Соғыс қарсаңындағы әлемдік халықаралық дағдарыстың салдары
Соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар жүйесі (1919-1939 жж.): эволюция мен дағдарыс.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1
БIРIНШI ДҮНИЕЖҮЗIЛIК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖӘНЕ ӘЛЕМДІ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕСІ
8
1.1
Әлемді қалпына келтірудегі Версаль-Вашингтон жүйесі
8
1.2
Дағдарыс қарсаңындағы бейбіт келісімдер желісі
14
2
СОҒЫСАРАЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МЕН БЕЙБІТ ӘЛЕМ ҚҰРУДАҒЫ ПРИНЦИПТЕР
23
2.1
Батыс Еуропа және КСРО елдерiндегі халықаралық қатынастардың дамуы және саяси жүйедегі эволюция
23
2.2
Орталық және Оңтүстiк Шығыс Еуропа елдерiндегі саяси-экономикалық дағдарыс
38
3
ЕКІНШІ ДҮНИЕЖҮЗIЛIК СОҒЫС ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ӘЛЕМДІК ЖАҒДАЙ
45
3.1
Еуропа елдерінің 30-40 жж. саяси өмірі мен оған АҚШ-тың ықпалы
45
3.2
Соғыс қарсаңындағы әлемдік халықаралық дағдарыстың салдары
50
ҚОРЫТЫНДЫ
66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
70
КІРІСПЕ
Қазақстанның қазіргі тәуелсіздік тұрпатындағы көпвекторлы сыртқы саясаты халықаралық қатынас тарихындағы әлемдік жетекші елдер ұстанымының басым болған бағыттарын жете саралай білуді қажет етеді. Осындай әлемдік саясатта белсенді елдері Еуропа және Америка елдерiнiң 1918-1945 жылдар аралығындағы халықаралық қатынастардағы саяси ұстанымын, жалпы осы кездегі мемлекеттердің сыртқы саяси бағыттарының даму ұстанымдарын зерттеу мәселенің өзектілігі болып отыр.
Қазақстандық ғылым саласының қай бағытын алсақ та көш ілгерілеу байқалуда. Бұның барлығы еліміздің сан ғасырлар бойы ата-бабаларымыз аңсаған тәуелсіздік тұғырына қол жеткізудің арқасында демекпіз. Қазіргі таңда Қазақстан әлемдік қауымдастықтың толыққанды мүшесіне айналып, жылдан жылға халықаралық аренада беделі артуда. Ол ең алдымен еліміздің демократиялық үрдісі дамыған әлем мемлекеттерімен тығыз мемлекетаралық қатынасты орнатуымен байланысты. Бұл біздің ұлттық стратегиялық мақсаттарымызды жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етуге жол ашады. Халықаралық ынтымақтастық және өзара байланыс үрдісінде Қазақстан әлемнің барлық мемлекетермен қоян-қолтық дипломатиялық қарым-қатынастар жасауда.
Соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар жүйесінің қазiргi заман кезеңiндегi iргелi өзгерiстердiң мазмұнына, оның iшiнде экономикалық-әлеуметтiк және саяси дамуға тигізген салдарын зерттеу және олардың бүгінгі даму тәжірибесін білу және орынды пайдалану еліміз үшін өте ауадай қажет деп санаймыз. Осы қырынан да дипломдық жұмыстың арқау етіп отырған мәселесіне көңіл бөлетін болсақ, оның өте маңызды екендігін тағы да бір аңғарамыз.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуын Еуропа халықтары тыныштық өмірге оралу жөніндегі үмітпен қарсы алғаны белгілі. Бірақ соғыстан кейін бейбіт өмірге өту жеңімпаздар үшін де, жеңілген елдер үшін де қиын да ұзақ процесс болып шықты. Соғыс көптеген елдерді жұтатты. Еуропадағы соғыстан бұрынғы экономикалык, саяси жүйелерді күйретті. Алда халықаралық деңгейде күштердің жаңа арақатынастарын реттеу, халықаралық қатынастар жүйесін құру, жеңген және жеңілген елдер арасындағы қалыптасқан қатынастарды бекіту міндеттері тұрды. Бұл маңызды мәселелер соғыстан кейінгі бейбіт реттеулер барысында шешімін тапты.
Соғыс және экономикалық қирау саяси дағдарыстар мен революциялық процестерге әкеліп соқтырды. Еуропа революцияларының басы Ресейдегі 1917 ж. Ақпан және Қазан революциялары болды
Жеңімпаз елдер -- Ұлыбритания, Франция, Италия, АҚШ, Жапонияда революция болған жоқ, бұл елдер үшін революция уақыты өтіп кеткен еді.
Революция Ресейде және жеңіліс тапқан елдер -- Австро-Венгрияда, Түркияда болды. Бұл елдерде шешімін таппаған мәселелер жеткілікті болатын. Соғыстың басты салдарларының бірі -- ол күйреген Австро-Венгрия, Ресей және Осман империяларының негіздерінде жаңа мемлекеттердің құрылуы болды.
Бұқара және бұқаралық қозғалыстар ғасыры -- басталған жаңа дәуірдің маңызды ерекшеліктерінің бірін осылай атауға болады. Жалпыға бірдей сайлау құқы мен демократиялық бостандықтар жүйелерінің дамуы орасан көп халық бұқарасының бұрын болып көрмеген кең көлемде саяси өмір мен саяси күреске араласуына мүмкіндік туғызды. Қоғамдық процестерге сол кездің өзінде бұқара ғасыры, тобырлар ғасыры деген айдар тағылған болатын. Қалың халық бұқарасының ұйымдасқан немесе стихиялық түрдегі саяси-әлеуметтік қозғалыстарға қатысуы, әрине, прогрессивтік құбылыс болды. Бірақ бұл құбылыстың екінші, жағымсыз жақтары бар еді. Саяси және экономикалық сілкіністер жағдайында идея фанатиктері мен алаяқ-саясаткерлердің тобыр билігін пайдаланып кету, халықтың эмоциялық еліктегіш бөлігін кертартпа қозғалыстарға тарту қаупі гөнді.
Мұндай бағыттар үшін Еуропа қоғамында негіздер жеткілікті еді. Соғыс кезіндегі қиыншылықтар мен ауыртпалықтар ондаған миллион адамдарды, ең алдымен қала тұрғындарын -- жұмысшыларды, қызметкерлерді, саудагерлерді, қолөнершілерді, халықтың басқа да әлеуметтік топтардың жұтатып, қайыршылық пен аштыққа соқтырды. Соғыста аман қалып, майданнан оралған солдаттардың жағдайлары да оңай болмады. Еуропа елдерінде халықтың арасында едәуір мөлшерде тапсызданған және қайыршылық күйге түскен адамдар көп болды. Олар теңестіру туралы әлеуметтік демагогияларды, утопиялық идеяларды, ұлттық ерекшелік, ұлтшылдық пен шовинизмнің басқа да шектен тыс ұрандарын қабылдауға аса сезімтал болды. Халықтың бұл маргиналдық топтарын бұзақылық әрекеттерге үгіттеу өте оңай еді. Сондықтан да олар көбінесе солшыл радикалдық немесе оңшыл радикалдық қозғалыстар мен партиялардың әлеуметтік негізіне айналып отырды.
1918 жылы 11 қарашада Франциядағы Компьен орманында Антанта мемлекеттерiнiң талабымен Германия жеңiлгендiгiн мойындап, бiтiмге қол қоюға келiстi. Төрт жылға созылған соғыс аяқталды.
1919 жылы 18 қаңтарда соғыстың қорытындысы шығарылып, жеңген елдер мен Германия және оның одақтастары арасында келiсiмге келу үшiн Париж қаласында халықаралық конференция өз жұмысын бастады. Конференцияға 27 елден делегаттар қатысты. Францияның премьер-министрi Жорж Клемансо, ағылшын премьер-министрi Дэвид Ллойд-Джордж және АҚШ президентi Вудро Вильсон қатысып, басшылық жасады [1, 65 б.].
Париж конференциясының алдында соғыстан кейiнгi халықаралық қатынастағы, әлемдегi өзгерiстердi ескере отырып, дүниенi қайта құру мәселесі тұрды:
- халықаралық қатынастағы өзгерiстердi ескере отырып, жаңа принциптердi қалыптастыру;
- iрi капиталистiк елдер арасындағы дүниежүзiлiк ықпалды реттеу;
- Германия мен Түркияның отарларының тағдырын шешу.
Дипломдық жұмыста сондай-ақ Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi халықаралық қатынастардың, Германиядағы қараша революциясы мен Ресейдегi 1917 жылғы қазан төңкерiсiнiң дүниежүзiлiк әлемге тигiзген әсерi және жаңа қоғамдық-саяси дамулары қарастырылады. 1918 жылғы капитализмнiң тұрақтануы, экономикалық дағдарыс жылдарындағы iрi капиталистiк елдердегi экономикалық-әлеуметтiк өзгерiстер анықталады. Қазiргi заман кезеңiндегi басты оқиғалар - капитализмнiң мемлекеттiк реттеу механизмi, АҚШ-тағы жаңа бағыт саясаты, Италиядағы корпоративтiк-мемлекеттiк жүйе дәрiс барысында кең қамтылады. Франция мен Испания тарихындағы халық майдан кезеңi, Орталық және Оңтүстiк Шығыс Еуропа елдерiндегi жаңа тәуелсiз мемлекеттердiң құрылуы, буржуазиялық саяси партиялардың саясаты көрсетiледi.
Тақырыптың зерттелу деңгейін ескере отырып және ондағы құжаттарды жүйелей келе, диплом жұмысын жазуда төмендегідей мақсат алға қойылды: соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар жүйесін зерделеу, оның ішінде эволюция мен дағдарыс кезеңдеріне тереңірек тоқталу. Осы орайда диплом жұмысының мақсатын жүзеге асыру үшін туындайтын бірқатар міндеттер белгіленді:
- ХХ ғасырдың бiрiншi жартысында болған тарихи процестердегi экономикалық-әлеуметтiк және саяси өзгерiстерге шолу жасау;
- 1918-1945 жылдар аралығындағы революциялық өрлеу кезеңiне тоқталу;
- 1918 жылғы Германиядағы қараша революциясы, оның сипаты, екi соғыс аралығындағы халықаралық қатынастарға сипаттама беру;
- КСРО-ның сыртқы саясатының принциптерi, халықаралық қатынастардың жаңа стратегиясы мен тактикасындағы өзгерiстерге назар аудару;
- ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы капиталистiк қоғамдағы дағдарыс, оның шығу себептерi, буржуазиялық реформа, мемлекеттiк реттеу, жаңа даму моделiн белгілеу;
- мемлекеттiк-монополиялық капитализмнiң жаңа даму үлгiсi фашистiк Италия мен Германиядағы корпоративтiк-монополияның дамуын зерделеу;
- АҚШ-тағы Ф.Рузвельттiң жаңа бағыт саясатын қарастыру;
Аталған тарихи оқиғаларға қатысты соғысаралық кезеңдегі мемлекеттердің саяси ұстанымын талдап, анықтау қазіргі заман және халықаралық қатынастар тарихы үшін маңызды болып табылады. Осы кезеңдегі мемлекеттердің сыртқы саясатын зерттеу арқылы қарама-қайшылыққа толы әлемнің және халықаралық қатынастар дамуының негізгі ұстанымдарын да бағамдауға болады. Сонымен қатар, әлемдік саясаттағы онды-солды тануда демократиялық даму мен нарықтық экономиканың іргесін қалаудың жолына түскен Қазақстан үшін, саяси және демократиялық дамудың тәжірибесі мен дәстүрлеріне бай, қазіргі заманға сай қуатты экономикалық негіздегі мемлекеттердің дипломатия тарихына да назар салудың маңызы зор.
Жұмыстың методологиялық негізі. ХХ ғасырдағы Еуропа, Америка, КСРО тарихнамасында үрдіс болған тарихты салалы қарастырудың методологиялық ұстанымын басшылыққа ала отырып, мәселені халықаралық қатынас саласына қатысты нысаналар негізінде өркениетті талаптар деңгейінде бағамдаудың теориялық-танымдық үрдісі бітіру жұмысы барысында қадағаланып, тұрақты зерттеу бағдарына алынды.
Дипломдық жұмысының деректік негізіне алынған құжаттар қорын үш топқа бөліп қарастыруға болады. Олар - құжаттық деректер, саяси қайраткерлердің мемуарлық шығармалары және мерзімді баспасөз материалдары болып табылады.
Құжаттық деректер негізін соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар тарихын бейнелейтін А.А.Громыко және Л.Ф.Ильичевтің басшылығымен жинақталып, басылған құжаттар мен материалдардың жинағын атауға болады. Онда халықаралық келісімдердің мәтіні мен дипломатиялық мәлімдемелер берілген.
Тақырыптың зерттелуі уақыт сынынан өткен қазіргі заман тарихының мәселелері ауқымында қаралатын мемлекеттердің сыртқы саясатындағы ұстанымдар талдауларға негіз жасаған тарихшы, саясаттанушы, дипломаттардың назарынан тыс қалған емес.
1918-1945 жылдар аралығындағы мемлекеттердің дипломатиялық қызметі мен сыртқы саясатын зерттеуге бағытталған ғылыми еңбектерге - А.Космачтың, В.С.Кошелевтің, М.А.Краснованың, Н.П. Комолованың, Н.В.Сивачевтің, Е.Д. Языковтың еңбектерін атауға болады.
Сондай-ақ отандық Н. Мұқаметханұлы, Ғ. Жұматай, Ж. Медетханов, Т. Дәуірбаева, Г.К. Көкебаева, С.М. Мәшімбаев, К.Ізтілеуов, О.С.Сорока-Цюпа, В.П.Смирнов, А.И. Строганов, Г.Д.Сүгірбаева, А.Р. Әліпбаев, А.М. Сманова сынды тарихшы-ғалымдар ХХ ғасырдың бiрiншi жартысындағы болған тарихи процесстердегi экономикалық-әлеуметтiк және саяси өзгерiстерге тоқталады. Жеке капиталистiк елдердiң тарихына талдау жасалып, капитализмнiң дамуындағы өзгерiстерге толық сараптама жасайды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми сараптамалық деңгейін мазмұндандыруда қолданыстық үлесі ауқымды болған зерттеу еңбектерінің қарастырылуы бүгінгі тарихты жазудың барысындағы өлшемдерге бағынды.
Аталған деректік материалдар соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар жүйесіндегі басым бағыттар тарихын зерттеуге негіз болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 БIРIНШI ДҮНИЕЖҮЗIЛIК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖӘНЕ ӘЛЕМДІ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕСІ
1.1 Әлемді қалпына келтірудегі Версаль-Вашингтон жүйесі
Ірi державалық елдер Париж конференциясында өз мүдделерiне ыңғайлы шешім қабылдау үшiн күрес жүргiздi. АҚШ-тың конференциядағы негiзгi мақсаты дүниежүзiлiк әлемде өзiнiң үстемдiгiн қалыптастыру болды. Бiрақ бұған Париж конференциясында Франция мен Англия басшылары қарсылық жасады. АҚШ-тың мұндай саясат жүргiзуiне оның бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi экономикалық дамуы негiз болды. Соғыстан кейiн Франция мен Англияның экономикасы күйзелiске ұшырап, экономикалық даму жағынан АҚШ-тан артта қалды. Соғыстың ауыртпалығын Франция мен Англия көтердi. АҚШ соғысқа тек 1918 жылы ғана кiрiстi. Соғыста АҚШ-тың 50 мың адамы өлiп, 230 мың адам жараланған. Соғыс жылдарында АҚШ соғыс өнеркәсiбi 335 млрд. доллар таза пайда келтiрдi.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн АҚШ дүниежүзiнде қаржы саласында толық үстемдiк алды. Шетелдердегі инвестициясы өсіп, Канада мен Латын Америка елдерiнде 7 млрд. доллар, Еуропа елдерiнде 18 млрд. долларға жеттi. АҚШ президентi В. Вильсон: Дүниежүзiне кiм көп ақша берсе, сол ел әлемде билiк жүргiзуi қажет - деген болатын [2, 121 б.]. Сөйтiп, АҚШ дүниежүзiлiк үстемдiк жасау үшiн күрес жүргiздi. Бұл саясатты iс жүзiне асыру үшiн АҚШ президентi Париж конференциясына 14 пункттен тұратын бағдарламасын әкелдi. Бағдарламаның мазмұны төмендегiдей болды:
- Антанта елдерiнiң арасындағы жасырын келiсiмдерден бас тарту;
- дүниежүзiлiк мұхиттар мен теңiздерде еркiн жүзу;
- барлық кедендiк кедергiлердi жойып, халықаралық ашық есiк және ашық қол принципiн сақтау;
- отар елдердiң мәселесiн әдiлеттi шешу;
- қару-жарақты қысқарту;
- Германиямен және оның одақтастарымен әдiлеттi келiсiмдер жүргiзу;
- дүниежүзiлiк дау-жанжал мәселелердi бейбiт жолмен шешу үшiн халықаралық ұйым - Ұлттар Лигасын құру.
Париж конференциясында АҚШ Президентi В.Вильсонның бейбiтшілік сүйгiш саясатын бiлдiрген 14 пункттен құрылған бағдарламасына Франция мен Англия басшылары қарсы шықты.
14 пункттен тұратын бағдарламаның мазмұнынан АҚШ-тың экспанциялық саясаты анық көрiндi. Бұл бағдарламадағы АҚШ саясатының мәнi дүниежүзiлiк әлемде үстемдiк жүргiзу екенін түсiнiп, Франция мен Англия Париж конференциясында АҚШ саясатын әшкерелеп, Вильсонның бағдарламасын қабылдамады. Бiрақ оның Ұлттар Лигасын құру бағдарламасын Клемансо мен Ллойд-Джордж қолдап, халықаралық қатынастағы дау-жанжал мәселелердi шешуде айтарлықтай рөл атқаратын ұйым құруға келiстi.
Соғыстың қорытындысын баянды ету үшiн жеңген елдер Париж конференциясында Германия және оның одақтастарымен келiссөздер жүргiзуге кiрiстi. Париж қаласындағы Версаль сарайында Германия мен жеңген елдер арасында келiссөздер басталды.
Бұл келiссөздер барысында Германияның жер мәселесi қаралды. 1870-1871 жылғы Франция-Пруссия соғысында Германияға берiлген Эльзас және Лотарингия Францияға қайтарылды. Саар облысы 15 жылға Ұлттар Лигасының қарауына берiлдi. Польшаның батыс жерi Померания мен Познань қайтарылды. Данциг (Гданьск) қаласы ерiктi қала ретiнде Ұлттар Лигасына басқаруға берiлдi. Бельгия Эйпен және Мальмеди аудандарын қайтарып алды. Данияға Шлезвиг қайтарылды. Версаль бiтiмi бойынша Германия жерінің 81 бөлiгiнен айырылды.
Екiншiден, Рейн өзенiнiң сол жақ жағалауы түгелдей 15 жылға одақтастар әскерлерiнiң бақылауына өттi. Германия Рейн өзенi бойынан өз әскерлерiн әкетуге келiстi. Германияға 100 мың әскер ұстауға рұқсат берiлдi. Германия өзiнiң соғыс-теңiз флотынан айырылды.
Үшiншiден, Версаль келiсiмінде Германияның соғыс шығындарын өтеу (репарация) мәселесi қаралды. Бұл мәселенi шешу үшiн репарациялық комиссия құрылып, 1921 жылы аталмыш комиссияның шешiмiмен Германия 226 млрд. марка төлеу керек болды. 1921 жылы мамыр айында Германия 132 млрд. марка төлейтiн болып келiстi. Репарациялық төлемнiң 52%-ын Франция, 22%-ын Англия, Италия - 10%, Бельгия - 8%-ын алатын болды.
Төртiншiден, Германияның отарлары туралы мәселе қаралды. Африкадағы Германияның отарлары Танганьика, Тогоның батысы және Камерунның бiр бөлiгi Англияға берiлдi. Намибия - Британияның доминионы Оңтүстiк Африка Одағына өттi. Тогоның шығыс бөлiгi, Камерунның көп бөлiгi және Руанди, Берунди Францияға берiлдi. Германияның Тынық мұхиттағы отарлары Жапония мен Англияға өттi. Мариан, Каролин және Маршалл аралдары Жапонияға берiлдi. Қытайдағы Шаньдун түбегi Жапонияға қайырылды. Австралия мен Жаңа Зеландияға Жаңа Гвинейдiң шығыс бөлiгi, архипелаг Самоа берiлдi.
1919-1920 жылдардағы Германия және оның одақтастарымен болған келiссөздер Еуропа мен Азия картасына көптеген өзгерiстер әкелдi.
Бiрiншiден, Еуропадағы Австро-Венгрия империясы құлады. Париж конференциясында Антанта елдерi тәуелсiздiк алған Чехословакия, Польша, СХС (Серб, Хорват және Словен) корольдiгiн мойындады. Жер өзгерiстерiн бекiттi. Истрия түбегінде Триест қаласы, Оңтүстiк Тироль Италияға берiлдi. Батыс Белоруссия мен Батыс Украина Польшаға, Трансильвания және Буковина Румынияға тиiстi болды.
Екiншiден, 1919 жылы қарашаның 27 күнi Болгария мен жеңген елдер арасында Нейя келiсiмi болды. Батыс Франция Грецияға берiлiп, Эгей теңiзiне Болгария шыға алмайтын болды. 2566 кв. км жер Югославия (СХС) корольдiгiне қайтарылды. Болгария 2 млрд. 250 млн. марка репарация төлейтiн болды. 1919 жылы 10 қыркүйекте Сен-Жерменде Австриямен келiсiмге қол қойылды. 84 мың км2 жерi 6,7 млн халқымен Австрия Республикасы құрылды. Келiсiм бойынша Австрияның Германияға және басқа елге бiрiгуіне тыйым салынды. 1919 жылы наурыз айында Венгрия мен Трианон келiсiмi жасалды. Бұл келiсiм бойынша Венгрия Австрияны мойындады. Румынияға Трансильвания мен Баната берiлдi. Хорватия - Югославияға, Словакия және Закарпат Украинасы - Чехословакияға берiлдi. 1920 жылы 10 тамызда Севр қаласында Түрiк мемлекетiмен келiсiмге қол қойылды. Түрiк Республикасының жерi Кiшi Азия бөлiгi мен Стамбул қаласы және Фосфор бұғазымен шектелдi. Измир қаласы Грецияға өттi. Шығыс Араб елдерiндегi Палестина, Трансиордания және Ирак Англияға, Сирия мен Ливан Францияға берiлдi. Батыс Армения жерi түрiктердiң мандаттық билiгiнде қалды. Күрдістан - түрiктерге берiлдi. Фосфор мен Дарданелл ұлы державалардың халықаралық комиссиясының бақылауында қалды.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi Версаль және басқа бiтiмдер жүйесi халықаралық қатынастағы жаңа саясат империалистiк елдер арасындағы қатынастардың жаңа бағытта дамуына әкелдi. Жаңа халықаралық жүйенiң ерекшелiктерi:
1. Империалистiк елдер арасындағы қайшылықтарды келiссөздер арқылы шешуге келiстi;
2. Қару-жарақты қысқарту;
3. Халықаралық ұйым Ұлттар Лигасы құрылды;
4. Версаль бiтiмi империалистiк елдердiң агрессиялық саясатын тежедi;
5. Кеңестiк Ресейге қарсы Санитарлық кардон саясатын ұстады.
6. Батыс Еуропа елдерi ХХ ғасырдың 20-жылдарында Кеңес Одағын елшiлiк негiзде мойындауға мәжбүр болды;
7. Халықаралық қатынаста жаңа Кеңес Одағының сыртқы саясаты қалыптасып, жаңа халықаралық қатынасқа өзгерiстер әкелдi.
Версаль келiсiмiнiң барысында АҚШ үкiметiнiң саясаты жеңiлiс тапты, бiрақ АҚШ өзiнiң дүниежүзiн билеу саясатынан бас тартпай, Вашингтон конференциясын шақырды.
ХХ ғасырдың 20-жылдарында АҚШ Версаль бiтiмiнiң қайта қаралуын талап ете бастады. АҚШ-тың ойы Париж конференциясында сыртқы саясаттың жеңiлiс табуы, жаңадан Батыс Еуропа елдерiн өзiнiң билеу саясатын жүзеге асыруға көндiру болды.
АҚШ үкiметiнiң тiкелей ұсынысымен 1921 жылы 12 қарашада бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстың аяқталуының үш жылдығына орай Вашингтон конференциясы ашылды. Конференция жұмысына тоғыз ел - АҚШ, Англия, Франция, Жапония, Италия, Бельгия, Голландия (Нидерланды), Португалия және Қытай қатысты. Конференцияны ашуда сөз сөйлеген АҚШ президентi Гардинг салтанатты түрде: Бiз дүниежүзiнде бейбiтшiлiк пен тұрақтылықты орнату үшiн бас қосып отырмыз - дедi [3, 87 б.]. Америка Құрама Штаттарының конференциядағы ұсыныстары мен мақсаты қандай болды?
Бiрiншiден, Қытайдағы Жапонияның ықпалын әлсiрету; екiншiден, Англияның әлемдiк мұхиттар мен теңiздердегi үстемдiгiн әлсiрету; үшiншiден, Тынық мұхит аралдарында мандаттық статускво құқықтарының сақталуын бақылау. Вашингтон конференциясы 1922 жылы 6 ақпанда аяқталды. Вашингтон конференциясының барысында АҚШ өзiнiң дүние жүзiндегі қаржылық үстемдiгiн пайдаланып, өзiнiң негiзгi қарсыластарын көндiрді де, дүниежүзiлiк билеу саясатын жүргiзуге жол ашты.
1922 жылдың 6 ақпанында тоғыз держава келiсiмiне қол қойылды. Мұнда Қытай елiнiң егемендiгi мен жер тұтастығы екі жүзділікпен жарияланып, ашық есiк және тепе-тең қатынас принципi ұсынылды.
АҚШ-тың ашық есiк саясаты 1899 жылы жарияланған болатын, ол Вашингтон конференциясында 1922 жылы жүзеге асты. Бұл саясаттың негiзгi мақсаты Қытайдағы Жапонияның ықпалын әлсiрету едi. Сөйтiп, тоғыздық келiсiм барысында Жапония Қытай экономикасына салып отырған заем және несиеден, сондай-ақ Маньжуриядағы салып жатқан темiр жол құрылысынан бас тартты. Қытайдағы кеңесшiлерiн кейiн шақырып алды. Сонымен қатар, Шаньдун түбегiн де Қытайға қайтарды. Сөйтiп, Жапония Қытайдағы беделiнен айырылды.
Екiншiден, конференцияда бес ел келiсiмiне қол қойылды. Соғыс-теңiз қару-жарақтарын қысқарту туралы мәселе бойынша сөз сөйлеген АҚШ-тың мемлекеттiк хатшысы Чарльз Эванс Хьюз мынадай ұсыныстар жасады: жоғары тоннаждағы линкор соғыс кемелерiн жасауды тоқтата тұру; ескi соғыс кемелерiн жою; ұлы держава елдері арасындағы соғыс-теңiз кемелерiнiң арақатынасын реттеу. АҚШ-тың негiзгi ойы жаңадан соғыс-теңiз кемелерiн жасап, Англияның әлемдiк сулардағы үстемдiгiн әлсiрету болатын. Конференциядағы бес ел келiсiмiне сәйкес елдер 35 мың тонналық кеме жасаудан бас тартты. Бұл келiсiмге - АҚШ, Англия, Жапония, Франция және Италия қол қойды. Кеме жасаудағы үлес салмағы АҚШ - 5, Англия - 5, Жапония - 3, Франция - 1,75, Италия - 1,75 болып пропорциялық түрде белгiлендi. 575 мың т. линкор жасау - АҚШ және Англия үлесіне, 315 мың т. линкор жасау Жапонияға және 175 мың тоннадан Франция мен Италияның үлесіне тиді.
Үшiншiден, Вашингтон конференциясында АҚШ, Англия, Жапония және Франция төрт елдiк келiсiмге қол қойды. Бұл келiсiмде Тынық мұхит аралдарын пайдалану құқықтарын реттеу сөз болды. АҚШ-тың мақсаты Тынық мұхит аралдарындағы Жапонияның беделiн әлсiрету және 1902 жылғы ағылшын-жапон келiсiмiнiң күшiн жою болды. Жапония делегациясы бұл келiсiмнiң жойылуына қарсы тұрды. Ағылшын уәкiлi: Сiздер қорықпаңыздар, бір келiсiмнiң орнына төрт келiсiм қабылданды деп жапондықтарды тыныштандыруға тырысты. Жапон делегациясының уәкiлi: Сiздер бәрiбiр бiздiң келiсiмдi жерге көмдiңіздер деген жауап қайтарды [3, 104 б.].
Еуропа елдерінде соғыстан кейінгі бейбіт өмірге оралу ұзаққа созылды. Бітім жөніндегі келісімдерге қол қойысу, күйреген империялар коқсығында жаңа мемлекеттердің құрылуы, әлеуметтік қозғалыстардың толастауы, кеңеске қарсы басқыншылықтың тоқтатылуы мен Батыстың Кеңестік Ресеймен қарым-қатынастарының қалыпқа келуі тұрақтылыққа жол ашты. Өмірдің қалыпқа түсу процесі басқалардан гөрі жеңімпаз елдерде ертерек байкалды. АҚШ, Англия, Франция, Скандинавия елдері экономикаларын бейбітшілік арнасына бұруды аяқтап, 1929-1933 жж. экономикалық дағдарыстарға дейін созылған экономикалық өрлеу жолына түсті.
Экономиканы қалпына келтірудің ерекшеліктері. Еуропа елдерінің шаруашылық өмірін қалпына келтірудің ең маңызды шарты соғыстан кейінгі инфляцияны ауыздықтау, ұлттық валюталардың, ең алдымен 1924 жылға дейін берекесі кеткен Германия валютасының тұрақтылығын қалпына келтіру болды.
1924 ж. америкалық банкир Дауэс басқарған арнайы халықаралық комитет халықаралық несие-қаржы және сауда қатынастарын қалпына келтірудің стратегиялық жоспарын қабылдады. Жоспардың мазмұны несиелердің көмегімен Германия экономикасын қалпына келтіру болды. Бұл оған Англия, Франция және басқа да елдерге соғыс шығындарын өтеуге, ал оларға өздерінің АҚШ-қа қарыздарынан құтылуға мүмкіндік берді. Капиталдың бұл айналымы валюталардың алтын стандартына көшумен бірігіп, экономиканы қалпына келтірудің алғышартына айналды.
20-жылдары жетекші капиталистік елдердің экономикасында маңызды құрылымдық өзгерістер орын алды, соғыс кезіндегі қираушылықтар қалпына келтіріліп, өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайлар бірсыпыра жақсартылды. Автомобиль, электротехника, химия өнеркәсіптері сияқты жаппай өндіріс салалары алдыңғы қатарға шықты. Жаппай өндірістің жаңа техникалық деңгейі автомобиль конвейері, стандарттау, типтік бөлшектерді кеңінен қолдану, еңбек процесстерінің қарқынын арттыру мақсатымен оларды басқару мен ұйымдастырудың тиімді әдістерінен көрініс тапты. Мұның барлығы еңбек өнімділігін, өндірістің тиімділігі мен табыстылығын арттыруға мүмкіндік берді.
20-жылдардың екінші жартысында барлық капиталистік елдер өндірістің соғыстан бұрынғы деңгейін калпына келтіріп қана қоймай, оны басып озды. Әсірісе АҚШ экономикасы аса жедел дамыды. Соғыстан бұрынғы деңгеймен салыстырғанда халыкаралык сауда үштен бір есе артты. Ол жылдардағы просперити деген американ сөзі экономиканың дағдарыссыз даму дәстүрінің келгеніне сену мен болашаққа үмітпен қараушылықты білдірді.
Капиталистік дүниенің экономикалық дамуы біркелкі болмады. Егер АҚШ, Франция, Германия салыстырмалы тез қарқынмен дамыса, Англия, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Еуропа елдерінің көпшілігі даму қарқыны жөнінде артта қалды.
Капиталистік дүниедегі экономикалық, тұрақтылық берік болмай шықты. Оның ең осал жері 20-жылдардың соңында өсе бастаған тауарларды жаппай өндіру мен халықтың төлем қабілеттілігінің төмендеуі арасындағы айырмашылық болды. Бейнелей айтсақ, 30-жылдары автомобиль конвейерлерінің соңында бұрынғыдай тынымсыз сатып алушылар кезегі артта қалды. Тауарлар өтпей, қоймаларда жиналып, сауда дағдарысы келе жатты. Одан жарнамалар, несие беру, кейін төлеу де сақтай алмады. 1929 ж. 24 қазанында Нью-Йорк фондалық биржасында үрей басталды, жұрттың барлығы өз акцияларын сатуға ұмтылды. Сөйтіп, салыстырмалы гүлдену дәуірі аяқталды. АҚШ-тың соңынан бүкіл капиталистік дүние дүниежүзілік экономикалық дағдарыс тереңіне енді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс Еуропалық қоғамның негіздерін түбімен шайқалтты. Соғыс аяқталған соң ұзамай-ақ шыққан О. Шпенглердің Еуропаның ақыры деген кітабы көп мәселелерде уайымшылдық пен мұраттардың қирағандық көңіл күйіне сәйкес келді. Революциялар, саяси дағдарыстар, халықтың қайыршылануы үкіметтерден, саяси партиялардан жаңа саяси бағытқа түсуді талап етті. Социал-демократиялық партиялар Еуропаның саяси тарихында тұңғыш рет үкімет басқарып, басқа саяси партиялармен билеуші одақтарға енді. Олардың қатарларында 6 млн. аса мүше болды, оларға ондаған миллион сайлаушылар дауыс берді. Социал-демократтардың ықпалының артуына, партиялардың негіздерінің кеңеюіне соғыстан кейін барлық Еуропа елдерінде жалпыға бірдей сайлау құқын енгізу себеп болды. Бұл құқықты соғысқа дейін онымен пайдаланбаған әйелдер де алды.
20-жылдары саяси күресте әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіруші баспасөздің рөлі арта түсті. Радио, кинематограф аса қуатты ақпарат құралдарына айналды, бұқаралық мәдениет, көпшілік қойылымдар мен көрілімдер (хоккей, дансингтер, концерттер т. б.) пайда болды. Қоғамдағы реформашылдық көзқарастардың артып, әлеуметтік қозғалыстардың толастауына халықтық, дағдарыссыз капитализм идеяларын насихаттау әсер етті.
Тұрақтылық пен реформаларға ұмтылушылық тек қалыптасқан дәстүрлі парламент жүйелері бар елдерге (Ұлыбритания, АҚШ, Франция, Скандинавия елдері) ғана тән құбылыс емес еді.
20-жж. демократияландыру, реформалар қоғам өмірінде жұмысшы және демократиялық қозғалыстар маңызды рөл атқаратын, мемлекеттік басшылыққа ықпал етуге және қоғамдағы бүлікшіл күштерге қарсы тұруға қабілетті салиқалы реформашыл орта қалыптасқан жерлерде өтіп жатты. Осал орталық оқиғалардың шиеленіскен жағдайында Италиядағыдай оңшыл экстремистік күштердің, Ресейдегідей солшыл радикалдардың билік басына келуіне тосқауыл қоюға дәрменсіз болып шықты.
Авторитарлық режимдерді орнатуға ұмтылушылық Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Еуропа елдерінде (Венгрия, Болгария, Грекия, Албания) орын алды. Солға және оңға ауытқушылық мемлекеттік құрылыстағы демократиялық жүйелер орнаған елдерде орын алды.
Соғысқа ең соңынан кірісіп және соғыс қимылдары театрларынан қашықта орналасқан АҚШ-тың адам шығыны ең аз болды, оның үстіне соғысқа қатысқан ел бизнестен орасан көп пайда тапты. АҚШ Еуропаға қарыздардан несие берушіге айналып шыға келді. АҚШ жаңа техника мен технологияның саласында таңқаларлықтай табыстарға жетті. Тұңғыш рет Генри Форд енгізген конвейер жүйесі 1913 ж. Мичигандағы автомобиль зауытында машинаны жинау уақытын 14 сағаттан 1,5 сағатқа дейін қысқартуға мүмкіндік берді. Тасқынды өндіріс басқа салаларға да енгізілді. Кіржуғыш машиналарды, тоңазытқыштарды, фотоаппараттарды, радиоқабылдағыштар мен ойнатқыштарды жаппай шығару басталды. 20-жылдардың соңында әрбір екінші американдықтың радиоқабылдағышы болды. Жолаушылар таситын әуе көлігінің дәуірі басталды. 1927 ж. Чарльз Линдберг монопланмен 33 сағат ішінде Атлант мұхиты арқылы ұшып өтті. Кино актерлері Мэри Пикфорд, Чарли Чаплиндердің атағы әлемге жайылды. Журналистер 20-жылдары әртүрлі - актерлер ғасыры, джаз ғасыры, гүлдену он жылдығы, тағы басқа деп атап, мақтанып жатты.
Шын мәнісінде, АҚШ қарама-қайшылықтар елі болды. Экономикалық дамудың орасан қарқыны, ғылым мен техниканың ең соңғы жаңалықтары, тұрмыстың түгелдей өзгеруі 20-жылдары барып тұрған саяси кертартпалықпен, экономикалық либерализм идеяларының салтанат құруымен, тасмаңдай өзімшілдікпен ұштасып жатты.
Бұл Еуропадағы революциялық оқиғаларға консервативтік-қорғаныс тұрғысынан жауап болды. Бизнес соғыстан бұрынғы қалыптылыққа оралуды, ең алдымен мемлекеттік реттеу мен тәртіптеу шаралары мен кәсіпкерлердің ісіне араласуды жоюды талап етті. АҚШ-тың экономикалық жағдайы мен реформалар және мемлекеттік реттеу үйреншікті әдетке айналған Еуропа елдерінің арасындағы ең негізгі айырмашылық, міне, осында еді.
1.2 Дағдарыс қарсаңындағы бейбіт келісімдер желісі
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қорытындысын жеңілген елдермен бейбіт келісімдермен бекіту және соғыстан кейінгі дүниежүзінің құрылым мәселесін шешу үшін жеңген державалар конференция шақырды. Францияның талабымен конференция Парижде өткізілетін болды. Бейбіт конференция Парижде 18 қаңтар 1919 жылы, дәл сол 1871 жылы Германия империясының құрылғаны жарияланған күні өз жұмысын бастады. Конференцияны ашқан француз президенті Пуанкаре салтанатты түрде Германия жөнінде былай деді; Рожденная в несправедливости, она закончила свое существование в бесчестии [2, 11 б.].
Конференцияға 27 елдің өкілдері қатысты. Оның жұмысы ашық дипломатия үлгісі ретінде кең түрде хабарланды. Француз астанасына мыңдаған делегаттар келді. Алайда оның ішінде тағдыры шешілетін Германия өкілдері болған жоқ. Кеңестік Ресей де шақырылмады, қатыспады. Конференция антикеңестік соғыс интервенциясын дайындау жағдайында өтті. Конференция ашылған күні одақтастар Ресейге одақдастардық интервенциясының қажеттілігі жөнінде құжат қабылдады. Конференцияда Орыс мәселесі негізгі мәселенің біріне айналды. Конференцияға 27 мемлекеттің өкілдері қатысқанымен барлық мәселені шешуде жетекші рольді АҚШ призиденті Вудро Вильсон, Англия премьер-министрі Гарольд Ллойд Джордж, Франция премьер-министрі Жорж Клемансо атқарды.
АҚШ Бельгияны қалпына келтіру үшін, Францияға Эльзас пен Лотарингияны қайтару, бейбітшілікті қолдау үшін халықаралық ұйым қажет деп есептеді. Бұл дүниежүзілік қырғынды болдырмауды жақтайтындарға Вильсонның ұсынысы барынша әділ және демократиялық болып көрінді. Шынында да, бұл дүниежүзілік саясатта жаңа ой еді. Алайда, большевиктер Антанта елдерінің құпия келісімдерін жарияланған соң, Вильсон ол туралы білмесе де, оның беделі елдің ішінде түскен болатын. Американдықтардың түсінігінше, олардың солдаттары Европа державаларының құпия мүдделері үшін соғысқандай болып көрінді. Елдің ішінде АҚШ-тың Европа істеріне араласпау, дәстүрлі оқшаулану саясатын қолдағандар көбейді. 1918 жылғы конгресске сайлау кезінде В.Вильсонның оппонеттері - республикандықтар сенатта көп дауысқа ие болды. Президент жасаған халықаралық келісім сенатта бекітілетін болғандықтан, бұл жағдайдың едәуір мәні болды. Дегенмен, АҚШ дүниежүзілік гегемондыққа ұмтылды. Соғыс Құрама Штаттарды орасан байлыққа кеңелтті. Соғыс жылдарында АҚШ Антантаның соғыс арсеналына, азық-түлік пен оқ-дәрінің маңызды көзіне айналды. АҚШ Европа елдеріне 10 млрд.долларға жуық несие берді. Американ капиталистерінің инвестициясы 6,5 млдр.долларды құрады. АҚШ-тың басқарушы топтары дүниежүзілік кредиторлық жағдайын дүниежүзілік үстемдікке жетуге пайдалануға тырысты. АҚШ еуропалық нарық үшін аянбай күресті. Осы мақсатта АҚШ-тың болашақ президенті Г.Гувер басқарған АҚШ азық-түлік әкімшілігі, кейінірек Американ әкімшілік көмегі құрылды. Осылайша американ капиталы ашыққан халықтар мен елдерге көмек ұранымен соғыстан кейінгі дүниежүзінде өз позициясын нығайтуға ұмтылды [3, 147 б.].
Ағылшын дипломатиясы бейбіт конференцияда өз алдына мынадай міндеттерді қойды: қолы жеткен жетістіктерді нығайтып; айырылып қалмау; Кеңестік Ресейді тұншықтыруға қол жеткізу; Францияның Европада, АҚШ-тың дүниежүзінде гегемондығына жол бермеу. Осындай міндеттерді қоя отырып Англия Францияға Эльзас пен Лотарингияның қайтарылуын қолдады. Европада соғыстан кейінгі құрылымдағы басты талабы - қарусыздану арқылы бейбітшілікті қамтамасыз ету және бейбітшілік гаранты ретінде Ұлттар Лигасын құру болды. Конференцияда ағылшын дипломатиясы тәжірибелі саясаткер Ллойд Джордж басқарды.
Л.Джордждың Вильсоннан өзгешелігі оны парламент толық қолдады, 1918 жылғы сайлау ол басқарған коалиция кіретін партия үлкен басымдылықпен жеңіске жетті. Дегенмен Англияның жағдайы мәз емес еді. Британ империясы бұрынғы зор қуатынан айырылды: доминиондары дербестікке ұмтылды, ал Үндістан мен Ирландияға өзін-өзі басқару құқын беруге уәде берілді. Англия дүниежүзілік кредитордан қарыз алушы елге айналды. Экономика әлсіреді, финанс пен сауда құлдырады. Германия тарапынан өзінің әскери-теңіз қуатына қауіпті жойғанмен, Англия тез қарқынмен күш алып келе жатқан Американ флотының күшеюінен сескенді. Ұлыбритания Франция мен Жапонияның қолдауына сүйеніп американдық әскери-теңіз флоты құрылысын тоқтатуды талап етті. Англия премьер-министрі Ллойд Джордж: Великобритания истратит все до последней гинеи, чтобы сохранить превосходство своего флота над флотом Соединенных Штатов или любой другой державы, - деп мәлімдеді [4, 352 б.].
Басқа ұлы державаларға қарағанда бірінші дүниежүзілік соғыс барысында Франция көп зақымданды. Оның басты себебі Франция территориясында соғыс қимылдарының жүруі болып табылады. Франция кредит беруші елден қарыз алушы елге айналды. Францияның ең негізгі қарыз алушы мемлекеті - Ресей өзінің міндеткерліктерінің бәрін жойды.
Ресейдегі ақпан революциясы қарсаңында Франция Германияны бөлшектеу және Рейннің сол жағалауында тәуелсіз неміс мемлекетін құру жөнінде патша үкіметімен құпия келісімге қол қойған болатын. Келісім бойынша Францияға Эльзас пен Лотарингияны қайтарып қана қоймай, Саар көмір бассейні беріліп, оның Германиямен шекарасы Рейнге дейін жылжытатын болды. Кейінірек бұл жоспар толықтырылды. Енді Германияның шығыс шекарасына оның бұрынғы одақтасы Ресейді ауыстыра алатын елдер блогын құру көзделді. Франция Германияға көп мөлшерде репарация салуды талап етті және Осман империясы мұрасының біраз бөлігін алуға ұмтылды.
Бейбіт келісімдерді дайындау президент В.Вильсон 14 пункті негізінде жүргізілді де, яғни құпия келісімдер назарға алынбады. Алайда оның шарттары келіссөздерге қатысушыларға өз ықпалын тигізбей коймады. Оңтүстік тироль, Адриантиканың бүкіл шығыс жағалауын және Кіші Азияның бір бөлігін береміз деген уәдемен Антанта жағына бірінші дүниежүзілік соғысқа кірген Италия өз үлесінің берілуін, ал Румыния Трансильвания, Буковина және Австрия-Венгрия мұрасынан Банатты беруді - 1916 жылы берілген уәденің орындалуын талап етті. Румыния 1918 жылдың өзінде Бессарабианы басып алды. Осындай себептерден Париж бітім конференциясында қызу күрес тумауы мүмкін емес еді. Соғыстың жалғасы бітім деп есептеген тәкаппар, қатал, қайсарлы, 78 жасар Клемансо, өзін келіспеушіліктің батпағына малтыққан Европаны құтқарушы деп сезінген 63 жасар Вильсон, екеуі арасында ымыраластырушы ролін атқаруға мәжбүр болған 56 жасар Ллойд Джордж - бұл үлкен үштік бітіспес айтыста бірте-бірте соғыстан кейінгі дүниенің бейнесін қалыптастырды.
Конференция барысында Вильсон Ұлттар Лигасының жарғысын жасау мен талқылауды кезек күттірмейтін мәселе болуға тиіс емес деп есептеді. АҚШ жаңа ұйымда бейбітшілікті сақтауда шешуші роль атқаруға жанталасты. АҚШ-тың гегемондығына Ұлыбритания, Франция, Жапония барынша қарсы шықты. Олар Ұлттар Лигасының жарғысы қабылданған жағдайда территориялық және қаржылық проблемаларды талқылау қиындайды деп қауіптенді. Мәселен, В.Вильсон төрағалығымен Ұлттар Лигасы бойынша арнайы комиссия құрумен шешілді. Сондай-ақ одақтастар герман отарларының тағдырын және шығыс мәселесін талқылады. Ллойд Джордж Франция, Италия, Жапония және басқа мемлекеттер өкілдерінің қолдауымен бұл жерлерді жеңгендердің арасында бөлуді ұсынды. Алайда В.Вильсон отарларды тез арада бөлуге қарсы шықты. Ол: Мир скажет, что великие державы сперва поделили беззащитные части света, а потом создали союз народов [5, 284 б.], - деп мәлімдеді. Вильсонмен Л.Джодж да, Клемансо да келіспеді. Конференция тұйыққа тірелді. 14 ақпан 1919 жылы Вильсон конференция делегаттарын Ұлттар Лигасының жарғысымен таныстырды.
Теңіз еркіндігі мәселесі қызу талас тудырды. Тек 1919 жылдың сәуірінде компромисстік келісушілікке қол жеткізілді. Осыған сәйкес АҚШ өзінің әскери-теңіз бағдарламасын толық жүзеге асырудан бас тартты, бұл мәселе бойынша бір-бірімен хабарласып отыратын болды. Олар Ұлыбританияның теңіз державасы ретінде ерекше жағдайын мойындады. Ұлыбритания өз тарапынан бейбіт келісімдердің бір бөлімі ретінде Ұлттар Лигасын таныды. Кейінірек Ұлттар Лигасына Монро доктринасын енгізу жөнінде шешім қабылданды. Франция мұны Құрама Штаттар Саар және Рейн облыстарына француздық мүддені мойындаған соң қолдады. Осылайша АҚШ Ұлыбританиядан теңіз еркіндігі принципін, екі держава флоттарының теңдігін тануына қол жеткізе алмады. Бұл АҚШ-тың Париж бейбіт конферециясындағы ірі жеңілісі еді. Лидерлік Лигада және басқа проблемаларды шешуде Ұлыбритания Франция қолына көшті. Ағылшын - американ қатынасы осы негізде күрт шиеленісті.
Париж бейбіт конференциясы репарациялық проблемаларды да шеше алмады. Франция Германияны барынша әлсірету принціпінде репарация мөлшерінің көп болуын талап етті. Ллойд Джорж репарацияны тек соғыс ұрпағының төлегені ғана әділетті деп есептеді. Британ дипломатиясы Еуропада бір мемлекеттің гегемондық жетуіне жол бермейтін. Ал Германия талқандаған соң, Еуропада гегемондыққа үміткер тек Франция ғана еді. Ллойд Джоржды Вильсон қолдады. Вильсонның есептеуінше, әлсіреген Германия репарацияны төлей алмайды, бұл американ кредиторларына нұқсан келтіреді, сондықтан Германияның әлсіреуіне қайткенде жол бермеу керек. Ұзақ пікірталастан соң ерекше репарациялық комиссия құрылды, ол 1921 жылдың 1 мамырына дейін мәселені зерттеп, герман үкіметіне репарациялық талапты ұсынатын болды.
Бейбіт келісімдердің Германиямен жасалатын басқа мәселелері де қызу талас тудырды. Француз дипломатиясы Германияны бөлшектеуді талап етті. Ұлыбритания мен АҚШ бұған қарсы шықты. 1919 жылдың сәуір айында Версаль келісімнің мәтіні дайын болды, герман делегациясы Парижге шақырылды. Герман делегациясын Веймар республикасының сыртқы істер министрі Брокфорд-Рантцау басқарып келді. 7 мамыр 1919 жылы Клемансо оған келісім мәтінін ұсынды. Герман министрінің келісім шарттары бойынша пікірталас туғызу әрекетінен ешнәрсе өнбеді. Герман үкіметі бейбіт келісімнің соғыстың кінәлісі жалғыз Германия деп жарияланған 231-ші бабынан басқасына қол қоюға келісті. Алайда Париж мұны қайтарды. Осындай жағдайда 23 маусым 1919 жылы Ұлттық жиналыс келісімге қол қою жөнінде шешім қабылдады. 28 маусым 1919 жылы Версаль сарайының залында, Сараеводағы принц Фердинандтың өлтірілгеніне бес жыл толған күні Германия өкілдері бейбіт келісімдерге қол қойды. Ол 1919 жылы 9 шілдеде Германияда күшіне енді.
Версаль бітімшарты тарихқа Версаль деген атпен енді және соғыстан кейінгі дүниені реттеудің басты құжаты болып табылады. Келісім-шартына Вильсонның талабымен Ұлттар Лигасының Жарғысы қосылды.
Версаль бітімшарттары бойынша: Келісімге сәйкес Германия өз территориясының 18 және 112 бөлігінен айырылды. Мұның өзі дүниежүзілік аренада өз орны бар алдыңғы қатарлы Германия мемлекетінің мүшкіл халге түскенін көрсетеді.
- Францияға Эльзас, Лотарингия қайтарылды;
- Эйпен, Мальмеди және Моренэ плебисциттен кейін Бельгияға өтті;
- Солтүстік Шлизвиг бұл да плебисциттен кейін Данияға берілді;
- Германия Польша мен Чехословакияның тәуелсіздігін мойындады;
- Польша Померания, Познаньнің кейбір аудандарын, Пруссияның Батыс, Шығысының, мұнан басқа жоғарғы Силезияның біраз бөлігін иемденді;
- Данциг (Гданьск) қаласы өзіне жақын жатқан территорияларымен бірге Ұлттар Лигасына қарасты ерікті қалаға айналды. Ол Польшаның кедендік шекарасына қосылды. Данциг коридоры аталған територия Шығыс Пруссияны Германиядан бөліп тұрды;
- Германия Люксембургтың тәуелсіздігін таныды;
- Австрияның тәуелсіздігін барынша құрметтеуге міндеттенді;
- Мемель (Клайпеда) және оған жақын жатқан аудандар Ұлттар Лигасының бақылауына өтті (1923 жылдан Литва құрамына енген);
- Саар көмір бассейні Францияның меншігіне толық өтті;
- Саар облысының өзін Ұлттар Лигасы 15 жыл басқаратын болды;
Германияда монополистік капитал сақталғанымен, ол мемлекет ретінде көптеген құқықтарынан айырылды. Версаль шарты Германияны қарусыздандыруды көздеді:
- Германия территориясындағы Рейн өзенінің сол жағалауы бойынша және оң жағалауы 50 шақырым ішке демилитаризацияланды;
- Оның жалдамалы негізде жарақтанған 100-мыңдық (мың офицер) армия ұстауға ғана құқы болды;
- Жалпыға бірдей әскери міндеттілікке тыйым салынды;
- Әскери және теңіз авиациясын, сүңгуір кеме ұстауға құқы болмады;
- Оны Рейн облысында әскери гарнизон орналастыру құқығынан айырды;
- Германия соғысты тұтандырудың айыптысы деп жарияланды;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1
БIРIНШI ДҮНИЕЖҮЗIЛIК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖӘНЕ ӘЛЕМДІ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕСІ
8
1.1
Әлемді қалпына келтірудегі Версаль-Вашингтон жүйесі
8
1.2
Дағдарыс қарсаңындағы бейбіт келісімдер желісі
14
2
СОҒЫСАРАЛЫҚ КЕЗЕҢДЕГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МЕН БЕЙБІТ ӘЛЕМ ҚҰРУДАҒЫ ПРИНЦИПТЕР
23
2.1
Батыс Еуропа және КСРО елдерiндегі халықаралық қатынастардың дамуы және саяси жүйедегі эволюция
23
2.2
Орталық және Оңтүстiк Шығыс Еуропа елдерiндегі саяси-экономикалық дағдарыс
38
3
ЕКІНШІ ДҮНИЕЖҮЗIЛIК СОҒЫС ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ӘЛЕМДІК ЖАҒДАЙ
45
3.1
Еуропа елдерінің 30-40 жж. саяси өмірі мен оған АҚШ-тың ықпалы
45
3.2
Соғыс қарсаңындағы әлемдік халықаралық дағдарыстың салдары
50
ҚОРЫТЫНДЫ
66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
70
КІРІСПЕ
Қазақстанның қазіргі тәуелсіздік тұрпатындағы көпвекторлы сыртқы саясаты халықаралық қатынас тарихындағы әлемдік жетекші елдер ұстанымының басым болған бағыттарын жете саралай білуді қажет етеді. Осындай әлемдік саясатта белсенді елдері Еуропа және Америка елдерiнiң 1918-1945 жылдар аралығындағы халықаралық қатынастардағы саяси ұстанымын, жалпы осы кездегі мемлекеттердің сыртқы саяси бағыттарының даму ұстанымдарын зерттеу мәселенің өзектілігі болып отыр.
Қазақстандық ғылым саласының қай бағытын алсақ та көш ілгерілеу байқалуда. Бұның барлығы еліміздің сан ғасырлар бойы ата-бабаларымыз аңсаған тәуелсіздік тұғырына қол жеткізудің арқасында демекпіз. Қазіргі таңда Қазақстан әлемдік қауымдастықтың толыққанды мүшесіне айналып, жылдан жылға халықаралық аренада беделі артуда. Ол ең алдымен еліміздің демократиялық үрдісі дамыған әлем мемлекеттерімен тығыз мемлекетаралық қатынасты орнатуымен байланысты. Бұл біздің ұлттық стратегиялық мақсаттарымызды жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етуге жол ашады. Халықаралық ынтымақтастық және өзара байланыс үрдісінде Қазақстан әлемнің барлық мемлекетермен қоян-қолтық дипломатиялық қарым-қатынастар жасауда.
Соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар жүйесінің қазiргi заман кезеңiндегi iргелi өзгерiстердiң мазмұнына, оның iшiнде экономикалық-әлеуметтiк және саяси дамуға тигізген салдарын зерттеу және олардың бүгінгі даму тәжірибесін білу және орынды пайдалану еліміз үшін өте ауадай қажет деп санаймыз. Осы қырынан да дипломдық жұмыстың арқау етіп отырған мәселесіне көңіл бөлетін болсақ, оның өте маңызды екендігін тағы да бір аңғарамыз.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуын Еуропа халықтары тыныштық өмірге оралу жөніндегі үмітпен қарсы алғаны белгілі. Бірақ соғыстан кейін бейбіт өмірге өту жеңімпаздар үшін де, жеңілген елдер үшін де қиын да ұзақ процесс болып шықты. Соғыс көптеген елдерді жұтатты. Еуропадағы соғыстан бұрынғы экономикалык, саяси жүйелерді күйретті. Алда халықаралық деңгейде күштердің жаңа арақатынастарын реттеу, халықаралық қатынастар жүйесін құру, жеңген және жеңілген елдер арасындағы қалыптасқан қатынастарды бекіту міндеттері тұрды. Бұл маңызды мәселелер соғыстан кейінгі бейбіт реттеулер барысында шешімін тапты.
Соғыс және экономикалық қирау саяси дағдарыстар мен революциялық процестерге әкеліп соқтырды. Еуропа революцияларының басы Ресейдегі 1917 ж. Ақпан және Қазан революциялары болды
Жеңімпаз елдер -- Ұлыбритания, Франция, Италия, АҚШ, Жапонияда революция болған жоқ, бұл елдер үшін революция уақыты өтіп кеткен еді.
Революция Ресейде және жеңіліс тапқан елдер -- Австро-Венгрияда, Түркияда болды. Бұл елдерде шешімін таппаған мәселелер жеткілікті болатын. Соғыстың басты салдарларының бірі -- ол күйреген Австро-Венгрия, Ресей және Осман империяларының негіздерінде жаңа мемлекеттердің құрылуы болды.
Бұқара және бұқаралық қозғалыстар ғасыры -- басталған жаңа дәуірдің маңызды ерекшеліктерінің бірін осылай атауға болады. Жалпыға бірдей сайлау құқы мен демократиялық бостандықтар жүйелерінің дамуы орасан көп халық бұқарасының бұрын болып көрмеген кең көлемде саяси өмір мен саяси күреске араласуына мүмкіндік туғызды. Қоғамдық процестерге сол кездің өзінде бұқара ғасыры, тобырлар ғасыры деген айдар тағылған болатын. Қалың халық бұқарасының ұйымдасқан немесе стихиялық түрдегі саяси-әлеуметтік қозғалыстарға қатысуы, әрине, прогрессивтік құбылыс болды. Бірақ бұл құбылыстың екінші, жағымсыз жақтары бар еді. Саяси және экономикалық сілкіністер жағдайында идея фанатиктері мен алаяқ-саясаткерлердің тобыр билігін пайдаланып кету, халықтың эмоциялық еліктегіш бөлігін кертартпа қозғалыстарға тарту қаупі гөнді.
Мұндай бағыттар үшін Еуропа қоғамында негіздер жеткілікті еді. Соғыс кезіндегі қиыншылықтар мен ауыртпалықтар ондаған миллион адамдарды, ең алдымен қала тұрғындарын -- жұмысшыларды, қызметкерлерді, саудагерлерді, қолөнершілерді, халықтың басқа да әлеуметтік топтардың жұтатып, қайыршылық пен аштыққа соқтырды. Соғыста аман қалып, майданнан оралған солдаттардың жағдайлары да оңай болмады. Еуропа елдерінде халықтың арасында едәуір мөлшерде тапсызданған және қайыршылық күйге түскен адамдар көп болды. Олар теңестіру туралы әлеуметтік демагогияларды, утопиялық идеяларды, ұлттық ерекшелік, ұлтшылдық пен шовинизмнің басқа да шектен тыс ұрандарын қабылдауға аса сезімтал болды. Халықтың бұл маргиналдық топтарын бұзақылық әрекеттерге үгіттеу өте оңай еді. Сондықтан да олар көбінесе солшыл радикалдық немесе оңшыл радикалдық қозғалыстар мен партиялардың әлеуметтік негізіне айналып отырды.
1918 жылы 11 қарашада Франциядағы Компьен орманында Антанта мемлекеттерiнiң талабымен Германия жеңiлгендiгiн мойындап, бiтiмге қол қоюға келiстi. Төрт жылға созылған соғыс аяқталды.
1919 жылы 18 қаңтарда соғыстың қорытындысы шығарылып, жеңген елдер мен Германия және оның одақтастары арасында келiсiмге келу үшiн Париж қаласында халықаралық конференция өз жұмысын бастады. Конференцияға 27 елден делегаттар қатысты. Францияның премьер-министрi Жорж Клемансо, ағылшын премьер-министрi Дэвид Ллойд-Джордж және АҚШ президентi Вудро Вильсон қатысып, басшылық жасады [1, 65 б.].
Париж конференциясының алдында соғыстан кейiнгi халықаралық қатынастағы, әлемдегi өзгерiстердi ескере отырып, дүниенi қайта құру мәселесі тұрды:
- халықаралық қатынастағы өзгерiстердi ескере отырып, жаңа принциптердi қалыптастыру;
- iрi капиталистiк елдер арасындағы дүниежүзiлiк ықпалды реттеу;
- Германия мен Түркияның отарларының тағдырын шешу.
Дипломдық жұмыста сондай-ақ Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi халықаралық қатынастардың, Германиядағы қараша революциясы мен Ресейдегi 1917 жылғы қазан төңкерiсiнiң дүниежүзiлiк әлемге тигiзген әсерi және жаңа қоғамдық-саяси дамулары қарастырылады. 1918 жылғы капитализмнiң тұрақтануы, экономикалық дағдарыс жылдарындағы iрi капиталистiк елдердегi экономикалық-әлеуметтiк өзгерiстер анықталады. Қазiргi заман кезеңiндегi басты оқиғалар - капитализмнiң мемлекеттiк реттеу механизмi, АҚШ-тағы жаңа бағыт саясаты, Италиядағы корпоративтiк-мемлекеттiк жүйе дәрiс барысында кең қамтылады. Франция мен Испания тарихындағы халық майдан кезеңi, Орталық және Оңтүстiк Шығыс Еуропа елдерiндегi жаңа тәуелсiз мемлекеттердiң құрылуы, буржуазиялық саяси партиялардың саясаты көрсетiледi.
Тақырыптың зерттелу деңгейін ескере отырып және ондағы құжаттарды жүйелей келе, диплом жұмысын жазуда төмендегідей мақсат алға қойылды: соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар жүйесін зерделеу, оның ішінде эволюция мен дағдарыс кезеңдеріне тереңірек тоқталу. Осы орайда диплом жұмысының мақсатын жүзеге асыру үшін туындайтын бірқатар міндеттер белгіленді:
- ХХ ғасырдың бiрiншi жартысында болған тарихи процестердегi экономикалық-әлеуметтiк және саяси өзгерiстерге шолу жасау;
- 1918-1945 жылдар аралығындағы революциялық өрлеу кезеңiне тоқталу;
- 1918 жылғы Германиядағы қараша революциясы, оның сипаты, екi соғыс аралығындағы халықаралық қатынастарға сипаттама беру;
- КСРО-ның сыртқы саясатының принциптерi, халықаралық қатынастардың жаңа стратегиясы мен тактикасындағы өзгерiстерге назар аудару;
- ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы капиталистiк қоғамдағы дағдарыс, оның шығу себептерi, буржуазиялық реформа, мемлекеттiк реттеу, жаңа даму моделiн белгілеу;
- мемлекеттiк-монополиялық капитализмнiң жаңа даму үлгiсi фашистiк Италия мен Германиядағы корпоративтiк-монополияның дамуын зерделеу;
- АҚШ-тағы Ф.Рузвельттiң жаңа бағыт саясатын қарастыру;
Аталған тарихи оқиғаларға қатысты соғысаралық кезеңдегі мемлекеттердің саяси ұстанымын талдап, анықтау қазіргі заман және халықаралық қатынастар тарихы үшін маңызды болып табылады. Осы кезеңдегі мемлекеттердің сыртқы саясатын зерттеу арқылы қарама-қайшылыққа толы әлемнің және халықаралық қатынастар дамуының негізгі ұстанымдарын да бағамдауға болады. Сонымен қатар, әлемдік саясаттағы онды-солды тануда демократиялық даму мен нарықтық экономиканың іргесін қалаудың жолына түскен Қазақстан үшін, саяси және демократиялық дамудың тәжірибесі мен дәстүрлеріне бай, қазіргі заманға сай қуатты экономикалық негіздегі мемлекеттердің дипломатия тарихына да назар салудың маңызы зор.
Жұмыстың методологиялық негізі. ХХ ғасырдағы Еуропа, Америка, КСРО тарихнамасында үрдіс болған тарихты салалы қарастырудың методологиялық ұстанымын басшылыққа ала отырып, мәселені халықаралық қатынас саласына қатысты нысаналар негізінде өркениетті талаптар деңгейінде бағамдаудың теориялық-танымдық үрдісі бітіру жұмысы барысында қадағаланып, тұрақты зерттеу бағдарына алынды.
Дипломдық жұмысының деректік негізіне алынған құжаттар қорын үш топқа бөліп қарастыруға болады. Олар - құжаттық деректер, саяси қайраткерлердің мемуарлық шығармалары және мерзімді баспасөз материалдары болып табылады.
Құжаттық деректер негізін соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар тарихын бейнелейтін А.А.Громыко және Л.Ф.Ильичевтің басшылығымен жинақталып, басылған құжаттар мен материалдардың жинағын атауға болады. Онда халықаралық келісімдердің мәтіні мен дипломатиялық мәлімдемелер берілген.
Тақырыптың зерттелуі уақыт сынынан өткен қазіргі заман тарихының мәселелері ауқымында қаралатын мемлекеттердің сыртқы саясатындағы ұстанымдар талдауларға негіз жасаған тарихшы, саясаттанушы, дипломаттардың назарынан тыс қалған емес.
1918-1945 жылдар аралығындағы мемлекеттердің дипломатиялық қызметі мен сыртқы саясатын зерттеуге бағытталған ғылыми еңбектерге - А.Космачтың, В.С.Кошелевтің, М.А.Краснованың, Н.П. Комолованың, Н.В.Сивачевтің, Е.Д. Языковтың еңбектерін атауға болады.
Сондай-ақ отандық Н. Мұқаметханұлы, Ғ. Жұматай, Ж. Медетханов, Т. Дәуірбаева, Г.К. Көкебаева, С.М. Мәшімбаев, К.Ізтілеуов, О.С.Сорока-Цюпа, В.П.Смирнов, А.И. Строганов, Г.Д.Сүгірбаева, А.Р. Әліпбаев, А.М. Сманова сынды тарихшы-ғалымдар ХХ ғасырдың бiрiншi жартысындағы болған тарихи процесстердегi экономикалық-әлеуметтiк және саяси өзгерiстерге тоқталады. Жеке капиталистiк елдердiң тарихына талдау жасалып, капитализмнiң дамуындағы өзгерiстерге толық сараптама жасайды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми сараптамалық деңгейін мазмұндандыруда қолданыстық үлесі ауқымды болған зерттеу еңбектерінің қарастырылуы бүгінгі тарихты жазудың барысындағы өлшемдерге бағынды.
Аталған деректік материалдар соғысаралық кезеңіндегі халықаралық қатынастар жүйесіндегі басым бағыттар тарихын зерттеуге негіз болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 БIРIНШI ДҮНИЕЖҮЗIЛIК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖӘНЕ ӘЛЕМДІ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕСІ
1.1 Әлемді қалпына келтірудегі Версаль-Вашингтон жүйесі
Ірi державалық елдер Париж конференциясында өз мүдделерiне ыңғайлы шешім қабылдау үшiн күрес жүргiздi. АҚШ-тың конференциядағы негiзгi мақсаты дүниежүзiлiк әлемде өзiнiң үстемдiгiн қалыптастыру болды. Бiрақ бұған Париж конференциясында Франция мен Англия басшылары қарсылық жасады. АҚШ-тың мұндай саясат жүргiзуiне оның бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi экономикалық дамуы негiз болды. Соғыстан кейiн Франция мен Англияның экономикасы күйзелiске ұшырап, экономикалық даму жағынан АҚШ-тан артта қалды. Соғыстың ауыртпалығын Франция мен Англия көтердi. АҚШ соғысқа тек 1918 жылы ғана кiрiстi. Соғыста АҚШ-тың 50 мың адамы өлiп, 230 мың адам жараланған. Соғыс жылдарында АҚШ соғыс өнеркәсiбi 335 млрд. доллар таза пайда келтiрдi.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн АҚШ дүниежүзiнде қаржы саласында толық үстемдiк алды. Шетелдердегі инвестициясы өсіп, Канада мен Латын Америка елдерiнде 7 млрд. доллар, Еуропа елдерiнде 18 млрд. долларға жеттi. АҚШ президентi В. Вильсон: Дүниежүзiне кiм көп ақша берсе, сол ел әлемде билiк жүргiзуi қажет - деген болатын [2, 121 б.]. Сөйтiп, АҚШ дүниежүзiлiк үстемдiк жасау үшiн күрес жүргiздi. Бұл саясатты iс жүзiне асыру үшiн АҚШ президентi Париж конференциясына 14 пункттен тұратын бағдарламасын әкелдi. Бағдарламаның мазмұны төмендегiдей болды:
- Антанта елдерiнiң арасындағы жасырын келiсiмдерден бас тарту;
- дүниежүзiлiк мұхиттар мен теңiздерде еркiн жүзу;
- барлық кедендiк кедергiлердi жойып, халықаралық ашық есiк және ашық қол принципiн сақтау;
- отар елдердiң мәселесiн әдiлеттi шешу;
- қару-жарақты қысқарту;
- Германиямен және оның одақтастарымен әдiлеттi келiсiмдер жүргiзу;
- дүниежүзiлiк дау-жанжал мәселелердi бейбiт жолмен шешу үшiн халықаралық ұйым - Ұлттар Лигасын құру.
Париж конференциясында АҚШ Президентi В.Вильсонның бейбiтшілік сүйгiш саясатын бiлдiрген 14 пункттен құрылған бағдарламасына Франция мен Англия басшылары қарсы шықты.
14 пункттен тұратын бағдарламаның мазмұнынан АҚШ-тың экспанциялық саясаты анық көрiндi. Бұл бағдарламадағы АҚШ саясатының мәнi дүниежүзiлiк әлемде үстемдiк жүргiзу екенін түсiнiп, Франция мен Англия Париж конференциясында АҚШ саясатын әшкерелеп, Вильсонның бағдарламасын қабылдамады. Бiрақ оның Ұлттар Лигасын құру бағдарламасын Клемансо мен Ллойд-Джордж қолдап, халықаралық қатынастағы дау-жанжал мәселелердi шешуде айтарлықтай рөл атқаратын ұйым құруға келiстi.
Соғыстың қорытындысын баянды ету үшiн жеңген елдер Париж конференциясында Германия және оның одақтастарымен келiссөздер жүргiзуге кiрiстi. Париж қаласындағы Версаль сарайында Германия мен жеңген елдер арасында келiссөздер басталды.
Бұл келiссөздер барысында Германияның жер мәселесi қаралды. 1870-1871 жылғы Франция-Пруссия соғысында Германияға берiлген Эльзас және Лотарингия Францияға қайтарылды. Саар облысы 15 жылға Ұлттар Лигасының қарауына берiлдi. Польшаның батыс жерi Померания мен Познань қайтарылды. Данциг (Гданьск) қаласы ерiктi қала ретiнде Ұлттар Лигасына басқаруға берiлдi. Бельгия Эйпен және Мальмеди аудандарын қайтарып алды. Данияға Шлезвиг қайтарылды. Версаль бiтiмi бойынша Германия жерінің 81 бөлiгiнен айырылды.
Екiншiден, Рейн өзенiнiң сол жақ жағалауы түгелдей 15 жылға одақтастар әскерлерiнiң бақылауына өттi. Германия Рейн өзенi бойынан өз әскерлерiн әкетуге келiстi. Германияға 100 мың әскер ұстауға рұқсат берiлдi. Германия өзiнiң соғыс-теңiз флотынан айырылды.
Үшiншiден, Версаль келiсiмінде Германияның соғыс шығындарын өтеу (репарация) мәселесi қаралды. Бұл мәселенi шешу үшiн репарациялық комиссия құрылып, 1921 жылы аталмыш комиссияның шешiмiмен Германия 226 млрд. марка төлеу керек болды. 1921 жылы мамыр айында Германия 132 млрд. марка төлейтiн болып келiстi. Репарациялық төлемнiң 52%-ын Франция, 22%-ын Англия, Италия - 10%, Бельгия - 8%-ын алатын болды.
Төртiншiден, Германияның отарлары туралы мәселе қаралды. Африкадағы Германияның отарлары Танганьика, Тогоның батысы және Камерунның бiр бөлiгi Англияға берiлдi. Намибия - Британияның доминионы Оңтүстiк Африка Одағына өттi. Тогоның шығыс бөлiгi, Камерунның көп бөлiгi және Руанди, Берунди Францияға берiлдi. Германияның Тынық мұхиттағы отарлары Жапония мен Англияға өттi. Мариан, Каролин және Маршалл аралдары Жапонияға берiлдi. Қытайдағы Шаньдун түбегi Жапонияға қайырылды. Австралия мен Жаңа Зеландияға Жаңа Гвинейдiң шығыс бөлiгi, архипелаг Самоа берiлдi.
1919-1920 жылдардағы Германия және оның одақтастарымен болған келiссөздер Еуропа мен Азия картасына көптеген өзгерiстер әкелдi.
Бiрiншiден, Еуропадағы Австро-Венгрия империясы құлады. Париж конференциясында Антанта елдерi тәуелсiздiк алған Чехословакия, Польша, СХС (Серб, Хорват және Словен) корольдiгiн мойындады. Жер өзгерiстерiн бекiттi. Истрия түбегінде Триест қаласы, Оңтүстiк Тироль Италияға берiлдi. Батыс Белоруссия мен Батыс Украина Польшаға, Трансильвания және Буковина Румынияға тиiстi болды.
Екiншiден, 1919 жылы қарашаның 27 күнi Болгария мен жеңген елдер арасында Нейя келiсiмi болды. Батыс Франция Грецияға берiлiп, Эгей теңiзiне Болгария шыға алмайтын болды. 2566 кв. км жер Югославия (СХС) корольдiгiне қайтарылды. Болгария 2 млрд. 250 млн. марка репарация төлейтiн болды. 1919 жылы 10 қыркүйекте Сен-Жерменде Австриямен келiсiмге қол қойылды. 84 мың км2 жерi 6,7 млн халқымен Австрия Республикасы құрылды. Келiсiм бойынша Австрияның Германияға және басқа елге бiрiгуіне тыйым салынды. 1919 жылы наурыз айында Венгрия мен Трианон келiсiмi жасалды. Бұл келiсiм бойынша Венгрия Австрияны мойындады. Румынияға Трансильвания мен Баната берiлдi. Хорватия - Югославияға, Словакия және Закарпат Украинасы - Чехословакияға берiлдi. 1920 жылы 10 тамызда Севр қаласында Түрiк мемлекетiмен келiсiмге қол қойылды. Түрiк Республикасының жерi Кiшi Азия бөлiгi мен Стамбул қаласы және Фосфор бұғазымен шектелдi. Измир қаласы Грецияға өттi. Шығыс Араб елдерiндегi Палестина, Трансиордания және Ирак Англияға, Сирия мен Ливан Францияға берiлдi. Батыс Армения жерi түрiктердiң мандаттық билiгiнде қалды. Күрдістан - түрiктерге берiлдi. Фосфор мен Дарданелл ұлы державалардың халықаралық комиссиясының бақылауында қалды.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi Версаль және басқа бiтiмдер жүйесi халықаралық қатынастағы жаңа саясат империалистiк елдер арасындағы қатынастардың жаңа бағытта дамуына әкелдi. Жаңа халықаралық жүйенiң ерекшелiктерi:
1. Империалистiк елдер арасындағы қайшылықтарды келiссөздер арқылы шешуге келiстi;
2. Қару-жарақты қысқарту;
3. Халықаралық ұйым Ұлттар Лигасы құрылды;
4. Версаль бiтiмi империалистiк елдердiң агрессиялық саясатын тежедi;
5. Кеңестiк Ресейге қарсы Санитарлық кардон саясатын ұстады.
6. Батыс Еуропа елдерi ХХ ғасырдың 20-жылдарында Кеңес Одағын елшiлiк негiзде мойындауға мәжбүр болды;
7. Халықаралық қатынаста жаңа Кеңес Одағының сыртқы саясаты қалыптасып, жаңа халықаралық қатынасқа өзгерiстер әкелдi.
Версаль келiсiмiнiң барысында АҚШ үкiметiнiң саясаты жеңiлiс тапты, бiрақ АҚШ өзiнiң дүниежүзiн билеу саясатынан бас тартпай, Вашингтон конференциясын шақырды.
ХХ ғасырдың 20-жылдарында АҚШ Версаль бiтiмiнiң қайта қаралуын талап ете бастады. АҚШ-тың ойы Париж конференциясында сыртқы саясаттың жеңiлiс табуы, жаңадан Батыс Еуропа елдерiн өзiнiң билеу саясатын жүзеге асыруға көндiру болды.
АҚШ үкiметiнiң тiкелей ұсынысымен 1921 жылы 12 қарашада бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстың аяқталуының үш жылдығына орай Вашингтон конференциясы ашылды. Конференция жұмысына тоғыз ел - АҚШ, Англия, Франция, Жапония, Италия, Бельгия, Голландия (Нидерланды), Португалия және Қытай қатысты. Конференцияны ашуда сөз сөйлеген АҚШ президентi Гардинг салтанатты түрде: Бiз дүниежүзiнде бейбiтшiлiк пен тұрақтылықты орнату үшiн бас қосып отырмыз - дедi [3, 87 б.]. Америка Құрама Штаттарының конференциядағы ұсыныстары мен мақсаты қандай болды?
Бiрiншiден, Қытайдағы Жапонияның ықпалын әлсiрету; екiншiден, Англияның әлемдiк мұхиттар мен теңiздердегi үстемдiгiн әлсiрету; үшiншiден, Тынық мұхит аралдарында мандаттық статускво құқықтарының сақталуын бақылау. Вашингтон конференциясы 1922 жылы 6 ақпанда аяқталды. Вашингтон конференциясының барысында АҚШ өзiнiң дүние жүзiндегі қаржылық үстемдiгiн пайдаланып, өзiнiң негiзгi қарсыластарын көндiрді де, дүниежүзiлiк билеу саясатын жүргiзуге жол ашты.
1922 жылдың 6 ақпанында тоғыз держава келiсiмiне қол қойылды. Мұнда Қытай елiнiң егемендiгi мен жер тұтастығы екі жүзділікпен жарияланып, ашық есiк және тепе-тең қатынас принципi ұсынылды.
АҚШ-тың ашық есiк саясаты 1899 жылы жарияланған болатын, ол Вашингтон конференциясында 1922 жылы жүзеге асты. Бұл саясаттың негiзгi мақсаты Қытайдағы Жапонияның ықпалын әлсiрету едi. Сөйтiп, тоғыздық келiсiм барысында Жапония Қытай экономикасына салып отырған заем және несиеден, сондай-ақ Маньжуриядағы салып жатқан темiр жол құрылысынан бас тартты. Қытайдағы кеңесшiлерiн кейiн шақырып алды. Сонымен қатар, Шаньдун түбегiн де Қытайға қайтарды. Сөйтiп, Жапония Қытайдағы беделiнен айырылды.
Екiншiден, конференцияда бес ел келiсiмiне қол қойылды. Соғыс-теңiз қару-жарақтарын қысқарту туралы мәселе бойынша сөз сөйлеген АҚШ-тың мемлекеттiк хатшысы Чарльз Эванс Хьюз мынадай ұсыныстар жасады: жоғары тоннаждағы линкор соғыс кемелерiн жасауды тоқтата тұру; ескi соғыс кемелерiн жою; ұлы держава елдері арасындағы соғыс-теңiз кемелерiнiң арақатынасын реттеу. АҚШ-тың негiзгi ойы жаңадан соғыс-теңiз кемелерiн жасап, Англияның әлемдiк сулардағы үстемдiгiн әлсiрету болатын. Конференциядағы бес ел келiсiмiне сәйкес елдер 35 мың тонналық кеме жасаудан бас тартты. Бұл келiсiмге - АҚШ, Англия, Жапония, Франция және Италия қол қойды. Кеме жасаудағы үлес салмағы АҚШ - 5, Англия - 5, Жапония - 3, Франция - 1,75, Италия - 1,75 болып пропорциялық түрде белгiлендi. 575 мың т. линкор жасау - АҚШ және Англия үлесіне, 315 мың т. линкор жасау Жапонияға және 175 мың тоннадан Франция мен Италияның үлесіне тиді.
Үшiншiден, Вашингтон конференциясында АҚШ, Англия, Жапония және Франция төрт елдiк келiсiмге қол қойды. Бұл келiсiмде Тынық мұхит аралдарын пайдалану құқықтарын реттеу сөз болды. АҚШ-тың мақсаты Тынық мұхит аралдарындағы Жапонияның беделiн әлсiрету және 1902 жылғы ағылшын-жапон келiсiмiнiң күшiн жою болды. Жапония делегациясы бұл келiсiмнiң жойылуына қарсы тұрды. Ағылшын уәкiлi: Сiздер қорықпаңыздар, бір келiсiмнiң орнына төрт келiсiм қабылданды деп жапондықтарды тыныштандыруға тырысты. Жапон делегациясының уәкiлi: Сiздер бәрiбiр бiздiң келiсiмдi жерге көмдiңіздер деген жауап қайтарды [3, 104 б.].
Еуропа елдерінде соғыстан кейінгі бейбіт өмірге оралу ұзаққа созылды. Бітім жөніндегі келісімдерге қол қойысу, күйреген империялар коқсығында жаңа мемлекеттердің құрылуы, әлеуметтік қозғалыстардың толастауы, кеңеске қарсы басқыншылықтың тоқтатылуы мен Батыстың Кеңестік Ресеймен қарым-қатынастарының қалыпқа келуі тұрақтылыққа жол ашты. Өмірдің қалыпқа түсу процесі басқалардан гөрі жеңімпаз елдерде ертерек байкалды. АҚШ, Англия, Франция, Скандинавия елдері экономикаларын бейбітшілік арнасына бұруды аяқтап, 1929-1933 жж. экономикалық дағдарыстарға дейін созылған экономикалық өрлеу жолына түсті.
Экономиканы қалпына келтірудің ерекшеліктері. Еуропа елдерінің шаруашылық өмірін қалпына келтірудің ең маңызды шарты соғыстан кейінгі инфляцияны ауыздықтау, ұлттық валюталардың, ең алдымен 1924 жылға дейін берекесі кеткен Германия валютасының тұрақтылығын қалпына келтіру болды.
1924 ж. америкалық банкир Дауэс басқарған арнайы халықаралық комитет халықаралық несие-қаржы және сауда қатынастарын қалпына келтірудің стратегиялық жоспарын қабылдады. Жоспардың мазмұны несиелердің көмегімен Германия экономикасын қалпына келтіру болды. Бұл оған Англия, Франция және басқа да елдерге соғыс шығындарын өтеуге, ал оларға өздерінің АҚШ-қа қарыздарынан құтылуға мүмкіндік берді. Капиталдың бұл айналымы валюталардың алтын стандартына көшумен бірігіп, экономиканы қалпына келтірудің алғышартына айналды.
20-жылдары жетекші капиталистік елдердің экономикасында маңызды құрылымдық өзгерістер орын алды, соғыс кезіндегі қираушылықтар қалпына келтіріліп, өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайлар бірсыпыра жақсартылды. Автомобиль, электротехника, химия өнеркәсіптері сияқты жаппай өндіріс салалары алдыңғы қатарға шықты. Жаппай өндірістің жаңа техникалық деңгейі автомобиль конвейері, стандарттау, типтік бөлшектерді кеңінен қолдану, еңбек процесстерінің қарқынын арттыру мақсатымен оларды басқару мен ұйымдастырудың тиімді әдістерінен көрініс тапты. Мұның барлығы еңбек өнімділігін, өндірістің тиімділігі мен табыстылығын арттыруға мүмкіндік берді.
20-жылдардың екінші жартысында барлық капиталистік елдер өндірістің соғыстан бұрынғы деңгейін калпына келтіріп қана қоймай, оны басып озды. Әсірісе АҚШ экономикасы аса жедел дамыды. Соғыстан бұрынғы деңгеймен салыстырғанда халыкаралык сауда үштен бір есе артты. Ол жылдардағы просперити деген американ сөзі экономиканың дағдарыссыз даму дәстүрінің келгеніне сену мен болашаққа үмітпен қараушылықты білдірді.
Капиталистік дүниенің экономикалық дамуы біркелкі болмады. Егер АҚШ, Франция, Германия салыстырмалы тез қарқынмен дамыса, Англия, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Еуропа елдерінің көпшілігі даму қарқыны жөнінде артта қалды.
Капиталистік дүниедегі экономикалық, тұрақтылық берік болмай шықты. Оның ең осал жері 20-жылдардың соңында өсе бастаған тауарларды жаппай өндіру мен халықтың төлем қабілеттілігінің төмендеуі арасындағы айырмашылық болды. Бейнелей айтсақ, 30-жылдары автомобиль конвейерлерінің соңында бұрынғыдай тынымсыз сатып алушылар кезегі артта қалды. Тауарлар өтпей, қоймаларда жиналып, сауда дағдарысы келе жатты. Одан жарнамалар, несие беру, кейін төлеу де сақтай алмады. 1929 ж. 24 қазанында Нью-Йорк фондалық биржасында үрей басталды, жұрттың барлығы өз акцияларын сатуға ұмтылды. Сөйтіп, салыстырмалы гүлдену дәуірі аяқталды. АҚШ-тың соңынан бүкіл капиталистік дүние дүниежүзілік экономикалық дағдарыс тереңіне енді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс Еуропалық қоғамның негіздерін түбімен шайқалтты. Соғыс аяқталған соң ұзамай-ақ шыққан О. Шпенглердің Еуропаның ақыры деген кітабы көп мәселелерде уайымшылдық пен мұраттардың қирағандық көңіл күйіне сәйкес келді. Революциялар, саяси дағдарыстар, халықтың қайыршылануы үкіметтерден, саяси партиялардан жаңа саяси бағытқа түсуді талап етті. Социал-демократиялық партиялар Еуропаның саяси тарихында тұңғыш рет үкімет басқарып, басқа саяси партиялармен билеуші одақтарға енді. Олардың қатарларында 6 млн. аса мүше болды, оларға ондаған миллион сайлаушылар дауыс берді. Социал-демократтардың ықпалының артуына, партиялардың негіздерінің кеңеюіне соғыстан кейін барлық Еуропа елдерінде жалпыға бірдей сайлау құқын енгізу себеп болды. Бұл құқықты соғысқа дейін онымен пайдаланбаған әйелдер де алды.
20-жылдары саяси күресте әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіруші баспасөздің рөлі арта түсті. Радио, кинематограф аса қуатты ақпарат құралдарына айналды, бұқаралық мәдениет, көпшілік қойылымдар мен көрілімдер (хоккей, дансингтер, концерттер т. б.) пайда болды. Қоғамдағы реформашылдық көзқарастардың артып, әлеуметтік қозғалыстардың толастауына халықтық, дағдарыссыз капитализм идеяларын насихаттау әсер етті.
Тұрақтылық пен реформаларға ұмтылушылық тек қалыптасқан дәстүрлі парламент жүйелері бар елдерге (Ұлыбритания, АҚШ, Франция, Скандинавия елдері) ғана тән құбылыс емес еді.
20-жж. демократияландыру, реформалар қоғам өмірінде жұмысшы және демократиялық қозғалыстар маңызды рөл атқаратын, мемлекеттік басшылыққа ықпал етуге және қоғамдағы бүлікшіл күштерге қарсы тұруға қабілетті салиқалы реформашыл орта қалыптасқан жерлерде өтіп жатты. Осал орталық оқиғалардың шиеленіскен жағдайында Италиядағыдай оңшыл экстремистік күштердің, Ресейдегідей солшыл радикалдардың билік басына келуіне тосқауыл қоюға дәрменсіз болып шықты.
Авторитарлық режимдерді орнатуға ұмтылушылық Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Еуропа елдерінде (Венгрия, Болгария, Грекия, Албания) орын алды. Солға және оңға ауытқушылық мемлекеттік құрылыстағы демократиялық жүйелер орнаған елдерде орын алды.
Соғысқа ең соңынан кірісіп және соғыс қимылдары театрларынан қашықта орналасқан АҚШ-тың адам шығыны ең аз болды, оның үстіне соғысқа қатысқан ел бизнестен орасан көп пайда тапты. АҚШ Еуропаға қарыздардан несие берушіге айналып шыға келді. АҚШ жаңа техника мен технологияның саласында таңқаларлықтай табыстарға жетті. Тұңғыш рет Генри Форд енгізген конвейер жүйесі 1913 ж. Мичигандағы автомобиль зауытында машинаны жинау уақытын 14 сағаттан 1,5 сағатқа дейін қысқартуға мүмкіндік берді. Тасқынды өндіріс басқа салаларға да енгізілді. Кіржуғыш машиналарды, тоңазытқыштарды, фотоаппараттарды, радиоқабылдағыштар мен ойнатқыштарды жаппай шығару басталды. 20-жылдардың соңында әрбір екінші американдықтың радиоқабылдағышы болды. Жолаушылар таситын әуе көлігінің дәуірі басталды. 1927 ж. Чарльз Линдберг монопланмен 33 сағат ішінде Атлант мұхиты арқылы ұшып өтті. Кино актерлері Мэри Пикфорд, Чарли Чаплиндердің атағы әлемге жайылды. Журналистер 20-жылдары әртүрлі - актерлер ғасыры, джаз ғасыры, гүлдену он жылдығы, тағы басқа деп атап, мақтанып жатты.
Шын мәнісінде, АҚШ қарама-қайшылықтар елі болды. Экономикалық дамудың орасан қарқыны, ғылым мен техниканың ең соңғы жаңалықтары, тұрмыстың түгелдей өзгеруі 20-жылдары барып тұрған саяси кертартпалықпен, экономикалық либерализм идеяларының салтанат құруымен, тасмаңдай өзімшілдікпен ұштасып жатты.
Бұл Еуропадағы революциялық оқиғаларға консервативтік-қорғаныс тұрғысынан жауап болды. Бизнес соғыстан бұрынғы қалыптылыққа оралуды, ең алдымен мемлекеттік реттеу мен тәртіптеу шаралары мен кәсіпкерлердің ісіне араласуды жоюды талап етті. АҚШ-тың экономикалық жағдайы мен реформалар және мемлекеттік реттеу үйреншікті әдетке айналған Еуропа елдерінің арасындағы ең негізгі айырмашылық, міне, осында еді.
1.2 Дағдарыс қарсаңындағы бейбіт келісімдер желісі
Бірінші дүниежүзілік соғыстың қорытындысын жеңілген елдермен бейбіт келісімдермен бекіту және соғыстан кейінгі дүниежүзінің құрылым мәселесін шешу үшін жеңген державалар конференция шақырды. Францияның талабымен конференция Парижде өткізілетін болды. Бейбіт конференция Парижде 18 қаңтар 1919 жылы, дәл сол 1871 жылы Германия империясының құрылғаны жарияланған күні өз жұмысын бастады. Конференцияны ашқан француз президенті Пуанкаре салтанатты түрде Германия жөнінде былай деді; Рожденная в несправедливости, она закончила свое существование в бесчестии [2, 11 б.].
Конференцияға 27 елдің өкілдері қатысты. Оның жұмысы ашық дипломатия үлгісі ретінде кең түрде хабарланды. Француз астанасына мыңдаған делегаттар келді. Алайда оның ішінде тағдыры шешілетін Германия өкілдері болған жоқ. Кеңестік Ресей де шақырылмады, қатыспады. Конференция антикеңестік соғыс интервенциясын дайындау жағдайында өтті. Конференция ашылған күні одақтастар Ресейге одақдастардық интервенциясының қажеттілігі жөнінде құжат қабылдады. Конференцияда Орыс мәселесі негізгі мәселенің біріне айналды. Конференцияға 27 мемлекеттің өкілдері қатысқанымен барлық мәселені шешуде жетекші рольді АҚШ призиденті Вудро Вильсон, Англия премьер-министрі Гарольд Ллойд Джордж, Франция премьер-министрі Жорж Клемансо атқарды.
АҚШ Бельгияны қалпына келтіру үшін, Францияға Эльзас пен Лотарингияны қайтару, бейбітшілікті қолдау үшін халықаралық ұйым қажет деп есептеді. Бұл дүниежүзілік қырғынды болдырмауды жақтайтындарға Вильсонның ұсынысы барынша әділ және демократиялық болып көрінді. Шынында да, бұл дүниежүзілік саясатта жаңа ой еді. Алайда, большевиктер Антанта елдерінің құпия келісімдерін жарияланған соң, Вильсон ол туралы білмесе де, оның беделі елдің ішінде түскен болатын. Американдықтардың түсінігінше, олардың солдаттары Европа державаларының құпия мүдделері үшін соғысқандай болып көрінді. Елдің ішінде АҚШ-тың Европа істеріне араласпау, дәстүрлі оқшаулану саясатын қолдағандар көбейді. 1918 жылғы конгресске сайлау кезінде В.Вильсонның оппонеттері - республикандықтар сенатта көп дауысқа ие болды. Президент жасаған халықаралық келісім сенатта бекітілетін болғандықтан, бұл жағдайдың едәуір мәні болды. Дегенмен, АҚШ дүниежүзілік гегемондыққа ұмтылды. Соғыс Құрама Штаттарды орасан байлыққа кеңелтті. Соғыс жылдарында АҚШ Антантаның соғыс арсеналына, азық-түлік пен оқ-дәрінің маңызды көзіне айналды. АҚШ Европа елдеріне 10 млрд.долларға жуық несие берді. Американ капиталистерінің инвестициясы 6,5 млдр.долларды құрады. АҚШ-тың басқарушы топтары дүниежүзілік кредиторлық жағдайын дүниежүзілік үстемдікке жетуге пайдалануға тырысты. АҚШ еуропалық нарық үшін аянбай күресті. Осы мақсатта АҚШ-тың болашақ президенті Г.Гувер басқарған АҚШ азық-түлік әкімшілігі, кейінірек Американ әкімшілік көмегі құрылды. Осылайша американ капиталы ашыққан халықтар мен елдерге көмек ұранымен соғыстан кейінгі дүниежүзінде өз позициясын нығайтуға ұмтылды [3, 147 б.].
Ағылшын дипломатиясы бейбіт конференцияда өз алдына мынадай міндеттерді қойды: қолы жеткен жетістіктерді нығайтып; айырылып қалмау; Кеңестік Ресейді тұншықтыруға қол жеткізу; Францияның Европада, АҚШ-тың дүниежүзінде гегемондығына жол бермеу. Осындай міндеттерді қоя отырып Англия Францияға Эльзас пен Лотарингияның қайтарылуын қолдады. Европада соғыстан кейінгі құрылымдағы басты талабы - қарусыздану арқылы бейбітшілікті қамтамасыз ету және бейбітшілік гаранты ретінде Ұлттар Лигасын құру болды. Конференцияда ағылшын дипломатиясы тәжірибелі саясаткер Ллойд Джордж басқарды.
Л.Джордждың Вильсоннан өзгешелігі оны парламент толық қолдады, 1918 жылғы сайлау ол басқарған коалиция кіретін партия үлкен басымдылықпен жеңіске жетті. Дегенмен Англияның жағдайы мәз емес еді. Британ империясы бұрынғы зор қуатынан айырылды: доминиондары дербестікке ұмтылды, ал Үндістан мен Ирландияға өзін-өзі басқару құқын беруге уәде берілді. Англия дүниежүзілік кредитордан қарыз алушы елге айналды. Экономика әлсіреді, финанс пен сауда құлдырады. Германия тарапынан өзінің әскери-теңіз қуатына қауіпті жойғанмен, Англия тез қарқынмен күш алып келе жатқан Американ флотының күшеюінен сескенді. Ұлыбритания Франция мен Жапонияның қолдауына сүйеніп американдық әскери-теңіз флоты құрылысын тоқтатуды талап етті. Англия премьер-министрі Ллойд Джордж: Великобритания истратит все до последней гинеи, чтобы сохранить превосходство своего флота над флотом Соединенных Штатов или любой другой державы, - деп мәлімдеді [4, 352 б.].
Басқа ұлы державаларға қарағанда бірінші дүниежүзілік соғыс барысында Франция көп зақымданды. Оның басты себебі Франция территориясында соғыс қимылдарының жүруі болып табылады. Франция кредит беруші елден қарыз алушы елге айналды. Францияның ең негізгі қарыз алушы мемлекеті - Ресей өзінің міндеткерліктерінің бәрін жойды.
Ресейдегі ақпан революциясы қарсаңында Франция Германияны бөлшектеу және Рейннің сол жағалауында тәуелсіз неміс мемлекетін құру жөнінде патша үкіметімен құпия келісімге қол қойған болатын. Келісім бойынша Францияға Эльзас пен Лотарингияны қайтарып қана қоймай, Саар көмір бассейні беріліп, оның Германиямен шекарасы Рейнге дейін жылжытатын болды. Кейінірек бұл жоспар толықтырылды. Енді Германияның шығыс шекарасына оның бұрынғы одақтасы Ресейді ауыстыра алатын елдер блогын құру көзделді. Франция Германияға көп мөлшерде репарация салуды талап етті және Осман империясы мұрасының біраз бөлігін алуға ұмтылды.
Бейбіт келісімдерді дайындау президент В.Вильсон 14 пункті негізінде жүргізілді де, яғни құпия келісімдер назарға алынбады. Алайда оның шарттары келіссөздерге қатысушыларға өз ықпалын тигізбей коймады. Оңтүстік тироль, Адриантиканың бүкіл шығыс жағалауын және Кіші Азияның бір бөлігін береміз деген уәдемен Антанта жағына бірінші дүниежүзілік соғысқа кірген Италия өз үлесінің берілуін, ал Румыния Трансильвания, Буковина және Австрия-Венгрия мұрасынан Банатты беруді - 1916 жылы берілген уәденің орындалуын талап етті. Румыния 1918 жылдың өзінде Бессарабианы басып алды. Осындай себептерден Париж бітім конференциясында қызу күрес тумауы мүмкін емес еді. Соғыстың жалғасы бітім деп есептеген тәкаппар, қатал, қайсарлы, 78 жасар Клемансо, өзін келіспеушіліктің батпағына малтыққан Европаны құтқарушы деп сезінген 63 жасар Вильсон, екеуі арасында ымыраластырушы ролін атқаруға мәжбүр болған 56 жасар Ллойд Джордж - бұл үлкен үштік бітіспес айтыста бірте-бірте соғыстан кейінгі дүниенің бейнесін қалыптастырды.
Конференция барысында Вильсон Ұлттар Лигасының жарғысын жасау мен талқылауды кезек күттірмейтін мәселе болуға тиіс емес деп есептеді. АҚШ жаңа ұйымда бейбітшілікті сақтауда шешуші роль атқаруға жанталасты. АҚШ-тың гегемондығына Ұлыбритания, Франция, Жапония барынша қарсы шықты. Олар Ұлттар Лигасының жарғысы қабылданған жағдайда территориялық және қаржылық проблемаларды талқылау қиындайды деп қауіптенді. Мәселен, В.Вильсон төрағалығымен Ұлттар Лигасы бойынша арнайы комиссия құрумен шешілді. Сондай-ақ одақтастар герман отарларының тағдырын және шығыс мәселесін талқылады. Ллойд Джордж Франция, Италия, Жапония және басқа мемлекеттер өкілдерінің қолдауымен бұл жерлерді жеңгендердің арасында бөлуді ұсынды. Алайда В.Вильсон отарларды тез арада бөлуге қарсы шықты. Ол: Мир скажет, что великие державы сперва поделили беззащитные части света, а потом создали союз народов [5, 284 б.], - деп мәлімдеді. Вильсонмен Л.Джодж да, Клемансо да келіспеді. Конференция тұйыққа тірелді. 14 ақпан 1919 жылы Вильсон конференция делегаттарын Ұлттар Лигасының жарғысымен таныстырды.
Теңіз еркіндігі мәселесі қызу талас тудырды. Тек 1919 жылдың сәуірінде компромисстік келісушілікке қол жеткізілді. Осыған сәйкес АҚШ өзінің әскери-теңіз бағдарламасын толық жүзеге асырудан бас тартты, бұл мәселе бойынша бір-бірімен хабарласып отыратын болды. Олар Ұлыбританияның теңіз державасы ретінде ерекше жағдайын мойындады. Ұлыбритания өз тарапынан бейбіт келісімдердің бір бөлімі ретінде Ұлттар Лигасын таныды. Кейінірек Ұлттар Лигасына Монро доктринасын енгізу жөнінде шешім қабылданды. Франция мұны Құрама Штаттар Саар және Рейн облыстарына француздық мүддені мойындаған соң қолдады. Осылайша АҚШ Ұлыбританиядан теңіз еркіндігі принципін, екі держава флоттарының теңдігін тануына қол жеткізе алмады. Бұл АҚШ-тың Париж бейбіт конферециясындағы ірі жеңілісі еді. Лидерлік Лигада және басқа проблемаларды шешуде Ұлыбритания Франция қолына көшті. Ағылшын - американ қатынасы осы негізде күрт шиеленісті.
Париж бейбіт конференциясы репарациялық проблемаларды да шеше алмады. Франция Германияны барынша әлсірету принціпінде репарация мөлшерінің көп болуын талап етті. Ллойд Джорж репарацияны тек соғыс ұрпағының төлегені ғана әділетті деп есептеді. Британ дипломатиясы Еуропада бір мемлекеттің гегемондық жетуіне жол бермейтін. Ал Германия талқандаған соң, Еуропада гегемондыққа үміткер тек Франция ғана еді. Ллойд Джоржды Вильсон қолдады. Вильсонның есептеуінше, әлсіреген Германия репарацияны төлей алмайды, бұл американ кредиторларына нұқсан келтіреді, сондықтан Германияның әлсіреуіне қайткенде жол бермеу керек. Ұзақ пікірталастан соң ерекше репарациялық комиссия құрылды, ол 1921 жылдың 1 мамырына дейін мәселені зерттеп, герман үкіметіне репарациялық талапты ұсынатын болды.
Бейбіт келісімдердің Германиямен жасалатын басқа мәселелері де қызу талас тудырды. Француз дипломатиясы Германияны бөлшектеуді талап етті. Ұлыбритания мен АҚШ бұған қарсы шықты. 1919 жылдың сәуір айында Версаль келісімнің мәтіні дайын болды, герман делегациясы Парижге шақырылды. Герман делегациясын Веймар республикасының сыртқы істер министрі Брокфорд-Рантцау басқарып келді. 7 мамыр 1919 жылы Клемансо оған келісім мәтінін ұсынды. Герман министрінің келісім шарттары бойынша пікірталас туғызу әрекетінен ешнәрсе өнбеді. Герман үкіметі бейбіт келісімнің соғыстың кінәлісі жалғыз Германия деп жарияланған 231-ші бабынан басқасына қол қоюға келісті. Алайда Париж мұны қайтарды. Осындай жағдайда 23 маусым 1919 жылы Ұлттық жиналыс келісімге қол қою жөнінде шешім қабылдады. 28 маусым 1919 жылы Версаль сарайының залында, Сараеводағы принц Фердинандтың өлтірілгеніне бес жыл толған күні Германия өкілдері бейбіт келісімдерге қол қойды. Ол 1919 жылы 9 шілдеде Германияда күшіне енді.
Версаль бітімшарты тарихқа Версаль деген атпен енді және соғыстан кейінгі дүниені реттеудің басты құжаты болып табылады. Келісім-шартына Вильсонның талабымен Ұлттар Лигасының Жарғысы қосылды.
Версаль бітімшарттары бойынша: Келісімге сәйкес Германия өз территориясының 18 және 112 бөлігінен айырылды. Мұның өзі дүниежүзілік аренада өз орны бар алдыңғы қатарлы Германия мемлекетінің мүшкіл халге түскенін көрсетеді.
- Францияға Эльзас, Лотарингия қайтарылды;
- Эйпен, Мальмеди және Моренэ плебисциттен кейін Бельгияға өтті;
- Солтүстік Шлизвиг бұл да плебисциттен кейін Данияға берілді;
- Германия Польша мен Чехословакияның тәуелсіздігін мойындады;
- Польша Померания, Познаньнің кейбір аудандарын, Пруссияның Батыс, Шығысының, мұнан басқа жоғарғы Силезияның біраз бөлігін иемденді;
- Данциг (Гданьск) қаласы өзіне жақын жатқан территорияларымен бірге Ұлттар Лигасына қарасты ерікті қалаға айналды. Ол Польшаның кедендік шекарасына қосылды. Данциг коридоры аталған територия Шығыс Пруссияны Германиядан бөліп тұрды;
- Германия Люксембургтың тәуелсіздігін таныды;
- Австрияның тәуелсіздігін барынша құрметтеуге міндеттенді;
- Мемель (Клайпеда) және оған жақын жатқан аудандар Ұлттар Лигасының бақылауына өтті (1923 жылдан Литва құрамына енген);
- Саар көмір бассейні Францияның меншігіне толық өтті;
- Саар облысының өзін Ұлттар Лигасы 15 жыл басқаратын болды;
Германияда монополистік капитал сақталғанымен, ол мемлекет ретінде көптеген құқықтарынан айырылды. Версаль шарты Германияны қарусыздандыруды көздеді:
- Германия территориясындағы Рейн өзенінің сол жағалауы бойынша және оң жағалауы 50 шақырым ішке демилитаризацияланды;
- Оның жалдамалы негізде жарақтанған 100-мыңдық (мың офицер) армия ұстауға ғана құқы болды;
- Жалпыға бірдей әскери міндеттілікке тыйым салынды;
- Әскери және теңіз авиациясын, сүңгуір кеме ұстауға құқы болмады;
- Оны Рейн облысында әскери гарнизон орналастыру құқығынан айырды;
- Германия соғысты тұтандырудың айыптысы деп жарияланды;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz