Еңбекке сұрныс көлемі жалақы көлеміне кері байланыста

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек нарығы, еңбек сұранысы мен ұсынысы
1.2 Еңбек нарығының ерекшелігі
1.3 Еңбек нарығының шетелдік реттеу үлгілері

2 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстандық еңбек нарығында бәсеке қабілеттілікке жетудің маңызды көрсеткіштері
2.2 Еңбек ресурстарының тиімділігін қолдану шаралары

3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасы бойынша 2010 - 2012 жж. еңбек нарығының негізгі индикаторлары
3.2 Еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамуды жетілдіру жолдары

ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер
3

5
5
6
11

14

14
18

24

24

27

29
30

Кіріспе

Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат - ол халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшылар санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс заңдары, жұмыс күшін сату - сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы да байқалып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты халыққа жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына ену стратегиясында өнімдерді экспортқа шығаруға бағдарланған өндірістерді, оның ішінде кластерлік өндірісті дамыту керек екендігі айтылған болатын.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде. Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта даярлау бүгінгі күннің талабы.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау, қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының еңбек нарығын реттеу және жетілдіру бойынша ғылыми тәжірибелік ұсыныстар жасау болып табылады. Курстық зерттеу мақсатына, еңбек нарығын дамытудың ерекшеліктеріне сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
- еңбек нарығының жалпы теориялық -әдістемелік негіздерін зерттеу;
- еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік - экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығының қазіргі жағдайына талдау жасап, тиімділік деңгейі мен салааралық ерекшіліктерін анықтау.
Зерттеу пәні болып еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың жетілдіру жолдары таңдалды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде еңбек нарығы мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және статистикалық органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы талдау, материалдарды графикалық өңдеу, экономикалық-математикалық болжамдау, зерттеудің әдістерін қолданумен негізделеді.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика Агентігінің, Халықаралық еңбек ұйымының, Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің және әлеуметтік бағдарламалар Департаментінің материалдары зерттеу жұмысының негізгі ақпараттық базасын құрады.
Курстық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

1.1 Еңбек нарығы, еңбек сұранысы мен ұсынысы

Еңбек нарығы нарықтық экономиканың бөлінбес бөлігі болып табылады. Ол жұмыс істейтін басқару күшімен кадр бөлімі, оқу және зерттеу орталықтары, сонымен қатар әлеуметтік қызмет корпорациялары, мемлекеттік мекемелер, коммерциялық емес ұйымдар және т.с.с.
Нарықтық экономикаға өту өзіне қажет еңбек нарығы мен жұмыс күшін еріксіз тартады.
Еңбек нарығы-бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы, олардың тепе-теңдік бағасы мен саны, сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер етуімен анықталады. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарық агенттері, олар еңбек нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныс тетіктері арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта болып табылады.
Еңбек нарығы деп қызмет атқарып жүрген жұмыс күші нарығын айтамыз. Қазақстанда еңбек нарығы әлі де болса өркениетті елдердегідей қалыптаса қоймаған.
Бұл елдердің өзінде еңбек нарығы тетіктерінің бір - бірімен үйлесуінде айтарлықтай айырмашылықтар бар, яғни, еңбек нарығының көп түрлері мен модельдері болады.
Еңбек нарығының қызмет ету ауқымына байланысты оның екі түрін ажыратуға болады:
- сыртқы еңбек нарығы (салааралық, макроэкономикалық ұғымдар);
- ішкі еңбек нарығы (сала ішіндегі, микроэкономикалық ұғымдар).
Сыртқы еңбек нарығы дегеніміз жұмыс күшінің облыстық, салааралық деңгейде жылжуға бейімделген процесстерін, яғни, жұмыс орындарын еңбеккерлермен фирма арасында ауыстыру жолымен толтырады. Ішкі еңбек нарығы еңбеккерлердің фирма ішінде жылжуына бейімделген.
Еңбек нарығы басты үш қызмет атқарады :
1) әлеуметтік қызметте адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс жағдайының әдеттегідей дәрежесі мен жұмыскерлердің өндірістік қабілетін тиісті дәрежеде ұдайы өндіруді қамтамасыз ету;
2) экономикалық қызметте еңбекке тиімді түрде тарту, оны бөлу, реттеу және пайдалану;
3) ынталандыру қызметі бәсекеге қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуіне, біліктіліктің жоғарылауына, мамандықты ауыстыруға мүмкіндік тудырады.
Маркстік ілімге қарсы батыс теорияларында еңбек тауар деп саналады. Нарықтык экономикада "еңбек нарығы" термині қолданылып, жұмыс күшіне еңбекке кабілетті халыктың белгілі бір тобын жатқызып жүр.
Қазақстандық экономикалық әдебиеттерде зерттеушілердің біреуі "еңбек нарығы" терминін қолданса, ал екінші біреулері "жұмыс күшінің нарығы" терминін қолдануда. Соған байланысты осы екі терминнің біреуін, яғни "еңбек нарығы" терминін қолданған дұрыс деп ойлаймын.

1.2 Еңбек нарығының ерекшелігі

Еңбек нарығының ең негізгі айырмашылығы онда ұсынылған тауар қасиетіне байланысты. Сонда осы нарықта не сатылады, не сатып алынады? Бүл сұрқтың жауабы мынадай - әрине, еңбек. Бірақ еңбек дегеннің өзі жұмысшының қызметі, оның игіліктер өндіргенде дене және ой еңбегіне жұмсалған энергиясы. Еңбек адамнан бөлінбейді, ол - жеке түлғаның өмір сүру формасы. Яғни осыдан еңбекті экономикалық, саяси тұрғыдан еркін қоғамда не сатуға, не сатып алуға болмайды. Ерікті адам сатылмайды (қүлиеленушілік мемлекеттер сияқты) және де адамға тиісті қызметтерді де сату, сатып алуға жатпайды, еңбекті де осы тұрғыдан қарастыруға болады. Еңбек нарығында еңбек емес, жұмыс күші сатылады. Жұмыс күшінің саны мен сапасы көптеген факторларға байланысты: жұмысшының кәсіби дайындылығы, квалификациясы, тәжірибесі, жауапкершілігі және де т.б. Жұмыс күшін сату - сатып алуы ерікті жұмысшының келісіліп алынған шарттар бойынша жұмысқа орналасуы ( алынуы ) арқылы жүзеге асады. Шарттар көбінесе жұмыс күнінің үзақтығына, жалақының көлеміне, лауазымына және т.б. аспекттер бойынша жасалынады. Жұмысшыны жұмысқа алған уақытта - мемлекет немесе кәсіпкерлік қызмет көрсетуді қолдануды сатып алады, ал еңбектің иегері болып жұмысшының өзі қалады. Сол себептен еңбек нарығы дегенде біз еңбекті тікелей сату немесе сатып алу емес, жұмыс күшін сату немесе сатып алуды қарастырамыз. Әрі қарай еңбек нарығы дегенде біз осы үғымда қарастырамыз.
Еңбек нарығындағы сұрныс басқа да ресурстар нарығындағы сияқты туынды, ол тікелей осы ресурсты қолданып өндірілген тауарлар сұрнысына байланысты. Мысалға, сапалы жолдарға деген қажеттіліктің жоғарылауы жол жұмысшыларына сұранысты арттырады, ал автокөлікке сұраныстың түсуі автокөлік жасаушы жұмысшылардың қызмет көрсетуіне сұранысты түсіреді.
Жоғарыда айтылған тауардың ерекшелігі мен формасының нарықтағы сату, сатып алуы осы нарықтың төмендегідей ерекшеліктерін көрсетеді:
- біріншіден, сатушы мен сатып алушының үзақ мерзімді қарым қатынасы. Басқа түтыну нарықтарында сатушы мен сатып алушының қарым- қатынасы сату объектісін сатып алушының меншігіне берумен аяқталады. Ал еңбек нарығында сатушы мен сатып алушының қарым - қатынасы келісім - шартта белгіленген уақыт аралығында жүргізіледі. Сатушы мен сатып алушының қарым - қатынасының үзақтығы қызмет көрсетуді сату мен сатып алу операцияларына байланысты.
- екіншіден, еңбектің ақшалық емес факторлары ( жоғары мәртебе, еңбек ету жағдайы, денсаулыққа қауіпсіздігі, кәсіби өсу, жұмыс орнындағы моральді климат) үлкен роль атқарады.
- үшіншіден, әр түрлі институционалды қүрылымдардың кәсіби бірлестіктер, мемлекеттің жұмыспен қамтамасыз ету, кәсіби деңгейін көтеру саясаты, кәсіпкерлер бірлестігі, т.б. Бүл негізінен қызмет көрсетуді сатушылар - жалданған жұмысшылар халықтың басты тобын құрайтынына тікелей байланысты. Ал жалданып жұмыс істеу олардың табыс көзі.
Жалақы түтынушылардың ең негізгі табыс көзі, сол себептен жалақы түтынушылардың сұрнысы мен тауарлардың бағасына әсер етеді. Жалақы дегенде біз еңбек деген өндіріс факторынан алғандағы табысты айтамыз. Егер түптеп қарастыратын болсақ, жалақы дегенде біз бір уақыт көлеміндегі еңбек бірлігін қолданғанды айтамыз.
Жалақының номиналды және нақтылы екі түрі бар. Номиналды жалақы дегеніміз жалданған жұмысшының жұмыс істеген сағатына, күніне, аптасына, айына, жылына алатын ақша көлемі. Номиналды жалақыныңкөлеміне қарай жалақының деңгейін, табысты біле аламыз.Нақтылы жалақы дегеніміз алынған ақша көлеміне сатып алуға болатын игіліктер мен қызметтер жиынтығы. Ол номиналды жалақыға тікелей байланысты және керісінше, түтыну тауарларының, ақылы қызметтердің қүнына, сонымен қатар жұмысшының төлейтін салығына байланысты.
Жұмыс күшіне баға сұрныс пен ұсынысқа байланысты қойылады. Еңбек нарығында сұрныс субъектісінің ролін мемлекет немесе кәсіпкерлік, ал үй шаруашылығы - ұсыныс субъектісі болады.
Жетілген бәсеке жағдайында кәсіпкерлердің жұмысқа жалдаған жұмысшылар саны мынадай екі көрсеткішпен анықталады: жалақының көлемі мен тауардың шекті қүндылығы ( ақшалай өлшемде ). Жалданған жұмыскерлердің саны көбейген сайын шекті өнімнің көлемі азаяды. Қосымша еңбек бірлігінің көбею шекті еңбек өнімінің ақшалай қүны жалақы көлемімімен теңесетін болған жағдайда тоқтатылады.
Еңбекке сұрныс көлемі жалақы көлеміне кері байланыста. Жалақының өсуі кезінде басқа жағдайларды тұрақты деп алсақ, кәсіпкер тепе - теңдікті сақтау мақсатында еңбекті қолдануды азайту керек, ал жалақы көлемі төмендеген кезде еңбекке сұрныс көлемі көбейеді. Жалақының көлемі мен еңбекке сұрныс көлемінің арасындағы қатынасты еңбекке сұрныс қисығы арқылы көре аламыз.
Абцисса осінде қажет ететін жұмыс күшінің көлемі ( L), ал ординат осінде жалақының мөлшері (W ) көрсетілген.

W

DL қисығындағы әрбір нүкте жалақының әр мөлшеріндегі еңбекке сұрныс көлемін көрсетеді. Қисықтың кері бағыты жалақының өте аз мөлшерінде сұраныс көлемінің көп екендігін және керісінше, жалақының ең көп мөлшерінде еңбекке сұраныс мөлшерінің аздығын байқаймыз.Еңбекке сұраныс көлемінің функциясы басқаша. Абцисса осінде қажет ететін қызмет көрсетудің көлемі ( L ), ал ординат осінде жалақының мөлшері ( W ) көрсетілген.
W

Еңбек ұсыныс көлемі де жалақының мөлшеріне байланысты. Еңбек нарығында сатушылар жетілген бәсеке жағдайында жалақы мөлшерінің өскен кезінде қызмет көрсетуге ұсыныс көлемін үлғайтуға тырысады. Сол себептен еңбек ұсыныс қисығы оң бағытта.
Еңбек ұсынысының SL қисығы жалақының мөлшері өскен жағдайда жұмыс күшіне ұсыныс көлемі өскенін, ал жалақы мөлшері төмендегенде еңбекке ұсыныс көлемі азайғанын көрсетеді. Қоғамдағы көптеген факторлар жалпы ұсыныс көлеміне, саны мен сапасына әсер етеді. Факторларға халықтың жалпы саны, экономикалық белсенді халықтың мөлшері, жұмыс күнінің орташа үзақтығы, кәсіби құрамы және т.б. жатады.
Еңбекке сұраныс пен ұсыныс қисықтарын қоспай тұрып тағы да бір өте қызық экономикалық құбылысқа тоқталайық. Яғни бұлар : алмастыру эффектісі мен табыс эффектісі. Бүл жағдайды біз жеке индивидумның еңбек ұсынысы жалақының мөлшері өскен кезде қалай өзгеретінін зерттегенде көре аламыз. Бір қарағанда, еңбекке ұсыныс көлемі өсу керек. Бірақ олай емес.
Графикте жалақының берілген мөлшерінде жұмысшының істейтін уақытының жалпы мөлшері берілген. Бұл қисық сұраныс немесе ұсыныс қисықтарынан өзгеше.

W
L SL қисығы Li

I нүктесінде бізді қызықтыратын қисықта еңбек күшіне ұсыныс көлемінің жалақының жоғары мөлшерінде жоғары екенін анықтаймыз. Бірақ
I нүктесінен өткеннен соң SL қисығы бағытын өзгертеді. Қисық өз бағытын кері бағытталып ордината осіне барынша таянады. Бүл өте қызық парадокс, жалақының жоғары мөлшерінде жұмыс күшінің ұсынысы азаяды. Осыдан жалақының тек белгілі бір мөлшеріне дейін ғана ұсыныс көлемі артады, ал одан кейін кеми бастайды. Жалақы мөлшерінің өсуі ұсыныс көлемінің үлғаю мен кішіреюіне әкеледі. Бүл сонда қалай?
Жалақы мөлшері ұлғайған сайын бір сағаттағы істелген жұмыс көлеміне төлем де жоғары болады, ал әр бос өткізілген уақыт жұмысшы үшін бос, далаға кеткен уақыт, сол уақытта табыссыз қалдық дейді. Осы
9табыс бос уақытты жұмыс уақытына айналдырған кезде ғана мүмкін болады. Сәйкесінше, бос уақыт жұмыс уақытымен ауыстырылады, осы қосымша уақыт аралығында қосымша өнім өндіріледі. Жоғарыда айтылғандарды алмастыру эффектісі деп атаймыз. Берілген графикте I нүктесіне дейінгі аралықта алмастыру эффектісі көрсетілген.
Табыс эффектісі алмастыру эффектісіне қарағанда керісінше және жұмысшының жоғары материалды қамтамасыз етілуі кезінде байқалады. Күнделікті нан табудың мәселелері шешілген кезде бос уақытты өткізу жайлы біздің көзқарасымыз өзгереді. Оған бос уақыт бүрынғыдай қосымша жалақы сияқты көрінбейді. Жоқ, бүл демалу уақыты болып көрінеді және жалақыға қосылмай қалған қаржыны есептемейді. Жоғары деңгейлі жалақы да бүған мүмкіншілік береді. Осыдан тек қана көбірек тауарлар сатып алу ғана емес, көбірек бос уақыт алуға да талаптанады. Ал осыны еңбекке ұсыныс көлемін азайту арқылы ғана іске асыруға болады. Ол үшін бос уақытты қода бар ақшаға емес, бос уақыт үшін жалақыдан алынатын алымға сатып алу керек. Қисық I нүктесінен өткеннен кейін табыс эффектісі басым бола бастайды, бүл жоғары жалақы мөлшерінде ұсыныстың төмендеуіне әкеледі. Жұмысшы көбірек дем алуға үмтылады.
Қай эффектінің басымырақ екеніне жауап табылмаған. Бірақ айта кететін бір жайт, бүл қарастырып отырғанымыз тек жеке индивидтің ұсынысымен байланысты.
Ұсыныс және сұрныс қисықтарын біріктіре отырып өз зерттеуімізді әрі қарай жалғастырайық.

Сұраныс және ұсыныс қисықтарының қиылысу Е нүктесіне көңіл аударайық. Бұл нүктеге графиктеде көрсетілген жалақы мөлшері WE мен осы мөлшердегі LE ұсынысты көрсетеді. Е нүктесінде еңбекке сұрныс көлемі еңбекке ұсыныс көлеміне тепе тең жағдайда. Бүл дегеніміз осы мөлшерде жалақы төлейтін кәсіпкер өзіне қажетті жұмыс күшін ала алады, яғни жұмыс күшіне сұрныс толығымен қанағаттандырылады. Нарықтық тепе - тең жағдайында барлық жұмысшылар жұмыспен қамтамасыз етілген. Е нүктесі жұмысшылардың толығымен жұмыспен қамтылғанын көрсетеді.
Жалақының WE басқа мөлшерінде еңбек нарығындағы тепе - теңдік жағдайы бұзылады. Еңбекке сұрныс пен ұсыныстың сәйкес келгенінде жалақы нарықта тепе - теңдік мөлшері ретінде анықталады.
Жалақы мөлшерінің тепе - тең жағдайынан жоғары болуы W еңбек нарығындағы ұсыныстың сұрныстан жоғары болғанын көрсетеді ( О - Ls ) . Осы жағдайда толық жұмыспен қамтылудан ауытқу болады, барлық жұмыс күшін сатушыларға жұмыс орны жетіспейді.Жұмыс күшіне ұсыныс артып кетеді, графикте абцисса осінде LD - Ls көрсетілген.
Жалақы мөлшерінің нарықтық тепе - тең жалақы мөлшерінен төмендеген кезінде (мысалы W) еңбек нарығындағы сұрныс ұсыныстан асады Ls - LD . Себебі ретінде төменгі жалақы мөлшеріне келіспейтін жұмысшылар жетіспегендіктен бос жұмыс орындары пайда болады.
Осы екі жағдай да (жұмыссыздық пен бос жұмыс орындарының болуы) жетілген бәсекелі нарықта тұрақты бола алмайды, олар нарық механизмдері әсерінен толық жұмыспен қамтылуға дейін өзгертіледі.
Шындығында да, еңбекке ұсыныс сұраныстан жалақы мөлшерінің тепе - тең деңгейінен жоғары болған жағдайында көп болғандықтан жұмыссыздар төмен жалақы деңгейіне қарамастан жұмыс істеуге дайын тұрады. Сондықтан жұмысы барлар жұмысынан айырылып қалмау үшін төмен жалақы мөлшеріне жұмыс күшін ұсынуға мәжбүр болады. Кәсіпкерлер төмен жалақы деңгейінде көбірек жұмысшыларды алуға ынталанады. Осыдан жалақының төмендеуіне тек сұрныс емес, сонымен қатар ұсыныс та әсер етеді.
Сұраныс ұсыныстан асқан жағдайда жұмыс берушілер бос орындарды толтыру үшін жалақы деңгейін көбейту арқылы жұмысшыларды жұмыс орындарына шақырады.

1.3 Еңбек нарығының шетелдік реттеу үлгілері

Еңбек нарығы шетелдік әдебиеттерде жеткілікті түрде зерттеліп, айқындалған. Ал, ресейлік Саткина М.А., Гибриков Г.Г. және қазақстандық Н.К. Мамыров және т.б. бір топ ғалымдар еңбек нарығы анықтамасын ғылыми тұрғыдан беруде әр түрлі көзқарасты ұстанады.
Дамыған нарықтық экономикалық жүйеде барлық еңбек өнімдері тәріздес жұмыс күші де тауарлы форманы иеленеді. Неоклассикалық экономикалық теорияда тауарлар мен қызмет көрсетулер, капитал мен инвестициялар нарығымен қатар ерекшеленген жұмыс күші мен еңбек нарығы да қарастырылады. Сондықтан, қазіргі кездегі әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, саяси-шаруашылық тәжірибеде жұмыс күші нарығы мен еңбек нарығы деген ұғымдар бір-біріне сәйкес ұғымдар ретінде қабылданған.
1945 жылы капиталистік елдің экономикалық жағдайы анық түрде ерекшеленді. АҚШ өзінің территориясында әскери қимылдар болмағандықтан өндіріс қуаты және рекордты түрде экономикалық өсу байқалған. Ал керісінше, Батыс Еуропа және Жапония елдері біршама қирауға ұшыраған. Ол елдердің халқы интенсивті құрылыс жұмыстарын жүргізе отырып шығындарға төзуге тура келді. Бұл жағдайлар мысалы, Германия және Жапония елдерінде 40-ші жылға дейін жалғасқан. 30-жылдары экономикалық өсу бүкіл аймақта болды және жұмыссыздықты болдырмады.
Жапониядағы жұмыспен қамтуды басқару. Өмірлік жалдану жүйесінің мағынасы, жұмысшы нақтылы түрде өмір бойы бір кәсіпорында жұмыс істейді, бірте-бірте қызмет баспалдағымен көтеріледі. Білім деңгейіне (орта білім немесе жоғары білімді) байланыссыз жұмысшы карьерасын қарапайым жұмысшыдан бастайды және бір орында 2-3 жылдан көп отырмайды. Өйткені оның жұмыс орнында алған білімін жоғалтуға мұрша бермейді. Ал екіншіден, төменнен бастап, жас маман бірдеңені өзгертуге мүмкіндік алады, басшылардың, қызметтестердің мойындауына жету, репутациясын орнату.
Швециядағы жұмыспен қамтуты басқару.
Қоғамдағы өмірді ұйымдастырудың Шведтік түрі экономикалық және өмірлік деңгейді жоғарлату, экологиялық стандартты қамтамасыз етеді. Бұл модель ерекше технологиялық рента алуды негіздейді, ішкі және әлемдік нарықта елдің алатын
өнімінің жоғары сапасы мен инновациялығы. Әрине Швеция өте жақсы әлеуметтік-экономикалық модельді құруды көздейді.
Швецияның тәжірибесі бойынша жұмыссыздыққа жәрдемақы беру іс-шараларына келесілер жатады:
- кіші және жанұялық кәсіпорынға мемлекеттік субсидиялар мен несилерге жағдай жасау, яғни бастапқы капитал 10 пайызды ғана құрайды, 70 пайызы субсидия, 20 пайызы несие, егер кәсіпорын пайда ала алмаса 4 жылға салықтан босатылады;
- географиялық мобильділік, яғни жұмыс күші тапшылық жерлерге жанұяларды көшіріп апарады. Оларға үй, жұмыс тауып береді , жағдай жасайды;
- қоғамдық жұмыс, негізінен жастарға , құрылыс, жол, қызмет көрсету, 6 айға дейінгі кепілдеме түрде жалақысы 50-100 пайыз болатын ( сол кәсіптің орташа жалақысын есептеп ) жұмысқа алу;
- жеке фирмаларға көмек көрсету, жарты жылға дейінгі 50 пайыздық субсидия беру;
- арнайы техникалық жабдықтау, кәсіпорында мүгедектерге арналған жұмыс орнын дайындау және кәсіпорын иелеріне жұмысқа алғаны үшін субсидиялар төлеу және мүгедектердің жалақысына да субсидиядан ақша шамамен қосылады.

Еңбек нарығын реттеу үлгісі
Қолданыстағы үлгісі
Ерекшелігі
Ескерту
Америкалық үлгі
Жұмысқа алу мен жұмыстан шығу еркіндігі;
Фирма деңгейінде ұжымдық-келісімдікті реттеу
Тұрғындардың еңбек нарығына кірудің қиындығы
Жұмыссыз кедейлердің көптігі
Шведтік үлгі
Жұмыс орындарын құруға, кәсіби даярлау мен қайта даярлауға көп шығын жұмсау
Еңбек нарығына жастардың жұмысқа орналасу қиындығы
Еңбек ақы төлеудің төмен болуы
Жапондық үлгі
Өмірлік жалдану жүйесінің қолданылуы
Бұл жүйе жастардың еңбек етуіне өз әсерін тигізуі
Жастардың қызмет ету аясының тар
болуы
Қазақстандық үлгі
Еңбек нарығын белсенді түрде жүргізу, жұмыспен қамту саясатын іске асыру
Еңбекке орналастыру бойынша жалпы қоғамдық жүйенің жұмыс істемеуі
Жас маманды жұмысқа алу кезінде мемлекет тарапынан кәсіпорындарға қолдау көрсетудің жоқтығы
Ескету-Шетел тәжірибесіне байланысты автордың құрастырған үлгісі

Сурет 1-Еңбек нарығын реттеу үлгілері

Шетелдік тәжірибеде көп уақыт бойына жұмыспен қамту мәселесі қоғамдық келісімде арнайы енгізілмеген. Бірақ 20 ғасырдың 70-жылдары мұнай дағдарысына байланысты өзгерген болатын (1973-1979 жылдар). 1980 жылға дейін жұмыспен қамту бойынша 170 келісім кабылданды. Келісімдерде жұмыс берушілер жұмыскерлерді бір жыл ішінде немесе бірнеше жыл ішінде босатуға міндеттеме алады. Мұндай келісімдер белгілі бір жағдайда және берілген саланың кәсіпорындағы жеткілікті түрде кезекті бағыт ұстанғанда мүмкін болады.
Осы шетел тәжірибесін қолдана отырып Қазақстанның еңбек нарығын реттеу жүйесін жасауға болады. Шетелдің еңбек нарығына байланысты тәжірибесін қарастыра отырып Қазақстан өзінің еңбек нарығын реттеу бойынша үлгісін құруы қажет.

2 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

2.1 Қазақстандық еңбек нарығында бәсеке қабілеттілікке жетудің маңызды көрсеткіштері

Еңбек нарығына сыртқы факторларының әсер етуі әлемдік қоғамдастыққа Қазақстанның ықпал ету дәрежесіне байланысты және ол ықпал ету үдерістерінің дамуы мен республиканың Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруімен күшейе түседі. Халықаралық еңбек бөлінісіндегі өзгерістер қазіргі уақытқа дейін республиканың еңбек нарығына онша әсер етпейді. Әлемдік бағалардың шикізат ресурстары коньюнктурасы экономика мен әлеуметтік саланың дамуына тұрақты әсерін тигізеді.
Мемлекет басшысы бiрнеше мәрте атап көрсеткенiндей, жұмыспен қамту саясаты кедейлiктi еңсеру мен адамдардың әл-ауқатын арттыруда ең негізгі құрал болып отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 27 қаңтар 2012 жылғы Қазақстан халқына арнаған Әлеуметтік - экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында бірінші басымдық - Қазақстандықтардың жұмысқа тартылуы болып белгіленді.
Жұмыспен қамтудың белсенді саясатын жүргізу Қазақстан Республикасының Үкіметі қызметінің негізгі әлеуметтік басымдықтарының бірі болып табылады. Жұмыспен лайықты қамтуды қамтамасыз ету - халықты әлеуметтік қорғаудың негізі, адам ресурстары әлеуетін дамыту және іске асырудың маңызды шарты, қоғамдық байлықтың артуы мен өмір сүру сапасын жақсартудың басты құралы.
Елбасының тапсырмасымен еліміздің еңбек нарығындағы қалыптасқан жағдайды оң шешуге, индустриялық саясатты жүзеге асыру үшін еңбек әлеуетін тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін бұрын - соңды болмаған Жұмыспен қамту - 2020 бағдарламасы әзірленді. Жалпы бұл бағдарлама халық арасында жақсы қабылданып, экономиканың өрлеуіне, оң жетістіктерге жетуіне әсерін тигізуде.
Елбасы көтерген Жұмыспен қамту - 2020 бағдарламасы еңбекке орналастырудың бірқатар маңызды міндеттерін шешуге бағытталып отыр. Оның мәні қарапайым әрі түсінікті: тұрақты әрі өнімді жұмыспен қамту арқылы халықтың табыс деңгейін арттыру. Ол жұмыссыздарға және аз қамтылған қазақстандықтарға бағытталып отыр. Жұмыспен қамтудың алдыңғы бағдарламаларына қарағанда, мұнда өз бетінше жұмыспен қамтылған азаматтарға ерекше көңіл бөлінеді.
Бүгінгі таңда Қазақстанның барлық аймағында жұмыспен қамтудың мемлекеттік бағдарламасы белсенді жүзеге асырылуда. Ол біздің азаматтарға бірегей мүмкіндіктер беріп, ел экономикасына еңбек әлеуетін арттыруға және ұлттық еңбек нарығында импортты белсенді алмастыруға жағдай жасайды. Қазақстан халқы Ассамблеясының XIX сессиясында сөйлеген сөзінде Елбасы: Әлемдегі тұрақсыз экономикалық жағдайға қарамастан, әрбір қазақстандықтың лайықты өмір сүру деңгейіне қол жеткізу мемлекеттік саясаттың басты басымдығы болып қала береді деп атап өтті [4].
2011 жылы осы бағдарламамен 100 мың қазақстандық қамтылған болатын. Биылғы жылы бағдарламаны қаржыландыру 62,3 млрд. теңгені құрап отыр. Енді оның нақты тиімділігі жөнінде айтар болсақ, ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Гүлшара Әбдіхалықованың мәліметіне сүйенсек, 2012 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша, бағдарламаға қатысуға ниет білдіріп, әлеуметтік келісім-шартқа қол қойғандар саны 58,6 мың адамды құрады. Ауқымды жоба 31 мың адамға кәсіби білім алуға мүмкіндік берді. 1 435 қатысушы шағын несиелер алды, оның орташа мөлшері 1 млн 862 мың теңгені құрады. Еліміздің 10 аймағында еңбек ресурстарын ұтымды қамтамасыз ету мақсатында ерікті қоныстанушылар үшін 212 жеке тұрғын үй және 13 көппәтерлі үй салынды.
1,5 млн қазақстандық қамтылатын Жұмыспен қамту 2020 мемлекеттік бағдарламасының мақсатты индикаторлары біз ойлағаннан анағұрлым әсерлі көрінеді. Кедейлік деңгейі 2016 жылы 8,2%-дан 6%-ға дейін төмендейді, жұмыссыздық 5,5%-ға, өз бетінше жұмыспен қамтылғандар үлесі 26%-ға қысқармақ. Әрине, мұндай жетістіктер қазақстандықтардың әл-ауқатын арттыруға оң әсер етіп, стратегиялық міндеттерді тиімді жүзеге асыруға ықпал ететін болады.
Сонымен қатар 2011 жылы Жұмыспен қамту 2020 мемлекеттік бағдарламасы пилоттық тәртіпте заңнамалық түзетулер енгізу мен ұйымдастырушылық шешімдерді қажет ететін негізгі кезеңдерді айқындауға мүмкіндік берді.
Әсіресе, ауылдық жерлерде өз бетінше жұмыспен қамтылудың жоғары деңгейі Қазақстан мен оның бірқатар аймақтарына тән ерекшелік болып келеді. Өз бетінше жұмыспен қамтылғандардың аймақтар бойынша бөлінісінде едәуір ерекшеліктер бар. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында олардың үлесі 44-49%-ға жетсе, ал Атырау, Маңғыстау облыстарында 10-12%-дан аспайды. Астана, Алматы сияқты ірі қалаларда, республика батысының екі жетекші мұнай-газ аймақтарында, сонымен қатар неғұрлым шағын қалалары шоғырланған әрі өнеркәсібі дамыған Қарағанды облысында, экономикасының құрылымы жағынан оған жақын Павлодар облысында жалданып жұмыс істеу мәселесі басымдық танытады, ол бойынша жұмыскерлерге әлеуметтік кепілдіктер қамтамасыз етіліп келеді, сондай-ақ шағын кәсіпкерліктің түрлі нысандары жұмыс істейді.
Мәліметтерге келсек, 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан халқының саны 16,4 млн адамға жетсе, оның 48 пайыздан астамы еңбекпен қамтылған. Соның ішінде жалпы халық санындағы жалдамалы жұмысшылардың үлесі - 31,7 пайызды, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар - 16,5 пайызды құрайды. 2015 жылға қарай аталған бағдарламамен 1,5 млн халықты қамту жоспарланған. ҚР Статистика агенттігінің мәліметі бойынша, республикадағы жұмыссыздықтың қазіргі деңгейі де 5,5 пайыздың шамасында.
2011 жылғы IV тоқсанда 15 және одан жоғары жастағы экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың саны 8,9 млн. адамды құрады, бұл 2010 жылғы тиісті кезеңге қарағанда 3,4%-ға көп. Республика экономикасында 8,4 млн. адам жұмыспен қамтылды немесе 15 және одан жоғары жастағы халықтың 67,9%. Өткен жылғы IV тоқсанмен салыстырғанда олардың саны 287,7 мың адамға (3,5%-ға) артты.
Жұмыспен қамту мәселелері қолда бар еңбек потенциалын сақтауды, көбейтуді және тиімді пайдалануды көздейтін қазақстан экономикасы үшін өзекті болып отыр. Онсыз Қазақстанның нарықтық реформалау жолымен ары қарай жылжуы және оны елдің бәсекеге қабілеттілігінің негізгі алғышарты болып, өндірістің нәтижесіне мүдделі және тұрақты жұмыспен қамтылған, жоғары білікті икемді жұмыс күші табылатын, халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне толыққанды интеграциялау (біріктіру) мүмкін емес [2].
Біздің пікірімізше, халықты жұмыспен қамту - бұл адамдардың жеке, ұжымдық және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған және табыс әкелетін қызметі.
Жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызметі халықты жұмыспен қамту мәселелерін шешуді, үйлестіруді, жұмыс күшіне ұсыныс пен сұранысты реттеуді қаматамасыз етуге бағытталған, жұмыссыз азаматтарды жұмысқа орналастыруға ықпал етуге, олардың кәсіби даярлығын ұйымдастыру және жұмыссыздарға әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған ерекше мемлекеттік органдардың құрылымы болып табылады. Жұмыспен қамту қызметі заңмен тікелей көрсетілген жария биліктің мекемесі ретінде жұмыс істейді және жұмыс іздеушілерге мемлекеттік қызметтің әмбебап жеткізушісі ретінде қарастырылады.
Халықты жұмыспен қамту аясында және қазақстандық еңбек нарығында бәсеке қабілеттілікке жетудің маңызды көрсеткіштерін келесідей түрлерге бөлуге болады:
нарық талабына сәйкес жұмыс орындарын қалыптастыру арқылы халықтың жұмыспен қамтылғандығын жоғарылату;
бәсекеге қабілетті тауар мен қызмет өндірудегі адами шикізаттарды тиімді қолданылуын қамту;
жұмыс күшінің бәсекеге қабілеттілігін ішкі және сыртқы еңбек нарығында жоғарылату;
жеке ұлттық басқару мектебін қалыптастыру.
Еңбек нарығында құрылымдық жұмыссыздықтың өсімі бар, бұл жағдайда мамандық пен біліктілік бойынша жұмысшы күштің сұранысы мен ұсынысы сәйкес келмейді. Кәсіпорындардың тапсырысы бойынша бар вакансиялар (15 мыңнан астам) көбінесе толтырылмайды. Сонымен қоса 111 мыңнан астам оқу орындарының түлектері сұраныссыз қалып, жұмыссыз. Сол уақытта инженерлі - техникалық жұмысшылар мен жоғары разрядты мамандандырылған жұмысшыларға жетіспеушілік қалыптасуда. Жұмысшы күшке сұраныс пен ұсыныс арасындағы диспропорция сандық емес, сапалық, бұл қазақстандық еңбек нарығына сай.
Қазақстан экономикасын модернизациялау және индустриалды - жаңашылдық дамуға өту жаңа технологиялар, ақпараттандыру, биотехнология, ғарыштық жасалым, атом энергетикасы салаларындағы мамандықтарға зәру. Бағдарламада жұмыс орындарының сапасы мен жұмысшы күштің кәсіби мамандандырылған құрамы арасындағы теңсіздік өсуде.
Қазақстандықтардың жұмыс орындарын қалыптастыру арқылы әлеуметтік қорғау шаралары бойынша келесілер қажет:
қайта өңдеу салаларында тиімді жұмыс орындарын құруды қарастыру, ең алдымен машина жасау, химиялық және мұнай химиялық өндіріс, жеңіл өнеркәсіп, құрылыс жабдықтарының өндірісі, ауыл шаруашылық өнімді өңдеу, сонымен қоса кәсіпорындарда жоғары технологияларды қолдану арқылы жаңа жұмыс орындарын ашу;
Бағдарламаға сәйкес жаңа бизнесті дамыту, жұмыс орындарын қалыптастыру мен қайта құру үшін тиімсіз, бірақ болашағы бар кәсіпорындарды қайта құрылымдауды жүзеге асыру жасырын жұмыссыздықтың қысқаруына жағдай жасайды;
кәсіпкерлікте жаңа жұмыс орындарын жеңілдікті және ұзақ мерзімді несиелендіру, шағын несиелер жолымен жұмыс орындарын ашу, өндірістік сектор құрылымын өзгерту;
уақытша қоғамдық жұмыстарды қайта бағыттау арқылы маманданбаған жұмысшы күштерді қызмет көрсету аясында жаңа жұмыс орындарын ашуға қолдану: білім беру, медициналық және басқалары;
жұмыспен қамту қызметі ҚР Үкіметі оқу орындарының түлектері, зейнеткер қарсаңындағы тұлғалар үшін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.