пен басқару аппаратының қызметін ұйым-дастыру және олардың кадрларын қалыптастыру үшін 1999 жылғы 23 шілдеде қабылданған және 2001 жылы 4 маусымда толықтырылған Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет туралы заңының маңызы зор. Ол елдің мемлекеттік қызметін ұйымдастырудың құқықтық негіздері мен Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметкерлерінің құқықтық жағ-дайын белгілейді.
Заңда мемлекеттік қызметкерлердің санаты көрсетілген, мем-лекеттік қызметті атқару мен оған кіру тәртібі, конкурстарды өткізу қажетгілігі, мемлекеттік қызметкерлерлі атгестациялау тәртібі, олардың құқықтары мен міндеттері белгіленген. Сонымен бірге мемлекеттік қызметтің конституциялық нормаларға сай келетін төмендегі принциптері қамтылған: азаматтардың қүқыктары мен бостандықтарын мойындау, сақтау және қорғау, мемлекеттік билік жүйесінің тұтастығы, қабілеті мен кэсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік қызметке азаматгардың бәрі бірдей тең құқылығы, мемлекеттік қызметкерлердің кэсібилігі мен өкілеттігі.
Дегенмен де мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мен кадр мәселесі элі де болса өз шешімін толықтай таппай отыр жэ-не қайта қарауды талап етеді. Бүгінгі таңда орын алып отырған жағдайлар мемлекеттік қызметкерлерді тиімді қызмет ат-қаруға ынталандырмайды, сапасыз атқарған жұмыстар үшін, шешімдердің орындалмағаны үшін жауапқа тарту шараларын колдану мәселелерін шешпейді. Осының бәрі билік пен басқару органдарыныңқызметін қиындатады, көбінесе заңғақарама-қайшы әрекет етуге алып келеді, олардың қызметіне қоғам тарапынан бақылау орнатуды қамтамасыз етпейді.
Сондықтан мемлекеттік қызмет тиімділігін арттыру үшін бірқатар міндеттерді шешу қажет: бюджеттік шығыстарды кө-бейтпей-ақ жанама шығындардың үлесін азайту арқылы ақша-лай телемдерді үлғайту бағытында мемлекеттік аппаратгы қар-жыландыру жүйесін қайта қарау; мемлекеттік аппарат санының өсуін шектеу;
-- республикалық және аймақтық деңгейлер үшін мемлекеттік қызметкерлердің лауазымдық өсуінің біріңғай ережесін, оның ішінде біріңғай мемлекеттік қызмет жүйесінде кадр резервін тиімді қолдану механизмін эзірлеу;
- мемлекеттік қызметкерлерді әзірлеу, білімін жетілдіру және еңбепн бағалаудың қазіргі инфраструкгурасы мен нормативтік негізін жасау;
- мемлекеттік қызметкерлерді тәртіптік және материалдық жауапкершілікке таргу тәртібі мен себептерін белгілеу.
Қоғамның экономикалық, саяси және әлеумеггік тұрақтылығы мемлекеттік басқарудьщ тиімділігін анықтайтын негізгі факгорлардың бірі. Мемлекеттік басқарудың тиімділігі жүйенің қызметшщ барлық деңгейінде көрініс табады: жеке ұйымнан бастап жерплікгі қоғамға дейін, жергілікгі деңгейден аймақтық, аимақтық қауымдастықтан әлеуметтік жүйе мен оның саяси ұйымы - мемлекетке дейін. Тиімділік әрбір деңгейде мақсатгар мен нәтижелер салмағын, мақсаттарда керініс табатын басқарушылар мен басқарылатындардың мүдделеріне нәтажелерді сәйкес келуді сипаттайтын өзіндік критерийлермен өлшенеді. Мемлекеттік басқару жүйесінің ішмділігінің жоғары критерийіне оның функцияларының толыққанды жүзеге асуы жатады. Бұл жалпы түрде қоғам мен саяси жүйенің тұрақтылығын, тұтастығын, белгілеп, қауіпсіздігін қамтамасыз етуді, сонымен қатар халықтың барлық топтарының мүдделерін, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды білдіреді.
Мемлекеттің біртұтастығы мен қоғамның бірлігі - мемлекеттік басқару тишдшігінің нәтижесі, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету непзі және халықтың әл-ауқатын арттыру шарты. Ал бұдан билік пен басқаруды ұйымдастырудың жалпыжүйелік нысанының түпкі маңызы туындайды.
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАСҚАРУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Заң шығарушы билік органдарының басқару тәртібі
Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметiн жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы. Парламенттiң өкiлеттiгi оның бiрiншi сессиясы ашылған сәттен басталып, жаңадан сайланған Парламенттiң бiрiншi сессиясы жұмысқа кiрiскен кезден аяқталады.Парламенттiң өкiлеттiгi Конституцияда көзделген реттер мен тәртiп бойынша мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы мүмкiн.
Парламенттiң ұйымдастырылуы мен қызметi, оның депутаттарының құқықтық жағдайы конституциялық заңмен белгiленедi.
1. Парламент Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi бар Қазақстан Республикасының заңдары, Парламенттiң қаулылары, Сенат пен Мәжiлiстiң қаулылары түрiнде заң актiлерiн қабылдайды.
2. Республиканың заңдары Республика Президентi қол қойғаннан кейiн күшiне енедi.
3. Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар әр Палата депутаттары жалпы санының кемiнде төрттен үшiнiң көпшiлiк даусымен енгiзiледi.
4. Конституциялқ заңдар Конституцияда көзделген мәселелер бойынша әр Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде үштен екiсiнiң көпшiлiк даусымен қабылданады.
5. Парламент пен оның Палаталарының заң актiлерi, егер Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутаттары жалпы санының көпшiлiк даусымен қабылданады.
6. Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселелері бойынша кемінде екі оқылым өткізу міндетті.
7. Республиканың заңдары, Парламент пен оның Палаталарының қаулылары Конституцияға қайшы келмеуге тиiс. Парламент пен оның Палаталарының қаулылары заңдарға қайшы келмеуге тиiс.
8. Республиканың заң және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiн әзiрлеу, ұсыну, талқылау, күшiне енгiзу және жариялау тәртiбi арнаулы заңмен және Парламент пен оның Палаталарының регламенттерiмен реттеледi.
Сенат конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті тағайындайды.Сенат депутаттарының өкiлеттiк мерзiмi - алты жыл.
Қазақстан Республикасының азаматтығында тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады. Жасы отызға толған, жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан адам Сенат депутаты бола алады.
Сенаттың қызметіне мыналар жатады:
1) Қазақстан Республикасы Президентiнiң ұсынуымен Республиканың Жоғарғы Сотының Төрағасын және Жоғарғы Сотының судьяларын сайлау мен қызметтен босату, олардың анттарын қабылдау;
2) Республика Президентінің Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын, Бас прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауына келісім беру;
3) Республиканың Бас Прокурорын, Жоғарғы Сотының Төрағасы мен судьяларын оларға ешкiмнiң тиiспеуi жөнiндегi құқығынан айыру;
4) Мәжілістің өкілеттіктері мерзімінен бұрын тоқтатылуына байланысты, ол уақытша болмаған кезеңде Республика Парламентінің конституциялық заңдар мен заңдар қабылдау жөніндегі функцияларын орындау;
5) Конституциямен Парламент Сенатына жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Мәжілістің қызметіне мыналар жатады:
1) Парламентке енгізілген конституциялық заңдар мен заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және осы жобаларды қарау;
2) Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен Республика Президентіне Республика Премьер-Министрін тағайындауға келісім беру;
3) Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлау;
4) Конституциямен Парламент Мәжілісіне жүктелген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Мәжілістің тоқсан сегіз депутатын сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Мәжілістің тоғыз депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды. Мәжіліс депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымы өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын өткізіледі.Қазақстан Республикасының азаматтыєында тұратын және оның аумағында соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады. Жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс стажы бар, тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан, жасы жиырма беске толған адам Мәжіліс депутаты бола алады.
Депутаттар Парламентте мынадай бірлестіктер құруға құқылы:
1) фракция - депутаттардың ұйымдасқан тобы. Бұл саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің атынан құрылып, заңда белгіленген тәртіп бойынша тіркелген топ болуы мүмкін; ол Парламентте саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің мүддесін білдіру мақсатында құрылады;
2) депутаттық топ - депутаттардың өз өкілеттігін жүзеге асыру, сайлау округтерінде бірлесіп жұмыс істеу үшін құрылатын бірлестігі.
Депутат халықтың Парламенттегі өкілі ретінде әдептілік нормаларын сақтауға тиіс. Парламент регламентінде мінез-құлық нормаларын айқындайтын депутат этикасының ережелері белгіленген. Депутаттар өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде де, қызметтен тыс уақытта да соларды басшылыққа алуға тиіс. Депутат этикасының ережелеріне мынадай нормалар жатады:
* депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарының жұмысына қатысушы барлық адамдарға құрметпен қарауға тиіс;
* депутаттар өздерінің сөйлеген сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың абыройы мен ар-намысына нұқсан келтіретіндей негізсіз кінәлар тақпауға, дөрекі, балағат сөздер қолданбауға тиіс.
* депутаттар заңсыз және зорлықты әрекеттер жасауға шақырмауға тиіс;
* депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы органдарының т.б. қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуге тиіс.
Парламент негізгі заң шығарушы орган. Парламенттің сессиясы оның палаталарының бірлескен және бөлек отырыстары түрінде өткізіледі. Парламенттің үйлестіруші органдары - бюро, жұмыс органдары - тұрақты комитеттері, бірлескен комиссиялары болып табылады. Президент мемлекеттің жоғарғы қызметкерлерін тағайындағанда парламент келісімін береді, олардан есеп алады, соғыс және бітім мәселелерін шешеді, халық референдум тағайындау туралы бастама көтереді, конституциялық заңдылық туралы жыл сайын жолдауын тыңдайды, өзінің ішкі сұрақтарын шешеді, және басқа да Конституция жүктеген өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Парламенті депутатының өкілеттігі. Депутат Парламент сессиясында және оның өзі құрамына кіретін органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс құқығын пайдаланады. Депутат Парламент пен оның Палаталарының үйлестіруші және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға; сессияның күн тәртібі жөнінде ұсыныстар мен ескертпелер енгізуге; Парламенттің сессиясында Палаталарға есеп беретін лауазымды тұлғалардың есептерін тыңдау жөнінде ұсыныстар енгізуге; Парламент Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын не Парламент пен оның сенаты тағайындауға келісім беретін лауазымды тұлғалардың кандидатуралары жөнінде өз пікірін айтуға, Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек отырыстарында қарау үшін ұсынылатын мәселелер бойынша Палаталар Бюросына ұсыныстар енгізуге; Парламент пен оның Палаталары органдарының отырыстарында қарау үшін мәселелер ұсынуға; депутаттық сұрау салуға; Парламент қабылдайтын зандардың, қаулылардың, басқа да актілердің жобаларына түзетулер енгізуге; азаматтардың қоғамдық мәні бар пікірлерімен Парламент депутаттарын таныстыруға; басқа да өкілеттіктерді жүзеге асыруға хақылы.
Депутат Парламенттің және оның өзі құрамына сайланған органдарының жұмысына қатысуға міндетті. Депутат өзінің дауыс беру құқығын тікелей өзі жүзеге асырады. Өзінің дауысын басқа бір депутат арқылы беруге хақысы жоқ. Депутат кез келген мәселелер мен ұсыныстарды Палаталардың қарауына енгізуге, мәселелерді қарауға әзірлеу және солар бойынша шешімдер қабылдау ісіне қатысуға, сондай-ақ қабылданған шешімдерді жүзеге асыруды ұйымдастыру, олардың орындалуын бақылау ісіне қатысуға хақылы.
Депутаттық сұрау салу депутаттың мемлекеттік органның лауазымды тұлғасына осы органның немесе сол лауазымды адамның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме беруін немесе өзінің көзқарасын баяндауын ресми түрде сұраған талабы болып табылады.
Парламент депутаты премьер-министр мен үкімет мүшелеріне, Ұлттық банкінің төрағасына, Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелеріне, бас прокурорға, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасына, Республикалық бюджеттің атқарылуын тексеру жөніндегі есеп комитетінің төрағасы мен мүшелеріне сұрау салуға құқығы бар.
Лауазымды тұлға сұрауға жауапты Парламенттің немесе Палатаның пленарлық отырысында береді. Депутаттың сұрау салуына қайтарылған жауап пен оны талқылаудың қорытындысы бойынша Парламенттің немесе оның Палатасының қаулысы қабылданады.
Депутат өз жұмысында ешкімге де тәуелді емес. Депутаттық міндеттерді орындауға кедергі жасау мақсатымен депутатқа немесе оның жақын туыстарына қай түрде де ықпал жасау әрекеті үшін жауапқа тартылады. Депутаттар алдындағы өз міндеттерін орындамайтын, оған көрінеу жалған ақпарат беретін, депутат қызметінің кепілдігін бұзатын мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, ұйымдарының лауазымды тұлғалары да жауапқа тартылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы депутаттың аманатты мандатынан бас тартты. Бұрын сайлаушылар өздерінің депутаттарына мандат беретін де, егер депутат сайлаушылардың сенімін ақтамаса, оны кері шақырып алуға болатын. 1995 жылғы Конституция бойынша депутат өз сайлаушыларының атынан ғана өкілдік етпейді, ол Қазақстанның барлық сайлаушылары атынан өкілдік етеді. Сондықтан Парламент депутаты енді ешқандай аманатты мандатпен байланысты емес. Сайлаушыларға депутатты кері шақырып алу құқығының жоқтығы депутат сайлаушылар алдындағы өзінің жауапкершілігін сезінбеуге тиіс деген сөз емес. Парламенттік каникул кезінде депутаттар өздерінің сайлау округтеріне барып, сайлаушылармен кездеседі, олардан түскен шағымдарды, арыздарды қарайды. Ондай ұсыныстар, арыздар депутаттардың сайлаушылар көтерген мәселелердің дұрыс және дер кезінде шешілуіне көмектеседі; депутаттар қоғамдық пікірді зерттеп, қажет болған жағдайда мемлекеттік биліктің тиісті органдарына, қоғамдық бірлестіктерге ұсыныстар енгізе алады. Депутаттық қызметтің мәселелері бойынша депутат мемлекеттік органдар мен ұйымдарға, қоғамдық бірлестіктерге кедергісіз баруға, олардың басшыларының, басқа да лауазымды адамдардың дереу қабылдауында болуына құқылы.
Депутат халықтың Парламенттегі өкілі ретінде әдептілік нормаларын сақтауға тиіс. Парламент регламентінде мінез-құлық нормаларын айқындайтын депутат этикасының ережелері белгіленген. Депутаттар өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде де, қызметтен тыс уақытта да соларды басшылыққа алуға тиіс. Депутат этикасының ережелеріне мынадай нормалар жатады:
oo депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарының жұмысына қатысушы барлық адамдарға құрметпен қарауға тиіс;
oo депутаттар өздерінің сөйлеген сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың абыройы мен ар-намысына нұқсан келтіретіндей негізсіз кінәлар тақпауға, дөрекі, балағат сөздер қолданбауға тиіс.
oo депутаттар заңсыз және зорлықты әрекеттер жасауға шақырмауға тиіс;
oo депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы органдарының т.б. қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуге тиіс.
Парламент өзінің жұмысын сессия тәртібімен жүргізеді. Сессия біріккен және оңаша Палаталар отырысынан, Палата бюроларынан, Палаталардың тұрақты комитеттері мен бірлескен комиссияларынан тұрады. Жаңадан сайланған Парламенттің бірінші сессиясын сайлау қорытындылары жарияланғаннан және әр Палата депутаттарының үштен екісі сайланғаннан кейін отыз күннен асырмай Республика Президенті шақырады. Парламент сессиясын Республика Президенті Сенат пен Мәжілістің бірлескен отырыстарында ашады, сондай отырыста жабылады.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында неғүрлым маңызды мәселелер қаралады. Мысалы, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Мұндай мәселені тек Президент қана ұсына алады. Конституция тұрақты және байсалды болуға тиіс, сондықтан оған өзгерісті жиі енгізе беруге болмайды. Парламент Палаталарының бірлескен отырыстарында Конституцияға өзгеріс енгізбейтін Конституциялық заңдар қабылданады. Конституциялық заңдардың көмегімен Парламенттің, Президенттің, Үқіметтің, Конституциялық кеңестің, сондай-ақ сот органдарының өкілеттігі анықталады. Конституциялық заңдардың көмегімен Парламент, Президент, жергілікті өкілді органдар (мәслихаттар) сайлаудың, сондай-ақ референдум (бүкілхалықтық дауыс беру) өткізудің тәртібі белгіленеді.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында республикалық бюджет, оның орындалуы туралы үкіметтің есебі қаралып, бекітіледі. Мемлекет пен халық үшін, әрбір адам үшін бюджеттің маңызы зор. Өйткені мемлекеттік мектептерді, институттарды, емдеу мекемелерін ұстауға, оқытушыларға, дәрігерлерге, ғалымдарға, мемлекеттік қызметкерлерге айлық төлеуге, әскерді жарақтандыруға қажетті қаражат бюджеттен бөлінеді. Сондықтан халықтың өкілдері ретінде депутаттар бюджетке кірістің қалай жиналатынын, халықтың ақшасы қандай мақсатқа қалай жұмсалатынын қатаң бақылап отыруға тиіс.
Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында Президентке Парламенттің заң шығарушы өкілеттігін беру туралы мәселе шешіледі. Егер Парламент Президентке заң шығарушы өкілеттікті беру қажет деп шешетін болса, онда Президент заңдарды өзі қабылдауға құқықты болады. Президент заң шығарушы органға айналып кетпеуі үшін, оған заң қабылдау құқығы бір жылға дейінгі мерзіммен беріледі.
Мәжіліс пен Сенат бірлескен отырыста басқа да маңызды мәселелерді шешеді.
Енді Мәжіліс пен Сенаттың жеке-жеке қандай іспен айналысатынын қысқаша қарастырып өтейік.
Мәжіліс заң жобаларын қарайды. Парламент депуттары мен Үкіметке заң шығарушылық бастама жасау құқығы беріледі. Бұл құқықтың мәнісі - Мәжілістің қарауына заң жобаларын енгізу құқығы тек депутаттар мен үкіметте ғана болады деген сөз. Азаматтарда, мемлекеттік органдарда (үкіметтен басқаларында) заң шығарушылық бастама құқығы болмайды, бірақ олар заң жобаларын жасап, депутаттарға, үкіметке бере алады.
Мәжіліс заң жобасын егжей-тегжейлі қарайды. Жобаның әрбір бабы, әрбір ережесі жеке-жеке талқыланады. Заң жобасы барлық талапқа сай келеді деп әбден көздері жеткенше, ол бірнеше қабат талқылануы мүмкін. Сонан соң заң жобасы депутаттардың дауыс беруіне қойылады. Егер Мәжілістің барлық депутаттарының жартысынан астамы заң жобасы үшін дауыс берсе, ол кабылданды деп саналады. Содан кейін заң жобасы Сенаттың қарауына жіберіледі. Онда да заң жобасы түбегейлі талқыланады да, одан өрі қабылдау керек пе, әлде қайтару керек пе деген мәселе дауысқа қою арқылы шешіледі. Егер Сенат депутаттарының жартысынан көбі заң жобасын жақтап дауыс берсе, заң қабылданды деп есептеледі. Тек осыдан кейін ғана заң жобасы заң деп саналады. Алайда заңға Президент қол қоюы керек. Егер ол заңға қол қойса, онда заң қолданысқа жарайды, яғни, басқаша айтқанда, заңи күшіне енеді. Осы сәттен былай қарай барлық мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, қоғамдық бірлестіктер, азаматтар мен шетелдіктер заңның ережелерін орындауға тиіс.
Президент заңға қол қоймауы да мүмкін. Бұл вето қою деп аталады. Онда Президент заңның кемшіліктерін көрсетіп, оны кері қайтарады. Мұндай жағдайда Парламент заңды қайтадан қарап, Президенттің ескертулерін еске алады. Содан кейін заң тағы да Президенттің қол қоюына тапсырылады.
Көріп отырғанымыздай, заңдарды қабылдау тәртібі онай емес. Олай болатын себебі - заң нормативтік акт болып табылады, онда Конституциядан кейінгі жоғары заңи күш болады. Заң Конституцияға қайшы келмеуге тиіс. Сонымен қатар басқа нормативтік актілердің барлығы да заңдарға қайшы келмейтін болуға тиіс. Сондықтан да заңдар қоғамның, әрбір адамның өміріндегі неғұрлым маңызды мәселелер бойынша қабылданады. Конституцияда былай деп жазылған: заңдар азаматтардың құқығы, бостандықтары мен міндеттері, меншік, салық салу, мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызмет істеуі, мемлекеттік және әскери қызмет, білім беру, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау, қорғаныс пен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету т.с. мәселелер бойынша қабылданады.
Парламент жұмысы демократиялық негізде жүргізіледі. Заң жобаларын әзірлеуге мамандар - заңгерлер, экономистер, социологтар, инженерлер, дәрігерлер т.б. қатыстырылады. Мәселелерді алдын ала талқылау үшін Мәжіліс пен Сенат парламенттік тыңдаулар өткізеді, оған ғалымдар, мемлекеттік органдардың қызметкерлері, жұртшылық, радио, теледидар, газет өкілдері шақырылады. Парламенттік тыңдаулардың қорытындысы бойынша депутаттарға ұсыныстар кабылданады.
Мәжіліс пен Сенат өз қызметтерінің мәселелері бойынша үкімет мүшелерінің есептерін тыңдауға құқылы. Егер үкімет мүшесі жұмысты нашар істесе, заңдарды орындамайтын болса, онда Мәжіліс немесе Сенат оған сенімсіздік білдіру туралы шешім қабылдап, оны қызметтен босату немесе тіпті қылмыстық жауапкершілікке тарту жөнінде Президентке ұсыныс жасай алады.
2.2 Атқарушы билік органдардың басқару тәртібі
Ү к і м е т:
1. Үкiмет Қазақстан Республикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық жасайды.
2. Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты.
3. Конституцияның 57-бабының 6)-тармақшасында көзделген ретте Үкiмет мүшелерi Парламент палаталарына есеп бередi.
4. Үкiметтiң құзыретi, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртiбi конституциялық заңмен белгiленедi.
Қазақстан Республикасының Үкiметi:
1) мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабiлетiнiң, қауiпсiздiгiнiң, қоғамдық тәртiптi қамтамасыз етудiң негiзгi бағыттарын әзiрлейдi және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;
2) Парламентке республикалық бюджеттi және оның атқарылуы туралы есептi ұсынады, бюджеттiң атқарылуын қамтамасыз етедi;
3) Мәжiлiске заң жобаларын енгiзедi жіне заңдардың орындалуын қамтамасыз етедi;
4) мемлекеттiк меншiктi басқаруды ұйымдастырады;
5) Республиканың сыртқы саясатын жүргiзу жөнiнде шаралар әзiрлейдi;
6) министрлiктердiң, мемлекеттiк комитеттердiң, өзге де орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың қызметiне басшылық жасайды;
7) Республиканың министрлiктерi, мемлекеттiк комитеттерi, өзге де орталық және жергiлiктi атқарушы органдары актiлерiнiң күшiн толық немесе қолданылу бөлiгiнде жояды немесе тоқтата тұрады;
8) Үкiмет құрамына кiрмейтiн орталық атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
9) өзiне Конституциямен, заңдармен және Президент актiлерiмен жүктелген өзге де қызметтердi орындайды.
Қазақстан Республикасының Премьер-Министрi:
1) Үкiмет қызметiн ұйымдастырып, оған басшылық жасайды және оның жұмысы үшiн дербес жауап бередi;
2 ) Үкiмет қаулыларына қол қояды;
3) Үкiмет қызметiнiң негiзгi бағыттары жөнiнде және оның аса маңызды барлық шешiмдерi жөнiнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz