Еңбек өнімділігін көп факторлы талдау және болжау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

1 Қазіргі жағдайларда еңбек өнімділігі өсуінің мағынасы
1.1 Еңбек өнімділігінің түсінігі және мәні
1.2 Еңбек өнімділігін өлшеудің әдістері мен көрсеткіштері
1.3 Еңбек өнімділігіне әсер ететін факторлар

2 Еңбек өнімділігін көп факторлы талдау және болжау
2.1 Еңбек өнімділігін жоғарылату
2.2 Еңбек өнімділігін жоғарылатудың жолдары

3 ЕҢБЕК ӨНІМДІЛІГІН ЕСЕПТЕУ ӘДІСТЕМЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Еңбек өнімділігін өлшеуге ұсынылған әдістер
3.2 Еңбек өнімділігін есептеудің бірізділігі принципіне сүйене отырып жетілдіру

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

3

5
5
8
11

18
18
20

32
32

33

36

38

Кіріспе

Ел президенті студенттер алдында сөйлеген сөзінде Біз еліміздің экономикалық өсуін негізінен өндіруші сектордың дамуына байланысты екенін түсінеміз. Алайда үміттендіретін үрдістер де бар, өйткені өсудің жоғарғы қарқынын басқа салалар да, соның ішінде қаржы секторы, өңдеу өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік және байланыс салалары да көрсетіп отыр.
Бірақ та біздің экономика негізінен экстенсивті тұрғыда дамып келе жатқанын мойындау керек, қазақстандық кәсіпорындар үшін энергияны шығындаудың жоғары деңгейі мен еңбек өнімділігінің төмен деңгейі тән.
Егер біз мұндай ахуалды өзгерте алмасақ, 20-25 жылдан кейін Қазақстан әлемдік экономиканың шеткі аймағында қалып қоюы мүмкін.
Сондықтан бүгінгі күні біздің алдымызда өнімдерді сыртқы нарықтарды сұраныс туғызатын жаңа, бәсекеге қабілетті өндірістерді дамыту міндеті тұр. Ал бұған жахандық бәсекелес рыноктар жағдайында жұмыс істеуге бағдарланған жаңа технологияларсыз, осы заманғы менеджмент модельдерін енгізбейінше қол жеткізу мүмкін емес.
Елбасының айтқанындай қазіргі нарық жағдайындағы экономикамызда еңбек өнімділігінің деңгейі төмен көрсеткіштерді көрсетеді. Кез - келген кәсіпорын өзінің еңбек өнімділігін арттырып, сол арқылы өз пайдасын арттыруға тырысады.
Еңбек өнімділігі бұл өндіріс процесінде еңбектің тиімділгі. Өнімнің бір мөлшерін өндіруге жұмсалған уақыт мөлшерімен немесе уақыттың бір өлшемінде өндірілген өнім көлемімен өлшенеді.
Өнімділік дегеніміз қазіргі экономикалық теорияда, сөздің кең мағынасында бір жағынан, өнім және қызмет түріндегі тауарлар көлемі мен екінші жағынан, сол өнімдерді шығаруға кеткен шығындардың ара қатынасын түсүнуге болады. Оған өндірістің барлық факторлары ықпал ететін болғандықтан, кейде оны көп факторлы өнімділік деп атайды
Өндіріс тиімділігі - бұл пайдалы нәтиже мен өндірістік процесс факторларының шығыны ара қатынасы
Экономикалық қайта құру жылдарында еңбек өнімділігін төмендетудің негізгі себебі қызығушылықтың төмендеуі болды, әсіресе ірі тауар өндірушілердің тек өсуге емес, жеткен деңгейді сақтауға да қызығушылығы төмен болды. Кенеттен бағаны бос жіберудің жағдайында кәсіпорынның технологиялық өзара байланысын анықтайтын монополді сипаты еңбек өнімділігін арттыруға, өндіріс көлемін өсіруге деген ынтасын жойып жіберуге мүмкіндік жасады. Бұл бағаның өсуіне әкеледі, ол өз кезегінде инфляцияны тудырады, бұрын қалыптасқан шаруашылық байлықтың, көптеген нарық қатынасушылары үшін қарым-қатынастың бұзылуына және сонымен қатар, еңбек өнімділігінің әрі қарай төмендеуіне әкеледі. Еңбек өнімділігі мен тауар өндірісі тиімділігінің мәні және мағынасы
Экономика - бұл қоғам қажеттілігін жоғары қанағаттандыру үшін шектелген ресурстарды пайдалану жөніндегі ғылым.
Қоғамның материалдық қажеттіліктері шексіз болғандықтан, оларды толық қанағаттандыруды, мүмкіндігінше, барлық қорларды неғұрлым тиімді пайдалану арқылы қамтамасыз етуге болады. Осылайша, экономика - бұл ең алдымен тиімділік жөніндегі ғылым. Экономикалық тиімділік ″шығындар-өндіру″ деген мәселеден тұрады.
Өндіріс тиімділігі - бұл пайдалы нәтиже мен өндірістік процесс факторларының шығыны ара қатынасы.
Өнімділік дегеніміз қазіргі экономикалық теорияда, сөздің кең мағынасында бір жағынан, өнім және қызмет түріндегі тауарлар көлемі мен екінші жағынан, сол өнімдерді шығаруға кеткен шығындардың ара қатынасын түсүнуге болады. Оған өндірістің барлық факторлары ықпал ететін болғандықтан, кейде оны көп факторлы өнімділік деп атайды.
Ұзақ мерзімді кезеңде мұндай ара қатынастың өсуі тек технологиялық, энергетикалық, материалдық және қаржылық ресурстарды ғана жақсы пайдаланғанды емес, соныменн қатар еңбек ресурстарын да жақсы пайдаланғандығын білдіреді, бұл экономиканың жоғары дамып келе жатқанын көрсетеді. Ал біршама қысқаша кезеңде мұндай ара-қатынастың дамуы өмір деңгейі мен сапасының міндетті түрде дамуын көрсетпейді , яғни экономикалық дамудың әлеуметтік құрамының өсуін көрсетпейді.
Бұл ара- қатынастың азаюы, тек экономикалық құлдырауды ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік құлдырауды да білдіреді.
Жоғарыда айтылып өткендей, өнімділік кең мағынада, еңбек шығындары мен капитал шығындарын және материалды шығындарды да қамтиды. Ол кез- келген таза табысқа бағытталған ұйымдарға қолданбалы. Бұл көрсеткіштің мәні - өнімділігі жоғары елдер материалдық және энергетикалық ресурстары мол елдерге қарағанда экономикалық көшбасшылар болуында.
Тауарлар өндірісінің тиімділігі еңбек және өндірістік қорларды, материалдық шығындар, сондай-ақ, энергетикалық ресурстардың әртүрлі түрлерін пайдалану жағдайын суреттейтін бірқатар көрсеткіштермен сипатталуы мүмкін. Мысалы, өндіргіш күштің бір бөлігі болатын негізгі өндірістік қорларды пайдалану жағдайы қор қайтарымы көрсеткішімен бағалануы мүмкін.
Қор қайтарымы - бұл өндіріс нәтижесінің негізгі қорлар құнына қатынасы. Негізгі қорлар дегеніміз өндірісте бір жылдан жоғары қолданылатын натуралды формадағы еңбек құралдары. Бұл көрсеткіш статикада өз деңгейінің абсолютті мәнінің маңыздылығымен ғана емес, көбірек өз динамикасы арқылы маңызды. Негізгі қорларды пайдаланудың басқа қорытынды көрсеткіші, қор сыйымдылығы - негізгі өндірістік қорлардың орташа құнының сатылған өнім көлеміне қатынасы.

1 Қазіргі жағдайларда еңбек өнімділігі өсуінің мағынасы
1.1 Еңбек өнімділігінің түсінігі және мәні

Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамсыздандырылғаны мен оларды пайдаланудың тиімділігіне - барлық жұмыстардың көлемі мен өз уақытында орындалуы, құрал-жабдықтар, машиналар, механизмдер, соның салдарынан өнім өндірісінің көлемі, өзіндік құны, табыс пен экономикалық көрсеткіштердің бір қатары тәуелді.
Талдаудың негізгі мәселелері:
oo сандық және сапалық параметрлер бойынша кәсіпорын мен оның құрылымдық бөлімшелерініңғ персоналмен қамсыздандырылғанын зерттеу;
oo кәсіпорында персонал қолданылуының тиімділігін, интенсивтілігін және экстенсивтілігін бағалау;
oo кәсіпорын персоналын толық, әрі тиімді қолданудың резервтерін анықтау.
Ақпарат қайнар көздері - еңбек бойынша жоспар, Еңбек бойынша есеп, статистикалық есептілік, табельдік есеппен кадрлар бөлімінің мәліметтері.
Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамсыздандырылғаны - категориялармен мамандық бойынша жұмыскерлердің нақты санын жоспарлы қажеттілікпен салысытыру арқылы анықталады:

Кесте 1. Кәсіпорынның еңбек ресурстарымен қамсыздандырыл-ғандығы.

Жұмыскерлердің категориясын
Саны
Қамсыздану пайызы

Жоспар
Нақты

Өндірістік персоналдың орта тізімдік саны
570
568
99,6
Оның ішінде жұысшылар
460
460
100
Оның ішінде:
Технологтар
80
75
93,7
Көмекші жұмысшылар
380
385
101,3
Инжинерлік - техникалық жұмысшылар
110
108
98,2

Сонымен бірге персоналдың біліктілік деңгейі бойынша сапалық құрамын талдау қажет:

Кесте 2. Біліктілік деңгейі бойынша жұмысшылыардың құрамы.

Жұмысшылардың разряды
Тарифтік коэффициенттер
Жыл соңындағы жұмысшылардың саны

Өткен жыл
Есепті жыл
І
1,00
31
32
ІІ
1,07
45
46
ІІІ
1,15
62
64
IV
1,24
134
138
V
1,33
107
115
VI
1,43
66
65
Барлығы

445
460
Жұмысшылардың орташа тарифтік разряды

Орташа тарифтік коэффициент

Арифметика арқылы есептелген орташа разрядттық тариф пен орташа тарифтік коэффициенттерді талдай отырып, жұмысшылардың біліктілік деңгейі біршама өскен деп тұжырымдауға болады.
Жұмысшылардың біліктілік деңгейі көп жағдайда олардың жұмыс тәжірибесіне, біліміне және т.б. тәуелді.

Кесте 3. Кәсіпорын еңбек ресурстарының сапалық құрамы.

Жыл соңындағы жұмысшылар
Арасалмақ, %

Өткен жыл
Есепті жыл
Өткен жыл
Есепті жыл
1
2
3
4
5
Жұмысшылар тобы: жас бойынша:
20 дейін
45
23
10
5
20-30 аралығы
45
92
10
20
30-40 аралығы
89
115
20
25
40-50 аралығы
89
153
20
30
50-60 аралығы
115
69
26
15
60 жоғары
62
19
14
5
Барлығы
445
460
100
100
Білімі бойынша:
Бастапқы
-
-
-
-
Аяқталмаған орта
-
-
-
-
Орта, орта арнаулы
312
322
70
70
Жоғары
133
138
30
30
Барлығы
445
460
100
100
1
2
3
4
5
Еңбектік тәжірибе бойынша, жыл:
5 дейін
45
55
10
12
5-10 аралығы
67
69
15
15
10-15 аралығы
89
115
20
25
15-20 аралығы
133
129
30
28
20 жоғары
111
92
25
20
Барлығы
445
460
100
100

Персоналдың сапалық құрамының өзгерісі оның қозғалысына байланысты болғандықтан, бұл сұраққа талдау барысында көп көңіл бөлінеді.

Кесте 4. Персонал қозғалысы туралы ақпарат.

Көрсеткіш
Өткен жыл
Есепті жыл
Өндірістік өнеркәсіптік персонал саны, жыл басында
613
568
Жұмысқа қабылданды
90
80
Жұмыстан шықты
45
80
Оның ішінде:
Жеке қала бойынша
20
39
Еңбектік тәртіпті бұзғаны үшін жұмыстан шығарылғандар
5
7
Жыл соңындағы персонал саны
581
575
Персоналдың орта тізімдік саны
568
568
Жұмысшыларды қабылдау бойынша айналым коэффициенті
0,16
0,14
Жұмысшыларды шығару бойынша айналу коэффициенті
0,08
0,14
Кадрлардың ағымдыылқ коэффициенті
0,04
0,08
Тұрақтылық коэффициенті
0,84
0,86

Жұмысшы күшінің қозғалысын сипаттау үшін келесі көрсеткіштер есептеліп талданады:

персоналды қабылдау бойынша айналым коэффициенті (Ққб)
Қққб=жұмысқа қабылданған персонал саныПерсоналдың орта тізімдік саны=80568=0,14

Шығару бойынша айналу коэффициенті (Кшғ)
Кшғ=Жұмысқа шыққан персонал саныперсоналдың орта тізімдік саны=80568=0,14
Кадрлардың ағымдылық коэффициенті (Кағ)
Кағ=Жеке қалаумен тәртіпті бұзғаны үшін жұмыстан шыққан персонал саны персоналдың орта тізімдік саны=46568=0,08

Кәсіпорын персонал құрамының тұрақтылық коэффициенті (Ктқ)
Ктқ=Бүкіл жыл бойы жұмыс істеген персонал саныкәсіпорын персоналының орта тізімдік саны=488568=0,86

Жұмысшылардың жұмыстан шығу себептерін (жеке қалауы бойынша, кадрларды қысқарту, еңбектік тәртіпті бұзу және т.б.) зерттеу қажет. Кәсіпорынды еңбек ресурстарымен қамсыздандырудың қуаттылығы қолда бар жұмысшы күшінің толық пайдалану, жұмысшыларды еңбек өнімділігін жоғарылату, өндірісті кешенді механизмдермен өндірістік процестерді автоматтандыру, жаңа, өнімділігі жоғары техника ендіру, өндіріс технологиясы мен ұйымдастыру жолдары арқылы біршама түсіруге болады. Талдау процесінде аталған іс-шараларды жүргізу нәтіжесінде еңбек ресурстарына қажеттілікті төмендетудің резервтері анықталуы керек.
Егер кәсіпорын өзінің қызметін кеңейтіп, өзінің өндірістік қуаттарын кеңейтіп, жаңа жұмыс орындарын ашып жатса, онда категориялар мен мамандық бойынша қосымша қажеттіліктер мен оларды тартудың жолдарын анықтау қажет.
Қосымша жұмыс орындарын құру есебінен өнім шығарылымының резерві олардың өсімін бір жұмысшының нақты орта жылдық өнімділігіне көбейту арқылы табылады:

Р ӨШ = Р ЖС * ЖӨ1
мұнда Р ӨШ - өнім шығарылымын жоғарылату резерві;
Р ЖС - жұмыс орындарының санын өсіру резервтер
ЖӨ1 - есепті кезеңде жұмысшының нақты орташа жылдық өнімділігі.

1.2 Еңбек өнімділігін өлшеудің әдістері мен көрсеткіштері

Персонал пайдаланудың толықтығы - талданып отырған кезеңде жұмыс атқарған күндер саны мен бір жұмысшымен атқарылған сағаттар саны бойынша, сонымен бірге жұмыстық уақыт қорын (ЖУҚ) пайдалану деңгейі бойынша бағалауға болады. Мұндай талдау жұмысшылардың әр категориясы бойынша, әр өндірістік бөлімшесі бойынша және бүкіл кәсіпорын бойынша жүргізіледі. (Кесте 5.)
ЖУҚ жұмысшылардың санына, бір жұмысшының бір жылда атқарған күндер санына және жұмыс күшінің орташа ұзақтығына тәуелді. Бұл тәуелділікті келесідей үлгіде көрсетуге болады:

ЖУҚ=ЖС * К * Ұ

Кесте 5. Кәсіпорынның еңбек ресурстарын қолдану.

Көрсеткіш
Көрсеткіштің мәні
Өзгеріс
(+,-)

t0
t1

Жұмысшылардың орташа жылдық саны (ЖС)

568
568
.0
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс атқарылған күндер саны (К)
255
239
-16
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс атқарылған сағаттар саны (С)
1989
1792.5
-196.5
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы (Ұ), сағ.
7.8
7.5
-0.3
Жұмыстық уақыттың жалпы қоры, адам-сағ.
1129752
1018140
-111612

Шымкентмай АҚ-нда нақты ЖУҚ жоспарға қарағанда 111612 сағ. кем оның ішінде мына себептерге байланысты:

а) жұмысшылардың саны
ΔЖУҚжс=(ЖС1 - ЖС0) * К0*Ұ0=(568 - 568)*255*7,8=0

б) Бір жұмышымен атқарған күндер саны
ΔЖУҚк =ЖС1*(К1 - К0) * Ұ0 =568 * (239-255) * 7,8= -70886,4 сағат,

в) жұмыс күнінің ұзақтығы
ΔЖУҚұ =ЖС1*К1 *( Ұ1 - Ұ0) =568 * 239 * (7,5-7,8)= -40725,6

Келтірілген мәліметтерден көрініп тұрғандай кәсіпорын қолда бар еңбек ресурстарын тиімді қолданбауда. Орташа бір жұмысшы 255 күннің орнына 16 күн кем орындап 239 күн жұмыс істеген, сонымен жалпы - 9088 күн немесе 70886,4 сағат жоспардан кем орындалған.
Жұмыс уақытының ауысым ішілік жоғалулары да елеулі. Олар бір күнде 0,3 сағат ал барлық жұмысшылармен барлық жұмыс күндерінде 40725,6 сағат құрады. Жұмыс уақытының бүкіл күндік және ауысымішлік жоғалуларының себебін анықтау үшін жұмыстық баланстың нақты және жоспарлы мәліметтерін салыстырады. (Кесте 6.)

Кесте 6. Жұмыстық уақыт қорын пайдалануды талдау.

Көрсеткіштер
Бір жұмысшыға
Өзгеріс

t0
t1
Бір жұмысшыға
Барлық жұмысшыларға
Күнтізбелік күндер саны
365
365
-
-
Оның ішінде
Мерекелік және демалыс күндері
64
64
-
-
Жұмыстық уақыттың номиналды қоры, күн
301
301
-
-
Жұмысқа келмеу, күн
10
12
+2
+1136
Оның ішінде жыл сайынғы демалыс
21
24
+3
+1704
Оқу бойынша демалыс
1
2
+1
+568
Жүктілік және туу бойынша демалыс
3
3
0
0
Әкімшілік рұқсатымен қосымша демалыс
4
7
+3
+1704
Аурулар
7
9
+2
+1136
Жұмыстан кетулер
-
1,2
+1,2
+681,6
Тоқтамдар
-
4
+4
+2272
Жұмыстық уақыттың нақты қоры, күн
255
239
-16
-9080
Жұмыстық ауысымның ұзақтығы, сағат
8
8
0
0
Жұмыстық уақыттың бюджеті, сағат
2040
1912
-128
-72704
Мерек алды қысқартылған күндер, сағат
20
20
0
0
Жасөспірімдер үшін жеңілдіік уақыты, сағат
-
-
-
-
Баласын емізетін аналардың жұымысындағы үзіліс, сағат
3
4
+1
+568
Ауысымішілік тоқтамдар, сағат
20
60
40
22720
Жұмыстық уақыттың пайдалы қоры, сағат
1997
1828
-169
-95992
Нормадан тыс атқарылған жұмыстың уақыты , сағат
-
8
+8
+4544
Жұмыстық уақыттың өндірістік емес шығындары, , сағат
-
10
+10
+5680

Кестедегі мәліметтерге сай жұмыс уақытының жоғалулары жоспарда қарастырылмаған әртүрлі объективті және субъективті жағдайларға байланысты болуы мүмкін: әкімшілік рұқсатымен қосымша демалыс, жұмысшылардың уақытша жұмыс қабілетінсіз аурулар, жұмыстан кету, құрал жабдықтар, машиналар, электр энергиясы, отын және т.б. жоқтығынан тоқтамды.
Шымкентмай АҚ-нда жоғалуларрдың көп бөлігі [(1704+681,6+2272)*7,8+22720=59049, 28 сағ.] Субъективті себептерге байланысты, әкімшілік рұқсатымен қосымша демалыс, жұмыстан кету, тоқтамдар - бұларды жұсмыстық уақыт қоры ұлғайтудың қолданылмаған резерві деп санауға болады. Оларды жібермеу 30 ұжмысшыны босатады (59049,28:568).
Шымкентмай АҚ-нда өндірістік емес еңбек шығындары да (жарамсыз өнім шығарумен оны жөндеу, сонымен бірге технологиялық процестен ауытқуға байланысты жұмыс уақыттарының шығындары) елеулі - олар 5680 сағатты құрады.
Еңбектік ұжымға тәуелді себептерменшартталған жұмыс уақытының жоғалуын төмендету - қосымша инвестицияларды қажет етпейтін және тез қайтарып беретін, өнім өндірісін ұлғайтудың резерві деп санауға болады. Оны есептеу үшін, кәсіпорын кінәсі бойынша жұмыс уақытының жоғалуын (ЖУЖ) жоспарлы орта сағаттық өнім өнімділігіне көбейтеміз:

ΔӨШ=ЖУЖ * СӨ0=(59049,28+9088) * 3672,5=454646мың тг.

Персонал қолданудың экстенсивтілігін зерттеген соң, оның еңбегінің интенсивтілігін талдау қажет.

1.3 Еңбек өнімділігіне әсер ететін факторлар

Персонал қолданудың интенсивтілік деңгейін бағалау үшін еңбек өнімділігінің жеке және еөмекші көрсеткіштер жүйесін қолданады. Көрсеткіштер жүйесі - бір жұмысшының орташа жылдық, орташа күндік және орташа сағаттық өнім өнімділігі, сонымен бірге бір жұмысшының құндық бірліктегі орташа жылдық өнім өнімділігі.
Жеке көрсеткіштер - бұл белгілі - бір өнім бірлігін өндірудегі уақыт шығындары(өнімнің еңбек сыйымдылығы) немесе бір натуралдық бірліктегі бір адам - күн немесе адам - сағатқа белгілі бір өнімнің шығарылымы.
Көмекші көрсеткіштер - жұмыстың белгілі бір бірлігін орындауға шығындар немесе уақыт бірлігіндегі орындалған жұмыстар көлемі.
Еңбек өнімділігінің кең сипат беретін көрсеткіші - бір жұмысшының орташа жылдық еңбек өнімділігі. Оның көлемі тек жұмысшылардың өнімділігіне емес, сонымен бірге соңғының персоналдың жалпы санындағы үлесіне, сонымен бірге олармен жұмыс атқарылған күндер мен жұмыс күнінің ұзақтығына тәуелді. (сурет 1.).

Жалпы персонал санындығы жұмысшылардың үлесі (Yл)
Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі (ЖӨөөп)
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы, сағ. (Ұ)
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс атқарылған күндер саны (К)
Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі (ЖӨ)
Бір жұмысшының орташа күндік өнімділігі (КД)
Жұмысшының отраша сағатының өнімділігі (СӨ)
Жұмысшы-лар бірлесті-гінің деңгейі
Өндірісіті автоматтан-дыру мен механикалан-дыру деңгейі
Жұмысшы-лардың еңбектік тә-жірибесі мен жасы
Еңбек мотивациясы және т.б.
Техника, технология мен өндірісті ұймдастыру
Жалпы персонал санындығы жұмысшылардың үлесі (Yл)
Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі (ЖӨөөп)
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы, сағ. (Ұ)
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс атқарылған күндер саны (К)
Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі (ЖӨ)
Бір жұмысшының орташа күндік өнімділігі (КД)
Жұмысшының отраша сағатының өнімділігі (СӨ)
Жұмысшы-лар бірлесті-гінің деңгейі
Өндірісіті автоматтан-дыру мен механикалан-дыру деңгейі
Жұмысшы-лардың еңбектік тә-жірибесі мен жасы
Еңбек мотивациясы және т.б.
Техника, технология мен өндірісті ұймдастыру

Бір жұмысшының орташа жылдық өнім өнімділік көлесі факторлардың туындысы ретінде ұсынуға болады:

ЖӨөөп=Үл*К*СӨ

Бұл факторлардың әсерін есептеу детерминдік факторлық талдау тәсілдерінің бірі қолданылады.

Кесте 7. Еңбек өнімділігін факторлық талдау үшін бастапқы мәліметтер.

Көрсеткіш
Көрсеткіш мәні
Өзгеріс

t0
t1

1
2
3
4
ӨӨП орташа жылдық саны
570
568
-2
Оның ішінде жұмысшылар
460
460
-
Персоналдық жалпы санындағы жұмысшылардың үлес салмағы
0,81
0,8
-0,01
Бір жылда бір жұмысшымен атқарылған күндер (К)
255
239
-16
Барлық жұмысшылармен атқарылған сағаттар, сағ
1129752
1018140
-111612
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы, сағ (Ұ)
7,8
7,5
-0,3
Базалық кезеңнің бағаларындағы өнім өндірісі мың теңге
3498147
3535980
-12450
1
2
3
4
Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі, мың теңге
6137,1
6225,3
+88,2
Жұмысшының өнімділігі:
Ортахша жылдық, мың теңге (ЖӨ)
7604,7
7686,9
+82,2
Орташа күндік, теңге (КД)
28645,8
32162,7
+3516,9
Орташа сағаттық, теңге (СӨ)
3672,5
4288,3
+615,86

7 Кестенің мәліметтері негізінде абсолютті айырым әдісін қолдана отырып есептеу жүргіземіз
7 Кестеден негізгі өндірісте қызмет атқарып жатқан бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі 88,2 мың теңге немесе 1,43% өскен. Ол келесілердің есебінен орын алады:
а) Кәсіпорынның жалпы персонал санынан жұмысшылардың үлесінен
ΔЖӨүл=ΔҮл*Ко*Ұо* СӨо =(-0,01)*255*7,8*3672,5=-73046 теңге
б) Бір жылда бір жұмысшымен атқарылған күндер саны
ΔЖӨк=Үл1*ΔКо*Ұо* СӨо =0,8*(-16) *7,8*3672,5=-366,66 мың теңге
в) жұмыс күнінің ұзақтығы
ΔЖӨұ=Үл1*К1*ΔҰо* СӨо =0,8*239*(0,3)*3672,5=-210,65 мың теңге
г) жұмысшылардың орташа сағаттық өнімділігі
ΔЖӨсө=Үл1*К1*Ұ1* ΔСӨ =0,8*239*7,5*615,86=883,14 мың теңге

Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс істелген күндер санына, жұмыс күнінің орташа ұзақтығы мен орташа сағ,аттық өнімділікке тәуелді, жұмысшының орташа жылдық өнімділігінің өзгерісін талдай аналогты үлгісімен талданады:

ΔЖӨк=ΔК*Ұо* СӨо =(-16)*7,8*3672,25=+458,29 мың теңге

ΔЖӨұ=К1*ΔҰо* СӨо =239*(-0,3) *3672,25=-263,3 мың теңге

ΔЖӨұ=К1*Ұ1*ΔСӨ =239*7,5*615,86=+1103,93 мың теңге

Әсіресе, жұмысшылардың орташа күндік және орташа жылдық өнімділік деңгейін анқтайтын еңбек өнімділігінің негізгі өзгерісін терең зерттеу қажет. Бұл көрсеткіштердің мәні көптеген факторларға байланысты: өндірістік процестерді механикаландыру деңгейі, жұмысшылардың біліктілігі, олардың еңбектік тәжірибесі мен жасына, еңбекті ұйымдастыру мен оны ынталандыру, өндірістің техникасы мен технологиясы, шаруашылық жүргізудің экономикалық шарттары және т.б.
Белгілі бір фактордың есебінен (ΔСӨхі) орташа сағаттық өнімділік деңгейінің өзгерісін келесі формуламен де есептеуге болады:

ΔСӨхі= ΔЖУҚхі100- ΔЖУҚхі

мұнда ΔЖУҚхі - белгілі бір іс-шаралар жүргізу есебінен жұмыс уақыты қорының салыстырмалы қысқару пайызы.

Айталық компьютерлік техника ендіру есебінен өнім өндірісінің еңбек шығындары 15000 сағатқа немесе 5,34% қысқарды деп алсақ, онда осының салдарынан орташа сағаттық өнімділік деңгейі 5,64% немесе 207,1*(3672,5*5,64%:100) теңгеге өскен.

ΔСӨхі= 5,34100- 5,34=5,64%

Жарамсыздық салдарынан өндірістік емес еңбек шығындары 5680 сағат құраған. Осының есебінен орташа сағаттық өнімділік деңгейі 0,55% немесе 20,2 теңгеге төмендеген.
Өнімділіктің орташа деңгейіне өнім құрылымының өзгерісі елеулі әсер етеді: еңбек сыйымдылығы жоғарырақ өнім үлесінің өсуі кезінде оның өндірісіне кететін еңбек шығындары өседі. (кесте 2.8.)
Есептеу келесі әдіспен жүргізіледі.
ΔЖУҚқұр=∑( ΔҮл1 * ТЕіо)* VӨШжал1=[(0,01)*12+0,01*11+(-0,02)* 9]*93209=
=+5660,45

Рафинатталған мақта майы мен уынды сияқты еңбек адам-сағ. сыйымдылығы жоғары өнімдерінің өсуі еңбек шығындарын 4660,45 адам - сағатқа өскен.

Кесте 8. жұмыс уақыты қорының өзгерісіне өнім құрылымының әсерін есептеу.

Өнімнің түрі
Өнім бірлігіне еңбек шығындары адам сағаты (ТЕ)
Өндіріс көлемі, ТН
Өнімнің құрылымы
Еңбек сыйымдылығы орташа деңгейінің өзгеруі сағ.

t0
t1
t0
t1
өзгеріс

Рафинатталған мақта майы
12
12600
13489
0,13
0,14
+0,01
+3,2
Рафинатталмаған мақта майы
15
11900
12164
0,12
0,12
-
-
Мақталы шрот
17
34700
33581
0,37
0,37
-
-
Уынды (шелуха)
11
22300
21811
0,24
0,25
+0,01
+3,01
Басқалары
9
12500
12164
0,14
0,12
-0,02
-2,4
Барлығы
10
94000
93209
1,00
1,00
-
+0,8

Құрылымдық фактордан орташа сағаттық өнімділіктің қаншалықты өзгеруінің анықтау үшін келесідей есептеулер жүргізу керек:

ΔСӨқұр= ӨШ0+ΔӨШқұрЖҰҚо+ΔЖҰҚқұр=СӨо= =3498147000+6849530001129752+4660, 45-3672,5=3687,5-3672,5=15 теңге

Аталған факторлардың есебінен орташа сағаттық өнімділік қаншалықты өзгергенін білу үшін алынған орташа сағаттық өнімділіктің өсімін ағымдағы кезеңдк бір жұмысшымен атқарылған нақты адам-сағат санына көбейту қажет:
ΔЖӨ1хі= ΔСӨхі* Кі* Пі

Олардың орташа жылдық өнімділікке әсерін анықтау үшін алынған орташа жылдық өнімділік өсімдерін ӨӨП жалпы санындағы жұмысшылардың үлесіне көбейту керек:

ΔЖӨхі= ΔЖӨхі* Үлі

Бұл факторлардың өнім өндірісінің көлем өзгерісіне әсер анықтау үшін іс-фактор есебінен орташа жылдық өнімділіктің өсімін нақты ӨӨП орташа тізімдік санына көбейту керек:

ΔӨШхі= ΔЖӨхі* ӨӨП1

Кесте 9.
Фактор
ΔСӨхі
ΔЖӨ1хі
ΔЖӨөөп
ΔӨШхі
1. Персонал саны

-
2. Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі

50097,6
3. Барлығы

50097,6
2.1. Жұмысшылардың үлес салмағы

73,046
-41490,128
2.2. Бір жұмысшылармен бір жылда жұмыс атқарылған күндер саны

-458,29
-366,6
-208228,8
2.3.Жұмыс күнінің ұзқтығы

-263,3
-210,65
-119649,2
2.4. Орташа сағаттық һнімділіктің өзгеруі

+1103,93
+883,14
501623,5
ҚОРЫТЫНДЫ

382,34
232,43
132020,21

9. Кестеден көрініп тұрғандай, факторлардың кейбірі өнім шығарлы мен еңбек өнімділігіне оң әсерін тигізсе, екінші бір факторлар теріс әсер еткен. Шымкентмай АҚ үлкен қолданылмаған мүмкіндіктер бүкіл күндік, ауысымішілік және өндірістік емес жұмыс уақытының шығындары мен байланысты. Болашақта өндірісті жоспарлау мен ұйымдастыру барысында оларды ескеру қажет.
Еңбек өнімділігіне әсер ететін тағы маңызды бір фактордың бірі өндіріс барысында қолданып жатқан техника мен технология.
Еңбектің техникамен жабдықталу деңгейін оның қормен жабдықталуы (капитал мен жабықталуы) сипаттайды Бұл көрсеткіш негізгі өндірстік қорлардың құнын жұмысшылардың санына бөлу арқылы анқталады. Байланысты келесі үлгіде көрсетуге болады.

Қж=НқТ ,
Δ
мұнда Қж - еңбектің қормен жабдықталуы,
Нқ - негізгі өндірістік қорлардығ құны,
Т - жұмысшылар саны,

Ққ=ӨНқ ,

мұнда Ққ - өндірістің қор қайтарымы,
Ө - өндірілген өнім көлемі.

Бұдан шыға отырып, еңбек өнімділігін келесідей үлгіде жазуға болады:

Еө= Қ1 *Ққ ,
мұнда Еө - еңбек өнімділігі.
Шынында да, Нқ Т *ӨНқ =ӨТ=Еө
Сонымен бірге негізгі қорлардың пайдалануын бірнеше коэффициенттер сипаттайды. Мысалы жаңару коэффициенті, тозу коэффициенті және т.б.
Шымкентмай АҚ негізгі өндірістік қорлары 2004 жылы 487696387 теңгені құраған. Сонда жаңару коэффициенті тең болады:

Кж=5962500487696387=0,012

Ал тозу коэффициенті

Кт=183295178487696387=0,38

Демек Шымкентмай АҚ негізгі өндірістік қорлар 38 пайызға тозған. Ал жаңа негізгі қорларды сатып алу көптеген мамандардың пікірінше негізге қорлардың тозуы 50% асып кетсе, онда ол кәсіпорынның еңбек өнімділігіне кері әсер етеді. Дегенмен Шымкентмай АҚ негізгі қорлардың тозуы қауіпті шекке жеткен жоқ.
Талдаудың соңында еңбек өнімділігінің өсімін қамтамасыз ету және орташа сағаттық, орташа күндік және орташа жылдық өнімділікті жоғарылатудың резервтерін анықтау бойынша нақты іс-шаралар ұйымдастыру керек.

Еңбек өнімділігін өсіру резервтерінің негізгі көздері
Өнім өндірісінің көлемін ұлғайтудың мүмкіндіктерін қолдану

Өндірісті автоматтандыру, механикаландыру, еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру, еңбектің интенсивтілік деңгейін жоғарылату және т.б. есебінен өнім өндірісінде еңбек шығындарын қысқарту
Еңбек өнімділігін өсіру резервтерінің негізгі көздері
Өнім өндірісінің көлемін ұлғайтудың мүмкіндіктерін қолдану

Өндірісті автоматтандыру, механикаландыру, еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру, еңбектің интенсивтілік деңгейін жоғарылату және т.б. есебінен өнім өндірісінде еңбек шығындарын қысқарту

Қазіргі экономикалық жағдайлар кезінде еңбек өнімділігінің өсімін қамтамасыз ету бойынша басқарушылық стратегияны таңдау барысында ескерілу керек, өнім шығарылымының көлемі мен еңбек шығындарының келесі қатынастары да орын алуы мүмкін:
а) өндіріске еңбек шығындарын төмендеу кезінде өнім шығарылым көлемінің ұлғаю орын алады;
б) еңбек шығындарына қарағанда өнім көлемі тезірек өседі;
в) еңбек шығындары өзгермеген кезде өнім көлемі өседі;
г) еңбек шығындарын төмендету кезінде өнім көлемі өзгеріссіз қалады;
д) өнім көлемі еңбек шығындарына қарағанда баяуырақ темппен түседі.
Персоналды басқарудың кез-келген стратегиялық саясатының нұсқасында орташа сағаттық өнімділікті өсіру резерві (Р↑СӨ) келесідей үлгіде анықталады:

Р↑СӨ=СӨм-СӨ1=ӨШ1+ Р↑ӨШЖУҚ1-Р↓ЖУҚ+ЖУҚқ-ӨШ1 ЖУҚ1,

мұнда
Р↑СӨ - орташа сағаттық өнімділікті өсіру резерві;
СӨм мен СӨ1 - сәйкесінше орташа сағаттық өнімділіктің мүмкін және нақты деңгейі;
Р↑ӨШ - инновациялық іс - шаралар ендіру есебінен өнім шығару көлемін өсіру резерві;
ЖУҚ1 - есепті кезеңде өнім шығаруға кеткен нақты еңбек шығындары;
Р↓ЖУҚ - өндірістік процесті механикаландыру, автоматтандыру, еңбекті ұйымдастыруды жақсарту, жұмысшылардың біліктілігін жоғарылату және тб есебінен жұмыс уақытын төмендету резерві;
ЖУҚқ - өнім шығарылымының өсіміне байланысты қосымша еңбек шығындары.
Белгілі бір іс-шараның жүргізу есебінен еңбек өнімділігінің саластырмалы өсім резервін келесі формула мен де анықтауға болады.

Р↑СӨxi= Р↓ЖУҚхі 100 - Р↓ЖУҚхі*100%
мұнда:
Р↓ЖУҚхі - белгілі бір іс-шара жүргізу есебінен жұмыстық уақыт қорының салыстлырмалы түсу пайызы .

Орташа сағаттық өнімділік өсімінің резервін жұмыс күнініғ жоспарлы ұзақтығына көбейту арқылы орташа сағаттық қнімділіктің өсу резевін аламыз. Егер де осы резрвті бір жұмысшының жоспарлы жұмыстық уақыт қорына көбейтсек орташа жылдық өнімділіктің өсу резрвін анықтаймыз.
Өнім шығарылымын ұлғайту резвін анықтау үшін анықталған орташа сағаттық өнімділіктің өсу резервін барлық жұмысшылардың жоспарлы жұмыс уақытының қорына көбейтеміз:

Р↑ӨШ= Р↑СӨ*ЖУҚм

2 ЕҢБЕК ӨНІМДІЛІГІН КӨП ФАКТОРЛЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БОЛЖАУ
2.1 Еңбек өнімділігін жоғарылату

Нарықтық экономикалық жағдайында кәсіпорында персоналды пайдалану тиімділігін бағалау үшін персоналың рентабельділік көрсеткіші (табыстың ӨӨП орташа тізімдік санына қатынас) үлкен мәңге ие.

Rөөп=Өнім мен қызметті өткізуден түскен табысӨӨП орташа тізімдік саны *100

Аталған көрсеткіштің факторлық моделін келесідей үлгіде ұсынуға болады:

Rөөп=ПӨӨП=ПТ*ТӨШ*ӨШӨӨП= Rай*Үөө *ЖӨ,

мұнда
Rөөп - персонал рентабельділігі;
П - өнімді өткізуден түскен пайда;
ӨӨП - өнеркәсіптік-өндірістік персоналдық орташа;
Т - өнімді өткізуден түскен түсім;
ӨШ - ағымдағы бағада шығарылған өнімнің құны;
Rай - айналым (сатылым) ретабельділігі;
Үөө - өнім шығарылымының жалпы көлеміндегі өткізілген өнімнің үлесі;
ЖӨ - ағымдағы бағада бір жұмысшынығ орташа жылдық өнімділігі

Бұл байланысты схема түрінде көрсетуге болады (сурет 2.2.)

Персонал рентабельділігі
Rөөп
Сатылым рентабельділігі (Rай)
Өнім шығарылымының жалпы көлеміндегі өткізілген өнімнің үлесі (Үөө)
Бұл бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі (ЖӨ)
Персонал рентабельділігі
Rөөп
Сатылым рентабельділігі (Rай)
Өнім шығарылымының жалпы көлеміндегі өткізілген өнімнің үлесі (Үөө)
Бұл бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі (ЖӨ)

Сурет 2. Персонал рентабельділігінің құрылым - логикалық факторлық моделі.
Осы модель сатылым рентабельділігінің деңгейін, өнім шығарылымының жалпы көлеміндегі түсімінің үлес салмағы және еңбек өнімділігі есебінен бір жұмысшыға шаққанда пайданың қаншалықты өзгергенін анықтауға мүмкіндік береді (кесте 2.10)

Кесте 10. Персонал рентабельділігін факторлық талдау үшін мәліметтер

Көрсеткіш
Көрсеткіш мәні
Өзгеріс

t0
t1

1
2
3
4
Өнімді өткізуден түскен пайда,
млн.теңге
348,6
389,6
+41
Есепті жылдың ағымдағы бағалардағы өнім өндірісінің жалпы көлемі, млн.теңге
3485,8
3394,1
-91772,8
Өнімді өткізуден түскен түсім, млн.теңге
3570,7
3535,98
-34,72
Жұмысшылардың орташа тізімдік саны, адам
568
568
-
Сатылым рентабельділігі, %

10
11,02
+1,02
Өндірілген өнім құнындағы сатылымның үлесі
1,0243
1,0418
+0,0175
1
2
3
4
Бір жұмысшының орташа жылдық өнім өнімділігі (ағымдық бағада), мың теңге
6137,1
5975,5
-161,6
Бір жұмысшыға шаққандағы пайда,
мың теңге
613,7
685,9
+72,2

10. Кестедегі мәліметтер бір жұмысшыға шаққанда пайда 72,2 мың теңгеге өскенін көрсетіп отыр. Ол мына өзгерістер есебінен орын алған:

а) еңбек өнімділігі
ΔRөөп=ΔЖӨ*Үөө0*Rай0=(1161,6)*1,0243 *10100= -16,5 мың тг,

б) өнім шығарылымының жалпы көлеміндегі өткізілген өнімнің көлемі
ΔRөөп=ЖӨ1*ΔҮөө*Rай0=6137,1*0,0175*1 0100= 10,73 мың тг,

в) сатылым рентабельділігі
ΔRөөп=ЖӨ1*Үөө1*ΔRай0=6137,1*1,0418* 1,2100= +76,72 мың тг,

Осы модель әрі еңбек өнімділігінің өсу факторларын персонал рентабельділігін өсу темпімен ұштастыруға мүмкіндік береді. Ол үшін
і - фактор есебінен орташа жылдық өнім шығарылымының өзгерісін сатылым рентабельділігінің базалы деңгейіне және өнім шығарылымының жалпы көлеміндегі өткізілген өнімнің базалы деңгейіне көбейту керек
(кесте 11.).

Кесте 11. Персонал ретабельділігі деңгейіне жылдық өнімділіктегі өзгеру факторларының әсерін есептеу.

Фактор
Әсерін бағалау
Бір жұмысшыға шаққанда пайданың өзгеруі
1
2
3
Персоналдың жалпы спанындағы жұмысшылардың үлес салмағы
ΔЖӨүл* Үөө*Rай0=
=(-73,046)*1,0243*10100
-7,48
Бір жылды бір жұмысшымен атқарылған күндер саны
ΔЖӨк* Үөө*Rай0=
=(-366,66)*1,0243*10100
-37,55
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы
ΔЖӨұ* Үөө*Rай0=
=(-210,65)*1,0243*10100
-12,87
Орташа сағаттық өнімдлік
ΔЖӨсө* Үөө*Rай0=
=883,14*1,0243*10100
+90
1
2
3
Баға деңгейі
ΔЖӨб* Үөө0*Rай0=
=(5975,5-6225,3)*1,0243*10100
-6,6
БАРЛЫҒЫ

+16,5

11 кестенің мәліметтері бір жұмысшыға шаққанда пайданың мөлшеріне қандай факторлар қалай әсер еткенін көрсетеді. Жеке факторлардың теріс нәтижелері кәсіпорында еңбек ресурстарының тиімді қолдану резервтерін пайдаланбағанын көрсетеді.

2.2 Еңбек өнімділігін жоғарылатудың жолдары

Еңбек ресурстарын пайдалануды талдағанда, еңбек өнімділігінің өсімін жалақымен тығыз байланыстырып қарастырған жөн. Еңбек өнімділігінің өсуімен жалақы деңгейін де өсіру мәселесі де пайда болды. Өз кезегінде жалақы деңгейінің жоғарылауы оның мотивациясы мен өнімділігін өсіруге жағдай жасайды.
Осыған байланысты еңбекке ақы төлеу қаражаттарының шығындалуын талдау үлкен мәнге ие. Талдау барысында жалақы қорын (ЖҚ) жүйелі қадағалау, еңбек өнімділігінің өсіру есебінен оны үнімдеу мүмкіндіктерін анықтау қажет.
ЖҚ пайдалануды талауға көшпес бұрын, ең алдымен оның нақты көрсеткішінің жоспарлыдан абсалютті және салыстырмалы ауытқуларын анықтау қажет.
Абсалютті ауытқу (ΔЖҚабс) кәсіпорын, өндірістік бөлімше жұмысшылар категориясы бойынша нақты ЖҚ-ы мен жоспарлы ЖҚ-ы арасындағы айырма ретінде анықталады:

ΔЖҚабс=ЖҚ1 - ЖҚ0
Абсалютті ауытқу өнім өндірісі көлемінің өзгеруін ескерусіз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.