Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстар
Қазақстан Реcпубликасының білім және ғылым министрлігі
Тұран - Астана университеті
Гуманитарлық - заң факультеті
Құқықтану кафедрасы
Умирсеитова Куралай Габитовна
Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстар
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 - Заңтану мамандығы
Астана - 2011
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Тұран - Астана университеті
Қорғауға жіберілді
__________2011 ж. №____хаттама
Құқықтану кафедрасының
меңгерушісі, з.ғ.к., профессор
______________ Р.А. Барсукова
Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстар
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 - Заңтану мамандығы
Орындаған:
З - 407 тобының студенті К.Г. Умирсеитова
Ғылыми жетекші:
Құқықтану
кафедрасының оқытушысы Р.Т. Аккулов
Астана - 2011
М а з м ұ н ы
К і р і с п е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1-тарау. Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.1 Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстардың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Жеке адам өміріне қарсы қылмыстардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...17
2-тарау. Жеке адамның ар-намысына, адамгершілігіне және денсаулығына қарсы қылмыстар
2.1 Денсаулыққа қарсы қылмыстардың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ..22
2.2 Жала жабу және қорлау қылмыстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3 Жыныстық қылмыстардың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3-тарау. Адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар
3.1 Адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстардың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... 48
Қ о р ы т ы н д ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 62
К і р і с п е
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің басты міндеттерінің бірі өз азаматтарының бостандықтары мен заңды құқықтарын барынша қорғау болып табылады. Қазақстан мемлекеті адам құқықтары жөніндегі халықаралық нормаларды толық қуаттай отырып, оны бұлжытпай жүзеге асыруға толық кепілдік береді. Оның айғағы азаматтардың саяси, еңбек, әлеуметтік және басқа да құқықтарының Қазақстан Республикасының Конституциясында толық, жан жақты көрініс табуы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында, ең қымбат қазына адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп белгіленген. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдармен және өзге де нормативтік-құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады делінген Конституцияның 1 және 2-тармағында.
Яғни, Мемлекет азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады. Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс[1.6 б.].
Конституцияның ІІ - бөлімі адам және азамат, оның құқығы, бостандығы мен міндеттеріне тікелей арналған. Заңға сәйкес республиканың кез келген азаматының нәсіліне, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне, дінге көзқарасына тағы басқа да белгілеріне қарамастан құқықтар мен бостандықтар теңдігіне кепілдік беріледі [1.7 б.].
Конституцияда адам және азаматтық туралы арнайы тарау бар. Азаматтық құқық пен бостандыққа, саяси құқықтар мен бостандықтарға, экономикалық және әлеуметтік құқықтарға Қазақстан Республикасының Конституциясында ерекше мән беріледі. Конституцияда жария етілген азаматтардың осындай құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қылмыстық заң өзінің басты міндеттерінің бірі деп санайды [3.3 б.].
Азаматтардың саяси, әлеуметтік және басқа да құқықтарына қарсы қылмыстық жауаптылық нормалары қылмыстық кодекстің төртінші тарауында көрсетілген. Бұл қылмыстық заң нормалары азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауда аса маңызды рөл атқарады.
Айтылып отырған қылмыстың топтық объектісі болып азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтары саналады.
Сонымен қатар, Конституциямыздың 18-бап 1-тармағында Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына құқығы бар, - делінген [1.8 б.]. Жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу қылмыс болып табылады. Қылмыстың тікелей объектісі жеке өмірге қол сұғылмаушылықты реттейтін қоғамдық қатынастар, ал қылмыстың жәбірленушісі - бұл жеке өміріне қол сұғылған адам болып табылады.
Қылмыс объективтік жағынан адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тегі, әлеуметтік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге көзқарасы, сенімі, тұрғылықты жері, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығы себептермен немесе өзге де кез келген жағдайлар бойынша тікелей немесе жанама шектеу арқылы жүзеге асырылады. Көрсетілген құқықтар мен бостандықтарды тікелей шектеу деп азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын ашық түрде оның белгілі бір ұлтқа, дінге, нәсілге жататындығына немесе басқадай белгілеріне байланысты бұзу, жұмысқа алуға кедергі қою, қоғамдық көлікті ұлтына, тіліне байланысты пайдалануға кедергі жасау, тұрғын үй беруді шектеу, белгілі бір аумақта көрсетілген белгілерге байланысты тұруға тыйым салу т.б. әрекеттер жатады. Көрсетілген белгілер бойынша жанама түрде шектеуге азаматтардың жалақысын кеміту, мамандығы немесе тиісті кәсібі бойынша еңбек етуіне жол бермеу, көрсетілген белгілер бойынша оларды үнемі мінеу, сынау, олардың өз ойларын, пікірлерін айтуына жол бермей немесе басқадай түрдегі әр түрлі кемсітулер жатады.
Азаматтардың хат-хабар жазуы, телефонмен сөйлесуі, телеграф арқылы хабарлауы олардың жеке өмірлік құкықтары болып табылады және мұндай хабарлаудың құпиялылығы сақталады. Байланыс мекемелері азаматтардың осындай құқықтарын мүлтіксіз қорғауға міндетті. Азаматтардың хат-хабар жазысу, телефонмен сөйлесу, телеграф арқылы хабарласу құпиясын бұзған адамдар тәртіпке, әкімшілік немесе қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Зерттеу пәні: Қазақстан Республикасының Конституциясы және қылмыстық - құқықтық заң нормалары.
Зерттеу объектісі: адам мен азаматтың жеке, конституциялық, әлеуметтік және жыныстық құқықтары мен бостандықтары.
Зерттеу мақсаты: адам мен азаматтың жеке құқықтары мен бостандықтарына қарсы жасалатын қылмыстарды талқылау.
Дипломдық жұмысымның құрылымы кіріспе, үш негізгі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрып, жалпы көлемі 63 бетті құрайды.
1-тарау. Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.1 Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстардың түсінігі және түрлері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 1-тармағында Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына құқығы бар, - делінген [1.8 б.]. Жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу қылмыс болып табылады. Қылмыстың тікелей объектісі жеке өмірге қол сұғылмаушылықты реттейтін коғамдык қатынастар, кылмыстың жәбірленушісі -- жеке өміріне қол сұғылған адамдар.
Қылмыстың заты -- жеке адамдар туралы немесе оның отбасы туралы әр түрлі мәліметтері (адамның денсаулығы, өмір сүру салты, дінге көзқарасы, жеке творчестволық жоспары, басқа адамдармен қарым-қатынасы т.с.с.).
Қылмыс объективтік жағынан адамның жеке өмірі туралы, оның жеке немесе отбасы құпиясын құрайтын мәліметтерді оның келісімінсіз заңсыз жинау немесе тарату, егер осы әрекеттер жәбірленушінің құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтіру арқылы жүзеге асырылатын болса. Адамның жеке өмірі, оның отбасы туралы құпиясын құрайтын мағлұматтарды жинауды заңсыз мәліметтер жинау деп айтамыз. Осы жиналған мәліметтерді үшінші жаққа хабарлауды оны тарату деп бағалаймыз. Мұндай хабарлау басқа жолдармен де жүзеге асырылуы мүмкін. Осы әрекеттермен жәбірленушінің құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірілуі мүмкін. Келтірілген зиян мөлшері мүліктік немесе моральдық немесе басқа тұрғыда (отбасындағы келеңсіз жағдайлардың пайда болуы, жұмысқа орналаса алмау, т.с.с.) болуы мүмкін. Зиян мөлшерін нақты жағдайға байланысты тергеуді, сот органдары анықтайды. Қылмыстық заңда көрсетілген зардап -- жәбірленушінің құқықтары мен занды мүдделеріне зиян келтірілген сәттен бастап аяқталған деп танылады.
Субъективтік жағынан бұл қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет -- пайдакүнемдік немесе өзге де жеке мүдделік.
Қылмыстың субъектісі 16-ға толған кез келген есі дұрыс адам болуы мүмкін.
Адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жасаған нақ сол әрекеттер, сондай-ақ сондай зардаптарға әкеп соққан, осы баптың бірінші тармағында аталған мәліметтерді көпшілік алдында сөйлеген сөзде, көпшілікке көрсетілген шығармаларда немесе бұқаралық ақпарат құралдарында тарату -- осы кылмыстың ауырлататын түріне жатады [3.49 б.].
Адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жеке өміріне байланысты құпияларды таратуы немесе пайдакүнемдікпен басқаға өткізуі мүмкін. Аталған мәліметтерді көпшілік алдында (жиылыстарда, жиындарда) сөйлеген сөздер, көпшілікке көрсетілетін шығармаларда (сурет, бейнефильм, жазба шығарма) немесе бұқаралық ақпарат құралдарында (газет, журнал, радио, теледидар т.б.) арқылы таратылса кінәлі адам ҚР қылмыстық кодексінің 142-бабының 2- тармағы бойынша жауапқа тартылады.
Хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарларының немесе өзге хабарлар құпиясын заңсыз бұзғандық үшін қылмыстық кодекстің 143-бабы қолданылады.
Конституцияның 18-бап 1-тармағына сәйкес азаматтың жеке өміріне қол сұғуға болмайды. Азаматтардың хат-хабар жазуы, телефонмен сөйлесуі, телеграф арқылы хабарлауы олардың жеке өмірлік құкықтары болып табылады және мұндай хабарлаудың құпиялылығы сақталады. Байланыс мекемелері азаматтардың осындай құқықтарын мүлтіксіз қорғауға міндетті. Азаматтардың хат-хабар жазысу, телефонмен сөйлесу, телеграф арқылы хабарласу құпиясын бұзған адамдар тәртіпке, әкімшілік немесе қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Тек қана бір жағдайда Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 235-237-баптарында көрсетілген негіздер бойынша ғана хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта-телеграф жөнетілімдерін немесе езге хабарларды тұтқындау, оларды тексеру мен алу, жол жөнекей ұстау, тыңдау мен жазу әрекеттері жүзеге асырылады. Бұл әрекеттерді жүзеге асыру тергеуші мен прокурордың құзыретіне жатады. Басқа негіздермен мұндай әрекеттерді жүзеге асыруға ешкім де құкылы емес, мұндай ретте кінәлі адам Қылмыстық кодекстің 143-бабы бойынша жауапқа тартылады [2.103 б.].
Қылмыстың тікелей объектісі хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарларының немесе өзге хабарлар құпиясын реттейтін қоғамдық қатынастар.
Қылмыс объективтік жағынан азаматтардың хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф немесе өзге хабарларының құпиясын заңсыз бұзу арқылы көрініс табады.
Құпиялылықты бұзуға заңсыз телефонмен сөйлесуді тыңдау, почта-телеграф мәліметтерімен жәбірленушінің келісімінсіз танысу, біреудің хат-хабарын ашып оқып, соның мазмұнын жұртқа жария ету әрекеттері жатады. Қылмыс формальдық құрамға жатады және ол осы көрсетілген әрекеттердің біреуі орын алғанда аяқталған деп танылады.
Субъективтік жағынан қылмыс тек қана тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлі адам хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарлары немесе өзге де хабарлар құпиясын заңсыз бұзатынын сезеді және осыны істеуді тілейді.
Қылмыстың субъектісі 16-ға толған есі дұрыс, кез келген адам.
Осы баптың екінші тармағында осы қылмыс құрамының екі түрлі ауырлататын түрі көрсетілген, яғни:
Адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жоғарыда көрсетіл-
ген әрекеттерді істеуі. Бұл ретте қылмыстың субъектісі арнаулы --
почта, телеграф, басқадай байланыс мекемелерінің лауазымды
адамдары болады. Лауазымдық жағдайы олардың осы қылмысты
істеуін анағұрлым жеңілдетеді.
Ақпаратты жасырын алуға арналған құралдарды пайдала-
нып жасалған нақ сол әрекеттер. Мұндай құралдарға жасырын
хабарлар алуға, ондағы бағдарламаларды ашуға арналған арнау-
лы құралдар, аппараттар жатады.
Қылмыстық кодекстің 143-бабының 2-тармағында ақпаратты жасырын алуға арналған арнаулы техникалық құралдарды өткізу мақсатында заңсыз жасау, өткізу немесе алу үшін жауаптылықты көздейтін жеке қылмыс құрамы үшін жауаптылық белгіленген.
Осы қылмыс құрамын анықтау үшін біріншіден көрсетілген заттарды: 1) өндіру; 2) өткізу; 3) өткізу мақсатында алуды анықтау қажет. Мұндай техникалық құралдарды жасаудың мақсаты -- осы құралдар арқылы ақпаратты жасырын алу болып табылады. Бұл әрекеттер заңсыз жүзеге асырылады. ҚК-тің 143-бабының 3-тармағының диспозициясында көрсетілген балама әрекеттердің біреуін жасаудың өзі-ақ кінәліні осы құрам бойынша жауапқа тартуға негіз болады. Қылмыс субъектісі 16-ға толған кез келген есі дұрыс адам.
ҚР қылмыстық кодексінің 144-бабына сәйкес дәрігерлік құпияны жария ету қылмысын қарастырайық.
Қылмыстың тікелей объектісі -- дәрігерлік құпияны қамтамасыз етуді реттейтін қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың жәбірленушісі -- сырқатқа ұшыраған пациент.
Қылмыс объективтік жағынан әрекетсіздік арқылы пациенттің сырқаты немесе медициналық куәландыру нәтижелері туралы мәліметті кәсіптік немесе қызметтік қажеттіліксіз жария ету арқылы жүзеге асырылады. Арнаулы нормативтік-құқықтық актілер дәрігерлік құпияның жария етілмеуін реттейді. Бірақта оны сақтауға міндетті адам ондай құпияларды ешбір негізсіз жария етеді, яғни әрекетсіздікке жол беріледі. Қылмыс құрамы формальдық, ал дәрігерлік құпия жария етілген сәттен бастап аяқталған деп танылады.
Субъективтік жағынан қылмыс қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет -- әр түрлі болуы мүмкін: кек алу, қызғаныш немесе басқадай арам пиғылдар.
Қылмыстың субъектісі -- арнаулы медициналық кызметкер (дәрігер, медбике, фельдшер, т.с.с,).
Қылмыстық кодекстің 144-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын түрі ретінде адам бойында ВИЧЖҚТБ бар екені туралы мәліметтерді хабарлау үшін жауаптылық белгіленген. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген әрекеттер, егер олар ауыр зардаптарға әкеп соқса (жәбірленушінің қорланып өзін-өзі өлтіруі, ауыр дене жарақатын алуы, ерлі-жұбайлылардың отбасылық қатынастарының бұзылуы т.б.) онда кінәлі адам Қылмыстық кодекстің 144-бабының 3-тармағы бойынша кінәлі деп танылады.
Тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу туралы қылмысты қарастыратын болсақ, Қазақстан Республикасы Конституциясының 25-бабына сәйкес тұрғын үйге қол сұғылмайды. Соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын үйге басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі. Осыған орай Қылмыстық кодекстің 145-бабында тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзғаны үшін жауаптылық көзделген. Қылмыстың тікелей объектісі -- тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар [1.9 б.].
Қылмыс объективтік жағынан тұрғын үйге онда тұратын адамның еркінен тыс басып кіру арқылы көрініс табады.
Тұрғын үйге басып кіру біріншіден заңсыз болуы қажет. Екіншіден басып кіру деп ашық немесе жасырын түрде онда тұратын адамның еркінен тыс тұрғын үйге кіруді айтамыз.
Тұрғын үйге -- адамдардың түпкілікті немесе уақытша тұратын жеке үйлері, пәтерлері, бөлмелері, қонақүйдегі бөлмесі, саяжайы, бағбаншылық үйшігі, сондай-ақ демалатын, зат қоятын қосымша жайлары жатады.
Қылмыс формальдық құрамға жатады және ол тұрғын үйге онда тұратын адамның еркінен тыс жағдайда басып кірген сәттен аяқталған деп танылады.
Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлі адам тұрғын үйге заңсыз кірудің қоғамға қауіптітілігін сезеді және соны жүзеге асыруды тілейді. Қылмыстық ниет сан алуан болуы ықтимал.
Қылмыстын объектісі 16-ға толған есі дұрыс кез келген адам.
Кылмыстық кодекстің 145-бабының 2-тармағында осы кылмыстың ауырлататын түрі -- күш қолданып не оны қолданамын деп қорқытумен, немесе адамдар тобы жасаған, немесе түнгі уакытта, немесе заңсыз тінтуге ұласып жасалған әрекет, сондай-ақ тұрғын үйден заңсыз шығарып тастау үшін жауаптылық белгіленген.
Күш қолдануға ұрып-соғып, сабап, дене жарақатын салу, жәбірленушіні байлап тастау арқылы үйге заңсыз кіру жатады. Күш қолданамын деп корқытуға жоғарыда көрсетілген зорлық әрекеттерді істеймін деп психикалық қысым жасау арқылы жәбірленушінің қарсылығын жоюға бағытталған әрекеттер жатады. Қорқыту нақты және шын жүзеге асатындай болуы керек.
Адамдар тобының түсінігі Қылмыстық кодекстің 31-бабының 1-тармағында берілген.
Түн ішінде тұрғын үйге заңсыз кіру тұрғын жайға ешкімнің тимеуін өрескел бұзу болып саналады. Түнгі 23 сағаттан таң-сәрідегі 6 сағатқа дейінгі уақыт түнгі уақыт деп саналады.
Заңсыз тінту деп занда көрсетілген негіздерсіз заңсыз тінту жүргізіп, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің талаптарын өрескел бұзғандықты айтамыз.
Біреуді үйінен заңсыз шығарып тастау деп Тұрғын үй заңына қарсы әрекеттер жасап, соттың шешімінсіз немесе прокурордың санкциясынсыз отырған үйінен заңсыз шығаруды айтамыз.
Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген әрекеттер, егер олар ауыр зардаптарға әкеп соқса, онда ол осы қылмыстың өте ауырлататын түрі болып табылады. Ауыр зардаптарға жәбірленушінің ауыр дене жарақатын алуы, есі ауыскан ауруға шалдығуы, оларға ірі материалдық, моральдық зиян келуі, тағы сол сияқтылар жатады. ҚК-тің 145-бабының 3-тармағында көрсетілген қылмыс материалдық құрамға жатады.
Ар-ождан және діни наным бостандығы құқығын жүзеге асыруға кедергі жасау қылмысы қылмыстық кодекстің 149-бабымен қаралады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 22-бабына сәйкес әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар. Ар-ождан құқығын жүзеге асыру жалпы адамдық және азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиіс.
1992 жылы 15 қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының Діни-сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы Заңына сәйкес Республиканың, басқа мемлекеттердің азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар жеке өзі, сондай-ақ басқалармен бірге кез келген дінді еркін ұстануға немесе ешқайсысын ұстанбауға құқылы. Дінге деген, құдайға құлшылық жасауға, діни жоралар мен рәсімдерге, дінді оқып-үйренуге қатысуға немесе қатыспауға көзқарасты айқындау кезінде қандай да бір күштеп мәжбүр етуге жол берілмейді - делінген осы Заңның 3-бабында.
Осы заңға сәйкес діни бірлестіктер мемлекеттен, мемлекет діни бірлестіктерден бөлінген. Діни сенім бостандығын пайдаланып әр түрлі алауыздықтар мен душпандық әрекеттер жүргізуге заң тыйым салады. Осыған орай Қылмыстық кодекстің 149-бабында ар-ождан және діни-наным бостандығы құқығын жүзеге асыруға кедергі жасағаны үшін жауаптылық белгіленген. Қылмыстың тікелей объектісі -- ар-ождан және діни-наным бостандықтарын реттейтін қоғамдық қатынастар.
Объективтік жағынан кылмыс діни ұйымдардың заңды қызметіне немесе діни салттарды жүзеге асыруға кедергі жасау арқылы жүзеге асырылады. Діни ұйымдардың заңды кызметіне кедергі жасауға -- дінге сенушілерге занды ұйым болып табылмайтын бірлестіктерге бірігу құқығына кедергі жасау, заңда белгіленген тәртіппен тіркелген жергілікті діни бірлестіктерге, олардың құрылымдық бөлімдеріне, діни оқу орындары мен ғибадатханаларға заңда белгіленген тәртіппен рәсімдер өткізуге жол бермеу т.с.с. жатады.
Діни ғұрыптарды атқаруға кедергі жасауда діни жоралар мен рәсімдер өткізуге бөлінген ғибадат үйлерінде, қажылық орындарда, діни бірлестік мекемелерінде, зираттар мен крематорийлерде, азаматтардың пәтерлері мен үйлерінде құдайға құлшылық етуге тыйым салу, бөгет жасау немесе азаматтардың діни шаралар мен рәсімдер жасауына - әскери бөлімдерде, ауруханаларда, қартайғандар мен мүгедектер үйлерінде, алдын ала қамау, жазаны өтеу орындарында тыйым салу немесе бөгет келтіру, діни әдебиет пен діни мақсаттағы заттарды пайдалануға кедергі жасау, діни бірлестік жағынан қайырымдылық және мідени ағарту қызметін құруға тыйым салу, кедергі келтіру, тағы басқа әрекеттер. Айта кету керек, заң бойынша ғұрыптарды атқару қоғамдық тәртіпті бұзумен немесе азаматтардың құқықтарына қол сұғатын әрекеттермен ұштасса, ондай діни ғұрыптарды атқаруға кедергі жасау заңды әрекет болып табылады, ол қылмыс болып табылмайды. Аталған қылмыс субъективтік жағынан тек тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Қылмыстың субъектісі болып 16-ға толған кез келген адам саналады.
1.2 Жеке адам өміріне қарсы қылмыстардың түсінігі
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасы Конституциясының ІІ бөлімі осы мәселеге тікелей арналған. Конституцияның 1-бабында ең қымбат қазына - адам және адамның өмірі, оның құқықтары мен бостандықтары, - деп жарияланған. Осыған орай, Қазақстан Республикасындағы барлық құқық салалары, оның ішінде қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта артықшылықтар береді. Сондықтан-да Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің ерекше бөлімінің 1-тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға арналған. Осы тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке адамның іс - әрекетін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады. Тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы қылмыстар мынадай түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру; жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі; жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру; қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру; қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру; абайсызда кісі өлтіру; өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу[3.34 б.].
Денсаулыққа қарсы қылмыстар: денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру; денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру; денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру; денсаулыққа жан күйзелісі жағдайында зиян келтіру; қажетті қоғаныс шегінен шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру; қылмыс жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру; денсаулыққа абайсызда зиян келтіру; азаптау; қорқыту; адамдардың органдары мен тінін алуға мәжбүр ету немесе заңсыз алу; соз ауруларын жұқтыру; адамның иммун тапшылығы вирусын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыру; медицина және фармацевтика қызметкерлерінің кәсіптік міндеттерін тиісінше орындамауы; клиникалық сынақтар жүргізудің және профилактиканың, диагностиканың, емдеудің және медициналық оңалтудың жаңа әдістері мен құралдарын қолданудың тәртібін бұзу; заңсыз аборт жасау; науқасқа көмек көрсетпеу; қауіпті жағдайда қалдыру[3.41 б.].
Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар: адамды ұрлау; бас бостандығынан заңсыз айыру; психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру; адамды саудаға салу.
Жеке адамның ар-намысына және адамгершілігіне қарсы қылмыстар: жала жабу; қорлау.
Жыныстық қылмыстар: зорлау; нәсіпқұмарлық сипатындағы күш қолдану; он алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста болу және нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс - әрекеттер; жыныстық қатынас жасауға, еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс - әрекеттерге мәжбүр ету; жас балаларды азғындату[3.42 б.].
Өмірге қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасын қарастыратын болсақ, Қазақ ССР-нің 1959 жылғы қылмыстық кодексінде адам өлтірудің заңдылық анықтамасы берілмеген еді. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы жаңа қылмыстық кодексінде тұңғыш рет адам өлтірудің заңдылық түсінігі берілген. Кісі өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру деп қылмыстық кодекстің 96-бабында тура көрсетілген. Осыған орай абайсызда кісі өлтіру заң бойынша адам өлтіру деп танылмайды. Бірақ топтық және тікелей объект белгісіне сәйкес бұл қылмыс құрамы (абайсызда кісі өлтіру) жеке адамға қарсы қылмыс үшін жауаптылық көзделген тарауда орналасқан. Өмірге қарсы қылмыстың, соның ішінде адам өлтірудің де тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады. Заң, жасына және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен, яғни анасының денесінен бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің жұмыс істеген уақытынан басталады. Бұл құбылыс нәрестенің алғашқы айқайынан, дыбыс беруінен басталады.
Өлім адам өмірінің соңғы сәті болып табылады. Өлім клиникалық және биологиялық болып екіге бөлінеді. Тыныс алуы мен қанның айналысы тоқтағаннан кейін 5-6 минут шамасында клиникалық өлім сатысы басталады. Адам денесінің салқындауына байланысты бұл кезең 10 немесе одан да көбірек минутқа созылады. Өлудің соңғы кезеңі - биологиялық өлім, орталық нерв жүйесі қызметінің істен шығуына байланысты мидың өлуі басталады. Адамның басқа органдары мен тіндерінің өміршеңдік белгілері біразға жалғасқанымен, мидың өлуі адам өмірінің соңғы сәті болып табылады. Яғни адам өмірінің соңғы сәті - биологиялық өлім.
Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен көрінеді. Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен айыруға бағытталған іс-әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің арасындағы себептік байланыстың болуын айқындау қажет [2.11 б.].
Адам өлтіру негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің көпшілігі осылай жасалады. Кінәлінің оқпен атылатын және суық қарудың, өзге де заттарды пайдалануымен, уландыру, жарылыс жасау, басқа да әдістерді қолдануы арқылы адам өмірінен айырылады. Адам өлтіру сонымен бірге жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін адамдарды жүйкесіне зақым келтіру жолымен өмірінен айыру әдебиеттерде мысал ретінде келтіруі жиі кездеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйкесіне әсер ету нысандары мен әдістерінің көбейе түсуінің нәтижесінде психикалық әсер ету жолымен адам өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік нысанында да болуы мүмкін. Бұл негізінен мынадай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола тұра және осыған тікелей міндетті бола тұрса да әрекетсіздік жолымен оған өлім қаупін туғызады және өлімге жол береді.
Кінәлінің өлімнің жолын кесу жөніндегі әрекетті істеу міндеттілігі заң талаптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата аналары өздерінің жаңа туған нәрестелерінің немесе жас балаларын өлтіру мақсатымен тамақтандырмайды немесе олардың өмірін сақтап қалу үшін өзге де шараларды қолданбайды). Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи қажеттерін қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда қартайған ата-аналарын олардың ересек балалары олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы мүмкін.
Адам өлтірудің объективтік жағының екінші белгісі қылмыстың зардабы жәбірленушінің өлімі болып табылады. Өмірден айыруға тікелей қасақаналық болғанымен қылмыстық зардаптың-өлімнің болмай қалуы кінәлінің әрекетіне оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз болады. Адам өлтіру кезінде, өлім әрекеті жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткеннен кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтірілген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған өлім мен субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі арасындағы себептік байланыстың болуы негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында себепті байланыс болмаған кезде, тұлға жасаған әрекеті үшін ғана жауапты болады. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру үшін оқталғандық жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлі адам нақты келтірілген зиян үшін ғана жауап береді (мысалы, денсаулыққа зиян келтіргені үшін)[2.12 б.].
Адам өлтіру- материалдық құрамға жататын қылмыс.
Адам өлтірудің субъективтік жағы - қылмыстық кодекстің 96-бабына сәйкес тек қана қасақана жүзеге асырылады. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей және сол сияқты жанама да болуы мүмкін. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі өзінің басқа адамның өміріне қол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс жүзінде өлімге соқтыруы мүмкін екендігіне немесе қалайда өлімге әкелетіндігін біледі және өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды. Жанама қасақаналық пен адам өлтіру кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам өміріне қатер төндіретіндігін мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді не өлімнің болу-болмауына немқұрайлық танытады.
Соңғы уақытта жарылыс жасау жолымен адам өлтіру оқиғалары кең таралып отыр. Мұндай кезде белгілі бір құрбандардан басқа бөгде адамдар да өледі. Бұл оқиғада кінәлі белгілі бір құрбанға қатысты адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде адамдарды өмірінен айыруға қатысты - жанама ниетте әрекет етеді.
Тікелей және жанама қасақаналықтар арасындағы айырмашылықты айқындаудың іс жүзінде үлкен маңызы бар. Адам өлтіруге оқталу, яғни кінәлінің әрекеті ол өлімнің болатынын сезетінін, оның болуын тілегендігін, бірақ оның еркінен тыс себептер бойынша ол болмай қалғандығы бойынша анықталады. Мұндай кезде оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Кінәлінің ниетінің түрі туралы мәселені шешкенде соттар жасалған қылмыстың барлық жағдайларына сүйенуі және атап айтқанда, қылмыстың тәсілі мен қаруын, денеге салынған жарақаттың санын, сипатын (мысалы, адамның өмірлік маңызды органын жарақаттау), кінәлінің қылмыстық әрекетті тоқтату себебін, сондай-ақ кінәлінің қылмыс істеу алдындағы және одан кейінгі мінез - құлқын (тәртібін), оның жәбірленушімен ара қатынасын ескеруі тиіс[3.34 б.].
Жәбірленушінің өліміне әкеліп соқтыруы кінәлі үшін белгілі болып табылатын өмірлік маңызы бар органдарына пышақпен жарақат салу, дұрысында, өмірден айыруға тікелей ниеттің бар екендігін айғақтайды. Оқпен атылатын қаруды қолдану кінәлінің өлтіруге шынайы ниетте болғандығын айғақтайды және басқа жағдайлармен қатар кінәлінің адам өлтіру ниетінде болғандығына маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан ату, әдетте, адам өлтіру мақсатында істеледі. Тікелей қасақаналық болған кезде кінәлі өлімнің болуын тілейді, сонымен бірге кінәлінің өлімнің міндетті түрде болуын қаламайтындығын да мұндай жағдайда ескеру керек. Оның ниеті баламалы түрде болуы мүмкін, оның шамалауы бойынша өлімнің болуы, сол сияқты денсаулыққа ауыр зиян келтіру мүмкіндігі және осы зардаптардың кез келгенінің болуын міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес жағдайлар бойынша қылмыстық нәтиже болмаған жағдайда ол адам өлтіруге оқталғандық үшін жауапқа тартылуы тиіс.
Адамды өлтірумен алдын ала қорқыту басқа мән жайлармен қатар адам өлтіру ниетінің бар екендігіне маңызды дәлелдеме болып табылады. Дегенмен, осындай қатер тудыруды айтқан адамның ой ниетінің қаншалықты шын екендігін іс бойынша айқындау қажет. Тіпті, егер ол сөздер кейде және төндірілген қатерді жүзеге асыру мүмкіндігіне сырттай ұқсас кейбір әрекеттермен қоса айтылғанның өзінде, адам өлтіру ниетін жүзеге асыру туралы сөздер кінәлінің шын мәніндегі анық тілегін білдірмейді.
Адам өлтіру мен қорқыту көбінесе оқпен атылатын немесе суық қаруды немесе өзге қаруды, сондай-ақ қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолданумен немесе қолдануға әрекет етумен жасалатын бұзақылық әрекеттермен байланысты болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Адам өлтіруге жасалған оқталуды аталған әрекеттерден бөлу керек.
Адам өлтіруге жанама қасақаналық кезінде кінәлі өз әрекетінің нәтижесінде өлімнің нақты болу мүмкіндігін шамалайды. Кінәлі зардаптың қалайда болмай қоймайтынын шамалаған жағдайда сөз тек қана тікелей қасақаналық туралы бола алады[3.9 б.]. Ниеттің осы түрлерінің арасындағы неғұрлым елеулі айырмашылық, заңда көрсетілгендей еріктілік кезеңі бойынша анықталады. Егер адам өлтіруге тікелей ниеттену кезінде кінәлі өлімнің болуын тілесе, ал жанама ниеттену кезінде оны кінәлі тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді не өлімнің болуына немқұрайды қарайды. Тілемейді деген терминді өлтіргісі келмейді деген мағынада емес, тікелей тілемейді деген мағынада түсіну керек. Саналы түрде жол береді деген - кінәлі өлімді өз іс әрекетінің нәтижесі ретінде қабылдайды дегенді білдіреді.
Қасақана адам өлтірудің субъектісі 14 жасқа толған жеке тұлға болып табылады, ал қылмыстық кодекстің 97-102 - баптарында көрсетілген жағдайларда адам өлтірудің субъектісі 16 жасқа толған адамдар болып табылады [3.36 б.].
1.3 Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар
Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады. Бұл қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 2-тармағында тура көрсетілген. Сондай-ақ Республика Конституциясында адамның жеке басына, өміріне, қадір-қасиетіне қол сұғылмауына кепілдіктер берілген[1.6 б.].
Азаматтардың бостандықтары, қадір-қасиетін, ар-намысын қорғау әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады, соның ішінде жеке адамның бостандығына қол сұғатын әрекеттерге қарсы күрес жүргізуде қылмыстық заңның маңызы ерекше. Осыған орай Қылмыстық кодекстің көптеген баптарында адам бостандығын қорғайтын заң нормалары бар.
Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстардың жеке құрамдары қылмыстық кодекстің 125-129 - баптарында тікелей көрсетілген. Бұл тұрғыдағы қылмыстардың топтық объектісі адам мен азаматтың бостандығын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың тікелей объектісі нақты жәбірленушілердің заңмен белгіленген бостандығын реттейтін қоғамдық қатынас болып табылады.
Енді осы топқа жататын жекелеген қылмыс құрамдарына талдау жасайық, яғни ҚР қылмыстық кодексінің 125-бабына сәйкес адам ұрлау қылмысын.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әркімнің өз жеке басының бостандығына құқығы бар[1.7 б.].
Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады. Конституция әркімге өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқық береді.
Адамды оның еркінен тыс жағдайда заңсыз, қасақана басып алып оған иелік етіп, ұрлаушылардың билігінде ұстауын адам ұрлау деп айтамыз.
Қылмыстың тікелей объектісі - адамның жеке бостандығы, қосымша объектісі - жәбірленушінің өмірі, денсаулығы, меншігі.
Қылмыстың жәбірленушісі - жасына, денсаулық жағдайына, азаматтығына, әлеуметтік жағдайына қарамастан ұрланған адам. Өз баласын басқа ата-анасынан, туыстарынан ұрлап алып кету бұл қылмыстың құрамына жатпайды. Қылмыс объективтік жағынан мына әрекеттерді белсенді түрде жүзеге асыру арқылы көрініс табады: тірі адамды оның еркінен тыс жағдайда жасырып, ашық түрде немесе алдау жолымен қолға түсіру; оны тұрғылықты мекен жайынан немесе уақытша тұрып жатқан жерінін басқа жерге апару; ұрланған адамды бас бостандығынан айырып ұстау. Қылмыс адамды оның еркінен тыс жағдайда қолға түсірілген уақыттан бастап аяқталған деп танылады, қылмыс формальдық құрамға жатады. Субъективтік жағынан қылмыс тек тікелей қасақаналықпен істеледі.
Қылмыстың субъектісі - 16 жасқа толған кез келген адам.
Қылмыстық кодекстің 125-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын түрі көрсетілген. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігі зор болады, егер ол:
а) алдын ала сөз байласып адамдар тобымен;
б) бірнеше рет;
в) өмір мен денсаулыққа қауіпті күш қолданылып;
г) қару немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолданып;
д) кәмелетке толмағандығы көрінеу адамға қатысты;
е) кінәліге жүктілік жағдайында екендігі айқын әйелге қатысты;
ж) екі немесе одан да көп адамға қатысты;
з) пайдакүнемдік ниетте.
Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген әрекеттер, егер олады:
а) ұйымдасқан топ жасаса;
б) ұрланған адамды пайдалану мақсатында жасалса;
в) абайсызда жәбірленушінің өлуіне немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соқса, көрсетілген қылмыс құрамының аса ауырлататын түрі болып табылады. Көрсетілген ауырлататын және аса ауырлататын осы қылмыс құрамдарының түсініктеріне қылмыстық кодекстің жалпы және ерекше бөлімінің жекелеген баптарында түсінік берілген.
Қылмыстық кодекстің 125-бабына сәйкес ұрланған адамды өз еркімен босатқан адам, егер оның әрекеттерінде қылмыс құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босатылады. Баптың 2-бөліміне сәйкес Кодекстің осы бабында және 126,128,133-баптарында адамды пайдалану деп, кінәлінің алынған табыстарды иеленіп алуы мақсатында мәжбүрлі еңбекті, басқа адамның жезөкшелікпен айналысуын, немесе ол көрсететін өзге де қызметтерді пайдалануы, сонымен бірге оның өзіне байланысты емес себептер бойынша жұмыстарды немесе қызметтерді орындаудан бас тарта алмайтын адамға қатысты меншік иесінің өкілеттіктерін жүзеге асыруы түсініледі.
Қылмыстық кодекстің 126-бабында адамды, оны ұрлауға байланысты емес бас бостандығынан айыру үшін жауаптылық белгіленген. Бұл құрам Қылмыстық кодекстің 125-бабында көрсетілген қылмысқа ұқсас. Одан айырмашылығы адам өзі тұратын жерден басқа жерге ауыстырылмайды, оған өлтіремін немесе денсаулыққа зиян келтіремін деп қорқыту арқылы еркін жүріп-тұруға шек қойылады, егер бұл талапты орындамаса оған ескертілген зиянның келтірілуі есіне салынады[3.44 б.].
Қылмыстың тікелей объектісі - адамның жеке басының бостандығы, қосымша объектісі - адам өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігі. Қылмыстың жәбірленушісі кез келген адам болуы мүмкін. Объективтік жағынан қылмыс адамды, оны ұрлауға байланысты емес жағдайда бас бостаныдығынан айырумен сипатталады. Яғни жәбірленушінің еркін-қалауынша жүріп-тұруына тыйым салынады, немесе оны бір тұрғын жайға жауып қояды, не байлап, қорқытып зорлықпен ұстайды, өз тілегі бойынша адамдармен кездесу мүмкіндігінен айырады.
Қылмыстың жасалу тәсілі жәбірленушіні күш қолданып немесе күш қолданбақшы болып қорқыту болып табылады. Қылмыс құрамы формальдық. Адам бас бостандығынан заңсыз айырылған уақыттан бастап қылмыс аяқталған деп табылады. Заңсыз бас бостандығынан айыру мерзімі қылмысты саралауға әсер етпейді.
Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет әртүрлі: қызғаныш, кек алу, бұзақылық т.с.с. болуы мүмкін.
Қылмыстың субъектісі 16-ға толған жай адам. Лауазым адамдарының мұндай әрекеттері қылмыстық кодекстің тиісті басқа баптары бойынша саралануға жатады. Осы қылмыс құрамының ауырлататын және өте ауырлататын түрлері қылмыстық кодекстің 125-бабында көрсетілген белгілермен ұқсас.
Қылмыстық кодекстің 127-бабына сәйкес психиатриялық стационарға заңсыз орналастырудың негізі және тәртібі Қазақстан Республикасының Психиатриялық көмек көрсету және азаматтарға сондай көмек көрсетуге байланысты кепілдіктер туралы арнаулы заңында көрсетілген. Осы заңға сәйкес психиатриялық стационарға осында дертпен ауыратын адамдар тек қана дәрігерлік - психиатриялық комиссияның тиісті қорытындысына немесе сот қаулысына сәйкес орналастырылады. Сау адамды психиатриялық стационарға орналастыру заңсыз деп танылады. Қылмыстың тікелей объектісі-адамның бостандығын реттейтін қоғамдық қатынастар.
Объективтік жағынан қылмыс адамды психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру немесе заңсыз ұстау арқылы сараланады.
Заңда көрсетілмеген негіздер бойынша немесе жалған құжаттар жасау жолымен сау адамды психиатриялық стационарға орналастыру осы мекемелерге заңсыз орналастыру деп танылады.
Емдеу мерзімі өткен немесе сауыққан адамды шығарудан бас тарту психиатриялық стационарда заңсыз ұстау деп танылады.
Қылмыс формальдық құрамға жатады, ал адамды психиатриялық стационарға заңсыз орналастырған уақыттан бастап аяқталған деп танылады.
Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет, пайдакүнемдік, кек алу, жек көру, қызғаныш т.б. болуы мүмкін. Қылмыстық ниеттің іс әрекетті саралауға әсері болмайды, бірақ жаза тағайындағанда ескерілуі мүмкін.
Қылмыстың субъектісі - заңсыз психиатриялық стационарға орналастыруға немесе заңсыз ұстауға шешім қабылдаған адамдар (дәрігер-психиатр, емдеуші дәрігер немесе жалған құжат дайындаған дәрігер-психиатр, сондай-ақ қаулы шығарған судья). Басқа да 16-ға толған адамдар осы қылмыстың ұйымдастырушысы, айдап салушысы немесе көмектесушісі болуы мүмкін.
Дәл сол әрекет, егер ол:
а) пайдакүнемдік ниетпен жасалса;
б) адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жасаса;
в) абайсызда жәбірленушінің өліміне не өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқса, осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тұран - Астана университеті
Гуманитарлық - заң факультеті
Құқықтану кафедрасы
Умирсеитова Куралай Габитовна
Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстар
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 - Заңтану мамандығы
Астана - 2011
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Тұран - Астана университеті
Қорғауға жіберілді
__________2011 ж. №____хаттама
Құқықтану кафедрасының
меңгерушісі, з.ғ.к., профессор
______________ Р.А. Барсукова
Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстар
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 - Заңтану мамандығы
Орындаған:
З - 407 тобының студенті К.Г. Умирсеитова
Ғылыми жетекші:
Құқықтану
кафедрасының оқытушысы Р.Т. Аккулов
Астана - 2011
М а з м ұ н ы
К і р і с п е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1-тарау. Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.1 Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстардың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Жеке адам өміріне қарсы қылмыстардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...17
2-тарау. Жеке адамның ар-намысына, адамгершілігіне және денсаулығына қарсы қылмыстар
2.1 Денсаулыққа қарсы қылмыстардың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ..22
2.2 Жала жабу және қорлау қылмыстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3 Жыныстық қылмыстардың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3-тарау. Адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар
3.1 Адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстардың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... 48
Қ о р ы т ы н д ы ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 62
К і р і с п е
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің басты міндеттерінің бірі өз азаматтарының бостандықтары мен заңды құқықтарын барынша қорғау болып табылады. Қазақстан мемлекеті адам құқықтары жөніндегі халықаралық нормаларды толық қуаттай отырып, оны бұлжытпай жүзеге асыруға толық кепілдік береді. Оның айғағы азаматтардың саяси, еңбек, әлеуметтік және басқа да құқықтарының Қазақстан Республикасының Конституциясында толық, жан жақты көрініс табуы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында, ең қымбат қазына адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп белгіленген. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдармен және өзге де нормативтік-құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады делінген Конституцияның 1 және 2-тармағында.
Яғни, Мемлекет азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады. Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс[1.6 б.].
Конституцияның ІІ - бөлімі адам және азамат, оның құқығы, бостандығы мен міндеттеріне тікелей арналған. Заңға сәйкес республиканың кез келген азаматының нәсіліне, ұлтына, тіліне, әлеуметтік тегіне, дінге көзқарасына тағы басқа да белгілеріне қарамастан құқықтар мен бостандықтар теңдігіне кепілдік беріледі [1.7 б.].
Конституцияда адам және азаматтық туралы арнайы тарау бар. Азаматтық құқық пен бостандыққа, саяси құқықтар мен бостандықтарға, экономикалық және әлеуметтік құқықтарға Қазақстан Республикасының Конституциясында ерекше мән беріледі. Конституцияда жария етілген азаматтардың осындай құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қылмыстық заң өзінің басты міндеттерінің бірі деп санайды [3.3 б.].
Азаматтардың саяси, әлеуметтік және басқа да құқықтарына қарсы қылмыстық жауаптылық нормалары қылмыстық кодекстің төртінші тарауында көрсетілген. Бұл қылмыстық заң нормалары азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауда аса маңызды рөл атқарады.
Айтылып отырған қылмыстың топтық объектісі болып азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтары саналады.
Сонымен қатар, Конституциямыздың 18-бап 1-тармағында Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына құқығы бар, - делінген [1.8 б.]. Жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу қылмыс болып табылады. Қылмыстың тікелей объектісі жеке өмірге қол сұғылмаушылықты реттейтін қоғамдық қатынастар, ал қылмыстың жәбірленушісі - бұл жеке өміріне қол сұғылған адам болып табылады.
Қылмыс объективтік жағынан адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тегі, әлеуметтік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге көзқарасы, сенімі, тұрғылықты жері, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығы себептермен немесе өзге де кез келген жағдайлар бойынша тікелей немесе жанама шектеу арқылы жүзеге асырылады. Көрсетілген құқықтар мен бостандықтарды тікелей шектеу деп азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын ашық түрде оның белгілі бір ұлтқа, дінге, нәсілге жататындығына немесе басқадай белгілеріне байланысты бұзу, жұмысқа алуға кедергі қою, қоғамдық көлікті ұлтына, тіліне байланысты пайдалануға кедергі жасау, тұрғын үй беруді шектеу, белгілі бір аумақта көрсетілген белгілерге байланысты тұруға тыйым салу т.б. әрекеттер жатады. Көрсетілген белгілер бойынша жанама түрде шектеуге азаматтардың жалақысын кеміту, мамандығы немесе тиісті кәсібі бойынша еңбек етуіне жол бермеу, көрсетілген белгілер бойынша оларды үнемі мінеу, сынау, олардың өз ойларын, пікірлерін айтуына жол бермей немесе басқадай түрдегі әр түрлі кемсітулер жатады.
Азаматтардың хат-хабар жазуы, телефонмен сөйлесуі, телеграф арқылы хабарлауы олардың жеке өмірлік құкықтары болып табылады және мұндай хабарлаудың құпиялылығы сақталады. Байланыс мекемелері азаматтардың осындай құқықтарын мүлтіксіз қорғауға міндетті. Азаматтардың хат-хабар жазысу, телефонмен сөйлесу, телеграф арқылы хабарласу құпиясын бұзған адамдар тәртіпке, әкімшілік немесе қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Зерттеу пәні: Қазақстан Республикасының Конституциясы және қылмыстық - құқықтық заң нормалары.
Зерттеу объектісі: адам мен азаматтың жеке, конституциялық, әлеуметтік және жыныстық құқықтары мен бостандықтары.
Зерттеу мақсаты: адам мен азаматтың жеке құқықтары мен бостандықтарына қарсы жасалатын қылмыстарды талқылау.
Дипломдық жұмысымның құрылымы кіріспе, үш негізгі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрып, жалпы көлемі 63 бетті құрайды.
1-тарау. Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.1 Жеке құқықтар мен бостандықтарға қарсы қылмыстардың түсінігі және түрлері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 1-тармағында Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына құқығы бар, - делінген [1.8 б.]. Жеке өмірге қол сұғылмаушылықты бұзу қылмыс болып табылады. Қылмыстың тікелей объектісі жеке өмірге қол сұғылмаушылықты реттейтін коғамдык қатынастар, кылмыстың жәбірленушісі -- жеке өміріне қол сұғылған адамдар.
Қылмыстың заты -- жеке адамдар туралы немесе оның отбасы туралы әр түрлі мәліметтері (адамның денсаулығы, өмір сүру салты, дінге көзқарасы, жеке творчестволық жоспары, басқа адамдармен қарым-қатынасы т.с.с.).
Қылмыс объективтік жағынан адамның жеке өмірі туралы, оның жеке немесе отбасы құпиясын құрайтын мәліметтерді оның келісімінсіз заңсыз жинау немесе тарату, егер осы әрекеттер жәбірленушінің құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтіру арқылы жүзеге асырылатын болса. Адамның жеке өмірі, оның отбасы туралы құпиясын құрайтын мағлұматтарды жинауды заңсыз мәліметтер жинау деп айтамыз. Осы жиналған мәліметтерді үшінші жаққа хабарлауды оны тарату деп бағалаймыз. Мұндай хабарлау басқа жолдармен де жүзеге асырылуы мүмкін. Осы әрекеттермен жәбірленушінің құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірілуі мүмкін. Келтірілген зиян мөлшері мүліктік немесе моральдық немесе басқа тұрғыда (отбасындағы келеңсіз жағдайлардың пайда болуы, жұмысқа орналаса алмау, т.с.с.) болуы мүмкін. Зиян мөлшерін нақты жағдайға байланысты тергеуді, сот органдары анықтайды. Қылмыстық заңда көрсетілген зардап -- жәбірленушінің құқықтары мен занды мүдделеріне зиян келтірілген сәттен бастап аяқталған деп танылады.
Субъективтік жағынан бұл қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет -- пайдакүнемдік немесе өзге де жеке мүдделік.
Қылмыстың субъектісі 16-ға толған кез келген есі дұрыс адам болуы мүмкін.
Адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жасаған нақ сол әрекеттер, сондай-ақ сондай зардаптарға әкеп соққан, осы баптың бірінші тармағында аталған мәліметтерді көпшілік алдында сөйлеген сөзде, көпшілікке көрсетілген шығармаларда немесе бұқаралық ақпарат құралдарында тарату -- осы кылмыстың ауырлататын түріне жатады [3.49 б.].
Адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жеке өміріне байланысты құпияларды таратуы немесе пайдакүнемдікпен басқаға өткізуі мүмкін. Аталған мәліметтерді көпшілік алдында (жиылыстарда, жиындарда) сөйлеген сөздер, көпшілікке көрсетілетін шығармаларда (сурет, бейнефильм, жазба шығарма) немесе бұқаралық ақпарат құралдарында (газет, журнал, радио, теледидар т.б.) арқылы таратылса кінәлі адам ҚР қылмыстық кодексінің 142-бабының 2- тармағы бойынша жауапқа тартылады.
Хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарларының немесе өзге хабарлар құпиясын заңсыз бұзғандық үшін қылмыстық кодекстің 143-бабы қолданылады.
Конституцияның 18-бап 1-тармағына сәйкес азаматтың жеке өміріне қол сұғуға болмайды. Азаматтардың хат-хабар жазуы, телефонмен сөйлесуі, телеграф арқылы хабарлауы олардың жеке өмірлік құкықтары болып табылады және мұндай хабарлаудың құпиялылығы сақталады. Байланыс мекемелері азаматтардың осындай құқықтарын мүлтіксіз қорғауға міндетті. Азаматтардың хат-хабар жазысу, телефонмен сөйлесу, телеграф арқылы хабарласу құпиясын бұзған адамдар тәртіпке, әкімшілік немесе қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Тек қана бір жағдайда Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 235-237-баптарында көрсетілген негіздер бойынша ғана хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта-телеграф жөнетілімдерін немесе езге хабарларды тұтқындау, оларды тексеру мен алу, жол жөнекей ұстау, тыңдау мен жазу әрекеттері жүзеге асырылады. Бұл әрекеттерді жүзеге асыру тергеуші мен прокурордың құзыретіне жатады. Басқа негіздермен мұндай әрекеттерді жүзеге асыруға ешкім де құкылы емес, мұндай ретте кінәлі адам Қылмыстық кодекстің 143-бабы бойынша жауапқа тартылады [2.103 б.].
Қылмыстың тікелей объектісі хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарларының немесе өзге хабарлар құпиясын реттейтін қоғамдық қатынастар.
Қылмыс объективтік жағынан азаматтардың хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф немесе өзге хабарларының құпиясын заңсыз бұзу арқылы көрініс табады.
Құпиялылықты бұзуға заңсыз телефонмен сөйлесуді тыңдау, почта-телеграф мәліметтерімен жәбірленушінің келісімінсіз танысу, біреудің хат-хабарын ашып оқып, соның мазмұнын жұртқа жария ету әрекеттері жатады. Қылмыс формальдық құрамға жатады және ол осы көрсетілген әрекеттердің біреуі орын алғанда аяқталған деп танылады.
Субъективтік жағынан қылмыс тек қана тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлі адам хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф хабарлары немесе өзге де хабарлар құпиясын заңсыз бұзатынын сезеді және осыны істеуді тілейді.
Қылмыстың субъектісі 16-ға толған есі дұрыс, кез келген адам.
Осы баптың екінші тармағында осы қылмыс құрамының екі түрлі ауырлататын түрі көрсетілген, яғни:
Адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жоғарыда көрсетіл-
ген әрекеттерді істеуі. Бұл ретте қылмыстың субъектісі арнаулы --
почта, телеграф, басқадай байланыс мекемелерінің лауазымды
адамдары болады. Лауазымдық жағдайы олардың осы қылмысты
істеуін анағұрлым жеңілдетеді.
Ақпаратты жасырын алуға арналған құралдарды пайдала-
нып жасалған нақ сол әрекеттер. Мұндай құралдарға жасырын
хабарлар алуға, ондағы бағдарламаларды ашуға арналған арнау-
лы құралдар, аппараттар жатады.
Қылмыстық кодекстің 143-бабының 2-тармағында ақпаратты жасырын алуға арналған арнаулы техникалық құралдарды өткізу мақсатында заңсыз жасау, өткізу немесе алу үшін жауаптылықты көздейтін жеке қылмыс құрамы үшін жауаптылық белгіленген.
Осы қылмыс құрамын анықтау үшін біріншіден көрсетілген заттарды: 1) өндіру; 2) өткізу; 3) өткізу мақсатында алуды анықтау қажет. Мұндай техникалық құралдарды жасаудың мақсаты -- осы құралдар арқылы ақпаратты жасырын алу болып табылады. Бұл әрекеттер заңсыз жүзеге асырылады. ҚК-тің 143-бабының 3-тармағының диспозициясында көрсетілген балама әрекеттердің біреуін жасаудың өзі-ақ кінәліні осы құрам бойынша жауапқа тартуға негіз болады. Қылмыс субъектісі 16-ға толған кез келген есі дұрыс адам.
ҚР қылмыстық кодексінің 144-бабына сәйкес дәрігерлік құпияны жария ету қылмысын қарастырайық.
Қылмыстың тікелей объектісі -- дәрігерлік құпияны қамтамасыз етуді реттейтін қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың жәбірленушісі -- сырқатқа ұшыраған пациент.
Қылмыс объективтік жағынан әрекетсіздік арқылы пациенттің сырқаты немесе медициналық куәландыру нәтижелері туралы мәліметті кәсіптік немесе қызметтік қажеттіліксіз жария ету арқылы жүзеге асырылады. Арнаулы нормативтік-құқықтық актілер дәрігерлік құпияның жария етілмеуін реттейді. Бірақта оны сақтауға міндетті адам ондай құпияларды ешбір негізсіз жария етеді, яғни әрекетсіздікке жол беріледі. Қылмыс құрамы формальдық, ал дәрігерлік құпия жария етілген сәттен бастап аяқталған деп танылады.
Субъективтік жағынан қылмыс қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет -- әр түрлі болуы мүмкін: кек алу, қызғаныш немесе басқадай арам пиғылдар.
Қылмыстың субъектісі -- арнаулы медициналық кызметкер (дәрігер, медбике, фельдшер, т.с.с,).
Қылмыстық кодекстің 144-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын түрі ретінде адам бойында ВИЧЖҚТБ бар екені туралы мәліметтерді хабарлау үшін жауаптылық белгіленген. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген әрекеттер, егер олар ауыр зардаптарға әкеп соқса (жәбірленушінің қорланып өзін-өзі өлтіруі, ауыр дене жарақатын алуы, ерлі-жұбайлылардың отбасылық қатынастарының бұзылуы т.б.) онда кінәлі адам Қылмыстық кодекстің 144-бабының 3-тармағы бойынша кінәлі деп танылады.
Тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзу туралы қылмысты қарастыратын болсақ, Қазақстан Республикасы Конституциясының 25-бабына сәйкес тұрғын үйге қол сұғылмайды. Соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын үйге басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі. Осыған орай Қылмыстық кодекстің 145-бабында тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты бұзғаны үшін жауаптылық көзделген. Қылмыстың тікелей объектісі -- тұрғын үйге қол сұғылмаушылықты қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар [1.9 б.].
Қылмыс объективтік жағынан тұрғын үйге онда тұратын адамның еркінен тыс басып кіру арқылы көрініс табады.
Тұрғын үйге басып кіру біріншіден заңсыз болуы қажет. Екіншіден басып кіру деп ашық немесе жасырын түрде онда тұратын адамның еркінен тыс тұрғын үйге кіруді айтамыз.
Тұрғын үйге -- адамдардың түпкілікті немесе уақытша тұратын жеке үйлері, пәтерлері, бөлмелері, қонақүйдегі бөлмесі, саяжайы, бағбаншылық үйшігі, сондай-ақ демалатын, зат қоятын қосымша жайлары жатады.
Қылмыс формальдық құрамға жатады және ол тұрғын үйге онда тұратын адамның еркінен тыс жағдайда басып кірген сәттен аяқталған деп танылады.
Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлі адам тұрғын үйге заңсыз кірудің қоғамға қауіптітілігін сезеді және соны жүзеге асыруды тілейді. Қылмыстық ниет сан алуан болуы ықтимал.
Қылмыстын объектісі 16-ға толған есі дұрыс кез келген адам.
Кылмыстық кодекстің 145-бабының 2-тармағында осы кылмыстың ауырлататын түрі -- күш қолданып не оны қолданамын деп қорқытумен, немесе адамдар тобы жасаған, немесе түнгі уакытта, немесе заңсыз тінтуге ұласып жасалған әрекет, сондай-ақ тұрғын үйден заңсыз шығарып тастау үшін жауаптылық белгіленген.
Күш қолдануға ұрып-соғып, сабап, дене жарақатын салу, жәбірленушіні байлап тастау арқылы үйге заңсыз кіру жатады. Күш қолданамын деп корқытуға жоғарыда көрсетілген зорлық әрекеттерді істеймін деп психикалық қысым жасау арқылы жәбірленушінің қарсылығын жоюға бағытталған әрекеттер жатады. Қорқыту нақты және шын жүзеге асатындай болуы керек.
Адамдар тобының түсінігі Қылмыстық кодекстің 31-бабының 1-тармағында берілген.
Түн ішінде тұрғын үйге заңсыз кіру тұрғын жайға ешкімнің тимеуін өрескел бұзу болып саналады. Түнгі 23 сағаттан таң-сәрідегі 6 сағатқа дейінгі уақыт түнгі уақыт деп саналады.
Заңсыз тінту деп занда көрсетілген негіздерсіз заңсыз тінту жүргізіп, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің талаптарын өрескел бұзғандықты айтамыз.
Біреуді үйінен заңсыз шығарып тастау деп Тұрғын үй заңына қарсы әрекеттер жасап, соттың шешімінсіз немесе прокурордың санкциясынсыз отырған үйінен заңсыз шығаруды айтамыз.
Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген әрекеттер, егер олар ауыр зардаптарға әкеп соқса, онда ол осы қылмыстың өте ауырлататын түрі болып табылады. Ауыр зардаптарға жәбірленушінің ауыр дене жарақатын алуы, есі ауыскан ауруға шалдығуы, оларға ірі материалдық, моральдық зиян келуі, тағы сол сияқтылар жатады. ҚК-тің 145-бабының 3-тармағында көрсетілген қылмыс материалдық құрамға жатады.
Ар-ождан және діни наным бостандығы құқығын жүзеге асыруға кедергі жасау қылмысы қылмыстық кодекстің 149-бабымен қаралады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 22-бабына сәйкес әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар. Ар-ождан құқығын жүзеге асыру жалпы адамдық және азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиіс.
1992 жылы 15 қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының Діни-сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы Заңына сәйкес Республиканың, басқа мемлекеттердің азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар жеке өзі, сондай-ақ басқалармен бірге кез келген дінді еркін ұстануға немесе ешқайсысын ұстанбауға құқылы. Дінге деген, құдайға құлшылық жасауға, діни жоралар мен рәсімдерге, дінді оқып-үйренуге қатысуға немесе қатыспауға көзқарасты айқындау кезінде қандай да бір күштеп мәжбүр етуге жол берілмейді - делінген осы Заңның 3-бабында.
Осы заңға сәйкес діни бірлестіктер мемлекеттен, мемлекет діни бірлестіктерден бөлінген. Діни сенім бостандығын пайдаланып әр түрлі алауыздықтар мен душпандық әрекеттер жүргізуге заң тыйым салады. Осыған орай Қылмыстық кодекстің 149-бабында ар-ождан және діни-наным бостандығы құқығын жүзеге асыруға кедергі жасағаны үшін жауаптылық белгіленген. Қылмыстың тікелей объектісі -- ар-ождан және діни-наным бостандықтарын реттейтін қоғамдық қатынастар.
Объективтік жағынан кылмыс діни ұйымдардың заңды қызметіне немесе діни салттарды жүзеге асыруға кедергі жасау арқылы жүзеге асырылады. Діни ұйымдардың заңды кызметіне кедергі жасауға -- дінге сенушілерге занды ұйым болып табылмайтын бірлестіктерге бірігу құқығына кедергі жасау, заңда белгіленген тәртіппен тіркелген жергілікті діни бірлестіктерге, олардың құрылымдық бөлімдеріне, діни оқу орындары мен ғибадатханаларға заңда белгіленген тәртіппен рәсімдер өткізуге жол бермеу т.с.с. жатады.
Діни ғұрыптарды атқаруға кедергі жасауда діни жоралар мен рәсімдер өткізуге бөлінген ғибадат үйлерінде, қажылық орындарда, діни бірлестік мекемелерінде, зираттар мен крематорийлерде, азаматтардың пәтерлері мен үйлерінде құдайға құлшылық етуге тыйым салу, бөгет жасау немесе азаматтардың діни шаралар мен рәсімдер жасауына - әскери бөлімдерде, ауруханаларда, қартайғандар мен мүгедектер үйлерінде, алдын ала қамау, жазаны өтеу орындарында тыйым салу немесе бөгет келтіру, діни әдебиет пен діни мақсаттағы заттарды пайдалануға кедергі жасау, діни бірлестік жағынан қайырымдылық және мідени ағарту қызметін құруға тыйым салу, кедергі келтіру, тағы басқа әрекеттер. Айта кету керек, заң бойынша ғұрыптарды атқару қоғамдық тәртіпті бұзумен немесе азаматтардың құқықтарына қол сұғатын әрекеттермен ұштасса, ондай діни ғұрыптарды атқаруға кедергі жасау заңды әрекет болып табылады, ол қылмыс болып табылмайды. Аталған қылмыс субъективтік жағынан тек тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Қылмыстың субъектісі болып 16-ға толған кез келген адам саналады.
1.2 Жеке адам өміріне қарсы қылмыстардың түсінігі
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасы Конституциясының ІІ бөлімі осы мәселеге тікелей арналған. Конституцияның 1-бабында ең қымбат қазына - адам және адамның өмірі, оның құқықтары мен бостандықтары, - деп жарияланған. Осыған орай, Қазақстан Республикасындағы барлық құқық салалары, оның ішінде қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға әр уақытта артықшылықтар береді. Сондықтан-да Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің ерекше бөлімінің 1-тарауы жеке адамға қарсы қылмыстарға арналған. Осы тарауға кіретін барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке адамның іс - әрекетін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады. Тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы қылмыстар мынадай түрлерге бөлінеді: өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру; жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі; жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру; қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру; қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру; абайсызда кісі өлтіру; өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу[3.34 б.].
Денсаулыққа қарсы қылмыстар: денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру; денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру; денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру; денсаулыққа жан күйзелісі жағдайында зиян келтіру; қажетті қоғаныс шегінен шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру; қылмыс жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру; денсаулыққа абайсызда зиян келтіру; азаптау; қорқыту; адамдардың органдары мен тінін алуға мәжбүр ету немесе заңсыз алу; соз ауруларын жұқтыру; адамның иммун тапшылығы вирусын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыру; медицина және фармацевтика қызметкерлерінің кәсіптік міндеттерін тиісінше орындамауы; клиникалық сынақтар жүргізудің және профилактиканың, диагностиканың, емдеудің және медициналық оңалтудың жаңа әдістері мен құралдарын қолданудың тәртібін бұзу; заңсыз аборт жасау; науқасқа көмек көрсетпеу; қауіпті жағдайда қалдыру[3.41 б.].
Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар: адамды ұрлау; бас бостандығынан заңсыз айыру; психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру; адамды саудаға салу.
Жеке адамның ар-намысына және адамгершілігіне қарсы қылмыстар: жала жабу; қорлау.
Жыныстық қылмыстар: зорлау; нәсіпқұмарлық сипатындағы күш қолдану; он алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста болу және нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс - әрекеттер; жыныстық қатынас жасауға, еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс - әрекеттерге мәжбүр ету; жас балаларды азғындату[3.42 б.].
Өмірге қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасын қарастыратын болсақ, Қазақ ССР-нің 1959 жылғы қылмыстық кодексінде адам өлтірудің заңдылық анықтамасы берілмеген еді. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы жаңа қылмыстық кодексінде тұңғыш рет адам өлтірудің заңдылық түсінігі берілген. Кісі өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру деп қылмыстық кодекстің 96-бабында тура көрсетілген. Осыған орай абайсызда кісі өлтіру заң бойынша адам өлтіру деп танылмайды. Бірақ топтық және тікелей объект белгісіне сәйкес бұл қылмыс құрамы (абайсызда кісі өлтіру) жеке адамға қарсы қылмыс үшін жауаптылық көзделген тарауда орналасқан. Өмірге қарсы қылмыстың, соның ішінде адам өлтірудің де тікелей объектісі адамның өмірі болып табылады. Заң, жасына және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның өмірін бірдей қорғайды. Адам өмірі нәрестенің туған сәтінен, яғни анасының денесінен бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы арқылы оның өкпесінің жұмыс істеген уақытынан басталады. Бұл құбылыс нәрестенің алғашқы айқайынан, дыбыс беруінен басталады.
Өлім адам өмірінің соңғы сәті болып табылады. Өлім клиникалық және биологиялық болып екіге бөлінеді. Тыныс алуы мен қанның айналысы тоқтағаннан кейін 5-6 минут шамасында клиникалық өлім сатысы басталады. Адам денесінің салқындауына байланысты бұл кезең 10 немесе одан да көбірек минутқа созылады. Өлудің соңғы кезеңі - биологиялық өлім, орталық нерв жүйесі қызметінің істен шығуына байланысты мидың өлуі басталады. Адамның басқа органдары мен тіндерінің өміршеңдік белгілері біразға жалғасқанымен, мидың өлуі адам өмірінің соңғы сәті болып табылады. Яғни адам өмірінің соңғы сәті - биологиялық өлім.
Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен көрінеді. Қылмыстың аяқталуы үшін адамды өмірінен айыруға бағытталған іс-әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің арасындағы себептік байланыстың болуын айқындау қажет [2.11 б.].
Адам өлтіру негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің көпшілігі осылай жасалады. Кінәлінің оқпен атылатын және суық қарудың, өзге де заттарды пайдалануымен, уландыру, жарылыс жасау, басқа да әдістерді қолдануы арқылы адам өмірінен айырылады. Адам өлтіру сонымен бірге жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін адамдарды жүйкесіне зақым келтіру жолымен өмірінен айыру әдебиеттерде мысал ретінде келтіруі жиі кездеседі. Соңғы уақыттарда адам жүйкесіне әсер ету нысандары мен әдістерінің көбейе түсуінің нәтижесінде психикалық әсер ету жолымен адам өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде.
Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік нысанында да болуы мүмкін. Бұл негізінен мынадай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола тұра және осыған тікелей міндетті бола тұрса да әрекетсіздік жолымен оған өлім қаупін туғызады және өлімге жол береді.
Кінәлінің өлімнің жолын кесу жөніндегі әрекетті істеу міндеттілігі заң талаптарынан туындауы мүмкін (мысалы, ата аналары өздерінің жаңа туған нәрестелерінің немесе жас балаларын өлтіру мақсатымен тамақтандырмайды немесе олардың өмірін сақтап қалу үшін өзге де шараларды қолданбайды). Өздігінен жүріп-тұра алмайтын және өздерінің табиғи қажеттерін қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда қартайған ата-аналарын олардың ересек балалары олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы мүмкін.
Адам өлтірудің объективтік жағының екінші белгісі қылмыстың зардабы жәбірленушінің өлімі болып табылады. Өмірден айыруға тікелей қасақаналық болғанымен қылмыстық зардаптың-өлімнің болмай қалуы кінәлінің әрекетіне оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз болады. Адам өлтіру кезінде, өлім әрекеті жасалғаннан кейін бірден немесе белгілі бір уақыт өткеннен кейін жүзеге асуы мүмкін. Келтірілген зардапты кінә деп жүктеу үшін болған өлім мен субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі арасындағы себептік байланыстың болуы негіз болып табылады. Әрекет пен зардаптың арасында себепті байланыс болмаған кезде, тұлға жасаған әрекеті үшін ғана жауапты болады. Өлтіруге тікелей оқталу айқындалған кезде өлтіру үшін оқталғандық жасалған болып табылады, ал өлтіруге жанама ниет болған кезде кінәлі адам нақты келтірілген зиян үшін ғана жауап береді (мысалы, денсаулыққа зиян келтіргені үшін)[2.12 б.].
Адам өлтіру- материалдық құрамға жататын қылмыс.
Адам өлтірудің субъективтік жағы - қылмыстық кодекстің 96-бабына сәйкес тек қана қасақана жүзеге асырылады. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей және сол сияқты жанама да болуы мүмкін. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі өзінің басқа адамның өміріне қол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс жүзінде өлімге соқтыруы мүмкін екендігіне немесе қалайда өлімге әкелетіндігін біледі және өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды. Жанама қасақаналық пен адам өлтіру кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам өміріне қатер төндіретіндігін мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді не өлімнің болу-болмауына немқұрайлық танытады.
Соңғы уақытта жарылыс жасау жолымен адам өлтіру оқиғалары кең таралып отыр. Мұндай кезде белгілі бір құрбандардан басқа бөгде адамдар да өледі. Бұл оқиғада кінәлі белгілі бір құрбанға қатысты адам өлтіруде тікелей ниетте, ал бөгде адамдарды өмірінен айыруға қатысты - жанама ниетте әрекет етеді.
Тікелей және жанама қасақаналықтар арасындағы айырмашылықты айқындаудың іс жүзінде үлкен маңызы бар. Адам өлтіруге оқталу, яғни кінәлінің әрекеті ол өлімнің болатынын сезетінін, оның болуын тілегендігін, бірақ оның еркінен тыс себептер бойынша ол болмай қалғандығы бойынша анықталады. Мұндай кезде оқталу тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Кінәлінің ниетінің түрі туралы мәселені шешкенде соттар жасалған қылмыстың барлық жағдайларына сүйенуі және атап айтқанда, қылмыстың тәсілі мен қаруын, денеге салынған жарақаттың санын, сипатын (мысалы, адамның өмірлік маңызды органын жарақаттау), кінәлінің қылмыстық әрекетті тоқтату себебін, сондай-ақ кінәлінің қылмыс істеу алдындағы және одан кейінгі мінез - құлқын (тәртібін), оның жәбірленушімен ара қатынасын ескеруі тиіс[3.34 б.].
Жәбірленушінің өліміне әкеліп соқтыруы кінәлі үшін белгілі болып табылатын өмірлік маңызы бар органдарына пышақпен жарақат салу, дұрысында, өмірден айыруға тікелей ниеттің бар екендігін айғақтайды. Оқпен атылатын қаруды қолдану кінәлінің өлтіруге шынайы ниетте болғандығын айғақтайды және басқа жағдайлармен қатар кінәлінің адам өлтіру ниетінде болғандығына маңызды дәлелдеме болып табылады. Жақын ара қашықтықтан ату, әдетте, адам өлтіру мақсатында істеледі. Тікелей қасақаналық болған кезде кінәлі өлімнің болуын тілейді, сонымен бірге кінәлінің өлімнің міндетті түрде болуын қаламайтындығын да мұндай жағдайда ескеру керек. Оның ниеті баламалы түрде болуы мүмкін, оның шамалауы бойынша өлімнің болуы, сол сияқты денсаулыққа ауыр зиян келтіру мүмкіндігі және осы зардаптардың кез келгенінің болуын міндетті түрде тілейді. Ал егер оған байланысты емес жағдайлар бойынша қылмыстық нәтиже болмаған жағдайда ол адам өлтіруге оқталғандық үшін жауапқа тартылуы тиіс.
Адамды өлтірумен алдын ала қорқыту басқа мән жайлармен қатар адам өлтіру ниетінің бар екендігіне маңызды дәлелдеме болып табылады. Дегенмен, осындай қатер тудыруды айтқан адамның ой ниетінің қаншалықты шын екендігін іс бойынша айқындау қажет. Тіпті, егер ол сөздер кейде және төндірілген қатерді жүзеге асыру мүмкіндігіне сырттай ұқсас кейбір әрекеттермен қоса айтылғанның өзінде, адам өлтіру ниетін жүзеге асыру туралы сөздер кінәлінің шын мәніндегі анық тілегін білдірмейді.
Адам өлтіру мен қорқыту көбінесе оқпен атылатын немесе суық қаруды немесе өзге қаруды, сондай-ақ қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолданумен немесе қолдануға әрекет етумен жасалатын бұзақылық әрекеттермен байланысты болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Адам өлтіруге жасалған оқталуды аталған әрекеттерден бөлу керек.
Адам өлтіруге жанама қасақаналық кезінде кінәлі өз әрекетінің нәтижесінде өлімнің нақты болу мүмкіндігін шамалайды. Кінәлі зардаптың қалайда болмай қоймайтынын шамалаған жағдайда сөз тек қана тікелей қасақаналық туралы бола алады[3.9 б.]. Ниеттің осы түрлерінің арасындағы неғұрлым елеулі айырмашылық, заңда көрсетілгендей еріктілік кезеңі бойынша анықталады. Егер адам өлтіруге тікелей ниеттену кезінде кінәлі өлімнің болуын тілесе, ал жанама ниеттену кезінде оны кінәлі тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді не өлімнің болуына немқұрайды қарайды. Тілемейді деген терминді өлтіргісі келмейді деген мағынада емес, тікелей тілемейді деген мағынада түсіну керек. Саналы түрде жол береді деген - кінәлі өлімді өз іс әрекетінің нәтижесі ретінде қабылдайды дегенді білдіреді.
Қасақана адам өлтірудің субъектісі 14 жасқа толған жеке тұлға болып табылады, ал қылмыстық кодекстің 97-102 - баптарында көрсетілген жағдайларда адам өлтірудің субъектісі 16 жасқа толған адамдар болып табылады [3.36 б.].
1.3 Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар
Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады. Бұл қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 2-тармағында тура көрсетілген. Сондай-ақ Республика Конституциясында адамның жеке басына, өміріне, қадір-қасиетіне қол сұғылмауына кепілдіктер берілген[1.6 б.].
Азаматтардың бостандықтары, қадір-қасиетін, ар-намысын қорғау әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады, соның ішінде жеке адамның бостандығына қол сұғатын әрекеттерге қарсы күрес жүргізуде қылмыстық заңның маңызы ерекше. Осыған орай Қылмыстық кодекстің көптеген баптарында адам бостандығын қорғайтын заң нормалары бар.
Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстардың жеке құрамдары қылмыстық кодекстің 125-129 - баптарында тікелей көрсетілген. Бұл тұрғыдағы қылмыстардың топтық объектісі адам мен азаматтың бостандығын қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың тікелей объектісі нақты жәбірленушілердің заңмен белгіленген бостандығын реттейтін қоғамдық қатынас болып табылады.
Енді осы топқа жататын жекелеген қылмыс құрамдарына талдау жасайық, яғни ҚР қылмыстық кодексінің 125-бабына сәйкес адам ұрлау қылмысын.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әркімнің өз жеке басының бостандығына құқығы бар[1.7 б.].
Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады. Конституция әркімге өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқық береді.
Адамды оның еркінен тыс жағдайда заңсыз, қасақана басып алып оған иелік етіп, ұрлаушылардың билігінде ұстауын адам ұрлау деп айтамыз.
Қылмыстың тікелей объектісі - адамның жеке бостандығы, қосымша объектісі - жәбірленушінің өмірі, денсаулығы, меншігі.
Қылмыстың жәбірленушісі - жасына, денсаулық жағдайына, азаматтығына, әлеуметтік жағдайына қарамастан ұрланған адам. Өз баласын басқа ата-анасынан, туыстарынан ұрлап алып кету бұл қылмыстың құрамына жатпайды. Қылмыс объективтік жағынан мына әрекеттерді белсенді түрде жүзеге асыру арқылы көрініс табады: тірі адамды оның еркінен тыс жағдайда жасырып, ашық түрде немесе алдау жолымен қолға түсіру; оны тұрғылықты мекен жайынан немесе уақытша тұрып жатқан жерінін басқа жерге апару; ұрланған адамды бас бостандығынан айырып ұстау. Қылмыс адамды оның еркінен тыс жағдайда қолға түсірілген уақыттан бастап аяқталған деп танылады, қылмыс формальдық құрамға жатады. Субъективтік жағынан қылмыс тек тікелей қасақаналықпен істеледі.
Қылмыстың субъектісі - 16 жасқа толған кез келген адам.
Қылмыстық кодекстің 125-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын түрі көрсетілген. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігі зор болады, егер ол:
а) алдын ала сөз байласып адамдар тобымен;
б) бірнеше рет;
в) өмір мен денсаулыққа қауіпті күш қолданылып;
г) қару немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолданып;
д) кәмелетке толмағандығы көрінеу адамға қатысты;
е) кінәліге жүктілік жағдайында екендігі айқын әйелге қатысты;
ж) екі немесе одан да көп адамға қатысты;
з) пайдакүнемдік ниетте.
Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген әрекеттер, егер олады:
а) ұйымдасқан топ жасаса;
б) ұрланған адамды пайдалану мақсатында жасалса;
в) абайсызда жәбірленушінің өлуіне немесе өзге ауыр зардаптарға әкеп соқса, көрсетілген қылмыс құрамының аса ауырлататын түрі болып табылады. Көрсетілген ауырлататын және аса ауырлататын осы қылмыс құрамдарының түсініктеріне қылмыстық кодекстің жалпы және ерекше бөлімінің жекелеген баптарында түсінік берілген.
Қылмыстық кодекстің 125-бабына сәйкес ұрланған адамды өз еркімен босатқан адам, егер оның әрекеттерінде қылмыс құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босатылады. Баптың 2-бөліміне сәйкес Кодекстің осы бабында және 126,128,133-баптарында адамды пайдалану деп, кінәлінің алынған табыстарды иеленіп алуы мақсатында мәжбүрлі еңбекті, басқа адамның жезөкшелікпен айналысуын, немесе ол көрсететін өзге де қызметтерді пайдалануы, сонымен бірге оның өзіне байланысты емес себептер бойынша жұмыстарды немесе қызметтерді орындаудан бас тарта алмайтын адамға қатысты меншік иесінің өкілеттіктерін жүзеге асыруы түсініледі.
Қылмыстық кодекстің 126-бабында адамды, оны ұрлауға байланысты емес бас бостандығынан айыру үшін жауаптылық белгіленген. Бұл құрам Қылмыстық кодекстің 125-бабында көрсетілген қылмысқа ұқсас. Одан айырмашылығы адам өзі тұратын жерден басқа жерге ауыстырылмайды, оған өлтіремін немесе денсаулыққа зиян келтіремін деп қорқыту арқылы еркін жүріп-тұруға шек қойылады, егер бұл талапты орындамаса оған ескертілген зиянның келтірілуі есіне салынады[3.44 б.].
Қылмыстың тікелей объектісі - адамның жеке басының бостандығы, қосымша объектісі - адам өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігі. Қылмыстың жәбірленушісі кез келген адам болуы мүмкін. Объективтік жағынан қылмыс адамды, оны ұрлауға байланысты емес жағдайда бас бостаныдығынан айырумен сипатталады. Яғни жәбірленушінің еркін-қалауынша жүріп-тұруына тыйым салынады, немесе оны бір тұрғын жайға жауып қояды, не байлап, қорқытып зорлықпен ұстайды, өз тілегі бойынша адамдармен кездесу мүмкіндігінен айырады.
Қылмыстың жасалу тәсілі жәбірленушіні күш қолданып немесе күш қолданбақшы болып қорқыту болып табылады. Қылмыс құрамы формальдық. Адам бас бостандығынан заңсыз айырылған уақыттан бастап қылмыс аяқталған деп табылады. Заңсыз бас бостандығынан айыру мерзімі қылмысты саралауға әсер етпейді.
Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет әртүрлі: қызғаныш, кек алу, бұзақылық т.с.с. болуы мүмкін.
Қылмыстың субъектісі 16-ға толған жай адам. Лауазым адамдарының мұндай әрекеттері қылмыстық кодекстің тиісті басқа баптары бойынша саралануға жатады. Осы қылмыс құрамының ауырлататын және өте ауырлататын түрлері қылмыстық кодекстің 125-бабында көрсетілген белгілермен ұқсас.
Қылмыстық кодекстің 127-бабына сәйкес психиатриялық стационарға заңсыз орналастырудың негізі және тәртібі Қазақстан Республикасының Психиатриялық көмек көрсету және азаматтарға сондай көмек көрсетуге байланысты кепілдіктер туралы арнаулы заңында көрсетілген. Осы заңға сәйкес психиатриялық стационарға осында дертпен ауыратын адамдар тек қана дәрігерлік - психиатриялық комиссияның тиісті қорытындысына немесе сот қаулысына сәйкес орналастырылады. Сау адамды психиатриялық стационарға орналастыру заңсыз деп танылады. Қылмыстың тікелей объектісі-адамның бостандығын реттейтін қоғамдық қатынастар.
Объективтік жағынан қылмыс адамды психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру немесе заңсыз ұстау арқылы сараланады.
Заңда көрсетілмеген негіздер бойынша немесе жалған құжаттар жасау жолымен сау адамды психиатриялық стационарға орналастыру осы мекемелерге заңсыз орналастыру деп танылады.
Емдеу мерзімі өткен немесе сауыққан адамды шығарудан бас тарту психиатриялық стационарда заңсыз ұстау деп танылады.
Қылмыс формальдық құрамға жатады, ал адамды психиатриялық стационарға заңсыз орналастырған уақыттан бастап аяқталған деп танылады.
Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет, пайдакүнемдік, кек алу, жек көру, қызғаныш т.б. болуы мүмкін. Қылмыстық ниеттің іс әрекетті саралауға әсері болмайды, бірақ жаза тағайындағанда ескерілуі мүмкін.
Қылмыстың субъектісі - заңсыз психиатриялық стационарға орналастыруға немесе заңсыз ұстауға шешім қабылдаған адамдар (дәрігер-психиатр, емдеуші дәрігер немесе жалған құжат дайындаған дәрігер-психиатр, сондай-ақ қаулы шығарған судья). Басқа да 16-ға толған адамдар осы қылмыстың ұйымдастырушысы, айдап салушысы немесе көмектесушісі болуы мүмкін.
Дәл сол әрекет, егер ол:
а) пайдакүнемдік ниетпен жасалса;
б) адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жасаса;
в) абайсызда жәбірленушінің өліміне не өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқса, осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz