КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТТІ ЖШС БДК ҚҰРЫЛЫС МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Кәсіпорын қызметтің теориясы және ұйымдық нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәсіпорындар қызметтерінің негізгі ұйымдық түрлерінің артықшылығы мен кемшілігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
0.2 Құрылыс саласының дамуының басым бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
0.3 Қазақстандағы құрылыс кәсіпорындардың қазіргі жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТТІ ЖШС БДК ҚҰРЫЛЫС МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1 БДК Құрылыс ЖШС-ң жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 БДК Құрылыс ЖШС-нің қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ..31
2.3 БДК Құрылыс ЖШС-де экономикалық даму мәселелері ... ... ... ... ..38
3 Құрылыс саласындағы Кәсіпорының әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .61
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Болашақтың іргесін бірге қалаймыз 2010 жылдың қаңтар айындағы келесі қағидатты жақтады: Бизнес қуатты болса, мемлекет те қуатты [1].
Нарықтық орта жағдайында және кәсіпорынның толық экономикалық, құқықтық өзінше еркіндік алуы, оған көптеген қосымша міндеттер жүктейді. Сөйтіп кәсіпорынның айналасатын қызмет шеңбері кәдімгідей ұлғаяды. Мемлекеттік экономика жағдайында негізгі буынның іс-әрекеті тек қана өндірістік қызметпен тұйықталады. Кәсіпорын өзінің экономикалық және әлеуметтік қызметін жалпы мемлекеттік шаруашылық механизмі арқылы жүзеге асырады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Кәсіпорындар - бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде Кәсіпорындарті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын кәсіпкерліктің дамуының бірден бір көзі банктік несие болып табылады. Экономиканың нақты секторын және де сауда фирмаларын коммерциялық банктердің несиелеуі - ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы, әрі тиімді.
Дипломдық жұмыста құрылыс саласының әлеуметтік экономикалық даму мәселелерімен кәсіпорындар субъектілерін несиелеудің ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан батыс елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман-ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылды. Атап айтқанда, Д. Кейнс, Р. Кэмпбелл, К. Кондратьев, А.В. Чаянов, Й. Шумпетер, П.С. Роуз, М.А. Гольцберг, Дж. Р. Брик, Э.Дж. Долан. Сонымен қатар, жұмыста Ресей мен Қазақстанның іргелі зерттеушілерінің еңбектері, оның ішінде Е.Ф., Жуков, Л.Н. Красавина, О.И. Лаврушин, О.Б. Баймұратов, Г.Т. Қалиева, Қ.Қ. Ілиясов, Н.Қ. Мамыров, Ғ.С. Сейітқасымов, М.С. Саниев, Н.Н. Хамитов сияқты ғалымдардың және көптеген басқа да отандық экономистердің еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Дегенмен, аталған еңбектерде несиелеудің әдістері мен тәсілдері бүгінгі күннің талабына сай жан-жақты қарастырылған деп айту мүмкін емес. Жалпы несиелеу үдерісінде көптеген мәселелер көтеріліп жатқанымен, нақты кәсіпорындарды несиелеу мәселелері әлі де болса ғылыми тұрғыда терең негіздеуді талап етеді.
Құрылыс кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі - мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай, нарықтық экономиканың басты қасиеті - өндіріс пен кәсіпкерліктің еркіндігі. А.Маршалл бойынша, кәсіпкер - экономикалық процесті жеделдетуші.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - Қазақстандағы құрылыс саласын және кәсіпкерліктің мәселелерін талдау, несиелеу үдерісіндегі теориялық және практикалық мәселелерін, туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
oo Құрылыс кәсіпорындардың экономиканың дамуындағы алатын рөлін көрсету және оның мазмұнын ашу;
oo кәсіпкерлікті дамытудағы мемлекет тарапынан жүргізілетін қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
oo кәсіпорын субъектілерінің қызметін несиелеудің тәжірибелік мәселелерін қарастыру және оған баға беру;
oo шет елдік және отандық несиелеу үдерісінің тәжірибелік мәліметтеріне сүйене отырып Кәсіпорындар субъектілерін несиелеуге зерттеулер жүргізу;
oo кәсіпорын субъектілерін несиелеуді жетілдіруге байланысты ұсыныстар мен тұжырымдар жасау.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы 50 елдің қатарына жетуге бағыт ұстауда. Экономикамыз өтпелі кезеңнен өтіп, халқымыздың әлеуметтік, демографиялық, саяси қорғалған деп санауға болатын уақытта, алдағы тұрған басты мақсаттардың бірі әлемде күшті дамыған мемлекеттерінің қатарына кіру және оған жетудің ең басты шарттарының бірі болып шағын және орта бизнес, яғни құрылысі ары қарай дамыту.
Әлемдік тәжірибе кәсіпорындардың экономикадағы рөлі бағалауға келмейтіндей жоғары екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде Кәсіпорындар субъектілері маңызды рөл атқарады.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Кәсіпорын қызметтің теориясы және ұйымдық нысандары
1.1 Кәсіпорын қызметтің негізгі ұйымдық түрлерінің артықшылығы мен кемшілігі
Кәсіпорын - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры - Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мән берді. Оның айтқан мынадай сөзі бар еді: Кәсіпкер болу - басқаның істегенің істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер - алдымен кәсіпорын жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж) былай деген: Кәсіпкер - адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам. Экономикалық әдебиеттерде кәсіпорын мен бизнес ұғымдарын балама түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес - табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Ал кәсіпкерлік (предпринимательство) - новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер ол - өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуақытта кәсіпкер бола алмайды.
Экономикалық ғылымда Кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғым бар. Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз - адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен, коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады. Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе қоймайды. Демек, бизнес - бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі. Кәсіпорын - бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады.
Кәсіпорын бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда Кәсіпорын қызмет термині қолданылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық серіктестігі жайлы және Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлығына сай кәсіпорын қызмет шаруашылық серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:
oo жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;
- толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;
oo жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің жауапкершілігі жүктеледі;
oo коммандитті, аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және біреудің салынған салымымен);
oo қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен қосымша жауапкершілік мойнына алынады;
oo өндіріс және тұтыну кооперативтері;
oo консорциумдар;
oo акционерлік қоғамдар [2, 3].
Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі - оперативті басқару құқығына негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің екі түрі қолданылады: таза мемлекеттік - толық шаруашылық есеп, қазыналық - толық емес шаруашылық есеп.
Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай кәсіпорын мен фирма ұғымдарын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы бар: фирма термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін процесті жатқызамыз.
Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік немесе акционерлік түрде болуы мүмкін. Кооперативтік кәсіпорын ақшаға емес, жеке тұлғаның пайлық негіздегі мүліктік жарнасына және олардың біріккен еңбек қызметтеріне негізделеді:
- акционерлік қоғам түрінің негізіндегі кәсіпорын, акционер меншігінің негізінде қызмет жасайды;
oo мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді шешу үшін құрылады;
oo құрылтайшылар мүлігінің қосылуы негізінде біріккен кәсіпорындар құрылады, яғни оған шет ел заңды тұлғасы мен азаматтарына енеді.
Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда: ол барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық және құқықтық тұрғыдан дараланған.
Кәсіпорынның ұйымдық түрлері алдыменен меншік түрімен айқындалмақ. Олар мынандай түрде болуы мүмкін:
- азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;
- ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар (1-кесте).
1-кесте Кәсіпорынның ұйымдық түрлері
Кәсіпкерліктің түрлері
Артықшылығы
Олқылығы
Бір тұлғалы жекелеген кәсіпорындар
Ұйымдастырудағы қарапайымдылығы; қызмет жасаудың толық еркіндігі; нарықтық саладағы мінез-құлқының икемділігі; қызметінің құпиялығын сақтау мүмкіндігі; барлық табыс табудағы максимальды мүдделігі
Капиталды көптеп тартудағы қиындықтары; болған зардаптарға жауапкершіліктің шексіздігі; барлық ұйымдық және басқарушылық іс-әрекеттің біріктірулігі қажеттілігі.
Серіктестіктер
Басқару бойынша міндеттерді бөлу; қаржы тартудағы үлкен мүмкіндіктер; еркін және оперативтік іс-әрекеттің әріптестермен келісу кезіндегі шектеулілігі.
Әріптестердің өзара өнімсіздігінің ықтималдылығы; сенімсіздік арқасындағы әлеуметтік-психологиялық комфортсыздық; Әріптестердің өзара келіспеушілігінің арқасындағы бұл түрдің тұрақсыздығы.
Акционерлік қоғамдар
Қосымша капиталды тезірек және кеңірек тарту мүмкіндігі; корпорация қызметі әртүрлі сала шеңберіндегі капитал қозғалысының еркіндігі; акционерлердің шектеулі жауапкершілігі.
Басқарудың тым күрделілігі және оның оперативтілігінің төменділігі; акционерлердің басқаруға қатысуы мен бақылау деңгейінің жоғары еместігі; кәсіби құпияның ашылу мүмкіндігі.
Ескерту: кесте дипломдық жұмыстың авторымен құрастырылған.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, Шаруашылық қызметінің еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы республика заңдарына кәсіпорын кез келген меншік түрлерінде және оның өзі құрған бірлестіктерде болу мүмкіндігі айқындалған.
Нарықтық орта жағдайында және кәсіпорынның толық экономикалық, құқықтық өзінше еркіндік алуы, оған көптеген қосымша міндеттер жүктейді. Сөйтіп кәсіпорынның айналасатын қызмет шеңбері кәдімгідей ұлғаяды. Мемлекеттік экономика жағдайында негізгі буынның іс-әрекеті тек қана өндірістік қызметпен тұйықталады. Кәсіпорын өзінің экономикалық және әлеуметтік қызметін жалпы мемлекеттік шаруашылық механизмі арқылы жүзеге асырады. Аралас әрі әлеуметтік-бағытталған нарықтық экономика жағдайында мемлекет кәсіпорынға иелік құқық бере отырып, оның өз мүлкін, өндірген өнімін және тапқан табыстарын пайдалану мен жаратуды, кәсіпорын шығындары арқылы әлеуметтік шаралардың бір бөлігін жүктейді.
Сондықтан да барлық кәсіпорындар меншік түріне байланыссыз-ақ экономикалық қызметті ғана емес, әлеуметтік қызметті де атқаруға міндетті. Ендеше экономикалық қызметтің құрылымын қарастырамыз:
oo өндірістік қызмет, бұл қоғамдық тұтынуды қанағаттандыру үшін қажетті тауар мен қызмет көрсету өндірісімен байланысты;
oo алынған табысты бөлу мен мақсатты қолдану қызметі, мұнда өндіріс іс-әрекетінен алынған табыс өндірісті ұлғайтуға және ұжымды әлеуметтік дамытуға жұмсалады.
Монополды мемлекет экономика жағдайында кәсіпорын қызмет құқығы тек мемлекетке ғана жатады. Нарықтық экономика Кәсіпорын қызметпен айналысуды тек мемлекетке ғана жүктемейді, әрбір кәсіпорын мен индивидке мүмкіндіктер жасалады. Бұл нарықтық экономиканы тап-тинақтай етіп, Ғылыми техникалық прогресс талаптарына сай болуға және тұтынушы қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің алдындағы басты міндеттердің бірі - кәсіпорын құрылымды құру. Оларды масштабы бойынша шартты түрде шағын, орта және ірі кәсіпкерліктерге бөлеміз. Кәсіпорынсубъектісі бойынша да бөлінеді: Кәсіпорынсубъектісіне - әртүрлі экономикалық қызметке қатысатындар, жеке индивидтер, жеке тұлғалар және жалпы экономикалық мүдделер мен келісім-шарт міндеттерімен біріктірілген адамдар тобы жатады. Ал ұжымдық кәсіпкерлікке: серіктестік, кооператив, акционерлік қоғам, холдингтер және мемлекеттік кәсіпкрліктерді айта аламыз [10, 11].
Неміс ғалымы әрі экономисі Йозеф Алоиз Шумпетердің (1883-1950ж) ойынша, Кәсіпорынжаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір сапалы жаңа игілікті жасауға бағытталған. Сондай-ақ өндіріске жаңа тәсілді ендіруге, затты өткізетін жаңа нарықты игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар көзін табуға өндірісті талапқа сай, басқаша құруға күш салады.
Кәсіпорын өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі - мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай, нарықтық экономиканың басты қасиеті - өндіріс пен кәсіпкерліктің еркіндігі. А.Маршалл бойынша, кәсіпкер - экономикалық процесті жеделдетуші.
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.
Нарық жағдайында кәсіпорын қызмет көп нышанда болады, оларды мына түрде бөлуге болады:
масштабы бойынша шағын, орта және кәсіпкерлік;
кәсіпкерліктің субъектілері бойынша.
Кәсіпкерліктің субъектілері экономикалық қызметтің әр түрлі қатысушылары - жеке тұлғалар, келісім-шарт міндеттемелерімен және де ортақ экономикалық мүдделерімен, біріккен адамдар тобы, яғни, ұжымдық кәсіпкерлік, серіктестік, кооперативтер, акционерлік қоғамдар мен осы тәріздес мемлекеттік Кәсіпорынбола алады.
Өтпелі кезеңде кәсіпорын қызметтің даму кешенді және көп деңгейлі сипат алуы керек. Себебі аталған қызмет Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатының стратегиялық мақсаттарына жету үшін экономикалық базис болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік - барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау мен ынталандыру қажет Кәсіпорынқажетке негізделген бастама. Осы тәрізді кәсіпорын кәдімгі күнделікті бизнестен түбірінде ұқсамайды және әлеуметтік-экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын - жаңа индустриалды мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.
Атап көрсеткендей, ХХІ ғасырдың қарсаңында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің дамуына ерекше назар аударылады. Оның ролі әлеуметтік ахуалды жақсартуда жетекші орын алды. Бірінші кезекте осы салада халықты жұмыспен қамтамасыз ету тезірек өседі және қоғамның тұрақтылығы үшін жағдай жасалады. Осыдан аталған мәселеге толық талдау керек [6].
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ең алдымен капитал тезірек айналатын салдарда, атап айтқанда саудада, қоғамдық тамақтандыру және қызметтер салаларында туады. Бірақ, нарықтық экономиканы реформалау бойынша жүргізілген жеделдетілген экономикалық саясат бағаларды ырқына жіберуден және осымен байланысты өскелең инфляциямен басталды, бұл пайыз өсімнің күрт өсуінен және халықтың жинағының құнсыздануынан шағын бизнес, яғни құрылыстің қаржы базасының жоюына әкелді, бұл өз кезегінде шағын бизнес, яғни құрылыстің қалыптасуының және оның инвестициялық қызметіеің заңсыз қалуына соқтырды. Шағын кәсіпкерлік көп қатарлы жинаулар мен үлкен салықтардың астында қалды.
Осы уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда кәсіпорын қызметке ынта үзілді, онсыз нарық экономикасының қалыптасуы мүмкін емес.
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың одан әрі даму жағдайында, ірі компаиялардың айбынының артуы ғылыми техникалық революцияның болуымен, шағын және орта фирмалардың сақталуымен және дамуымен қоса жүреді. Жаңа өнімдердің көптеген түолерінің өндірісі атап айтқанда, шағын және орта компаниялардың кәсіпорындарында басталады, себебі олар күн астындағы орын үшін, тұтыныстың өзгеруіне икемді сезімтал болуға, өндіріспен әлі қанағаттандырылмаған жаңа қажеттіліктерді іздеуге мәжбүр. Сондықтан шағын фирмалардың бір жұмыс істеушіге есептегендегі, ғылыми-зерттеу мен конструкторлық жұмыстарға шығындарынан жиі асып түсуі кездейсоқ емес.
Қазіргі уақытта шағын бизнес, яғни құрылыстің рөлі нарыққа ендірілген жаңа өнімдердің ортақ санында айтарлықтай мол.
АҚШ-тың сатып алу федералды басқармасының ақпараты бойынша, 50-ші жылдардың ортасынан 70-ші жылдардың ортасына дейін шағын фирмалар (жұмысшылар саны 1000 адамнан аз) әртүрлі жаңалық енгізулердің жартысынан көбін енгізген. Жаңалық енгізулердің төрттен бірі жұмыс істеушілер саны 100 адамдық фирмаларға келеді. Атап айтқанда, шағын компания Apple жеке компьютерлік өндірісін алғашқылар қатарында енгізді, кейін олар негізгі өндірушілердің біріне айналды.
Шағын бизнес, яғни құрылыс капиталистік елдерде халықты жұмыспен қамтуды кеңейтуде айтарлықтай ролі бар. АҚШ-та соңғы он жылда жаңа жұмыс орындарының 60 %-ы 20 адамнан аз жұмыскерлері бар компанияларға келеді. 80-ші жылдардың басында жұмыссыздықтың зор өсуі жағдайында көптеген ғалымдар, экономистер мен мемлекет қайраткерлері шағын бизнес, яғни құрылыстен ірі компаниялардағы жұмыс орындары қысқаруының орнын толтыруға қабілетті жаңа жұмыс орындарын құратын құрал деп санады. Сондықтан капиталистік елдердің үкіметтері тарапынан шағын бизнес, яғни құрылыске әртүрлі көмек көрсетіледі.
Шағын және орта бизнес, яғни құрылыстің болуы және де ірі компаниялардың (монополияның) мүдделеріне сай келеді. Қазір дайын өнімді жасау үшін мыңдаған әртүрлі детальдар қажет етіледі. Олардың өндірісіне концерндер мен келіісім шарт жүйелерімен байланысқан көптеген шағын және орта фирмалар маманданады. Электротехника, автомобиль және басқа салалрдың кейбір ірі монополияларында 20 - 30 мыңға дейін шағын компаниялар жұмыс істейді. Атап көрсету керек, шағын және орташа фирмалардың басым көпшілігі ірі компаниялармен келісім арақатынастары арқасында жұмыс істейді. Францияда, мысалы, шағын және орташа кәсіпорындардың 40%-ы монополиялармен байланысты. Америка Құрама Штаттарында осындай келісім шарттар жүйесімен 400 мың шамасында немесе 25% шағын кәсіпорындар қамтылған, оларда 4,5млн адам жұмыспен қамтылған. Жапонияда да осындай жағдай кездеседі.
80-ші жылдардың басында шағын кәсіпорындар иелерінің тек өз жанұяларындағы адамдарының еңбектерін қолдануы Жапониядағы барлық жұмыспен қамтылғандардың 32%, Италияда - 29%, Францияда - 21% құрады.
Монополистік емес фирмалар жаңа салалар қатарында, әсіресе, ақпарат кешенінде өздерінің жағдайларын әжептәуір нығайтты. Ғылыми техникалық прогресс негізінде іскер қызметтер (электронды есептеуіш машинасы базасында ақпаратты өңдеу, бағдарламаны қамтамасыз ету, инженеринг, кеңес беру бизнесі және т.б.) спектрі қалыптасқан. Осындай қызмет ресурстардың айтарлықтай жинақталуын қажет тепейді және де шағын компания шеңберінде де табысты жүзеге асуы мүмкін. Жеке атағанда, Германияда бағдарламаны қамтамасыз ету саласында (70% шамасында) жұмыскерлер саны 10 адамнан аз компаниялардан құралған.
Демек, шағын және орта бизнес, яғни құрылыстің ролі мына көрсетілген алты қызметтерден көрінеді.
Біріншіден, шағын өндіріс нарық конъюнктурасының өзгерісін икемді сезінеді, бұл нарық экономикасында ірі кәсіпорындарына мүмкін емес.
Екіншіден, шағын бизнес, яғни құрылыс әлі іске жаратылмаған әжептәуір қаржы қаражаттарын тиімді жұмылдырады. Осындай биқнестің болмауынан осы ресурстар пайдаланылмаған болар еді.
Үшіншіден, шағын бизнес, яғни құрылыс бәсеке күресін қалыптастыруда айтарлықтай үлес қосады. Бұл кез келген мемлекеттің жоғары деңгейде монополия экономикасы жағдайында бірінші кезекте маңызды.
Төртіншіден, шағын бизнес, яғни құрылыс халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде үлкен роль атқарады. Өнеркәсібі дамыған елдерде оның үлесіне барлық жұмыспен қамтамасыз етілгендердің 50-60% және жаңа жұмыс орындарының 70-80% келеді.
Бесіншіден, атап көрсеткендей шағын өндірістің ғылыми-техникалық жаңалықтардың тең жартысы келеді. (жеке компьютер, көбейткіш аппараттар, Палароид типті фотоаппараттар).
Алтыншыдан, шағын бизнестің әлеуметтік қысымды жұмсартудағы орнын таптырмас бөлігі бар. Ауыр дағдарыс кездерінде халық осыдан жұмыс тауып және өздерінің қабілеттерін жүзеге асыра алады.
Кәсіпкерліктің халықаралық тәжірибесі көрсеткендей, өтпелі экономикада мемлекет, ережеге сәйкес, тек жаңа басталған сауда кәсіпкерлігі көтермеледі, бұл өндіріс саласындағы қызметті тиімсіз қалдырды.
1.2 Құрылыс саласының дамуының басым бағыттары
Еліміздің инвестициялық - құрылыс кешенін қалыптастыруда аймақтық қаржылық - құрылыс топтары жетекші роль атқаруы керек. Экономикалық тәуелсіз құрылымдар өз қаржыларын аймақтағы ірі инвестициялық - құрылыс жобаларын орындауға жұмылдыра отырып, мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік саясатын іске асыруға әсер етеді. Ірі қаржылық - құрылыс топтарымен қоса, шағын кәсіпкерлік секторы да құрылыс саласында нығыз орын тепті. Өндрістік және азаматтық құрылыстың әр түрде маманданған құрылыс ұйымдары аймақтағы инвестициялық - құрылыс кешендерінің құрылымдық негізін құрауы керек, Инвестициялық - құрылыс кешендерінің құрамына енетін инвестициялық компания үшiн ең бастысы тиімді жобаларды іздеп, оларды қаржыландыру болып табылады. Құрылыс кәсіпорындары өз қызметтерін ұйымдастыруда белгілі принциптерге сүйенеді: жоспарлаудың ғылыми деңгейін көтеру, экономикалық болжау, жоспарлаудың үздіксіздігі, бағдарламалық-мақсатгық ұстаным принциптері олардың қызметін нақтылай түседі.
Құрылыс материалдары нарығы соңғы жылдары жаңа сипат алды:
- жеке топтар бойынша тауар алмастырғыштардың кең ассортименті;
- бәсекелестіктің дифференциалданған деңгейі;
- құрылыс материалдарының отандық, нарығына ірі трансұлттық корпорациялардың енуі.
Аймақтық нарықтағы ұсыныс құрылымы да өзгерістерге ұшырады. Нарықта жаңа, кешендік өнімдер пайда болды. Ұсыныстардың жекелеген қажеттіліктерді қанағаттандыруы - нарық нәтижелілігінің жоғарылағанының маңызды куәлігі. Бұған қоса құрылыс саласына түбегейлі енудің де кедергілері бар екенін айта кету керек. Оған әсер ететін екі фактор: капитал тапшылығы және өнімнің міндетті сертификатталуы.
Құрылыс материалдарының жекелеген нарықтарындағы бәсекелестік деңгейі әртүрлі. Құрылыс кәсіпорындарының техникалық қайта жарақтануының проблемасын шешуінің бір жолы құрылыс техникасы мен құрылғыларын өндіретін және тасымалдайтын отандық және шетелдік жабдықтаушылар ұсыныстарын қарап, оларға жоғары талаптар қою болып табылады. Қазіргі тәжірибе елімізде қолданылып жүрген құрылғылардың сапасының төмен екендігін, олардың өндіріс үрдісін кешендік механизациялау мен автоматизациялауды толық жүргізбейтіндігін көрсетеді. Сапалы құрылыс материалдарын шығару үшін әрине жоғары технологиялық деңгейден құрылғылар мен жабдықтар керек.
Отандық құрылыс материалдары нарығының даму перспективалары туралы айтқанда еліміздің ғылыми және жобалық - конструкторлық ұйымдардың потенциалын пайдалана отырып, кeшeндi технологиялық желілерден тұратын құрылыс машиналарын жасап шығару қажеттігіне тоқталған дұрыс.
Құрылыс саласының өндipicтiк базасын дамытуға инвестициялар салу оның техникалық қуаттылығын арттыра түсетін анық. Құрылыстың материалдық-техникалық базасы әрекет етуші кәсіпорындардың қуатын толық пайдалану мен оларды техникалық қайта жарақтандыруға байланысты. Жаңадан құрылыс материалдары өндірісімен айналысатын кәсіпорындарды салу мен дамыған технологиялық желілерді іске қосу қазіргі уақытта инвестицияларды тарту арқылы іске асатыны белгілі.
Құрылыс материалдары өндірісімен айналысатын кәсіпорындардың өндірістік бағдарламасы, өндірістік қуаттылығы, экономикалық тиiмдiлiк көрсеткіштері техникалық даму бағыттары салынатын құрылыс нысандарының көлеміне байланысты. Қазіргі уақытта салынып жатқан және салынуға жоспарланған нысандар өте көп екені белгілі. Мемлекеттік деңгейде ірі инвестициялық - құрылыс компаниялары, сонымен қоса шағын және орта бизнес өкілдері жүзеге асырып жатқан құрылыс жобаларын уақытында құрылыс материалдарымен жабдықтауда үздіксіз өндірісті қамтамасыз етудің маңызы зор. Құрылыстағы халықаралык стандарттар құрылыс материалдарының сапасына қойылатын талаптарды күшейтіп, жаңа құрылыс қоспаларының өндірілуіне мүмкіндік берді.
Қазіргі уақытта құрылыс саласы қарыштап дамуы үшін мынадай басым бағыттарды іске асырған дұрыс:
- тың жерлерге жаңа қуаттарды енгізу;
- құрылыс саласына қатысты алдыңғы қатардағы жаңа техника мен технологияларды енгізу;
- қолда бар шикізатты тиімді пайдаланып, өндіріс қалдықтарын қайта өңдеу;
- тұрғын-үй құрылысының құрылымын өзгерту, жаңа сәулет-құрылыс жүйесіне көшу;
- төлем қабілеттілігі әртүрлі тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандырып, сапалы құрылыстар салу;
- құрылыс материалдары кәсіпорындарында өндірілетін өнімнің өзіндік құнын төмендету арқылы тұрғын үй құрылысы көлемдерін арттыру;
- салаға тікелей шетел инвестицияларын тарту;
- инженер-техникалық, құрылыс-жобалау мамандарын халықаралық стандарттарға сәйкес даярлау;
- инвестициялық жобаларды іске асыруда және мемлекеттің тұрғын-үй бағдарламасын орындауда тұрақты нормативтік базамен қамтамасыз ету;
- құрылыс объектілері бойынша қуаттарды оңтайлы тарату;
- күрделі салымдарды тиімді тарату ;
- жабдықтаушы - кәсіпорындар өнімдерін оңтайлы орналастыру.
Құрылыс саласындағы жобалардың кең қырлылығы, күрделілігі және көлемділігі оны ұйымдастыруда жаңа бетбұрыстардың болуын талап етеді. Тұрғын үй бағдарламасын іске асыру және елімізде салынып жатқан ірі экономикалық және әлеуметтік нысандарды салуда құрылыс материалдары өндірісін нығайту мен тиімді ұйымдастыру ерекше орын алады. Тұрғындардың материалдық игіліктері мен өмір сүру деңгейін көтеруде, барлық салалардағы өндірістерді дамытуда күрделі құрылысқа маңызды роль берілген.
Құрылыс саласының жеке ғылыми - зерттеу, шикізаттық және өндірістік базасы, тиімді жұмыс істеп тұрған жүйесі - инвестиция салуға қызығушылық тудыратын негізгі факторлар. Дамыған нарықтық экономика шетелдік инвестициялардың жоғары деңгейіне негізделетіндіктен құрылыс саласына да оларды кеңінен тарту экономикалық өсімге әсер етеді.
Құрылыс материалдары өндірісіне инвестициялар тарту арқылы өндірісті дамытуға, жаңа желілерді іске қосуға, жоғары сапалы өнімдер алуға қол жеткізуге болады.
Халықаралық тәжірибеде инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауда келесідей қағидаларға сүйенеді;
- инвестициялық жобаны іске асыру барысындағы таза табыс пен амортизациялық аударымдар есебінен қалыптасатын ақша ағынының көрсеткіші негізінде инвестрленген капиталды қайтаруды бағалау кағидасы;
- болашақтағы түсімдерді, яғни ақша ағындарын қазіргі құнға міндетті келтіру кағидасы;
- әртүрлі инвестициялық жобалар үшін ақша ағындарын дисконттау үрдісіндегі пайыздық дифференциалданған ставкасын (дисконттық ставка) таңдау қағидасы.
Осы қағидаларға сәйкес инвестициялық жобаларды бағалаудың келесідей көрсеткіштері анықталған:
- мемлекеттік, аймактық және жергілікті бюджеттер үшін жобаны іске асырудағы қаржылық қорытындыларды бейнелейтін, бюджеттік тиімділік көрсеткіштері;
- жалпы ұлттық экономиканың мүддесі үшін жобаның тиімділігін сипаттайтын, жалпы тиімділік көрсеткіштері;
- тікелей қатысушылары үшін жобаны іске асырудағы қаржылық мүдделерді ескеретін, коммерциялық тиімділік көрсеткіштері.
Нақты бір жобаға инвестиция тарту туралы шешімдер қабылдағанда әлеуметтік сипаттағы және қоршаған ортаны қорғаумен байланысты шығындары бағаланады.
Шетел инвестицияларын тарту кезінде келесідей маңызды әлеуметтік және экономикалық міндеттер шешімін табады:
:: экономикадағы құрылымдық өзгерістерге және нарықтық қатынастардың дамуына ықпал ету;
:: өндірісте бәсекелестік ортаны қалыптастыру;
:: сыртқы нарықтағы ішкі потенциалдың тиімділігін дамыту және арттыру;
:: жаңа техника мен технологияны пайдалану арқылы бәсеке қабілетті өнім шығара отырып, өндірістің ғылыми - техникалық деңгейін арттыру;
:: өндірістік және өндірістік емес тұтынуға дайындығы жоғары деңгейлі өнім шығаратын толық технологиялық циклді қалыптастыру;
:: шалғай жатқан және экологиялық жағдай нашар аймақтардың дамуына әсер ету.
Инвестициялардың салалық құрылымы әртүрлі, инвестициялық капитал негізінен мұнай өңдеу өнеркәсібіне, құрылыс саласына, транспорт, түсті металлургия, көмір өнеркәсібіне салынуда.
Инвестициялар салу туралы шешімдер қабылдағанда саланың инвестициялық тартымдылығын бірнеше факторлар арқылы анықтайды:
- нарықтық, бәсекелестік, жабдықтаушылармен қарым - қатынастар кәсіпорынның салаға ену және шығу кедергілері және басқа да технологиялық және әлеуметтік факторлар.
Жаңа экономикалық жүйеде құрылыс индустриясының алатын орны ерекше. Шаруашылықтандыру шарттарының түпкілікті өзгеруін ескере отырып, бүгінгі күні сала алдында тұрған міндеттер - тек бұрынғыны қалпына келтіру деген дұрыс емес. Нарық жағдайында кәсіпорын жұмысы барлық маңызды факторларды есепке алатын бизнес - жоспар негізінде жүзеге асады.
Қазіргі заманғы нарықтық экономика инфрақұрылымына құрылыс индустриясы кәсіпорындарының интеграциялануы қор нарығындағы негізгі ережелерді меңгермейінше мүмкін емес. Құрылыс кәсіпорындары өз қызметінде бағалы кағаздарды пайдалана отырып, табыс алуды да көздеуі керек. Капитал нарығы құрылыстағы инвестициялық жобаларды іске асыруда қаржылардың басты қайнар көзіне айналғаны дұрыс.
Құрылыс саласына инвестицияларды тарту тиімділігін арттыру туралы сөз болғанда, мемлекеттің инвестициялық саясатын іске асырудың басым бағыттарына назар аудару керек. Инвестициялық қызметтің негізгі субьектілерін және жобаларды тұтынушыларды дұрыс таңдау маңызды. Инвестициялардың тиімділігін бағалаудың негізгі кағидалары мен инвестициялық тартымдылықты ескере отырып, инвестицияларды қаржылық - экономикалық бағалаудың кешенді жүйесі және инвестициялық тәуекелді бағалау мен төмендетудің жүйесі жасалды.
Инвестициялардың тиімділігі мен инвестициялық тартымдылықты бағалаудан салынған капиталды қайтарып алу уақыты, кәсіпорын дамуының темпі, түптеп келгенде бүкіл саланың әлеуметтік - экономикалық даму проблемалары тәуелді.
Нарықтық экономика инфрақұрылымына құрылыс индустриясы кәсіпорындарының интеграциялануының жетістігі, көбінесе, Қазақстанда тұрғын үйлерді несиелендірудің дамуынан тәуелді. Тұрғын үйдің қазақстандық нарығының қалыптасуы мен дамуында құрылыстағы үлестік қатысу, ипотекалық несиелендіру, тұрғын үй құрылыстық жинақтамаларының жүйесі сияқты құрылысты қаржыландырудың жаңа түрлері пайда болды.
Қазіргі заманғы нарықтық қатынастарда құрылыс материалдары өндірісін дамыту мен құрылыс индустриясы кәсіпорындарының қызметін тиімді ұйымдастырудың басымдыктары:
- жаңа тиімді құрылыс материалдарын пайдалану есебінен құрылыстың материал сыйымдылығын азайту;
- экологиялық таза құрылыс материалдарын өндіру;
- құрылыс материалдарын құрылыс орындарына жеткізу тиімділігін арттыруда шығарылым қораптарын оңтайландыру;
- жеңіл бетондар мен болаттардың тиімді түрлері мен кескіндерін әзірлеу;
- үйлердің пайдаланылу беріктігін арттыру мақсатында жобалау теориясын дамыту, үйлер мен ғимараттардың жаңа үлгілерін жасау;
- отын - энергетика ресурстарыньң үнемділігін қамтамасыз ететін құрылыс материалдары өндірісінің технологияларын пайдалану;
- кірпіш және қабырғалық материалдарды дайындауда жоғары механикаландырылған технологияларды пайдалану;
- гипсті бұйымдар мен жылу ұстағыш материалдардың, полимер бұйымдардың жаңа түрлерін әзірлеу;
- құрылыс жобаларының сәулеттік түрлерін жетілдіру;
- құрылыс өндірісінде энергияны көп қажет етушілікті азайту;
- барынша тығыз және біртұтас болуын ескере отырып, аймақтарда құрылыс салуды үйлестіру.
1.3 Қазақстандағы құрылыс кәсіпорындардың қазіргі жағдайына талдау
Қазақстан Республикасының территориясында қызмет ететін құрылыс кәсіпорындардың дамуы мен қазіргі жағдайына талдау жүргізейік.
Экономикадағы қиындылық жағдайларына қарамастан еліміздің территориясында қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының саны жылдан-жылға өсуде. 2009 жылдың 1 қаңтарда тіркелген кәсіпорындардың саны 5444 болды, ол 2010 жылмен салыстырғанда 1,5 есе өскенін көрсетеді. 2009 жылы Қазақстан Республикасы бойынша тіркелген кәсіпорындардың ішінде:
ірі кәсіпорындар саны - 191;
орта кәсіпорындар - 206;
кіші кәсіпорындар - 5147.
Бұл көрсеткіштер Қазақстан Республикасында кіші және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін жағымды жағдайлардың жасалғанын байқатады.
Қазақстан Республикасы территориясында қызмет ету түрлері бойынша кәсіпорындардың тіркелген санын 2-кестеден көруге болады.
2- кесте - Қызмет ету түрлері бойынша кәсіпорындардың тіркелген саны
2008ж
2009 ж
2010 ж
Қазақстан Республикасы
Кіші
Орта
Ірі
2738
2505
163
70
3731
3472
190
69
5444
5147
206
91
Құрылыс саласы
Кіші
Орта
Ірі
211
197
14
-
301
284
15
2
562
541
18
3
Ескерту: кесте дипломдық жұмыстың авторымен құрастырылған.
Кестеде көрсетілген деректер бойынша, Қазақстан Республикасында тіркелген кәсіпорындардың саны 2010 жылғы дерек боиынша 5444 түрі бар. Оның ішінде құрылыс саласыда 562 кәсіпорны тіркелген. Кестедегі деректерге сүйенсек, Қазақстанда тіркелген құрылыс кәсіпорындардың саны жылдан-жылға өсуде.
Шетел мамандарының бағасы бойынша Қазақстан Республикасында инвестициялау үшін неғұрлым жағымды аудандар болып Алматы Астана қалалары, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Атырау, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары саналады. Облыстар бойынша кіші, орта және ірі кәсіпорындардың тіркелген санын 4-кестеден байқауға болатынын көрсетемін.
3-кесте Облыстар бойынша кәсіпорындардың тіркелген саны
2008 ж
2009 ж
20 10ж
Қазақстан Республикасы
Кіші
Орта
Ірі
2738
2505
163
70
3731
3472
190
69
5444
5147
206
91
Ақмола
Кіші
Орта
Ірі
20
17
2
1
57
47
9
1
92
82
9
1
Ақтөбе
Кіші
Орта
Ірі
59
44
10
5
97
77
15
5
166
147
12
7
Алматы
Кіші
Орта
Ірі
110
93
12
5
148
127
15
6
203
187
12
4
Атырау
Кіші
Орта
Ірі
75
65
8
2
123
112
7
4
236
216
16
4
Шығыс Қазақстан
Кіші
Орта
Ірі
79
66
7
6
117
105
7
5
189
178
6
5
Жамбыл
Кіші
Орта
Ірі
27
21
3
3
29
23
3
3
36
30
4
2
Батыс Қазақстан
Кіші
Орта
Ірі
44
36
7
-
70
65
5
-
130
119
9
2
Қарағанды
Кіші
Орта
Ірі
87
67
11
9
123
107
7
9
185
169
8
8
Қостанай
Кіші
Орта
Ірі
36
33
2
1
106
96
8
2
155
150
4
1
Қызылорда
Кіші
Орта
14
9
4
18
12
4
24
19
3
Ірі
1
2
2
3-кестенің жалғасы
3-кестенің жалғасы
МаңғыстауКіші
Орта
Ірі
48
44
4
-
99
89
8
2
148
139
8
1
Павлодар
Кіші
Орта
Ірі
38
30
2
6
45
38
5
2
67
60
4
3
Солтүстік Қазақстан
Кіші
Орта
Ірі
50
39
6
5
87
78
8
1
144
132
11
1
Оңтүстік Қазақстан
Кіші
Орта
Ірі
121
109
8
4
264
247
9
8
414
393
10
11
Астана қаласы
Кіші
Орта
Ірі
200
190
7
3
232
222
7
3
388
377
6
5
Алматы қаласы
Кіші
Орта
Ірі
1730
1642
70
18
2116
2077
73
16
2867
2749
84
34
Ескерту: кесте дипломдық жұмыстың авторымен құрастырылған.
Қазақстан Республикасында 2009 жылы 5444 кәсіпорын тіркелген болса, оның 53%-і Алматы қаласында қалыптасқан, яғни 2867 бойынша қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының саны 2009 жылы - 2867 кәсіпорынды құраған, ол 2010 жылмен салыстырғанда 1,5 есе өскенін көрсетеді. Соның ішінде қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының шоғырланған орталығы Алматы, Астана қалалары, Қарағанды және Атырау облыстары. Бұл аймақтарда қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының өсуі оңды тенленцияны көрсетеді. Ол оңтүстік, Солтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарында 2009 жылы қызмет еткен біріккен кәсіпорындар төмендесе, 2009 жылы қайта көтерілу байқалады. Ол сол облыстардың инвестициялық ақуалының жақсарғанын көрсетеді.
Қазақстан территориясында қызмет ететін кәсіпорындардың көбісі құрылыс, өндіру, сауда салаларына бағытталған. Біріккен және шетел кәсіпорындарында жұмыс істейтін адамдардың саны 2009 жылы 346072 жеткен (5-кесте). Құрылыс кәсіпорындардың жұмысшыларының тізімдік құрамына, бір және одан көп күнге уақытша жұмысқа, маусымдық немесе тұрақты жұмысқа қабылданған барлық жұмысшылар жатады. Сонымен қатар бірге, нақты жұмыс істейтіндермен қатар, ресми жұмысқа тіркелгендер де есепке алынады.
4-кесте Облыстар бойынша 2010-2009 жылдары кәсіпорындарындағы жұмысшылар саны мен еңбек ақы қоры
Аймақ
2010
2009
2009
Жұмысшылар
дың саны, адам
Жұмысшылардың еңбек ақы қоры, млн.тг
Жұмысшылар
дың саны, адам
Жұмысшылардың еңбек ақы қоры, млн.тг
Жұмысшылар
дың
саны, адам
Жұмысшылардың еңбек ақы қоры, млн.тг
Барлығы
291672
115705.4
314690
144255.2
346072
180972.2
Соның ішінде: Ақмола
4422
673.5
4645
893.8
8119
2256.0
Ақтөбе
13479
5900.0
14041
6937.3
32979
16801.3
Алматы
6328
3055.6
6798
3673.5
7811
3224.9
Атырау
15871
15548.3
17497
19944.0
19740
30433.0
Шығыс Қазақстан
7274
2090.5
7832
2667.0
5768
1667.7
Жамбыл
210
14.1
272
20.8
2288
256.3
Батыс Қазақстан
12357
8788.8
16705
16314.5
13578
15119.0
Қарағанды
129874
34271.2
133901
37460.6
130273
40320.9
Қызылорда
1148
112.8
1086
140.8
1846
338.0
Қостанай
2542
2472.1
2848
2714.9
2515
2856.3
Маңғыстау
4655
3639.1
5988
4614.3
6380
5303.6
Павлодар
24058
8589.1
24985
9196.5
23785
9840.1
Солтүстік Қазақстан
4654
784,2
5011
909
5607
1064.8
Оңтүстік Қазақстан
9465
2975.3
9745
3305.4
9946
3134.5
Астана қаласы
5732
2169.9
6248
2422.1
12173
8183.2
Алматы қаласы
49603
24620.6
57068
33040.1
63254
40172.5
Ескерту: кесте дипломдық жұмыстың авторымен құрастырылған.
Қазақстанда құрылыс кәсіпорындардың санының өсуі 33% қазақстандық азаматтардың жұмыспен қамтылу деңгейінің өсуіне де алып келеді. Қазақстан бойынша 346072 адам біріккен және шетел кәсіпорындарында жұмыс істейді, олардың алатын еңбек ақыларының қоры 2009 жылы 180972,2 млн.теңгені құраған. Тізімдік және қосымша жұмысшылардың еңбек ақы қорына табиғи формада жасалған төлемдер де кіреді [29].
Кәсіпорындардың қарым - қатынастары ең алдымен халықтың қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі арқылы көрінеді. Сауда халықтың әртүрлі жеке әлеуметтік - экономикалық топтарының тұтынудағы, жеке тұтынудағы құрылымына, тұтыну шығындарына, халықтың бос уақытына әсер етеді. Бұл өзара байланыс халыққа сауда қызметінің тәсілдері мен түрлеріне, мәдениетті тәрбиелеудегі жарнамалық шаралардың бағытталуы деңгейіне, саналы тұтынуға, жеңілдіктердің әртүрлі түрлерін қолдануға, қосымша сауда қызметтері және тағы басқаларына байланысты болып келеді.
Негізгі және айнымалы капитал құны бойынша жарғылық қорды құрайды. Жарғылық қорға ақшалай салымдар келесідей түрде салынуы мүмкін: үйлердің, ғимараттардың, жабдықтардың басқа да материалдық бағалардың құны, жерді, суды және басқа да табиғи ресурстарды, үйлерді, ғимараттарды, жабдықтарды, сонымен қатар басқа да мүліктік құқықтарды пайдалану құқы. Кәсіпорынға қатысушылардың ақшалай қаражаттары. Кәсіпорын құрушылардың арасындағы келісім бойынша жарғылық қорға олардың салымының бағасы ұлттық және шетелдік валютада жүргізіледі.
Негізгі және айнымалы капитал құны бойынша жарғылық қорды құрайды. Жарғылық қорға ақшалай салымдар келесідей түрде салынуы мүмкін: үйлердің, ғимараттардың, жабдықтардың басқа да материалдық бағалардың құны, жерді, суды және басқа да табиғи ресурстарды, үйлерді, ғимараттарды, жабдықтарды, сонымен қатар басқа да мүліктік құқықтарды пайдалану құқығы бар. Кәсіпорынға қатысушылардың ақшалай қаражаттары. Кәсіпорын құрушылардың арасындағы келісім бойынша жарғылық қорға олардың салымының бағасы ұлттық және шетелдік валютада жүргізіледі.
Кәсіпорындардың капиталдық салымын қаржыландыру көздері мен құрылымы (2-сурет) .
2-сурет Кәсіпорындардың капиталдық салымын қаржыландыру көздері мен құрылымы.
Айнымалы капитал
Шикізаттар мен материалдар, құрастыратын бұйымдар, ақшалай құралдар, соның ішінде кадрларды дайындау, маркетингтік зерттеуді, еңбек ақыны және т.б. қаржыландыру
Қарызға алынатын құралдар
Отандық қатысушысынан тартылған
Шетелдік қатысушысынан тартылған
Тартылған біріккен кәсіпорындар
Айнымалы капитал
Шикізаттар мен материалдар, құрастыратын бұйымдар, ақшалай құралдар, соның ішінде кадрларды дайындау, маркетингтік зерттеуді, еңбек ақыны және т.б. қаржыландыру
Қарызға алынатын құралдар
Отандық қатысушысынан тартылған
Шетелдік қатысушысынан тартылған
Тартылған біріккен кәсіпорындар
Негізгі капитал
Жерді, басқа ресурстарды, үйлерді, ғимараттарды, негізгі жабдықтарды, лицензиямен ноу-хауды, көмекші жабдықтарды, көлікті, құралдарды пайдалану құқығы
Біріккен кәсіпорындарына қатысушылардың өз салымдары
Отандық қатысушы салымы
Шетелдік қатысушы салымы
Негізгі капитал
Жерді, басқа ресурстарды, үйлерді, ғимараттарды, негізгі жабдықтарды, лицензиямен ноу-хауды, көмекші жабдықтарды, көлікті, құралдарды пайдалану құқығы
Біріккен кәсіпорындарына қатысушылардың өз салымдары
Отандық қатысушы салымы
Шетелдік қатысушы салымы
Ескерту: сурет дипломдық жұмыстың авторымен құрастырылған.
Кәсіпорындардың капиталдық салымын қаржыландыру көздері мен құрылымына талдауды жоғарыдағы сызбадан көруге болады.
Кәсіпорындардың қызметі мен құрылуын экономикалық қамтамасыз ету үшін бірінші кезекте кәсіпорындарды қаржыландыру сұрақтарына тоқталамыз. Оған жататындар: қаржыландыру көздерін құру, жарғылық капиталдағы қатысушылар салымының арақатнасы, салық алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Кәсіпорын қызметтің теориясы және ұйымдық нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәсіпорындар қызметтерінің негізгі ұйымдық түрлерінің артықшылығы мен кемшілігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
0.2 Құрылыс саласының дамуының басым бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
0.3 Қазақстандағы құрылыс кәсіпорындардың қазіргі жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТТІ ЖШС БДК ҚҰРЫЛЫС МЫСАЛЫНДА ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1 БДК Құрылыс ЖШС-ң жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 БДК Құрылыс ЖШС-нің қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ..31
2.3 БДК Құрылыс ЖШС-де экономикалық даму мәселелері ... ... ... ... ..38
3 Құрылыс саласындағы Кәсіпорының әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .61
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Болашақтың іргесін бірге қалаймыз 2010 жылдың қаңтар айындағы келесі қағидатты жақтады: Бизнес қуатты болса, мемлекет те қуатты [1].
Нарықтық орта жағдайында және кәсіпорынның толық экономикалық, құқықтық өзінше еркіндік алуы, оған көптеген қосымша міндеттер жүктейді. Сөйтіп кәсіпорынның айналасатын қызмет шеңбері кәдімгідей ұлғаяды. Мемлекеттік экономика жағдайында негізгі буынның іс-әрекеті тек қана өндірістік қызметпен тұйықталады. Кәсіпорын өзінің экономикалық және әлеуметтік қызметін жалпы мемлекеттік шаруашылық механизмі арқылы жүзеге асырады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Кәсіпорындар - бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде Кәсіпорындарті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын кәсіпкерліктің дамуының бірден бір көзі банктік несие болып табылады. Экономиканың нақты секторын және де сауда фирмаларын коммерциялық банктердің несиелеуі - ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы, әрі тиімді.
Дипломдық жұмыста құрылыс саласының әлеуметтік экономикалық даму мәселелерімен кәсіпорындар субъектілерін несиелеудің ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан батыс елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман-ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылды. Атап айтқанда, Д. Кейнс, Р. Кэмпбелл, К. Кондратьев, А.В. Чаянов, Й. Шумпетер, П.С. Роуз, М.А. Гольцберг, Дж. Р. Брик, Э.Дж. Долан. Сонымен қатар, жұмыста Ресей мен Қазақстанның іргелі зерттеушілерінің еңбектері, оның ішінде Е.Ф., Жуков, Л.Н. Красавина, О.И. Лаврушин, О.Б. Баймұратов, Г.Т. Қалиева, Қ.Қ. Ілиясов, Н.Қ. Мамыров, Ғ.С. Сейітқасымов, М.С. Саниев, Н.Н. Хамитов сияқты ғалымдардың және көптеген басқа да отандық экономистердің еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Дегенмен, аталған еңбектерде несиелеудің әдістері мен тәсілдері бүгінгі күннің талабына сай жан-жақты қарастырылған деп айту мүмкін емес. Жалпы несиелеу үдерісінде көптеген мәселелер көтеріліп жатқанымен, нақты кәсіпорындарды несиелеу мәселелері әлі де болса ғылыми тұрғыда терең негіздеуді талап етеді.
Құрылыс кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі - мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай, нарықтық экономиканың басты қасиеті - өндіріс пен кәсіпкерліктің еркіндігі. А.Маршалл бойынша, кәсіпкер - экономикалық процесті жеделдетуші.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты - Қазақстандағы құрылыс саласын және кәсіпкерліктің мәселелерін талдау, несиелеу үдерісіндегі теориялық және практикалық мәселелерін, туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
oo Құрылыс кәсіпорындардың экономиканың дамуындағы алатын рөлін көрсету және оның мазмұнын ашу;
oo кәсіпкерлікті дамытудағы мемлекет тарапынан жүргізілетін қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
oo кәсіпорын субъектілерінің қызметін несиелеудің тәжірибелік мәселелерін қарастыру және оған баға беру;
oo шет елдік және отандық несиелеу үдерісінің тәжірибелік мәліметтеріне сүйене отырып Кәсіпорындар субъектілерін несиелеуге зерттеулер жүргізу;
oo кәсіпорын субъектілерін несиелеуді жетілдіруге байланысты ұсыныстар мен тұжырымдар жасау.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы 50 елдің қатарына жетуге бағыт ұстауда. Экономикамыз өтпелі кезеңнен өтіп, халқымыздың әлеуметтік, демографиялық, саяси қорғалған деп санауға болатын уақытта, алдағы тұрған басты мақсаттардың бірі әлемде күшті дамыған мемлекеттерінің қатарына кіру және оған жетудің ең басты шарттарының бірі болып шағын және орта бизнес, яғни құрылысі ары қарай дамыту.
Әлемдік тәжірибе кәсіпорындардың экономикадағы рөлі бағалауға келмейтіндей жоғары екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде Кәсіпорындар субъектілері маңызды рөл атқарады.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Кәсіпорын қызметтің теориясы және ұйымдық нысандары
1.1 Кәсіпорын қызметтің негізгі ұйымдық түрлерінің артықшылығы мен кемшілігі
Кәсіпорын - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры - Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мән берді. Оның айтқан мынадай сөзі бар еді: Кәсіпкер болу - басқаның істегенің істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер - алдымен кәсіпорын жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж) былай деген: Кәсіпкер - адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам. Экономикалық әдебиеттерде кәсіпорын мен бизнес ұғымдарын балама түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес - табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Ал кәсіпкерлік (предпринимательство) - новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер ол - өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуақытта кәсіпкер бола алмайды.
Экономикалық ғылымда Кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғым бар. Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз - адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен, коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады. Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе қоймайды. Демек, бизнес - бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі. Кәсіпорын - бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады.
Кәсіпорын бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда Кәсіпорын қызмет термині қолданылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Шаруашылық серіктестігі жайлы және Мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлығына сай кәсіпорын қызмет шаруашылық серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін:
oo жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;
- толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;
oo жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің жауапкершілігі жүктеледі;
oo коммандитті, аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және біреудің салынған салымымен);
oo қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен қосымша жауапкершілік мойнына алынады;
oo өндіріс және тұтыну кооперативтері;
oo консорциумдар;
oo акционерлік қоғамдар [2, 3].
Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі - оперативті басқару құқығына негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің екі түрі қолданылады: таза мемлекеттік - толық шаруашылық есеп, қазыналық - толық емес шаруашылық есеп.
Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай кәсіпорын мен фирма ұғымдарын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы бар: фирма термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін процесті жатқызамыз.
Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік немесе акционерлік түрде болуы мүмкін. Кооперативтік кәсіпорын ақшаға емес, жеке тұлғаның пайлық негіздегі мүліктік жарнасына және олардың біріккен еңбек қызметтеріне негізделеді:
- акционерлік қоғам түрінің негізіндегі кәсіпорын, акционер меншігінің негізінде қызмет жасайды;
oo мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді шешу үшін құрылады;
oo құрылтайшылар мүлігінің қосылуы негізінде біріккен кәсіпорындар құрылады, яғни оған шет ел заңды тұлғасы мен азаматтарына енеді.
Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда: ол барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық және құқықтық тұрғыдан дараланған.
Кәсіпорынның ұйымдық түрлері алдыменен меншік түрімен айқындалмақ. Олар мынандай түрде болуы мүмкін:
- азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;
- ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар (1-кесте).
1-кесте Кәсіпорынның ұйымдық түрлері
Кәсіпкерліктің түрлері
Артықшылығы
Олқылығы
Бір тұлғалы жекелеген кәсіпорындар
Ұйымдастырудағы қарапайымдылығы; қызмет жасаудың толық еркіндігі; нарықтық саладағы мінез-құлқының икемділігі; қызметінің құпиялығын сақтау мүмкіндігі; барлық табыс табудағы максимальды мүдделігі
Капиталды көптеп тартудағы қиындықтары; болған зардаптарға жауапкершіліктің шексіздігі; барлық ұйымдық және басқарушылық іс-әрекеттің біріктірулігі қажеттілігі.
Серіктестіктер
Басқару бойынша міндеттерді бөлу; қаржы тартудағы үлкен мүмкіндіктер; еркін және оперативтік іс-әрекеттің әріптестермен келісу кезіндегі шектеулілігі.
Әріптестердің өзара өнімсіздігінің ықтималдылығы; сенімсіздік арқасындағы әлеуметтік-психологиялық комфортсыздық; Әріптестердің өзара келіспеушілігінің арқасындағы бұл түрдің тұрақсыздығы.
Акционерлік қоғамдар
Қосымша капиталды тезірек және кеңірек тарту мүмкіндігі; корпорация қызметі әртүрлі сала шеңберіндегі капитал қозғалысының еркіндігі; акционерлердің шектеулі жауапкершілігі.
Басқарудың тым күрделілігі және оның оперативтілігінің төменділігі; акционерлердің басқаруға қатысуы мен бақылау деңгейінің жоғары еместігі; кәсіби құпияның ашылу мүмкіндігі.
Ескерту: кесте дипломдық жұмыстың авторымен құрастырылған.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, Шаруашылық қызметінің еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы республика заңдарына кәсіпорын кез келген меншік түрлерінде және оның өзі құрған бірлестіктерде болу мүмкіндігі айқындалған.
Нарықтық орта жағдайында және кәсіпорынның толық экономикалық, құқықтық өзінше еркіндік алуы, оған көптеген қосымша міндеттер жүктейді. Сөйтіп кәсіпорынның айналасатын қызмет шеңбері кәдімгідей ұлғаяды. Мемлекеттік экономика жағдайында негізгі буынның іс-әрекеті тек қана өндірістік қызметпен тұйықталады. Кәсіпорын өзінің экономикалық және әлеуметтік қызметін жалпы мемлекеттік шаруашылық механизмі арқылы жүзеге асырады. Аралас әрі әлеуметтік-бағытталған нарықтық экономика жағдайында мемлекет кәсіпорынға иелік құқық бере отырып, оның өз мүлкін, өндірген өнімін және тапқан табыстарын пайдалану мен жаратуды, кәсіпорын шығындары арқылы әлеуметтік шаралардың бір бөлігін жүктейді.
Сондықтан да барлық кәсіпорындар меншік түріне байланыссыз-ақ экономикалық қызметті ғана емес, әлеуметтік қызметті де атқаруға міндетті. Ендеше экономикалық қызметтің құрылымын қарастырамыз:
oo өндірістік қызмет, бұл қоғамдық тұтынуды қанағаттандыру үшін қажетті тауар мен қызмет көрсету өндірісімен байланысты;
oo алынған табысты бөлу мен мақсатты қолдану қызметі, мұнда өндіріс іс-әрекетінен алынған табыс өндірісті ұлғайтуға және ұжымды әлеуметтік дамытуға жұмсалады.
Монополды мемлекет экономика жағдайында кәсіпорын қызмет құқығы тек мемлекетке ғана жатады. Нарықтық экономика Кәсіпорын қызметпен айналысуды тек мемлекетке ғана жүктемейді, әрбір кәсіпорын мен индивидке мүмкіндіктер жасалады. Бұл нарықтық экономиканы тап-тинақтай етіп, Ғылыми техникалық прогресс талаптарына сай болуға және тұтынушы қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің алдындағы басты міндеттердің бірі - кәсіпорын құрылымды құру. Оларды масштабы бойынша шартты түрде шағын, орта және ірі кәсіпкерліктерге бөлеміз. Кәсіпорынсубъектісі бойынша да бөлінеді: Кәсіпорынсубъектісіне - әртүрлі экономикалық қызметке қатысатындар, жеке индивидтер, жеке тұлғалар және жалпы экономикалық мүдделер мен келісім-шарт міндеттерімен біріктірілген адамдар тобы жатады. Ал ұжымдық кәсіпкерлікке: серіктестік, кооператив, акционерлік қоғам, холдингтер және мемлекеттік кәсіпкрліктерді айта аламыз [10, 11].
Неміс ғалымы әрі экономисі Йозеф Алоиз Шумпетердің (1883-1950ж) ойынша, Кәсіпорынжаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір сапалы жаңа игілікті жасауға бағытталған. Сондай-ақ өндіріске жаңа тәсілді ендіруге, затты өткізетін жаңа нарықты игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар көзін табуға өндірісті талапқа сай, басқаша құруға күш салады.
Кәсіпорын өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі - мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай, нарықтық экономиканың басты қасиеті - өндіріс пен кәсіпкерліктің еркіндігі. А.Маршалл бойынша, кәсіпкер - экономикалық процесті жеделдетуші.
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.
Нарық жағдайында кәсіпорын қызмет көп нышанда болады, оларды мына түрде бөлуге болады:
масштабы бойынша шағын, орта және кәсіпкерлік;
кәсіпкерліктің субъектілері бойынша.
Кәсіпкерліктің субъектілері экономикалық қызметтің әр түрлі қатысушылары - жеке тұлғалар, келісім-шарт міндеттемелерімен және де ортақ экономикалық мүдделерімен, біріккен адамдар тобы, яғни, ұжымдық кәсіпкерлік, серіктестік, кооперативтер, акционерлік қоғамдар мен осы тәріздес мемлекеттік Кәсіпорынбола алады.
Өтпелі кезеңде кәсіпорын қызметтің даму кешенді және көп деңгейлі сипат алуы керек. Себебі аталған қызмет Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатының стратегиялық мақсаттарына жету үшін экономикалық базис болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік - барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау мен ынталандыру қажет Кәсіпорынқажетке негізделген бастама. Осы тәрізді кәсіпорын кәдімгі күнделікті бизнестен түбірінде ұқсамайды және әлеуметтік-экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын - жаңа индустриалды мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.
Атап көрсеткендей, ХХІ ғасырдың қарсаңында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің дамуына ерекше назар аударылады. Оның ролі әлеуметтік ахуалды жақсартуда жетекші орын алды. Бірінші кезекте осы салада халықты жұмыспен қамтамасыз ету тезірек өседі және қоғамның тұрақтылығы үшін жағдай жасалады. Осыдан аталған мәселеге толық талдау керек [6].
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ең алдымен капитал тезірек айналатын салдарда, атап айтқанда саудада, қоғамдық тамақтандыру және қызметтер салаларында туады. Бірақ, нарықтық экономиканы реформалау бойынша жүргізілген жеделдетілген экономикалық саясат бағаларды ырқына жіберуден және осымен байланысты өскелең инфляциямен басталды, бұл пайыз өсімнің күрт өсуінен және халықтың жинағының құнсыздануынан шағын бизнес, яғни құрылыстің қаржы базасының жоюына әкелді, бұл өз кезегінде шағын бизнес, яғни құрылыстің қалыптасуының және оның инвестициялық қызметіеің заңсыз қалуына соқтырды. Шағын кәсіпкерлік көп қатарлы жинаулар мен үлкен салықтардың астында қалды.
Осы уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда кәсіпорын қызметке ынта үзілді, онсыз нарық экономикасының қалыптасуы мүмкін емес.
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың одан әрі даму жағдайында, ірі компаиялардың айбынының артуы ғылыми техникалық революцияның болуымен, шағын және орта фирмалардың сақталуымен және дамуымен қоса жүреді. Жаңа өнімдердің көптеген түолерінің өндірісі атап айтқанда, шағын және орта компаниялардың кәсіпорындарында басталады, себебі олар күн астындағы орын үшін, тұтыныстың өзгеруіне икемді сезімтал болуға, өндіріспен әлі қанағаттандырылмаған жаңа қажеттіліктерді іздеуге мәжбүр. Сондықтан шағын фирмалардың бір жұмыс істеушіге есептегендегі, ғылыми-зерттеу мен конструкторлық жұмыстарға шығындарынан жиі асып түсуі кездейсоқ емес.
Қазіргі уақытта шағын бизнес, яғни құрылыстің рөлі нарыққа ендірілген жаңа өнімдердің ортақ санында айтарлықтай мол.
АҚШ-тың сатып алу федералды басқармасының ақпараты бойынша, 50-ші жылдардың ортасынан 70-ші жылдардың ортасына дейін шағын фирмалар (жұмысшылар саны 1000 адамнан аз) әртүрлі жаңалық енгізулердің жартысынан көбін енгізген. Жаңалық енгізулердің төрттен бірі жұмыс істеушілер саны 100 адамдық фирмаларға келеді. Атап айтқанда, шағын компания Apple жеке компьютерлік өндірісін алғашқылар қатарында енгізді, кейін олар негізгі өндірушілердің біріне айналды.
Шағын бизнес, яғни құрылыс капиталистік елдерде халықты жұмыспен қамтуды кеңейтуде айтарлықтай ролі бар. АҚШ-та соңғы он жылда жаңа жұмыс орындарының 60 %-ы 20 адамнан аз жұмыскерлері бар компанияларға келеді. 80-ші жылдардың басында жұмыссыздықтың зор өсуі жағдайында көптеген ғалымдар, экономистер мен мемлекет қайраткерлері шағын бизнес, яғни құрылыстен ірі компаниялардағы жұмыс орындары қысқаруының орнын толтыруға қабілетті жаңа жұмыс орындарын құратын құрал деп санады. Сондықтан капиталистік елдердің үкіметтері тарапынан шағын бизнес, яғни құрылыске әртүрлі көмек көрсетіледі.
Шағын және орта бизнес, яғни құрылыстің болуы және де ірі компаниялардың (монополияның) мүдделеріне сай келеді. Қазір дайын өнімді жасау үшін мыңдаған әртүрлі детальдар қажет етіледі. Олардың өндірісіне концерндер мен келіісім шарт жүйелерімен байланысқан көптеген шағын және орта фирмалар маманданады. Электротехника, автомобиль және басқа салалрдың кейбір ірі монополияларында 20 - 30 мыңға дейін шағын компаниялар жұмыс істейді. Атап көрсету керек, шағын және орташа фирмалардың басым көпшілігі ірі компаниялармен келісім арақатынастары арқасында жұмыс істейді. Францияда, мысалы, шағын және орташа кәсіпорындардың 40%-ы монополиялармен байланысты. Америка Құрама Штаттарында осындай келісім шарттар жүйесімен 400 мың шамасында немесе 25% шағын кәсіпорындар қамтылған, оларда 4,5млн адам жұмыспен қамтылған. Жапонияда да осындай жағдай кездеседі.
80-ші жылдардың басында шағын кәсіпорындар иелерінің тек өз жанұяларындағы адамдарының еңбектерін қолдануы Жапониядағы барлық жұмыспен қамтылғандардың 32%, Италияда - 29%, Францияда - 21% құрады.
Монополистік емес фирмалар жаңа салалар қатарында, әсіресе, ақпарат кешенінде өздерінің жағдайларын әжептәуір нығайтты. Ғылыми техникалық прогресс негізінде іскер қызметтер (электронды есептеуіш машинасы базасында ақпаратты өңдеу, бағдарламаны қамтамасыз ету, инженеринг, кеңес беру бизнесі және т.б.) спектрі қалыптасқан. Осындай қызмет ресурстардың айтарлықтай жинақталуын қажет тепейді және де шағын компания шеңберінде де табысты жүзеге асуы мүмкін. Жеке атағанда, Германияда бағдарламаны қамтамасыз ету саласында (70% шамасында) жұмыскерлер саны 10 адамнан аз компаниялардан құралған.
Демек, шағын және орта бизнес, яғни құрылыстің ролі мына көрсетілген алты қызметтерден көрінеді.
Біріншіден, шағын өндіріс нарық конъюнктурасының өзгерісін икемді сезінеді, бұл нарық экономикасында ірі кәсіпорындарына мүмкін емес.
Екіншіден, шағын бизнес, яғни құрылыс әлі іске жаратылмаған әжептәуір қаржы қаражаттарын тиімді жұмылдырады. Осындай биқнестің болмауынан осы ресурстар пайдаланылмаған болар еді.
Үшіншіден, шағын бизнес, яғни құрылыс бәсеке күресін қалыптастыруда айтарлықтай үлес қосады. Бұл кез келген мемлекеттің жоғары деңгейде монополия экономикасы жағдайында бірінші кезекте маңызды.
Төртіншіден, шағын бизнес, яғни құрылыс халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде үлкен роль атқарады. Өнеркәсібі дамыған елдерде оның үлесіне барлық жұмыспен қамтамасыз етілгендердің 50-60% және жаңа жұмыс орындарының 70-80% келеді.
Бесіншіден, атап көрсеткендей шағын өндірістің ғылыми-техникалық жаңалықтардың тең жартысы келеді. (жеке компьютер, көбейткіш аппараттар, Палароид типті фотоаппараттар).
Алтыншыдан, шағын бизнестің әлеуметтік қысымды жұмсартудағы орнын таптырмас бөлігі бар. Ауыр дағдарыс кездерінде халық осыдан жұмыс тауып және өздерінің қабілеттерін жүзеге асыра алады.
Кәсіпкерліктің халықаралық тәжірибесі көрсеткендей, өтпелі экономикада мемлекет, ережеге сәйкес, тек жаңа басталған сауда кәсіпкерлігі көтермеледі, бұл өндіріс саласындағы қызметті тиімсіз қалдырды.
1.2 Құрылыс саласының дамуының басым бағыттары
Еліміздің инвестициялық - құрылыс кешенін қалыптастыруда аймақтық қаржылық - құрылыс топтары жетекші роль атқаруы керек. Экономикалық тәуелсіз құрылымдар өз қаржыларын аймақтағы ірі инвестициялық - құрылыс жобаларын орындауға жұмылдыра отырып, мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік саясатын іске асыруға әсер етеді. Ірі қаржылық - құрылыс топтарымен қоса, шағын кәсіпкерлік секторы да құрылыс саласында нығыз орын тепті. Өндрістік және азаматтық құрылыстың әр түрде маманданған құрылыс ұйымдары аймақтағы инвестициялық - құрылыс кешендерінің құрылымдық негізін құрауы керек, Инвестициялық - құрылыс кешендерінің құрамына енетін инвестициялық компания үшiн ең бастысы тиімді жобаларды іздеп, оларды қаржыландыру болып табылады. Құрылыс кәсіпорындары өз қызметтерін ұйымдастыруда белгілі принциптерге сүйенеді: жоспарлаудың ғылыми деңгейін көтеру, экономикалық болжау, жоспарлаудың үздіксіздігі, бағдарламалық-мақсатгық ұстаным принциптері олардың қызметін нақтылай түседі.
Құрылыс материалдары нарығы соңғы жылдары жаңа сипат алды:
- жеке топтар бойынша тауар алмастырғыштардың кең ассортименті;
- бәсекелестіктің дифференциалданған деңгейі;
- құрылыс материалдарының отандық, нарығына ірі трансұлттық корпорациялардың енуі.
Аймақтық нарықтағы ұсыныс құрылымы да өзгерістерге ұшырады. Нарықта жаңа, кешендік өнімдер пайда болды. Ұсыныстардың жекелеген қажеттіліктерді қанағаттандыруы - нарық нәтижелілігінің жоғарылағанының маңызды куәлігі. Бұған қоса құрылыс саласына түбегейлі енудің де кедергілері бар екенін айта кету керек. Оған әсер ететін екі фактор: капитал тапшылығы және өнімнің міндетті сертификатталуы.
Құрылыс материалдарының жекелеген нарықтарындағы бәсекелестік деңгейі әртүрлі. Құрылыс кәсіпорындарының техникалық қайта жарақтануының проблемасын шешуінің бір жолы құрылыс техникасы мен құрылғыларын өндіретін және тасымалдайтын отандық және шетелдік жабдықтаушылар ұсыныстарын қарап, оларға жоғары талаптар қою болып табылады. Қазіргі тәжірибе елімізде қолданылып жүрген құрылғылардың сапасының төмен екендігін, олардың өндіріс үрдісін кешендік механизациялау мен автоматизациялауды толық жүргізбейтіндігін көрсетеді. Сапалы құрылыс материалдарын шығару үшін әрине жоғары технологиялық деңгейден құрылғылар мен жабдықтар керек.
Отандық құрылыс материалдары нарығының даму перспективалары туралы айтқанда еліміздің ғылыми және жобалық - конструкторлық ұйымдардың потенциалын пайдалана отырып, кeшeндi технологиялық желілерден тұратын құрылыс машиналарын жасап шығару қажеттігіне тоқталған дұрыс.
Құрылыс саласының өндipicтiк базасын дамытуға инвестициялар салу оның техникалық қуаттылығын арттыра түсетін анық. Құрылыстың материалдық-техникалық базасы әрекет етуші кәсіпорындардың қуатын толық пайдалану мен оларды техникалық қайта жарақтандыруға байланысты. Жаңадан құрылыс материалдары өндірісімен айналысатын кәсіпорындарды салу мен дамыған технологиялық желілерді іске қосу қазіргі уақытта инвестицияларды тарту арқылы іске асатыны белгілі.
Құрылыс материалдары өндірісімен айналысатын кәсіпорындардың өндірістік бағдарламасы, өндірістік қуаттылығы, экономикалық тиiмдiлiк көрсеткіштері техникалық даму бағыттары салынатын құрылыс нысандарының көлеміне байланысты. Қазіргі уақытта салынып жатқан және салынуға жоспарланған нысандар өте көп екені белгілі. Мемлекеттік деңгейде ірі инвестициялық - құрылыс компаниялары, сонымен қоса шағын және орта бизнес өкілдері жүзеге асырып жатқан құрылыс жобаларын уақытында құрылыс материалдарымен жабдықтауда үздіксіз өндірісті қамтамасыз етудің маңызы зор. Құрылыстағы халықаралык стандарттар құрылыс материалдарының сапасына қойылатын талаптарды күшейтіп, жаңа құрылыс қоспаларының өндірілуіне мүмкіндік берді.
Қазіргі уақытта құрылыс саласы қарыштап дамуы үшін мынадай басым бағыттарды іске асырған дұрыс:
- тың жерлерге жаңа қуаттарды енгізу;
- құрылыс саласына қатысты алдыңғы қатардағы жаңа техника мен технологияларды енгізу;
- қолда бар шикізатты тиімді пайдаланып, өндіріс қалдықтарын қайта өңдеу;
- тұрғын-үй құрылысының құрылымын өзгерту, жаңа сәулет-құрылыс жүйесіне көшу;
- төлем қабілеттілігі әртүрлі тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандырып, сапалы құрылыстар салу;
- құрылыс материалдары кәсіпорындарында өндірілетін өнімнің өзіндік құнын төмендету арқылы тұрғын үй құрылысы көлемдерін арттыру;
- салаға тікелей шетел инвестицияларын тарту;
- инженер-техникалық, құрылыс-жобалау мамандарын халықаралық стандарттарға сәйкес даярлау;
- инвестициялық жобаларды іске асыруда және мемлекеттің тұрғын-үй бағдарламасын орындауда тұрақты нормативтік базамен қамтамасыз ету;
- құрылыс объектілері бойынша қуаттарды оңтайлы тарату;
- күрделі салымдарды тиімді тарату ;
- жабдықтаушы - кәсіпорындар өнімдерін оңтайлы орналастыру.
Құрылыс саласындағы жобалардың кең қырлылығы, күрделілігі және көлемділігі оны ұйымдастыруда жаңа бетбұрыстардың болуын талап етеді. Тұрғын үй бағдарламасын іске асыру және елімізде салынып жатқан ірі экономикалық және әлеуметтік нысандарды салуда құрылыс материалдары өндірісін нығайту мен тиімді ұйымдастыру ерекше орын алады. Тұрғындардың материалдық игіліктері мен өмір сүру деңгейін көтеруде, барлық салалардағы өндірістерді дамытуда күрделі құрылысқа маңызды роль берілген.
Құрылыс саласының жеке ғылыми - зерттеу, шикізаттық және өндірістік базасы, тиімді жұмыс істеп тұрған жүйесі - инвестиция салуға қызығушылық тудыратын негізгі факторлар. Дамыған нарықтық экономика шетелдік инвестициялардың жоғары деңгейіне негізделетіндіктен құрылыс саласына да оларды кеңінен тарту экономикалық өсімге әсер етеді.
Құрылыс материалдары өндірісіне инвестициялар тарту арқылы өндірісті дамытуға, жаңа желілерді іске қосуға, жоғары сапалы өнімдер алуға қол жеткізуге болады.
Халықаралық тәжірибеде инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауда келесідей қағидаларға сүйенеді;
- инвестициялық жобаны іске асыру барысындағы таза табыс пен амортизациялық аударымдар есебінен қалыптасатын ақша ағынының көрсеткіші негізінде инвестрленген капиталды қайтаруды бағалау кағидасы;
- болашақтағы түсімдерді, яғни ақша ағындарын қазіргі құнға міндетті келтіру кағидасы;
- әртүрлі инвестициялық жобалар үшін ақша ағындарын дисконттау үрдісіндегі пайыздық дифференциалданған ставкасын (дисконттық ставка) таңдау қағидасы.
Осы қағидаларға сәйкес инвестициялық жобаларды бағалаудың келесідей көрсеткіштері анықталған:
- мемлекеттік, аймактық және жергілікті бюджеттер үшін жобаны іске асырудағы қаржылық қорытындыларды бейнелейтін, бюджеттік тиімділік көрсеткіштері;
- жалпы ұлттық экономиканың мүддесі үшін жобаның тиімділігін сипаттайтын, жалпы тиімділік көрсеткіштері;
- тікелей қатысушылары үшін жобаны іске асырудағы қаржылық мүдделерді ескеретін, коммерциялық тиімділік көрсеткіштері.
Нақты бір жобаға инвестиция тарту туралы шешімдер қабылдағанда әлеуметтік сипаттағы және қоршаған ортаны қорғаумен байланысты шығындары бағаланады.
Шетел инвестицияларын тарту кезінде келесідей маңызды әлеуметтік және экономикалық міндеттер шешімін табады:
:: экономикадағы құрылымдық өзгерістерге және нарықтық қатынастардың дамуына ықпал ету;
:: өндірісте бәсекелестік ортаны қалыптастыру;
:: сыртқы нарықтағы ішкі потенциалдың тиімділігін дамыту және арттыру;
:: жаңа техника мен технологияны пайдалану арқылы бәсеке қабілетті өнім шығара отырып, өндірістің ғылыми - техникалық деңгейін арттыру;
:: өндірістік және өндірістік емес тұтынуға дайындығы жоғары деңгейлі өнім шығаратын толық технологиялық циклді қалыптастыру;
:: шалғай жатқан және экологиялық жағдай нашар аймақтардың дамуына әсер ету.
Инвестициялардың салалық құрылымы әртүрлі, инвестициялық капитал негізінен мұнай өңдеу өнеркәсібіне, құрылыс саласына, транспорт, түсті металлургия, көмір өнеркәсібіне салынуда.
Инвестициялар салу туралы шешімдер қабылдағанда саланың инвестициялық тартымдылығын бірнеше факторлар арқылы анықтайды:
- нарықтық, бәсекелестік, жабдықтаушылармен қарым - қатынастар кәсіпорынның салаға ену және шығу кедергілері және басқа да технологиялық және әлеуметтік факторлар.
Жаңа экономикалық жүйеде құрылыс индустриясының алатын орны ерекше. Шаруашылықтандыру шарттарының түпкілікті өзгеруін ескере отырып, бүгінгі күні сала алдында тұрған міндеттер - тек бұрынғыны қалпына келтіру деген дұрыс емес. Нарық жағдайында кәсіпорын жұмысы барлық маңызды факторларды есепке алатын бизнес - жоспар негізінде жүзеге асады.
Қазіргі заманғы нарықтық экономика инфрақұрылымына құрылыс индустриясы кәсіпорындарының интеграциялануы қор нарығындағы негізгі ережелерді меңгермейінше мүмкін емес. Құрылыс кәсіпорындары өз қызметінде бағалы кағаздарды пайдалана отырып, табыс алуды да көздеуі керек. Капитал нарығы құрылыстағы инвестициялық жобаларды іске асыруда қаржылардың басты қайнар көзіне айналғаны дұрыс.
Құрылыс саласына инвестицияларды тарту тиімділігін арттыру туралы сөз болғанда, мемлекеттің инвестициялық саясатын іске асырудың басым бағыттарына назар аудару керек. Инвестициялық қызметтің негізгі субьектілерін және жобаларды тұтынушыларды дұрыс таңдау маңызды. Инвестициялардың тиімділігін бағалаудың негізгі кағидалары мен инвестициялық тартымдылықты ескере отырып, инвестицияларды қаржылық - экономикалық бағалаудың кешенді жүйесі және инвестициялық тәуекелді бағалау мен төмендетудің жүйесі жасалды.
Инвестициялардың тиімділігі мен инвестициялық тартымдылықты бағалаудан салынған капиталды қайтарып алу уақыты, кәсіпорын дамуының темпі, түптеп келгенде бүкіл саланың әлеуметтік - экономикалық даму проблемалары тәуелді.
Нарықтық экономика инфрақұрылымына құрылыс индустриясы кәсіпорындарының интеграциялануының жетістігі, көбінесе, Қазақстанда тұрғын үйлерді несиелендірудің дамуынан тәуелді. Тұрғын үйдің қазақстандық нарығының қалыптасуы мен дамуында құрылыстағы үлестік қатысу, ипотекалық несиелендіру, тұрғын үй құрылыстық жинақтамаларының жүйесі сияқты құрылысты қаржыландырудың жаңа түрлері пайда болды.
Қазіргі заманғы нарықтық қатынастарда құрылыс материалдары өндірісін дамыту мен құрылыс индустриясы кәсіпорындарының қызметін тиімді ұйымдастырудың басымдыктары:
- жаңа тиімді құрылыс материалдарын пайдалану есебінен құрылыстың материал сыйымдылығын азайту;
- экологиялық таза құрылыс материалдарын өндіру;
- құрылыс материалдарын құрылыс орындарына жеткізу тиімділігін арттыруда шығарылым қораптарын оңтайландыру;
- жеңіл бетондар мен болаттардың тиімді түрлері мен кескіндерін әзірлеу;
- үйлердің пайдаланылу беріктігін арттыру мақсатында жобалау теориясын дамыту, үйлер мен ғимараттардың жаңа үлгілерін жасау;
- отын - энергетика ресурстарыньң үнемділігін қамтамасыз ететін құрылыс материалдары өндірісінің технологияларын пайдалану;
- кірпіш және қабырғалық материалдарды дайындауда жоғары механикаландырылған технологияларды пайдалану;
- гипсті бұйымдар мен жылу ұстағыш материалдардың, полимер бұйымдардың жаңа түрлерін әзірлеу;
- құрылыс жобаларының сәулеттік түрлерін жетілдіру;
- құрылыс өндірісінде энергияны көп қажет етушілікті азайту;
- барынша тығыз және біртұтас болуын ескере отырып, аймақтарда құрылыс салуды үйлестіру.
1.3 Қазақстандағы құрылыс кәсіпорындардың қазіргі жағдайына талдау
Қазақстан Республикасының территориясында қызмет ететін құрылыс кәсіпорындардың дамуы мен қазіргі жағдайына талдау жүргізейік.
Экономикадағы қиындылық жағдайларына қарамастан еліміздің территориясында қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының саны жылдан-жылға өсуде. 2009 жылдың 1 қаңтарда тіркелген кәсіпорындардың саны 5444 болды, ол 2010 жылмен салыстырғанда 1,5 есе өскенін көрсетеді. 2009 жылы Қазақстан Республикасы бойынша тіркелген кәсіпорындардың ішінде:
ірі кәсіпорындар саны - 191;
орта кәсіпорындар - 206;
кіші кәсіпорындар - 5147.
Бұл көрсеткіштер Қазақстан Республикасында кіші және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін жағымды жағдайлардың жасалғанын байқатады.
Қазақстан Республикасы территориясында қызмет ету түрлері бойынша кәсіпорындардың тіркелген санын 2-кестеден көруге болады.
2- кесте - Қызмет ету түрлері бойынша кәсіпорындардың тіркелген саны
2008ж
2009 ж
2010 ж
Қазақстан Республикасы
Кіші
Орта
Ірі
2738
2505
163
70
3731
3472
190
69
5444
5147
206
91
Құрылыс саласы
Кіші
Орта
Ірі
211
197
14
-
301
284
15
2
562
541
18
3
Ескерту: кесте дипломдық жұмыстың авторымен құрастырылған.
Кестеде көрсетілген деректер бойынша, Қазақстан Республикасында тіркелген кәсіпорындардың саны 2010 жылғы дерек боиынша 5444 түрі бар. Оның ішінде құрылыс саласыда 562 кәсіпорны тіркелген. Кестедегі деректерге сүйенсек, Қазақстанда тіркелген құрылыс кәсіпорындардың саны жылдан-жылға өсуде.
Шетел мамандарының бағасы бойынша Қазақстан Республикасында инвестициялау үшін неғұрлым жағымды аудандар болып Алматы Астана қалалары, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Атырау, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары саналады. Облыстар бойынша кіші, орта және ірі кәсіпорындардың тіркелген санын 4-кестеден байқауға болатынын көрсетемін.
3-кесте Облыстар бойынша кәсіпорындардың тіркелген саны
2008 ж
2009 ж
20 10ж
Қазақстан Республикасы
Кіші
Орта
Ірі
2738
2505
163
70
3731
3472
190
69
5444
5147
206
91
Ақмола
Кіші
Орта
Ірі
20
17
2
1
57
47
9
1
92
82
9
1
Ақтөбе
Кіші
Орта
Ірі
59
44
10
5
97
77
15
5
166
147
12
7
Алматы
Кіші
Орта
Ірі
110
93
12
5
148
127
15
6
203
187
12
4
Атырау
Кіші
Орта
Ірі
75
65
8
2
123
112
7
4
236
216
16
4
Шығыс Қазақстан
Кіші
Орта
Ірі
79
66
7
6
117
105
7
5
189
178
6
5
Жамбыл
Кіші
Орта
Ірі
27
21
3
3
29
23
3
3
36
30
4
2
Батыс Қазақстан
Кіші
Орта
Ірі
44
36
7
-
70
65
5
-
130
119
9
2
Қарағанды
Кіші
Орта
Ірі
87
67
11
9
123
107
7
9
185
169
8
8
Қостанай
Кіші
Орта
Ірі
36
33
2
1
106
96
8
2
155
150
4
1
Қызылорда
Кіші
Орта
14
9
4
18
12
4
24
19
3
Ірі
1
2
2
3-кестенің жалғасы
3-кестенің жалғасы
МаңғыстауКіші
Орта
Ірі
48
44
4
-
99
89
8
2
148
139
8
1
Павлодар
Кіші
Орта
Ірі
38
30
2
6
45
38
5
2
67
60
4
3
Солтүстік Қазақстан
Кіші
Орта
Ірі
50
39
6
5
87
78
8
1
144
132
11
1
Оңтүстік Қазақстан
Кіші
Орта
Ірі
121
109
8
4
264
247
9
8
414
393
10
11
Астана қаласы
Кіші
Орта
Ірі
200
190
7
3
232
222
7
3
388
377
6
5
Алматы қаласы
Кіші
Орта
Ірі
1730
1642
70
18
2116
2077
73
16
2867
2749
84
34
Ескерту: кесте дипломдық жұмыстың авторымен құрастырылған.
Қазақстан Республикасында 2009 жылы 5444 кәсіпорын тіркелген болса, оның 53%-і Алматы қаласында қалыптасқан, яғни 2867 бойынша қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының саны 2009 жылы - 2867 кәсіпорынды құраған, ол 2010 жылмен салыстырғанда 1,5 есе өскенін көрсетеді. Соның ішінде қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының шоғырланған орталығы Алматы, Астана қалалары, Қарағанды және Атырау облыстары. Бұл аймақтарда қызмет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының өсуі оңды тенленцияны көрсетеді. Ол оңтүстік, Солтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарында 2009 жылы қызмет еткен біріккен кәсіпорындар төмендесе, 2009 жылы қайта көтерілу байқалады. Ол сол облыстардың инвестициялық ақуалының жақсарғанын көрсетеді.
Қазақстан территориясында қызмет ететін кәсіпорындардың көбісі құрылыс, өндіру, сауда салаларына бағытталған. Біріккен және шетел кәсіпорындарында жұмыс істейтін адамдардың саны 2009 жылы 346072 жеткен (5-кесте). Құрылыс кәсіпорындардың жұмысшыларының тізімдік құрамына, бір және одан көп күнге уақытша жұмысқа, маусымдық немесе тұрақты жұмысқа қабылданған барлық жұмысшылар жатады. Сонымен қатар бірге, нақты жұмыс істейтіндермен қатар, ресми жұмысқа тіркелгендер де есепке алынады.
4-кесте Облыстар бойынша 2010-2009 жылдары кәсіпорындарындағы жұмысшылар саны мен еңбек ақы қоры
Аймақ
2010
2009
2009
Жұмысшылар
дың саны, адам
Жұмысшылардың еңбек ақы қоры, млн.тг
Жұмысшылар
дың саны, адам
Жұмысшылардың еңбек ақы қоры, млн.тг
Жұмысшылар
дың
саны, адам
Жұмысшылардың еңбек ақы қоры, млн.тг
Барлығы
291672
115705.4
314690
144255.2
346072
180972.2
Соның ішінде: Ақмола
4422
673.5
4645
893.8
8119
2256.0
Ақтөбе
13479
5900.0
14041
6937.3
32979
16801.3
Алматы
6328
3055.6
6798
3673.5
7811
3224.9
Атырау
15871
15548.3
17497
19944.0
19740
30433.0
Шығыс Қазақстан
7274
2090.5
7832
2667.0
5768
1667.7
Жамбыл
210
14.1
272
20.8
2288
256.3
Батыс Қазақстан
12357
8788.8
16705
16314.5
13578
15119.0
Қарағанды
129874
34271.2
133901
37460.6
130273
40320.9
Қызылорда
1148
112.8
1086
140.8
1846
338.0
Қостанай
2542
2472.1
2848
2714.9
2515
2856.3
Маңғыстау
4655
3639.1
5988
4614.3
6380
5303.6
Павлодар
24058
8589.1
24985
9196.5
23785
9840.1
Солтүстік Қазақстан
4654
784,2
5011
909
5607
1064.8
Оңтүстік Қазақстан
9465
2975.3
9745
3305.4
9946
3134.5
Астана қаласы
5732
2169.9
6248
2422.1
12173
8183.2
Алматы қаласы
49603
24620.6
57068
33040.1
63254
40172.5
Ескерту: кесте дипломдық жұмыстың авторымен құрастырылған.
Қазақстанда құрылыс кәсіпорындардың санының өсуі 33% қазақстандық азаматтардың жұмыспен қамтылу деңгейінің өсуіне де алып келеді. Қазақстан бойынша 346072 адам біріккен және шетел кәсіпорындарында жұмыс істейді, олардың алатын еңбек ақыларының қоры 2009 жылы 180972,2 млн.теңгені құраған. Тізімдік және қосымша жұмысшылардың еңбек ақы қорына табиғи формада жасалған төлемдер де кіреді [29].
Кәсіпорындардың қарым - қатынастары ең алдымен халықтың қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі арқылы көрінеді. Сауда халықтың әртүрлі жеке әлеуметтік - экономикалық топтарының тұтынудағы, жеке тұтынудағы құрылымына, тұтыну шығындарына, халықтың бос уақытына әсер етеді. Бұл өзара байланыс халыққа сауда қызметінің тәсілдері мен түрлеріне, мәдениетті тәрбиелеудегі жарнамалық шаралардың бағытталуы деңгейіне, саналы тұтынуға, жеңілдіктердің әртүрлі түрлерін қолдануға, қосымша сауда қызметтері және тағы басқаларына байланысты болып келеді.
Негізгі және айнымалы капитал құны бойынша жарғылық қорды құрайды. Жарғылық қорға ақшалай салымдар келесідей түрде салынуы мүмкін: үйлердің, ғимараттардың, жабдықтардың басқа да материалдық бағалардың құны, жерді, суды және басқа да табиғи ресурстарды, үйлерді, ғимараттарды, жабдықтарды, сонымен қатар басқа да мүліктік құқықтарды пайдалану құқы. Кәсіпорынға қатысушылардың ақшалай қаражаттары. Кәсіпорын құрушылардың арасындағы келісім бойынша жарғылық қорға олардың салымының бағасы ұлттық және шетелдік валютада жүргізіледі.
Негізгі және айнымалы капитал құны бойынша жарғылық қорды құрайды. Жарғылық қорға ақшалай салымдар келесідей түрде салынуы мүмкін: үйлердің, ғимараттардың, жабдықтардың басқа да материалдық бағалардың құны, жерді, суды және басқа да табиғи ресурстарды, үйлерді, ғимараттарды, жабдықтарды, сонымен қатар басқа да мүліктік құқықтарды пайдалану құқығы бар. Кәсіпорынға қатысушылардың ақшалай қаражаттары. Кәсіпорын құрушылардың арасындағы келісім бойынша жарғылық қорға олардың салымының бағасы ұлттық және шетелдік валютада жүргізіледі.
Кәсіпорындардың капиталдық салымын қаржыландыру көздері мен құрылымы (2-сурет) .
2-сурет Кәсіпорындардың капиталдық салымын қаржыландыру көздері мен құрылымы.
Айнымалы капитал
Шикізаттар мен материалдар, құрастыратын бұйымдар, ақшалай құралдар, соның ішінде кадрларды дайындау, маркетингтік зерттеуді, еңбек ақыны және т.б. қаржыландыру
Қарызға алынатын құралдар
Отандық қатысушысынан тартылған
Шетелдік қатысушысынан тартылған
Тартылған біріккен кәсіпорындар
Айнымалы капитал
Шикізаттар мен материалдар, құрастыратын бұйымдар, ақшалай құралдар, соның ішінде кадрларды дайындау, маркетингтік зерттеуді, еңбек ақыны және т.б. қаржыландыру
Қарызға алынатын құралдар
Отандық қатысушысынан тартылған
Шетелдік қатысушысынан тартылған
Тартылған біріккен кәсіпорындар
Негізгі капитал
Жерді, басқа ресурстарды, үйлерді, ғимараттарды, негізгі жабдықтарды, лицензиямен ноу-хауды, көмекші жабдықтарды, көлікті, құралдарды пайдалану құқығы
Біріккен кәсіпорындарына қатысушылардың өз салымдары
Отандық қатысушы салымы
Шетелдік қатысушы салымы
Негізгі капитал
Жерді, басқа ресурстарды, үйлерді, ғимараттарды, негізгі жабдықтарды, лицензиямен ноу-хауды, көмекші жабдықтарды, көлікті, құралдарды пайдалану құқығы
Біріккен кәсіпорындарына қатысушылардың өз салымдары
Отандық қатысушы салымы
Шетелдік қатысушы салымы
Ескерту: сурет дипломдық жұмыстың авторымен құрастырылған.
Кәсіпорындардың капиталдық салымын қаржыландыру көздері мен құрылымына талдауды жоғарыдағы сызбадан көруге болады.
Кәсіпорындардың қызметі мен құрылуын экономикалық қамтамасыз ету үшін бірінші кезекте кәсіпорындарды қаржыландыру сұрақтарына тоқталамыз. Оған жататындар: қаржыландыру көздерін құру, жарғылық капиталдағы қатысушылар салымының арақатнасы, салық алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz