Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖӨНІНДЕГІ ЕСЕПТІЛІК: ҚАЛЫПТАСУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
1.1 Ақша қаражаттар қозғалысының мәні мен маңызы
1.2 Ақша қаражаттар қозғалысының есебі
1.3 Консолидацияланған қаржылық есеп беру
2 АҚША ҚАРАЖАТТАР ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ҚЕХС БОЙЫНША ЕСЕПТІЛІГІ
2.1 7 ҚЕХС бойынша Ақша қаражаттар қозғалысы туралы есептілік және оның түрлері
2.2 Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептіліктің негізгі әдістері
2.3 Ақша қаражаттар қозғалысы туралы есептіліктің нысандары
3 АЛТЫН ДӘН ЖШС-ДЕГІ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ-НЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖӨНІНДЕГІ ЕСЕПТІЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Алтын дән ЖШС-дегі технико-экономикалық көрсеткіштеріне сипаттама
3.2 Кәсіпорынның қаржы есептілігіндегі ақша қаражаттарының бухгалтериядағы есебі
3.3 Алтын дән ЖШС-нің ақша қаражаттарының есебін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША 1
ҚОСЫМША 2
ҚОСЫМША 3
ҚОСЫМША 4
4
7
7
16
19
22
22
28
32
36
36
40
48
54
57
59
60
61
64
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым қатынас жасайтындығы белгілі. Сол уақыттардағы операциялардың барлығы дәрлік ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі десек қателеспейміз
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі танктер орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық орталықтары арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырылусыларды жүргізетін коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт береді.
Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылығы байқалады. Нақты ақшамен субъектілер песоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен және кредиторлармен қолданылып жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер бойынша есеп айырысады.
Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
Есеп айырысу шоттары - шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар, Қазақстан Республикасы Әділет пинистрлігінің органдарында тіркеуден өткен заңды тұлғаларға;
Ағымдағы шоттар - жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар - Қазақстан Республикасының Республикалық бюджетіндегі мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар - корреспонденттік келісімдер негізінде есеп айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк мекемелерінде және өз арасында.
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау; талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдері банк арқылы ақша аудару жолымен жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ төлемдері субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын тауарлық (сатылатын өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) және тауарлық емес (бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және басқалары) деп бөлуге болады.
Ақша қаражаттары қозғалысының есебінде операциялық, инвестициялық және қаржылық қызмет тұрғысынан алғандағы мағлұматтар мазмұндалуға тиіс, мұның өзі заңды тұлғаның қаржы жағдайына оның қызметі түрлерінің ықпалын бағалауға мүмкіндік береді.
Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары қозғалысын ашып көрсеткен кезде тура әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай түсім қаражаттары мен төлемдердің негізгі түрлері ашып көрсетіледі, не жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында таза табыс пен зиянға ағымдағы активтер мен міндеттемелер, ақша операциялары өзгерістеріне, сондай-ақ инвестициялық немесе қаржылық қызметтің нәтижесі болып табылатын кірістерге немесе зияндарға қарай түзету енгізіледі.
Ал кәсіпорынның жеделдігін қамтамасыз етудегі ақша қаражаттары арқылы есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкес жүргізілуді қажет етеді. Біздің елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізіп отырады. Кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
# ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезінде есептеу;
# ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
# кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептеу;
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Бәсеке қабілеттілігі кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің талабына сай, алдағы уақыттарда дамуына қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар мен оның баламаларын дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорың қызметінің нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет. Кез-келген шаруашылық субъектілер ақша қаражаты есебін жүргізу ол есептік саясаттың негізгі баптарының бірі болып табылады.Сондықтан берілген тақырып бухгалтерлік есептің көкей кесті проблемаларының бірі болып табылады. Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары-бұл банк мен клиенттер арасындағы келісім шарттың қатынастарын көрсететін әдіс.Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және коореспонденттік болып бөлінеді.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады.Аккредитивтер, чек кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен шығарылады.Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға срттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін. Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше өзгертілмесе, субъктінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты да - Алтын дән жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық есептің халықаралық стандарты бойынша ақшалай қаржылар есебі мен аудитінің теориялық, тәжірибелік және ұсыныс шараларының жүргізілуі қарастырылады.
Сонымен, ақша қаражаттар қозғалысы есебінің негізгі мақсаты - ақша қаражаттарының немесе оның эквиваленттерінің өзгерістері жайлы ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Ақша қаражаттар қозғалысының есептілігі басқадай есептік формаларымен бірге, ақпараттарға қызығушылығын білдірген қолданушыларға компанияның таза активтер динамикасын бағалауға, қаржылық құрылымындағы өзгерістерін, ақша қаражаттар қозғалысын тиімді басқаруын, тез арада өзгеріске түсетін нарықтық талаптарға тез бейімделу мүмкіндігін береді.
Есептілікте көрсетілетін көрсеткіштердің талдауын, бағалауды жүргізу үшін модельдерді құруға және компанияның болашақтағы ақша қаражаттар қозғалысының дисконтталған құнын көрсетуге мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттар туралы қорытынды мәліметтер - олардың өткен жылдардағы болжанған бағаларының нақтылығын анықтауға және таза ақша қаражаттар мен табыстылықтың арасындағы байланысты көрсету үшін қажет.
Осы тақырыбыма байланысты, тікелей және жанама әдістермен есептелген мысал есептер келтірілген.
1 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖӨНІНДЕГІ ЕСЕПТІЛІК: ҚАЛЫПТАСУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
1.1 Ақша қаражаттар қозғалысының мәні мен маңызы
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым-қатынас жасайтындығы белгілі. Сол уақыттардағы операциялардың барлығы дерлік ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі десек қателеспейміз. Ал ақша арқылы есеп айыру белгілі бір заңға сәйкес жүргізілуді қажет етеді. Біздің елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізіп отырады.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр.
Ақша қаражаттар қозғалысы - шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ, тауарлы емес төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма-қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы. Ол капитал айналымына қызмет ете отырып, барлық жиынтық қоғамдық өнім айналысы мен айырбасына дәнекер болады. Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегімен тауарлар айналысы, сондай-ақ несиелік және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.
Қолма-қол ақшалар айналысы - нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар қызмет етеді.
Қолма-қолсыз ақшалар айнасы - қолма-қолсыз ақшалар айналымының ақшаларының қозғалысы. Оған: чектер, пластикалық карточкалар, электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы сақтаған ақшалары (депозиттер).
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Ол ақшаның үнемі бір қозғалыс сферасынан екінші біріне өтіп отыруынан байқалады.
Мысалы, қолма-қол ақшалардың банктегі депозитке салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал банктен жалақы, жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған жағдайларда қолма-қолсыз ақшалардың қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады.
Барлық шаруашылық жүргізші субъектілер өз ақша қаражаттарын банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтайды. Міндеттемелер жөніндегі басқа субъектілерге төлемдер, әдетте, ақша аудару арқылы есеп айырысу тәртібімен банктердің осы мекемелері арқылы жүргізіледі. Нақты ақшасыз есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген нормативтік құжаттармен белгіленген жағдайлар мен шегінен шығып кетпейтіндей етіп жүргізіледі.
Ұлттық Банк ақша-несие жүйесіне орталықтандырылған жоспарлы басқаруды, бюджеттің кассалық орындалуын жүзеге асырады және жиынтық валюта жоспарын қалыптастыруға қатысады. Ол ақша эмиссиясын, ұйымдар мен мекемелерге несиелендіруді, қаржыландыруды және есеп-айырысу қызметін атқарады.
Прогрессивті несие саясатын жүзеге асыру, негізгі қызметті несиелендірудің бүкіл жүйесінің тиімділігінарттыру, күрделі қаржыны қаржыландыру мен несиелендіру, сондай-ақ қажетті есеп айырысуларды жүргізу төмендегі мемлекеттік акционерлік банктерге жүктелген: Тұран Әлем банкі - өндірісте, құрылыста, көлік пен байланыста, материалдық-техникалық қамтамасыз ету саласында, сыртқы экономикалық қызметте; Қазагроөнеркәсіпбанкі - агроөнеркәсіп кешенінде; Казкредсобанк - тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықта, тұрмыстық қызмет көрсетуде және экономиканың басқа да салаларында; Халықтық банк - елдегі жинақ ісін ұйымдастыруды қамтамасыз етеді; Бюджеттік банк - бюджеттегі мекемелерге қызмет көрсетеді; Қазақстан Эксимбанкі - экспорт-импорт операцияларын несиелеуді, сондай-ақ Үкімет белгілейтін елдің экономикалық даму басымдықтарына сәйкес тиімді инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асырады; Медетші банк-қаржы жағдайын оңалтуы мен өндірісті көтеруі (қайта құруы) үшін мемлекет қаржы бөлетін субъектілерді несиелендіреді. Бұған қоса республикада коммерциялық және жекеменшік банктердің жүйесі құрылған, олар елде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерге қызмет көрсетеді.
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі танктер орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық орталықтары арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырылусыларды жүргізетін коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт береді.
Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылығы байқалады. Нақты ақшамен субъектілер песоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен және кредиторлармен қолданылып жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер бойынша есеп айырысады.
Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
Есеп айырысу шоттары - шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар, Қазақстан Республикасы Әділет пинистрлігінің органдарында тіркеуден өткен заңды тұлғаларға;
Ағымдағы шоттар - жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар - Қазақстан Республикасының Республикалық бюджетіндегі мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар - корреспонденттік келісімдер негізінде есеп айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк мекемелерінде және өз арасында.
Өзі орналасқан жерден тысқары жерлерде жеке филиалдары мен өкілдіктері (дүкендері, қоймалары және т.с.с.) бар заңды тұлғаларға табысты нақты ақша түріндегі несие төлем тапсымалары бойынша есептеу үшін есеп айырысу субшоттары ашылуы мүмкін.
Уақытша есеп айырысу шоты ішінара пайдалануға берілген (іске қосу кешені, кезек, кезең және т.с.с), салынып жатқан кәсіпорынға арнап ашылуы мүмкін. Мұндай шот жоғары тұрған органның өкімі бойынша кәсіпорын пайдалануға толық берілгенге дейінгі мерзімге ашылады.
Субъектіге валюталық шот ашылуы мүмкін, ол шетел валютасындағы қаражаттың нақты бары мен қозғалысын есепке алуға арналған. Ол сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер бойынша шоттарды, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларды жүргізу үшін ашады.
Есеп айырысулар толық және тұрақты болуға тиіс. Олардың негізінде мынадай принциптер қаланған: субъектілер өз ақша қаражаттарын банкте сақтауға міндетті; олардың арасындағы есеп айырысулар, әдете, қолма-қол ақшаны пайдаланбай жүргізіледі; аудару арқылы есеп айырысулар жүргізуге негіз болып табылатын барлық құжаттар банк, байланыс органдары мен Халықтық банк мекемелері арқылы төлемдер жасау үшін пайдаланылады; банктік емес айналымда айналыстың тек жалпымемлекеттік кредит құралдары (чектер, вексельдер, банк билеттері және басқалар) ғана айнала алады. Есеп айырысудың мақсаты - нарықтық қатынастарды нығайтуға, жиынтық қоғамдық өнімнің қозғалсына, есеп айырысу қатынастарына қатысушыларды өзара ынталандыру мен бақылауға, олардың кірістері мен шығыстарын өлшеуге жәрдемдесу.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды жүзеге асырады. Бұл мәмәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле (контракт, келісімшарт)бойынша шартты түрде пайдаланылады.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары - бұл банк пен клиенттер арасындағы келісімшарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жиынтық және корреспонденттік болып бөлінеді.
Корреспонденттік шоттар - банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады.
Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттар - бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады. Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашылады.
Субъект шоттарындағы ақша қаражаттары олардың иелерінің әмірі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы ақша қаражатты есептен шығаруға тек қана соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдардакөзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектінің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазакстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге асыруда келесі әдістер пайдаланылады:
1. қолма - қол ақшаны аударуды;
2. төлем тапсырмасын ұсыну;
3. чектер беруді;
4. вексель немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді;
5. тапсырма - талап төлемдерін ұсынуды;
6. инкассалық жарлығын ұсыну.
Кәсіпорындар мен ұйымдар активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
oo ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезінде есептеу;
oo кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
oo есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығындалуын дұрыс есептеу.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналады. Бәсеке қабілеттілігі - кәсіпорындар мен ұйымдардың дамуына қажетті құрал - жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар мен олардың баламаларын (эквивалентін) дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін нақты бағалау үшін қажет.
Ақша баламалары (эквиваленті) - бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша жіктелетін активтер болып табылады. Олардың түрлері төмендегідей:
1. қазыналық вексельдер;
2. коммерциялық (саудалық) қағаздар;
3. депозиттік сертификаттар;
4. ақшалай құнды қағаздар;
5. корпаративтік құнды қағаздар.
Түрлі ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына жатқызылмайды. Сондықтан да ақша эквивалентін кассадағы ақшалар шотында есептемейді. Ақша эквивалентін кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде қарастырудың қажеттілігі жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотында есептейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс - сапар шығындары үшін аванс ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқа да дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды оларды бухгалтерлік есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.
Овердрафт дегеніміз - кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған кредиттік қалдық. Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және кредиторлық борыш ретінде есептеледі. Овердрафт кәсіпорындар мен ұйымдардың банк мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы есеп айырысу шотындағы қалдық сомадан артық болған уақытта ғана пайда болады. Егер овердрафт үлкен көлемде болатын болса, онда бұл сома кәсіпорынның балансында немесе өз алдына жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек көрсетілуі тиіс.
Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ақшалай құнды қағаздар - ақшаны қарызға алғандығын білдіреді. Құнды қағаздардың бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады. Жалпы ақшалай құнды қағаздардан табыс бір рет қана алынады. Іс жүзінде ақшалай құнды қағаздар қысқа мерзімді болып келеді, яғни бір жылға дейінгі уақыт аралығында қолданылады.
Саудалық құнды қағаздар - құнды қағаздардың бұл түрі белгілі бір коммерциялық бағытпен сауда операциялары кезінде есеп айырысуға арналған.
Депозиттік сертификаттар дегеніміз - ірі атаулы құнға ие болатын мерзімдік сертификаттар. Депозиттік сертификаттар құнды қағаздар болғанымен оларды бір адамнан екінші адамға беруге болады. Депозиттік сертификаттар клиентке банк мекемесінің берген борыштық сенімхатының рөлін атқарады. Бұл сертификатта банкке белгілі бір мерзімге салынған салымдарының түрі көрсетіледі. Сертификаттардың өзі атаулы және ұсынбалы болып екі түрге бөлінеді.
Сонымен депозиттік сертификаттар дегеніміз - салымшының немесе оның мұрагерінің белгіленген мерзімнің соңында депозит сомасы бойынша пайыз түрінде табыс алу құқығын куәландыратын ақшалай салым туралы эмитент банкінің берген жазбаша куәлігі болып табылады.
Корпаратавтік құнды қағаздар - кәсіпорындар мен ұйымдардың заң күшіне сүйене отырып өзінің жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық қызметін жүзеге асыру үшін шығаратын құнды қағаздарын айтады. Құнды қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент ретінде тіркеледі.
Капиталды құнды қағаздар - кәсіпорындар мен ұйымдардың қорын құруға немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады.
Муниципалдық құнды қағаздар - бұл ақша қаражаттарының баламаларының бір түрі. Жергілікті бюджетпен эмиссияланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен шығарылады. Ақша қаражаттарының баламаларының бұл түрін шығарудағы мақсаты - құрылыс, яғни ауруханалар салу үшін, бала-бақшалар мен мектептер, тұрғын үйлер, жолдардың жағдайын жақсарту және тағы да басқандай аймақтық әлеуметтік мәселелерді шешу болып табылады.
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау; талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдері банк арқылы ақша аудару жолымен жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ төлемдері субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын тауарлық (сатылатын өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) және тауарлық емес (бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және басқалары) деп бөлуге болады.
Банк субъектілердің ақша қаражаттарын олардың шоттарында сақтайды, осы шоттарға келіп түскен сомаларға есептеме жүргізеді, субъектілердің шоттарынан аудару мен беру және банк ережелері мен шартта көзделген басқа да операцияларды жүргізу туралы өкімдерін орындайды.
Ақша қаражаты субъектілердің шоттарынан олардың иелерінің өкімі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол беріледі.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау егер заңдарда өзгеше көзделмесе, сібъектінің басшысы белгілейтін кезектілікпен жүзеге асырылады.
Ақшасыз есеп айырысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем тапсырмалары, чектер, аккредитивтер, төлем-талап-тапсырмалары, көлікпен және темір жолмен есеп айырысу жөніндегі жиынтық талаптар.
Ақша қаражаты мен есеп айырысу нысандары төлеуші мен алушының арасындағы шартпен (келісіммен, жекелеген уағдаластықтармен) айқындалады.
Субъектілердің арасындағы келісім бойынша өзара талаптар мен міндеттемелерді есептеу жүргізілуі мүмкін.
Ақшасыз есеп айырысу нысандарын қарастырайық.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмасы субъектінің қызмет көрсетуші банкке өз шотынан белгілі бір соманы аударуы туралы тапсырмасы болып табылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілерде тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша банктің шолып қарауы үшін (кейін қайтаратын етіп) шарттарды, салықтық шот-фактураларды және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттарды тапсыруға міндетті. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күн есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады.
Бірқалыпты және тұрақты өнімдерді сатып-өткізу кезінде өнімді өткізушілер мен сатып алушылар арасындағы есеп айырысулар жоспарлы төлемдер тәртібімен шарттардың (келісімдердің) негізінде төлем тапсырмаларымен есеп айырысуды пайдалана отырып жүзеге асырылуы мүмкін. Жоспарлы төлемдер транзиттік жөнелтуде қолданылмайды. Бұл төлемдер күн сайын немесе өнім беруші мен сатып алушы арасындағы келісілген, белгіленген мерзімдерде кезең-кезеңімен жүргізілуі мүмкін. Ірілендірілген төлем мерзімін есепті кезеңнін келесі жұмыс күніне белгілеу ұсынылады. Әрбір жоспарлы төлем сомасын тараптар төлемдердің келісілген кезеңділігі мен өнім беру (сатып алу) немесе қызмет көрсету көлеміне сүйене отырып, алдағы айға (тоқсанға) белгілейді. Күнделікті жоспарлы төлем кезінде олардың мөлшерін бір айда өнім берілуі сомасын осы айдағы жұмыс күнінің санына бөлу жолымен айқындау ұсынылады. Өндіріс циклы мен өнім сату үздіксіз болғанда жоспарлы төлемдер сомалары бір айдағы күнтізбелік күндердің санына сүйене отырып есептелуі мүмкін. Әрбір жоспарлы төлем үшін банкке жеке төлем тапсырмасы беріледі.
Тараптар кезең сайын, бірақ кемінде айына бір рет өз есептерін өткен кезеңдегі нақтылы тауар босату немесе қызмет көрсетудің негізінде нақтылап, келісімде белгіленген тәртіппен қайта есептеу жүргізуге міндетті. Бұл ретте пайда болған айырма жеке тапсырма бойынша аударылуы не кезекті төлем төлеу кезінде есепке алынуы мүмкін.
Тапсырмалар банкке төлем мерзімі келген күні беріледі. Төлем жасаушының шотындағы қаражат жеткіліксіз болғанда және төлем жасаушыға несие беру мүмкін болмаған кезде банк төлем тапсырмасын қабылдамайды. Қаражат пайда болған кезде жоспарлы төлемді төлем жасаушы ол бойынша бұрын пайда болған берешекті есепке ала отырып аударады.
Үздіксіз өндіріс циклі бар субъектілер өндірілген өнім үшін аванстық төлемдермен есеп айырысады. Аванстық төлемдер төлем тапсырмалары арқылы жүргізіледі.
Аванстық төлемдермен есеп айырысу қаражатты шартта айтылғанмерзімдер мен мөлшерлерде кезең-кезеңімен аудару арқылы жүзеге асырылады.
Тараптардың уағдаластығы бойынша төлем тапсырмалары жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырған болуы мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады: аванстық төлем, яғни, тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни, тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілер кезіндегі ішінара төлемдер.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шаттық қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірілмей жүргізілуі мүмкін.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент, жалақы, іссапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелері жоқ жергілікті жерлерде ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау жөніндегі шығыстарды субъектілерге қаражат аударуды байланыс кәсіпорындары арқылы жүзеге асыра алады.
Өз шоттарынан байланыс кәсіпорындары арқылы аударым жасаған кезде аударым жасаушы аударым бланкілерінде аударым алушының атын, оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, осы орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жасалатын келіп түскен аударымдарды төлейді.
Төлем талап тапсырмалары арқылы есеп айырысу.Төлем талап тапсырмасы төлем жасаушының қызмет көрсететін банкіне жіберілген есеп айырысу және тиеу құжаттарының негізінде келісім-шарт бойынша жөнелтілген өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің құнын төлеу туралы жабдықтаушының сатып алушыға талабын білдіреді. Төлем талап тапсырмаларын төлем жасаушы бланкке жазып, жабдықтаушының банкіне тізімдемемен бірге төрт дана етіп береді. Жабдықтаушының банкі барлық реквизиттері толық толтырылған тексеріп, талап-тапсырманы сатып алушының банкіне жібереді, екінші данасы жабдықтаушыға қайтарылады. Сатып алушының банкі талап-тапсырманы алған соң, оны тіркейді, барлық даналарға алынған күнді қойып шығады (жоғарыда оң жақта) және оны төлем жасаушыға келісімін алу үшін береді.
Төлем талап тапсырмасын толық немесе ішінара төлеуге келіскенде төлем жасаушы барлық даналарға шотқа билік жүргізуге уәкілеттігі бар адамдардың қолын қойғызумен және мәр басумен рәсімдер, оны қызмет көрсетуші банкке өткізеді, олардың:
Біріншісі төлем төлеушінің шотынан қаражатты есептен шығару үшін негіз болады және операция жүргізілгеннен кейін банк құжаттарына тігіледі;
Екіншісі - жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке жіберіледі;
Үшіншісі- тиеу құжаттарымен бірге тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге ақы төлеуге және есепке қабылдауына болатындығын растайтын қолхат ретінде төлем жасаушыға қайтарылады.
Банк акцептелген талап-тапсырмаларды қабылдауға және оларды №2 картотекаға орналастыруға құқылы.
Төлемдік талап-тапсырмаға толық немесе ішінара ақы төлеуден бас тарту туралы төлем жасаушы оған қызмет көрсететін банкке үш күннің ішінде хабарлайды. Талап-тапсырмаға құжаттарымен қоса оған берілген тиеу құжаттарын және төлемейтіні туралы хабарламасымен бірге тікелей жабдықтаушыға (өнім берушіге) қайтарылады.
Жиынтық талаптар арқылы есеп айырысу.Көлік ұйымдарының тапсырыс берушілермен (жүк жөнелтушілермен немесе жүк алушылармен) жүк тасымалдағаны үшін, сондай-ақ көліктік-экпедициялық қызмет көрсетулері үшін орталықтындырылған есеп айырысулары жиынтық талаптар арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Айыппұлдар жөніндегі сома жиынтық талапқа енгізілмеуге тиіс. Көлік қызметіне тапсырыс жасаушыларға қызмет көрсетуші банк мекемесі тиісті шоттан қаражаттың депонентелгенін, көлік ұйымдарының қызметіне ақы төлеу тапсырыс берушінің тиісті шотынан бұл шотта уақытша қаражат болмаған кезде банктің кепілдігінен жүзеге асырылғандығын куәландыратын кепілдікті анықтама береді. Анықтаманың күшінде болу мерзімі тараптардың келісім-шартымен айқындалады.
Өзара талаптар мен міндттемелерді есепке алу.Өзара талаптар мен міндеттемелерге негізделген есеп айырысулар деп борышкерлер мен несие берушілердің бір-біріне қойылған талаптары мен міндеттмелері тең сомада өтелетін және осы талаптар мен міндеттемелердің арасындағы айырмаға ған төлем жасалатын нақты ақшасыз есеп айырысулар жатады. Өзара талаптарды есепке алу бойынша есеп айырысуларды банктер субъектілердің өтініші бойынша нақты тиелген немесе босатылған тауарлы-материалдық құндылықтар және негізгі қызметі бойынша көрсетілген қызметтер үшін жүргізеді.
Банктерге тапсырмалар, чектер, талап-тапсырмалар ұсынылады.
Бұл есеп айырысуларды банк тұрақты және біржолғы есепке алу арқылы жүргізеді. Тұрақты есепке алу қатарына өзара талаптар мен міндеттемелердің сальдосы бойынша мерзімдік есеп айырысулар жатады. Біржолғы есеп айырысуларға екі субъект арасындағы қарама-қарсы талаптардың есепке алынды және өзара талаптар мен міндеттемелердің сальдосы бойынша мерзімдік есепке алу жатады.
Субъектілерге бір немесе әртүрлі қаладағы, не қаладан тысқары жерлердегі банктер қызмет көрсетеді. Есеп айырысулардың мерзімі мен тәртібі субъектілер арасындағы шарттармен белгіленеді және субъекті орналасқан жердегі есептеме жүргізу жүктелген банкпен міндетті түрде келісуі керек. Есеп айырысуды жүргізу жүктелген субъект есеп айырысу мерзімі аяқталғаннан кейнгі күннен кешіктірмей қарама-қарсы талаптардың шоты бойынша есепті мерзімге сальдо шығарып, шоттан алынған банк көшірмесін қоса бере отырып оны екінші тарапқа хабарлауға міндетті. Есеп айырысу бойынша есепті кезең аяқталғаннан кейінгі келесі күні сальдо шығаруды қиындататын жазулар саны көп болған кезде, тараптардың келісімінде төлем құжатын жазып беру мерзімін үш күнге дейін ұзарту көзделеді.
Сальдо бойынша есепке алу сальдо сомасы тауардың бір күндік босату (қызмет көрсету) сомасына тең болғанда субъектілер жүргізеді. Егер есеп айырысудан сальдо сомасы аз болса, ол келесі кезеңнің есеп айырысуына жатқызады. Сальдо бойынша есеп айырысулар туралы келісім болғанда тауарлы-көліктік жүк қағаздар банкіге өткізілмейді.
Вексельдермен есеп айырысу. Вексел - біржақты қатаң орындалатын ақша міндеттемесін қамтитын қатаң бекітілген нысандағы құжат.
Жай және аударма вексельдер болады.
Жай вексель (соло) - талап ету бойынша немесе белгіленген мерзімде келешекте вексельде көрсетілген соманы вексель ұстаушыға төлейтіні туралы вексель берушінің ешбір шартсыз міндеттемесін қамтитын вексель.
Аударма вексель (тратта) - вексель берушінің (трассанттың) үшінші тұлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытқа , не ұсынған кезде вексельде көрсетілген ақшаны туралы ешбір шартсыз міндеттемені қамтитын вексель.
Вексель: құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, құжат қай тілде толтырылса сол тілде вексель деп жазлған атауды, белгілі бір ақша сомасын төлеуге ешнәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның (төлеушінің) атауы - тек аударма вексельде, төлеу мерзімн, төлем жасалатын орынды көрсетуді; кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатын болса, сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орынды көрсетеді, вексельді беретін тұлғаның (вексель берушінің) қолын қойдыруға тиіс.
Сатушы сатып алушыға ұсынатын төлемнің мерзімін кейінге қалдыру жөніндегі берешекті рәсімдеу Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы Заңда белгіленген талаптарға сәйкес вексель беру түрінде жүзеге асырылуы мүмкін.
1.2 Ақша қаражаттар қозғалысының есебі
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі департаментінің №4 `Ақша - қаражаттарының қозғалысы туралы есеп' - деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартының бірінші бабында: кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни субъектілердің ақша - қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша - қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды тұлғаның, яғни субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауына мүмкіндік береді делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында: Заңды тұлғалар, субъектілер ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепті осы стандарттың талаптарына сай жүргізеді және есепті кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында тапсырады делінген.
Жалпы ақша қаражаттары ҚЕХС-ң шоттар кестесіндегі 10.1 Қысқа мерзімді активтер деген алғашқы бөлімнің бірінші тобына кіреді. Бұл бөлімнің шоттары қысқа мерзімді ретінде жіктелетін ұйымның активтерін есепке алуға арналған. Актив,егер:
Оны іске асыру болжамдалса, немесе ұйымның қалыпты операциялық циклінің барысында ол сату немесе пайдалану үшін ұсталынса;
Ол негізінен сауда мақсатында немесе қысқа мерзімге және оны іске асыру баланстың күнінен кейін он екі айдың ішіңде күтілсе;
Пайдалануда шек қойылмайтын ақша немесе оның баламасында болса, қысқа мерзімді актив ретінде жіктеледі.
Барлық қалған активтер ұзақ мерзімді активтер ретінде жіктеледі.
1000 - Ақша қаражаты кіші бөлімі - ақша қаражаттарын есептеу үшін қолданылады және өзіне мына 7 топты кіргізеді.
1010 Кассадағы теңгемен ақша қаражаты, онда кассадағы ұлттық валютамен ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады. Жалпы касса операцияларының есебі 1010 (451) Кассадағы теңгемен ақша қаражаты және 1020 (452) Кассадағы валютамен ақша қаражаты - деп аталатын шоттарда жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни шаруашылық субъектілердің кассадағы ұлттық валюта түріндегі (теңге түріндегі) нақты ақша қаражаттарының кірісі мен шығысының (қозғалысының) есебі Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі бекіткен кассалық операциялар есебін жүргізудің тәртібіне сәйкес жүргізілуі тиіс.
1020 Кассадағы валютамен ақша қаражаты, бұл жерде кассадағы шетел валютасымен ақша қаражатының қозғалысы есептелінеді. Жалпы кәсіпорынның кассасындағы шетел валютасы түріндегі ақша қаражаттарының есебі кассадағы ұлттық валюта түрінде нақты ақша қаражаттарының есебіне ұқсас жүргізіледі.
1010 (451) Кассадағы теңгемен ақша қаражаты және 1020 (452) Кассадағы валютамен ақша қаражаты - деп аталатын шоттар бойынша жүргізілетін операциялардың есебі: кредиті бойынша номері бірінші журнал - ордері, ал дебеті бойынша осы журнал - ордердің ведомосында жүргізіледі. Яғни кассаның кірісі бойынша операциялар №1 санды журнал - ордердің ведомосында, ал шығысы бойынша операциялар №1 санды журнал - ордерде есептеліп жүргізіледі.
1030 Жолдағы теңгемен ақша қаражаты, бұл жерде жолдағы ақша қаражаттар қозғалысы көрсетіледі. Бұл шот аударылған, бірақ әлі кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни кіріске алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай қаржылар болып саналады.
1040 Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты, онда банктік шоттардағы ұлттық валюта түріндегі ақша қаражаттар қозғалысының есебі көрсетіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар, фирмалар өздерінің ақшалай қаржыларын сақтауға банк мекемесінен арнаулы шот ашуына болады. Бұл шотта ашылған аккредитивтердегі ақшалай қаржылар, чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар, банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалай және басқадай құжаттардағы (вексельден басқа) ақшалай қаржылар есептелінеді. Жалпы субъектілердегі есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 1040 (441) - шотта жүргізіледі. Бұл шот дебеті бойынша 1210,2110 (301), 1420 - 2810 (331-334), 1010 (451), 3010-3020 (601-603) және т.б шоттардың кредитімен, ал кредиті бойынша 1040 (141-143), 1610 (351-352), 1150 (401-403), 1010 (451), 3010,3020 (601-603), 3310 (671) тағы басқа шоттардың дебетімен корреспонденцияланады.
1040 - шоттың кредитінде жазылған операциялар номері 2 - журнал - ордерде, ал дебетінде жазылған операциялар осы журналдың ведомосында есептелінеді.
1050 Ағымдағы банктік шоттардағы валютамен ақша қаражаты, мұнда ағымдағы банктік шоттардағы шетелдік валюта түріндегі ақша қаражаттар қозғалысының есебі көрсетіледі.
1060 Депозиттік банктік шоттардағы ақша қаражаты, бұл жерде депозиттік банктің шоттардағы ақша қаражаттарының қозғалысы есептеледі.
1070 Арнайы шоттардағы ақша қаражаты, бұл жерде арнайы шоттардағы ақша қаражаттарының қозғалысы есепке алынады.
Бұл шотта ашылған аккредитивтердегі ақшалай қаржылар, чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар, банктердегі арнайы шоттардағы ақшалар және басқадай құжаттардағы (вексельден басқа) ақшалай қаржылар есептелінеді. Шаруашылық субъектілері 1070 (421) - Аккредитивтердегі ақшалай қаржылар - деп аталатын шотта жабдықтаушы және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың аттарына ашылған аккредитивтегі ақша қаражаттарын есептейді. Негізінен есеп айырысудың бұл түрі басқа қаладағы жабдықтаушылармен қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін қолданылады. Бұл есеп айырысу құжаты бойынша сатып алушы өзіне қызмет көрсететін банк мекемесі арқылы жабдықтаушының шоты ашылған, яғни оған қызмет көрсететін банктен аккредитив ашады. Есеп айырысудың бұл түрі 1931 жылдан бері қолданылып келеді.
Аккредитив - сатып алушыға қызмет ететін банк мекемесінің осы кәсіпорынды немесе ұйымды жабдықтайтын шаруашылық субъектісіне қызмет көрсететін банк мекемесіне тауарларының жіберілгендігін немесе қызметтерінің көрсетілгендігін дәлелдейтін құжаттар бойынша төлем төлеу жайлы тапсырмасы.
Ашылған аккредитив сомасы 1070 - Аккредитивтегі ақшалай қаржылар шотының дебетіне қай шоттардан аударылғанына қарай, егер есеп айырысу шотынан аударылса, 1040 - шотынан, валюталық шоттардан 1020-1050 аударылса, банктерден алынған несиелердің есебінен аударылса, 3010 (601) - шоттың, банктен тыс басқа да мекемелердің несиелері есебінен аударылған болса: 3020 (602) - шоттың кредитіне жазылады. Ал жабдықтаушыға аккредитивтен төленген сома бухгалтерияда 3310 (671) Жеткізушілер мен мердігерлермен есеп айырысу шотының дебетіне 1070 (421) Акредитивтегі ақшалай қаржы - деп аталатын шоттың кредитіне жазылады.
Ақша қозғалысының есебінде есептік кезеңдегі банктің қолма-қол ақша санының өзгеруі туралы ақпараттарды және ақша сомасының көбею көзі, сол сияқты оларды пайдалану бағыты жөнінде көрсетілуі керек.
Ақша қозғалысы жөніндегі есепті дайындау кезінде пайданың көбею көздерін және олардың пайдалану әдістерін бөліп көрсету қажет. Сондықтан кәсіпорынның таза табысы - тапқан табысы - егер есепті кезеңде ақша нысанында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖӨНІНДЕГІ ЕСЕПТІЛІК: ҚАЛЫПТАСУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
1.1 Ақша қаражаттар қозғалысының мәні мен маңызы
1.2 Ақша қаражаттар қозғалысының есебі
1.3 Консолидацияланған қаржылық есеп беру
2 АҚША ҚАРАЖАТТАР ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ҚЕХС БОЙЫНША ЕСЕПТІЛІГІ
2.1 7 ҚЕХС бойынша Ақша қаражаттар қозғалысы туралы есептілік және оның түрлері
2.2 Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептіліктің негізгі әдістері
2.3 Ақша қаражаттар қозғалысы туралы есептіліктің нысандары
3 АЛТЫН ДӘН ЖШС-ДЕГІ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ-НЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖӨНІНДЕГІ ЕСЕПТІЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Алтын дән ЖШС-дегі технико-экономикалық көрсеткіштеріне сипаттама
3.2 Кәсіпорынның қаржы есептілігіндегі ақша қаражаттарының бухгалтериядағы есебі
3.3 Алтын дән ЖШС-нің ақша қаражаттарының есебін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША 1
ҚОСЫМША 2
ҚОСЫМША 3
ҚОСЫМША 4
4
7
7
16
19
22
22
28
32
36
36
40
48
54
57
59
60
61
64
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым қатынас жасайтындығы белгілі. Сол уақыттардағы операциялардың барлығы дәрлік ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі десек қателеспейміз
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі танктер орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық орталықтары арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырылусыларды жүргізетін коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт береді.
Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылығы байқалады. Нақты ақшамен субъектілер песоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен және кредиторлармен қолданылып жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер бойынша есеп айырысады.
Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
Есеп айырысу шоттары - шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар, Қазақстан Республикасы Әділет пинистрлігінің органдарында тіркеуден өткен заңды тұлғаларға;
Ағымдағы шоттар - жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар - Қазақстан Республикасының Республикалық бюджетіндегі мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар - корреспонденттік келісімдер негізінде есеп айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк мекемелерінде және өз арасында.
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау; талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдері банк арқылы ақша аудару жолымен жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ төлемдері субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын тауарлық (сатылатын өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) және тауарлық емес (бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және басқалары) деп бөлуге болады.
Ақша қаражаттары қозғалысының есебінде операциялық, инвестициялық және қаржылық қызмет тұрғысынан алғандағы мағлұматтар мазмұндалуға тиіс, мұның өзі заңды тұлғаның қаржы жағдайына оның қызметі түрлерінің ықпалын бағалауға мүмкіндік береді.
Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражаттары қозғалысын ашып көрсеткен кезде тура әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай түсім қаражаттары мен төлемдердің негізгі түрлері ашып көрсетіледі, не жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында таза табыс пен зиянға ағымдағы активтер мен міндеттемелер, ақша операциялары өзгерістеріне, сондай-ақ инвестициялық немесе қаржылық қызметтің нәтижесі болып табылатын кірістерге немесе зияндарға қарай түзету енгізіледі.
Ал кәсіпорынның жеделдігін қамтамасыз етудегі ақша қаражаттары арқылы есеп айырысу белгілі бір заңға сәйкес жүргізілуді қажет етеді. Біздің елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізіп отырады. Кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
# ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезінде есептеу;
# ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
# кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептеу;
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Бәсеке қабілеттілігі кәсіпорындар мен ұйымдардың бүгінгі күннің талабына сай, алдағы уақыттарда дамуына қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар мен оның баламаларын дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорың қызметінің нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет. Кез-келген шаруашылық субъектілер ақша қаражаты есебін жүргізу ол есептік саясаттың негізгі баптарының бірі болып табылады.Сондықтан берілген тақырып бухгалтерлік есептің көкей кесті проблемаларының бірі болып табылады. Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары-бұл банк мен клиенттер арасындағы келісім шарттың қатынастарын көрсететін әдіс.Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және коореспонденттік болып бөлінеді.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады.Аккредитивтер, чек кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен шығарылады.Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға срттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін. Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше өзгертілмесе, субъктінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты да - Алтын дән жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық есептің халықаралық стандарты бойынша ақшалай қаржылар есебі мен аудитінің теориялық, тәжірибелік және ұсыныс шараларының жүргізілуі қарастырылады.
Сонымен, ақша қаражаттар қозғалысы есебінің негізгі мақсаты - ақша қаражаттарының немесе оның эквиваленттерінің өзгерістері жайлы ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Ақша қаражаттар қозғалысының есептілігі басқадай есептік формаларымен бірге, ақпараттарға қызығушылығын білдірген қолданушыларға компанияның таза активтер динамикасын бағалауға, қаржылық құрылымындағы өзгерістерін, ақша қаражаттар қозғалысын тиімді басқаруын, тез арада өзгеріске түсетін нарықтық талаптарға тез бейімделу мүмкіндігін береді.
Есептілікте көрсетілетін көрсеткіштердің талдауын, бағалауды жүргізу үшін модельдерді құруға және компанияның болашақтағы ақша қаражаттар қозғалысының дисконтталған құнын көрсетуге мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттар туралы қорытынды мәліметтер - олардың өткен жылдардағы болжанған бағаларының нақтылығын анықтауға және таза ақша қаражаттар мен табыстылықтың арасындағы байланысты көрсету үшін қажет.
Осы тақырыбыма байланысты, тікелей және жанама әдістермен есептелген мысал есептер келтірілген.
1 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖӨНІНДЕГІ ЕСЕПТІЛІК: ҚАЛЫПТАСУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
1.1 Ақша қаражаттар қозғалысының мәні мен маңызы
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым-қатынас жасайтындығы белгілі. Сол уақыттардағы операциялардың барлығы дерлік ақшамен есеп айырысу арқылы жүргізіледі десек қателеспейміз. Ал ақша арқылы есеп айыру белгілі бір заңға сәйкес жүргізілуді қажет етеді. Біздің елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізіп отырады.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр.
Ақша қаражаттар қозғалысы - шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ, тауарлы емес төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма-қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы. Ол капитал айналымына қызмет ете отырып, барлық жиынтық қоғамдық өнім айналысы мен айырбасына дәнекер болады. Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегімен тауарлар айналысы, сондай-ақ несиелік және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.
Қолма-қол ақшалар айналысы - нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар қызмет етеді.
Қолма-қолсыз ақшалар айнасы - қолма-қолсыз ақшалар айналымының ақшаларының қозғалысы. Оған: чектер, пластикалық карточкалар, электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы сақтаған ақшалары (депозиттер).
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар. Ол ақшаның үнемі бір қозғалыс сферасынан екінші біріне өтіп отыруынан байқалады.
Мысалы, қолма-қол ақшалардың банктегі депозитке салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал банктен жалақы, жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған жағдайларда қолма-қолсыз ақшалардың қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады.
Барлық шаруашылық жүргізші субъектілер өз ақша қаражаттарын банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтайды. Міндеттемелер жөніндегі басқа субъектілерге төлемдер, әдетте, ақша аудару арқылы есеп айырысу тәртібімен банктердің осы мекемелері арқылы жүргізіледі. Нақты ақшасыз есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген нормативтік құжаттармен белгіленген жағдайлар мен шегінен шығып кетпейтіндей етіп жүргізіледі.
Ұлттық Банк ақша-несие жүйесіне орталықтандырылған жоспарлы басқаруды, бюджеттің кассалық орындалуын жүзеге асырады және жиынтық валюта жоспарын қалыптастыруға қатысады. Ол ақша эмиссиясын, ұйымдар мен мекемелерге несиелендіруді, қаржыландыруды және есеп-айырысу қызметін атқарады.
Прогрессивті несие саясатын жүзеге асыру, негізгі қызметті несиелендірудің бүкіл жүйесінің тиімділігінарттыру, күрделі қаржыны қаржыландыру мен несиелендіру, сондай-ақ қажетті есеп айырысуларды жүргізу төмендегі мемлекеттік акционерлік банктерге жүктелген: Тұран Әлем банкі - өндірісте, құрылыста, көлік пен байланыста, материалдық-техникалық қамтамасыз ету саласында, сыртқы экономикалық қызметте; Қазагроөнеркәсіпбанкі - агроөнеркәсіп кешенінде; Казкредсобанк - тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықта, тұрмыстық қызмет көрсетуде және экономиканың басқа да салаларында; Халықтық банк - елдегі жинақ ісін ұйымдастыруды қамтамасыз етеді; Бюджеттік банк - бюджеттегі мекемелерге қызмет көрсетеді; Қазақстан Эксимбанкі - экспорт-импорт операцияларын несиелеуді, сондай-ақ Үкімет белгілейтін елдің экономикалық даму басымдықтарына сәйкес тиімді инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асырады; Медетші банк-қаржы жағдайын оңалтуы мен өндірісті көтеруі (қайта құруы) үшін мемлекет қаржы бөлетін субъектілерді несиелендіреді. Бұған қоса республикада коммерциялық және жекеменшік банктердің жүйесі құрылған, олар елде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субъектілерге қызмет көрсетеді.
Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі танктер орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық орталықтары арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырылусыларды жүргізетін коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы Ұлттық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт береді.
Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылығы байқалады. Нақты ақшамен субъектілер песоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен және кредиторлармен қолданылып жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер бойынша есеп айырысады.
Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
Есеп айырысу шоттары - шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар, Қазақстан Республикасы Әділет пинистрлігінің органдарында тіркеуден өткен заңды тұлғаларға;
Ағымдағы шоттар - жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар - Қазақстан Республикасының Республикалық бюджетіндегі мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар - корреспонденттік келісімдер негізінде есеп айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк мекемелерінде және өз арасында.
Өзі орналасқан жерден тысқары жерлерде жеке филиалдары мен өкілдіктері (дүкендері, қоймалары және т.с.с.) бар заңды тұлғаларға табысты нақты ақша түріндегі несие төлем тапсымалары бойынша есептеу үшін есеп айырысу субшоттары ашылуы мүмкін.
Уақытша есеп айырысу шоты ішінара пайдалануға берілген (іске қосу кешені, кезек, кезең және т.с.с), салынып жатқан кәсіпорынға арнап ашылуы мүмкін. Мұндай шот жоғары тұрған органның өкімі бойынша кәсіпорын пайдалануға толық берілгенге дейінгі мерзімге ашылады.
Субъектіге валюталық шот ашылуы мүмкін, ол шетел валютасындағы қаражаттың нақты бары мен қозғалысын есепке алуға арналған. Ол сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер бойынша шоттарды, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларды жүргізу үшін ашады.
Есеп айырысулар толық және тұрақты болуға тиіс. Олардың негізінде мынадай принциптер қаланған: субъектілер өз ақша қаражаттарын банкте сақтауға міндетті; олардың арасындағы есеп айырысулар, әдете, қолма-қол ақшаны пайдаланбай жүргізіледі; аудару арқылы есеп айырысулар жүргізуге негіз болып табылатын барлық құжаттар банк, байланыс органдары мен Халықтық банк мекемелері арқылы төлемдер жасау үшін пайдаланылады; банктік емес айналымда айналыстың тек жалпымемлекеттік кредит құралдары (чектер, вексельдер, банк билеттері және басқалар) ғана айнала алады. Есеп айырысудың мақсаты - нарықтық қатынастарды нығайтуға, жиынтық қоғамдық өнімнің қозғалсына, есеп айырысу қатынастарына қатысушыларды өзара ынталандыру мен бақылауға, олардың кірістері мен шығыстарын өлшеуге жәрдемдесу.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте айырысуларды жүзеге асырады. Бұл мәмәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле (контракт, келісімшарт)бойынша шартты түрде пайдаланылады.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары - бұл банк пен клиенттер арасындағы келісімшарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жиынтық және корреспонденттік болып бөлінеді.
Корреспонденттік шоттар - банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады.
Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттар - бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады. Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашылады.
Субъект шоттарындағы ақша қаражаттары олардың иелерінің әмірі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы ақша қаражатты есептен шығаруға тек қана соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдардакөзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектінің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазакстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге асыруда келесі әдістер пайдаланылады:
1. қолма - қол ақшаны аударуды;
2. төлем тапсырмасын ұсыну;
3. чектер беруді;
4. вексель немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді;
5. тапсырма - талап төлемдерін ұсынуды;
6. инкассалық жарлығын ұсыну.
Кәсіпорындар мен ұйымдар активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
oo ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақтылы дер кезінде есептеу;
oo кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
oo есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығындалуын дұрыс есептеу.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналады. Бәсеке қабілеттілігі - кәсіпорындар мен ұйымдардың дамуына қажетті құрал - жабдықтармен қамтамасыз етілуін талап етеді. Ақшалар мен олардың баламаларын (эквивалентін) дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін нақты бағалау үшін қажет.
Ақша баламалары (эквиваленті) - бұл ақшаларға ұқсас, бірақ басқаша жіктелетін активтер болып табылады. Олардың түрлері төмендегідей:
1. қазыналық вексельдер;
2. коммерциялық (саудалық) қағаздар;
3. депозиттік сертификаттар;
4. ақшалай құнды қағаздар;
5. корпаративтік құнды қағаздар.
Түрлі ұсталымдар мен айыппұлдар ұйымның ақшалары қатарына жатқызылмайды. Сондықтан да ақша эквивалентін кассадағы ақшалар шотында есептемейді. Ақша эквивалентін кәсіпорынның есеп айырысу құралдары ретінде қарастырудың қажеттілігі жоқ. Көп жағдайларда оларды қысқа мерзімді инвестициялар шотында есептейді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған вексельдер, жұмысшылар мен қызметкерлерге іс - сапар шығындары үшін аванс ретінде берілген сомалары, жұмысшылар мен қызметкерлердің басқа да дебиторлық қарыздары ақшалар қатарына жатқызылмайды оларды бухгалтерлік есепте дебиторлық борыштар бөлімінде есептейді.
Овердрафт дегеніміз - кәсіпорынның иелігіндегі, яғни активті шоттың қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған кредиттік қалдық. Бұл сома қысқа мерзімді міндеттеме болып табылады және кредиторлық борыш ретінде есептеледі. Овердрафт кәсіпорындар мен ұйымдардың банк мекемесі арқылы басқаларға төленген қаржысы есеп айырысу шотындағы қалдық сомадан артық болған уақытта ғана пайда болады. Егер овердрафт үлкен көлемде болатын болса, онда бұл сома кәсіпорынның балансында немесе өз алдына жасалған түсіндірмелі құжатында бөлек көрсетілуі тиіс.
Активтердің жеделдігін қамтамасыз етудегі ақшалай құнды қағаздар - ақшаны қарызға алғандығын білдіреді. Құнды қағаздардың бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады. Жалпы ақшалай құнды қағаздардан табыс бір рет қана алынады. Іс жүзінде ақшалай құнды қағаздар қысқа мерзімді болып келеді, яғни бір жылға дейінгі уақыт аралығында қолданылады.
Саудалық құнды қағаздар - құнды қағаздардың бұл түрі белгілі бір коммерциялық бағытпен сауда операциялары кезінде есеп айырысуға арналған.
Депозиттік сертификаттар дегеніміз - ірі атаулы құнға ие болатын мерзімдік сертификаттар. Депозиттік сертификаттар құнды қағаздар болғанымен оларды бір адамнан екінші адамға беруге болады. Депозиттік сертификаттар клиентке банк мекемесінің берген борыштық сенімхатының рөлін атқарады. Бұл сертификатта банкке белгілі бір мерзімге салынған салымдарының түрі көрсетіледі. Сертификаттардың өзі атаулы және ұсынбалы болып екі түрге бөлінеді.
Сонымен депозиттік сертификаттар дегеніміз - салымшының немесе оның мұрагерінің белгіленген мерзімнің соңында депозит сомасы бойынша пайыз түрінде табыс алу құқығын куәландыратын ақшалай салым туралы эмитент банкінің берген жазбаша куәлігі болып табылады.
Корпаратавтік құнды қағаздар - кәсіпорындар мен ұйымдардың заң күшіне сүйене отырып өзінің жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық қызметін жүзеге асыру үшін шығаратын құнды қағаздарын айтады. Құнды қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент ретінде тіркеледі.
Капиталды құнды қағаздар - кәсіпорындар мен ұйымдардың қорын құруға немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады.
Муниципалдық құнды қағаздар - бұл ақша қаражаттарының баламаларының бір түрі. Жергілікті бюджетпен эмиссияланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен шығарылады. Ақша қаражаттарының баламаларының бұл түрін шығарудағы мақсаты - құрылыс, яғни ауруханалар салу үшін, бала-бақшалар мен мектептер, тұрғын үйлер, жолдардың жағдайын жақсарту және тағы да басқандай аймақтық әлеуметтік мәселелерді шешу болып табылады.
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдалануына бақылауды қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау; талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдері банк арқылы ақша аудару жолымен жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ төлемдері субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге құқылы. Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын тауарлық (сатылатын өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) және тауарлық емес (бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және басқалары) деп бөлуге болады.
Банк субъектілердің ақша қаражаттарын олардың шоттарында сақтайды, осы шоттарға келіп түскен сомаларға есептеме жүргізеді, субъектілердің шоттарынан аудару мен беру және банк ережелері мен шартта көзделген басқа да операцияларды жүргізу туралы өкімдерін орындайды.
Ақша қаражаты субъектілердің шоттарынан олардың иелерінің өкімі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол беріледі.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау егер заңдарда өзгеше көзделмесе, сібъектінің басшысы белгілейтін кезектілікпен жүзеге асырылады.
Ақшасыз есеп айырысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем тапсырмалары, чектер, аккредитивтер, төлем-талап-тапсырмалары, көлікпен және темір жолмен есеп айырысу жөніндегі жиынтық талаптар.
Ақша қаражаты мен есеп айырысу нысандары төлеуші мен алушының арасындағы шартпен (келісіммен, жекелеген уағдаластықтармен) айқындалады.
Субъектілердің арасындағы келісім бойынша өзара талаптар мен міндеттемелерді есептеу жүргізілуі мүмкін.
Ақшасыз есеп айырысу нысандарын қарастырайық.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. Төлем тапсырмасы субъектінің қызмет көрсетуші банкке өз шотынан белгілі бір соманы аударуы туралы тапсырмасы болып табылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілерде тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша банктің шолып қарауы үшін (кейін қайтаратын етіп) шарттарды, салықтық шот-фактураларды және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттарды тапсыруға міндетті. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күн есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады.
Бірқалыпты және тұрақты өнімдерді сатып-өткізу кезінде өнімді өткізушілер мен сатып алушылар арасындағы есеп айырысулар жоспарлы төлемдер тәртібімен шарттардың (келісімдердің) негізінде төлем тапсырмаларымен есеп айырысуды пайдалана отырып жүзеге асырылуы мүмкін. Жоспарлы төлемдер транзиттік жөнелтуде қолданылмайды. Бұл төлемдер күн сайын немесе өнім беруші мен сатып алушы арасындағы келісілген, белгіленген мерзімдерде кезең-кезеңімен жүргізілуі мүмкін. Ірілендірілген төлем мерзімін есепті кезеңнін келесі жұмыс күніне белгілеу ұсынылады. Әрбір жоспарлы төлем сомасын тараптар төлемдердің келісілген кезеңділігі мен өнім беру (сатып алу) немесе қызмет көрсету көлеміне сүйене отырып, алдағы айға (тоқсанға) белгілейді. Күнделікті жоспарлы төлем кезінде олардың мөлшерін бір айда өнім берілуі сомасын осы айдағы жұмыс күнінің санына бөлу жолымен айқындау ұсынылады. Өндіріс циклы мен өнім сату үздіксіз болғанда жоспарлы төлемдер сомалары бір айдағы күнтізбелік күндердің санына сүйене отырып есептелуі мүмкін. Әрбір жоспарлы төлем үшін банкке жеке төлем тапсырмасы беріледі.
Тараптар кезең сайын, бірақ кемінде айына бір рет өз есептерін өткен кезеңдегі нақтылы тауар босату немесе қызмет көрсетудің негізінде нақтылап, келісімде белгіленген тәртіппен қайта есептеу жүргізуге міндетті. Бұл ретте пайда болған айырма жеке тапсырма бойынша аударылуы не кезекті төлем төлеу кезінде есепке алынуы мүмкін.
Тапсырмалар банкке төлем мерзімі келген күні беріледі. Төлем жасаушының шотындағы қаражат жеткіліксіз болғанда және төлем жасаушыға несие беру мүмкін болмаған кезде банк төлем тапсырмасын қабылдамайды. Қаражат пайда болған кезде жоспарлы төлемді төлем жасаушы ол бойынша бұрын пайда болған берешекті есепке ала отырып аударады.
Үздіксіз өндіріс циклі бар субъектілер өндірілген өнім үшін аванстық төлемдермен есеп айырысады. Аванстық төлемдер төлем тапсырмалары арқылы жүргізіледі.
Аванстық төлемдермен есеп айырысу қаражатты шартта айтылғанмерзімдер мен мөлшерлерде кезең-кезеңімен аудару арқылы жүзеге асырылады.
Тараптардың уағдаластығы бойынша төлем тапсырмалары жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырған болуы мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады: аванстық төлем, яғни, тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни, тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілер кезіндегі ішінара төлемдер.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шаттық қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірілмей жүргізілуі мүмкін.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент, жалақы, іссапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелері жоқ жергілікті жерлерде ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау жөніндегі шығыстарды субъектілерге қаражат аударуды байланыс кәсіпорындары арқылы жүзеге асыра алады.
Өз шоттарынан байланыс кәсіпорындары арқылы аударым жасаған кезде аударым жасаушы аударым бланкілерінде аударым алушының атын, оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, осы орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жасалатын келіп түскен аударымдарды төлейді.
Төлем талап тапсырмалары арқылы есеп айырысу.Төлем талап тапсырмасы төлем жасаушының қызмет көрсететін банкіне жіберілген есеп айырысу және тиеу құжаттарының негізінде келісім-шарт бойынша жөнелтілген өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің құнын төлеу туралы жабдықтаушының сатып алушыға талабын білдіреді. Төлем талап тапсырмаларын төлем жасаушы бланкке жазып, жабдықтаушының банкіне тізімдемемен бірге төрт дана етіп береді. Жабдықтаушының банкі барлық реквизиттері толық толтырылған тексеріп, талап-тапсырманы сатып алушының банкіне жібереді, екінші данасы жабдықтаушыға қайтарылады. Сатып алушының банкі талап-тапсырманы алған соң, оны тіркейді, барлық даналарға алынған күнді қойып шығады (жоғарыда оң жақта) және оны төлем жасаушыға келісімін алу үшін береді.
Төлем талап тапсырмасын толық немесе ішінара төлеуге келіскенде төлем жасаушы барлық даналарға шотқа билік жүргізуге уәкілеттігі бар адамдардың қолын қойғызумен және мәр басумен рәсімдер, оны қызмет көрсетуші банкке өткізеді, олардың:
Біріншісі төлем төлеушінің шотынан қаражатты есептен шығару үшін негіз болады және операция жүргізілгеннен кейін банк құжаттарына тігіледі;
Екіншісі - жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке жіберіледі;
Үшіншісі- тиеу құжаттарымен бірге тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге ақы төлеуге және есепке қабылдауына болатындығын растайтын қолхат ретінде төлем жасаушыға қайтарылады.
Банк акцептелген талап-тапсырмаларды қабылдауға және оларды №2 картотекаға орналастыруға құқылы.
Төлемдік талап-тапсырмаға толық немесе ішінара ақы төлеуден бас тарту туралы төлем жасаушы оған қызмет көрсететін банкке үш күннің ішінде хабарлайды. Талап-тапсырмаға құжаттарымен қоса оған берілген тиеу құжаттарын және төлемейтіні туралы хабарламасымен бірге тікелей жабдықтаушыға (өнім берушіге) қайтарылады.
Жиынтық талаптар арқылы есеп айырысу.Көлік ұйымдарының тапсырыс берушілермен (жүк жөнелтушілермен немесе жүк алушылармен) жүк тасымалдағаны үшін, сондай-ақ көліктік-экпедициялық қызмет көрсетулері үшін орталықтындырылған есеп айырысулары жиынтық талаптар арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Айыппұлдар жөніндегі сома жиынтық талапқа енгізілмеуге тиіс. Көлік қызметіне тапсырыс жасаушыларға қызмет көрсетуші банк мекемесі тиісті шоттан қаражаттың депонентелгенін, көлік ұйымдарының қызметіне ақы төлеу тапсырыс берушінің тиісті шотынан бұл шотта уақытша қаражат болмаған кезде банктің кепілдігінен жүзеге асырылғандығын куәландыратын кепілдікті анықтама береді. Анықтаманың күшінде болу мерзімі тараптардың келісім-шартымен айқындалады.
Өзара талаптар мен міндттемелерді есепке алу.Өзара талаптар мен міндеттемелерге негізделген есеп айырысулар деп борышкерлер мен несие берушілердің бір-біріне қойылған талаптары мен міндеттмелері тең сомада өтелетін және осы талаптар мен міндеттемелердің арасындағы айырмаға ған төлем жасалатын нақты ақшасыз есеп айырысулар жатады. Өзара талаптарды есепке алу бойынша есеп айырысуларды банктер субъектілердің өтініші бойынша нақты тиелген немесе босатылған тауарлы-материалдық құндылықтар және негізгі қызметі бойынша көрсетілген қызметтер үшін жүргізеді.
Банктерге тапсырмалар, чектер, талап-тапсырмалар ұсынылады.
Бұл есеп айырысуларды банк тұрақты және біржолғы есепке алу арқылы жүргізеді. Тұрақты есепке алу қатарына өзара талаптар мен міндеттемелердің сальдосы бойынша мерзімдік есеп айырысулар жатады. Біржолғы есеп айырысуларға екі субъект арасындағы қарама-қарсы талаптардың есепке алынды және өзара талаптар мен міндеттемелердің сальдосы бойынша мерзімдік есепке алу жатады.
Субъектілерге бір немесе әртүрлі қаладағы, не қаладан тысқары жерлердегі банктер қызмет көрсетеді. Есеп айырысулардың мерзімі мен тәртібі субъектілер арасындағы шарттармен белгіленеді және субъекті орналасқан жердегі есептеме жүргізу жүктелген банкпен міндетті түрде келісуі керек. Есеп айырысуды жүргізу жүктелген субъект есеп айырысу мерзімі аяқталғаннан кейнгі күннен кешіктірмей қарама-қарсы талаптардың шоты бойынша есепті мерзімге сальдо шығарып, шоттан алынған банк көшірмесін қоса бере отырып оны екінші тарапқа хабарлауға міндетті. Есеп айырысу бойынша есепті кезең аяқталғаннан кейінгі келесі күні сальдо шығаруды қиындататын жазулар саны көп болған кезде, тараптардың келісімінде төлем құжатын жазып беру мерзімін үш күнге дейін ұзарту көзделеді.
Сальдо бойынша есепке алу сальдо сомасы тауардың бір күндік босату (қызмет көрсету) сомасына тең болғанда субъектілер жүргізеді. Егер есеп айырысудан сальдо сомасы аз болса, ол келесі кезеңнің есеп айырысуына жатқызады. Сальдо бойынша есеп айырысулар туралы келісім болғанда тауарлы-көліктік жүк қағаздар банкіге өткізілмейді.
Вексельдермен есеп айырысу. Вексел - біржақты қатаң орындалатын ақша міндеттемесін қамтитын қатаң бекітілген нысандағы құжат.
Жай және аударма вексельдер болады.
Жай вексель (соло) - талап ету бойынша немесе белгіленген мерзімде келешекте вексельде көрсетілген соманы вексель ұстаушыға төлейтіні туралы вексель берушінің ешбір шартсыз міндеттемесін қамтитын вексель.
Аударма вексель (тратта) - вексель берушінің (трассанттың) үшінші тұлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытқа , не ұсынған кезде вексельде көрсетілген ақшаны туралы ешбір шартсыз міндеттемені қамтитын вексель.
Вексель: құжат мәтініне (текстіне) енгізілген, құжат қай тілде толтырылса сол тілде вексель деп жазлған атауды, белгілі бір ақша сомасын төлеуге ешнәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның (төлеушінің) атауы - тек аударма вексельде, төлеу мерзімн, төлем жасалатын орынды көрсетуді; кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатын болса, сол тұлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орынды көрсетеді, вексельді беретін тұлғаның (вексель берушінің) қолын қойдыруға тиіс.
Сатушы сатып алушыға ұсынатын төлемнің мерзімін кейінге қалдыру жөніндегі берешекті рәсімдеу Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы Заңда белгіленген талаптарға сәйкес вексель беру түрінде жүзеге асырылуы мүмкін.
1.2 Ақша қаражаттар қозғалысының есебі
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы Бухгалтерлік есеп және аудит әдістемесі департаментінің №4 `Ақша - қаражаттарының қозғалысы туралы есеп' - деп аталатын бухгалтерлік есеп стандартының бірінші бабында: кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни субъектілердің ақша - қаражаттарының қозғалысы туралы есебі осы деректі пайдаланушыларды түрлі операциялық және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша - қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды тұлғаның, яғни субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерін бағалауына мүмкіндік береді делінген. Ал осы стандарттың екінші бабында: Заңды тұлғалар, субъектілер ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепті осы стандарттың талаптарына сай жүргізеді және есепті кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында тапсырады делінген.
Жалпы ақша қаражаттары ҚЕХС-ң шоттар кестесіндегі 10.1 Қысқа мерзімді активтер деген алғашқы бөлімнің бірінші тобына кіреді. Бұл бөлімнің шоттары қысқа мерзімді ретінде жіктелетін ұйымның активтерін есепке алуға арналған. Актив,егер:
Оны іске асыру болжамдалса, немесе ұйымның қалыпты операциялық циклінің барысында ол сату немесе пайдалану үшін ұсталынса;
Ол негізінен сауда мақсатында немесе қысқа мерзімге және оны іске асыру баланстың күнінен кейін он екі айдың ішіңде күтілсе;
Пайдалануда шек қойылмайтын ақша немесе оның баламасында болса, қысқа мерзімді актив ретінде жіктеледі.
Барлық қалған активтер ұзақ мерзімді активтер ретінде жіктеледі.
1000 - Ақша қаражаты кіші бөлімі - ақша қаражаттарын есептеу үшін қолданылады және өзіне мына 7 топты кіргізеді.
1010 Кассадағы теңгемен ақша қаражаты, онда кассадағы ұлттық валютамен ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады. Жалпы касса операцияларының есебі 1010 (451) Кассадағы теңгемен ақша қаражаты және 1020 (452) Кассадағы валютамен ақша қаражаты - деп аталатын шоттарда жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни шаруашылық субъектілердің кассадағы ұлттық валюта түріндегі (теңге түріндегі) нақты ақша қаражаттарының кірісі мен шығысының (қозғалысының) есебі Қазақстан Республикасы Ұлттық банк мекемесі бекіткен кассалық операциялар есебін жүргізудің тәртібіне сәйкес жүргізілуі тиіс.
1020 Кассадағы валютамен ақша қаражаты, бұл жерде кассадағы шетел валютасымен ақша қаражатының қозғалысы есептелінеді. Жалпы кәсіпорынның кассасындағы шетел валютасы түріндегі ақша қаражаттарының есебі кассадағы ұлттық валюта түрінде нақты ақша қаражаттарының есебіне ұқсас жүргізіледі.
1010 (451) Кассадағы теңгемен ақша қаражаты және 1020 (452) Кассадағы валютамен ақша қаражаты - деп аталатын шоттар бойынша жүргізілетін операциялардың есебі: кредиті бойынша номері бірінші журнал - ордері, ал дебеті бойынша осы журнал - ордердің ведомосында жүргізіледі. Яғни кассаның кірісі бойынша операциялар №1 санды журнал - ордердің ведомосында, ал шығысы бойынша операциялар №1 санды журнал - ордерде есептеліп жүргізіледі.
1030 Жолдағы теңгемен ақша қаражаты, бұл жерде жолдағы ақша қаражаттар қозғалысы көрсетіледі. Бұл шот аударылған, бірақ әлі кәсіпорынның шотына келіп түспеген, яғни кіріске алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай қаржылар болып саналады.
1040 Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты, онда банктік шоттардағы ұлттық валюта түріндегі ақша қаражаттар қозғалысының есебі көрсетіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар, фирмалар өздерінің ақшалай қаржыларын сақтауға банк мекемесінен арнаулы шот ашуына болады. Бұл шотта ашылған аккредитивтердегі ақшалай қаржылар, чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар, банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалай және басқадай құжаттардағы (вексельден басқа) ақшалай қаржылар есептелінеді. Жалпы субъектілердегі есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 1040 (441) - шотта жүргізіледі. Бұл шот дебеті бойынша 1210,2110 (301), 1420 - 2810 (331-334), 1010 (451), 3010-3020 (601-603) және т.б шоттардың кредитімен, ал кредиті бойынша 1040 (141-143), 1610 (351-352), 1150 (401-403), 1010 (451), 3010,3020 (601-603), 3310 (671) тағы басқа шоттардың дебетімен корреспонденцияланады.
1040 - шоттың кредитінде жазылған операциялар номері 2 - журнал - ордерде, ал дебетінде жазылған операциялар осы журналдың ведомосында есептелінеді.
1050 Ағымдағы банктік шоттардағы валютамен ақша қаражаты, мұнда ағымдағы банктік шоттардағы шетелдік валюта түріндегі ақша қаражаттар қозғалысының есебі көрсетіледі.
1060 Депозиттік банктік шоттардағы ақша қаражаты, бұл жерде депозиттік банктің шоттардағы ақша қаражаттарының қозғалысы есептеледі.
1070 Арнайы шоттардағы ақша қаражаты, бұл жерде арнайы шоттардағы ақша қаражаттарының қозғалысы есепке алынады.
Бұл шотта ашылған аккредитивтердегі ақшалай қаржылар, чек кітапшаларындағы ақшалай қаржылар, банктердегі арнайы шоттардағы ақшалар және басқадай құжаттардағы (вексельден басқа) ақшалай қаржылар есептелінеді. Шаруашылық субъектілері 1070 (421) - Аккредитивтердегі ақшалай қаржылар - деп аталатын шотта жабдықтаушы және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың аттарына ашылған аккредитивтегі ақша қаражаттарын есептейді. Негізінен есеп айырысудың бұл түрі басқа қаладағы жабдықтаушылармен қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін қолданылады. Бұл есеп айырысу құжаты бойынша сатып алушы өзіне қызмет көрсететін банк мекемесі арқылы жабдықтаушының шоты ашылған, яғни оған қызмет көрсететін банктен аккредитив ашады. Есеп айырысудың бұл түрі 1931 жылдан бері қолданылып келеді.
Аккредитив - сатып алушыға қызмет ететін банк мекемесінің осы кәсіпорынды немесе ұйымды жабдықтайтын шаруашылық субъектісіне қызмет көрсететін банк мекемесіне тауарларының жіберілгендігін немесе қызметтерінің көрсетілгендігін дәлелдейтін құжаттар бойынша төлем төлеу жайлы тапсырмасы.
Ашылған аккредитив сомасы 1070 - Аккредитивтегі ақшалай қаржылар шотының дебетіне қай шоттардан аударылғанына қарай, егер есеп айырысу шотынан аударылса, 1040 - шотынан, валюталық шоттардан 1020-1050 аударылса, банктерден алынған несиелердің есебінен аударылса, 3010 (601) - шоттың, банктен тыс басқа да мекемелердің несиелері есебінен аударылған болса: 3020 (602) - шоттың кредитіне жазылады. Ал жабдықтаушыға аккредитивтен төленген сома бухгалтерияда 3310 (671) Жеткізушілер мен мердігерлермен есеп айырысу шотының дебетіне 1070 (421) Акредитивтегі ақшалай қаржы - деп аталатын шоттың кредитіне жазылады.
Ақша қозғалысының есебінде есептік кезеңдегі банктің қолма-қол ақша санының өзгеруі туралы ақпараттарды және ақша сомасының көбею көзі, сол сияқты оларды пайдалану бағыты жөнінде көрсетілуі керек.
Ақша қозғалысы жөніндегі есепті дайындау кезінде пайданың көбею көздерін және олардың пайдалану әдістерін бөліп көрсету қажет. Сондықтан кәсіпорынның таза табысы - тапқан табысы - егер есепті кезеңде ақша нысанында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz