ӘЛЕМ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНДАҒЫ АЗЫҚ - ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ МӘСЕЛЕСІ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Биотехнология және генетикалық модификацияланған организмдерді дамытуды құқықтық реттеу

Мазмұны

КІРІСПЕ

1 ГЕНЕТИКАЛЫҚ МОДИФИКАЦИЯЛАНҒАН ОРГАНИЗМДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Жасанды жолмен өзгертілген организмдердің пайда болуы
1.2 ГМО-өнімдерінің жағымсыз жақтары

2 БИОТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ГЕНЕТИКАЛЫҚ МОДИФИКАЦИЯ-ЛАНҒАН ОРГАНИЗМДЕРДІ ДАМЫТУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Азық-түлік қауіпсіздігі мәселесінің құқықтық негіздері
2.2 Генетикалық модификацияланған организмдерді дамытудың Қазақстандық заңнамада көрініс табуы

3 ӘЛЕМ ҚАУЫМДАСТЫҒЫНДАҒЫ АЗЫҚ-ТҮЛІК ҚАУІПСІЗДІГІ МӘСЕЛЕСІ
3.1 Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі негізгі қиыншылықтар
3.2 Генетикалық модификацияланған организмдерді дамыту және азық-түлік қауіпсіздін қамтамасыз ету шаралары

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
3

5
5
7

10
10

15

19

19

20

25
27

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезде азық-түлікпен қамтамасыз етудің қауіпсіздігі дүние жүзі бойынша өте күрделі өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Сауда-саттықтың жаһандануы салдарынан өзімізде өндірілетін және шет мемлекеттерінен әкелінетін азық-түліктің қауіптілігі күшейіп жатқаны бәрімізге мәлім. Мысалы, сиырдың құтырық, аусыл аурулары, шошқаның африкалық оба ауруы, құс тұмауы сияқты індеттер азық-түліктер импортталған елдерден келіп таралуы әбден мүмкін. Мал өнімінен өндірілген азық-түліктер ауру туғызатын, тұтынушыларға түрлі зиян келтіретін патогендердің көзі болып саналады. Ал біздің елде арнайы осы мәселені шешетін заңның жоқтың қасы болып отыр.
Санитарлық қауіпсіздікті бақылау түрлі шаруашылықтардың жағдайы мен қоршаған ортаның тазалығын қарастырудан басталады. Тұтынушыға азық-түлік арқылы жұғатын аурулардан сақтау үшін малдарды өсіру, мал азығын өндіру, малды қасаптау, еттерін сақтау, сату, кулинариялық өңдеу, өнімді бөлшектеп орап тұтынушыға жеткізу сияқты көптеген өндіріс сатыларының бақылауының қатаң болуы өте маңызды мәселе. Сондықтан өндірістің барлық сатыларында жұмыс атқаратын адамдарға ерекше жауапкершілік жүктеледі. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында азықтың бактериялық, микологиялық және паразитарлық тазалығын бақылауға, оның құрамындағы диоксиндердің, гормондардың мөлшерін анықтауға арналған зерттеулерді кеңейту мен тереңдету жоспарланған.
Әлемдік нарықта туындаған азық-түлік дағдарысы мен оның салдары қайта өңдеу өнеркәсібінің маңыздылығын бұрынғыдан да арттыра түсті. Ал азық-түлік қауіпсіздігі мәселесі дүниежүзілік экономикалық саясаттың күнделікті талқысына айналды. Азық-түлік тапшылығын сезіне бастағаннан-ақ әлемнің барлық елдері бұл салаға мемлекет тарапынан жасалатын қолдауды күшейтіп, саяси маңызы зор өзгерістер жасады. Әсіресе, өндіріс көлемін арттыру, ішкі азық-түлік нарығын тұрақтандыру сияқты мәселелерге ерекше мән беріп отыр.
Ал біздің елде арнайы осы мәселені шешетін заңның жоқтың қасы болып отыр. Осыған орай, біз де әлемдік азық-түлік нарығындағы жағдайға байланысты қайта өңдеу өнеркәсібі саласындағы күрделі мәселелерді қайта қарап, заман талабына сай стратегиялық бағыттарына жаңа қырынан келіп, заңдарымызға өзгерістер енгізуіміз қажет.
Бұрын жасалып, қазір жүзеге асырылып жатқан мемлекеттік аграрлық саясатты жалғастыра отырып, біз оны еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететіндей құқықтық жаңа мазмұнмен толықтыруға тиіспіз.
1996 жылы 13 қарашада әлемдік азық-түлік қауіпсіздігі бойынша Рим декларациясы қабылданды. Бұл декларация әрбір ел халқын қауіпсіз әрі жеткілікті азық-түлікпен қамтамасыз етуге, денсаулықтарын сақтауға, ұлттық азық-түлік жүйесін қалыптастыруға шақырады. Әлемдік азық-түлік қауіпсіздігі бойынша Рим декларациясында кез келген мемлекеттің негізгі міндеті адамның денсаулығына қауіп төндірмейтін азық-түлікпен қамтамсыз етіліп, тапшылықтың алдын алу болып табылады [1].
Қазіргі кезеңде азық-түлік қауіпсіздігі деген ұғым екі мағынада қолданылып жүр. Біріншісі, азық-түліктің жетіспеушілігі туралы да, ал екіншісі, азық-түлік өнімдерінің сапасына қатысты, яғни адам ағзасына тигізетін зиянды әсері жайлы түсінік болып табылады. Басқаша айтқанда, біріншісі, экономикалық қорларды басқару, реттеуге қатысты болса, екіншісі тікелей сапалық басқаруға қатысты ұғымдар. Біз екінші ұғым төңірегінде сөз қозғамақпыз. Азық-түлікті қауіпсіздігі дегеніміз сыртқы және ішкі жағдайларға қарамастан, тамақтанудың физиологиялық нормаларына сәйкес халықтың тамақ өнімдеріне деген қажеттерін қанағаттандыратын тиісті ресурстармен, әлеуетпен және кепілдіктермен қамтамасыз етілген экономиканың, соның ішінде оның агроөнеркәсіптік кешенінің жай-күйі [2].
ҚР-ның Ұлттық қауіпсіздігі туралы заңында, азық-түлік қауіпсіздігі - экономиканың, соның ішінде агроөнеркәсіптік кешеннің мемлекет халықтың азық-түлік тағамдары мен ауыз суға деген құқығы мен қажеттілігін тұлғаның физикалық және әлеуметтік дамуы, тұрғын халықтың денсаулығы мен ұдайы өсуін қамтамасыз ету үшін жеткілікті физиологиялық тұтыну нормаларында көзделген сан мен сапада қамтамасыз етуге қабілетті жай-күйі [3].
Курстық жұмыстың мақсаты - биотехнология және генетикалық модификацияланған организмдерді дамытуды құқықтық реттеу мәселелерін талқылау. Осыған байланысты мынадай міндеттерді алдыма қойдым:
- генетикалық модификацияланған организмдер туралы жалпы түсінік беру;
- жасанды жолмен өзгертілген организмдердің пайда болуын зерттеу;
- ГМО-өнімдерінің жағымсыз жақтарын талдау;
- биотехнология және генетикалық модификация-ланған организмдерді дамытуды құқықтық реттеу мәселелерін зерделеу;
- азық-түлік қауіпсіздігі мәселесінің құқықтық негіздеріне сараптама жасау;
- генетикалық модификацияланған организмдерді дамытудың Қазақстандық заңнамада көрініс табуын қарастыру;
- әлем қауымдастығындағы азық-түлік қауіпсіздігі мәселесін баяндау;
- азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі негізгі қиыншылықтармен танысу;
- генетикалық модификацияланған организмдерді дамыту және азық-түлік қауіпсіздін қамтамасыз ету шараларын анықтау.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ГЕНЕТИКАЛЫҚ МОДИФИКАЦИЯЛАНҒАН ОРГАНИЗМДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Жасанды жолмен өзгертілген организмдердің пайда болуы

Трансгендер -- генетикалық материалы жасанды жолмен өзгертілген организмдер. Ең алғаш рет 1973 жылы американдық ғалымдар ішек таяқшасының гендік- модификацияланған түрін алған. Бүгінде гендік-модификацияланған организмдер тек өсімдіктер мен жануарлар емес, сонымен қатар бактериялар болып табылады. 1978 жылы ең алғаш рет трансгенді адам инсулині алынды, гендік-модификация технологиясы фармацевтикада дәрілік препараттар өндіру үшін кеңінен қолданыла бастады. 1985 жылы ең алғашқы ГМ-өсімдік - темекі алынды. Соңғы жылдары дүние жүзінде гендік модификацияға ұшыратылған организмдер тамақ өнеркәсібінде, ауыл шаруашылығында, ғылыми зерттеулер үшін және медицинада кеңінен қолданыла бастады.
Соңғы мәліметтерден мемлекеттер мен континенттер бойынша ГМО таралу дәрежесі: Африка континенті түгел қамтылған (кейбір ең кедей мемлекеттері ГМО өнімдерін әкелуге 8 жылдан бері тиым салып отыр). АҚШ пен Канада: тағам өнімдерінде ГМО қолданғандығы туралы маркировка міндетті емес. Американың дәрілік заттар мен тағам өнімдерін бақылау бойынша федералдық әкімділігі (FDA) трансгендерді қолдануға, соның ішінде медициналық мақсаттар үшін, рұхсат беріп отыр. Еуроодақ: Тағам өнімдерінің қауіпсіздігі бойынша Еуропалық басқарушы ұйымының тұжырымына сүйенсек - генетикалық модификацияланған жануарлардың еті мен сүтін тағамға пайдалану қауіпсіз. Бірақ еуропа елдерінің бір бөлігі генетикалық модификацияланған организмдерден бас тарту жолына түсіп отыр. Мысалы, Австрия ГМО толық бас тартып отырған мемлекет, мұнда трансгенді өсімдіктерді өсіруге де тиым салынған. Осындай заң Греция, Польша және Швейцарияда қабылданған. Испания мен еуропаның басқа көптеген елдерінде өздерін ГМО өнімдерінен бос, еркін екенін жариялап отырған аудандары бар. Австралия және Жаңа Зеландия: ГМО өнімдерінен бос, еркін бірнеше аймақ бар, оларды өсіруге рұхсат етілген және одан өндірілген тағамға маркировка қойылмайды.
Ал Қазақстанда осы мәселе қандай шешімін тапты?
Бұған елімізде трансгендік организмдерді анықтайтын арнайы лабораторияның жоқтығы себеп болып отыр. Егер жоғарыда аталған заң жобасы қабылданса, елімізде құрамында ГМО-сы бар балалар тағамы, өндіріске қажетті қоспаларды дайындауға, импорт пен экспортқа түбгейлі тыйым салынады. Қазақстанға тек мемлекеттік тіркеуден өткен ГМО-сы бар азық-түліктер ғана кіргізіледі. Мемлекеттік тіркеуден өту үшін ғылыми дәйегі бар дәлелдемелер келтіріліп, ГМО қауіптілігі жан-жақты сарапқа салынуы тиіс. Дәлелдемелер мен арнайы сараптамалық құжатты импорттаушы немесе өндіруші ұсынуы тиіс. Елімізде өндірушінің өнімі түбегейлі тексерістен өткізілуі тиіс. Алайда адам ағзасы ГМО құрамының зияндылығы бар-жоғын қадағалайтын лабораторияның жоқтығы бұл істе қолды байлауы мүмкін дейді мамандар. Дегенмен әр мәселенің оң және теріс жақтары болады.
Гендік модификацияланған өсімдіктерді химиялық улар: гербицид, пестицид, инсектицидтерді және химиялық тыңайтқыштарды қолданбай-ақ өсіруге болады. Себебі, бұл организмдер құрғақшылыққа, суыққа шыдамды және зиянкестер олардың өнімділігіне әсер ете алмайды. Егер адамзат бүгінде ГМ- организмдерді өсіруден бас тартса, онда пестицидтер, гербицидтер және басқа улы химикаттарға қайта оралуға тура келеді.
Бұрынғы Кеңес дәуірі кезінде азық-түлік бағдарламаларын жоспардан тыс орындау мақсатында егіс алқаптарына, бау-бақшаларға улы дәрілер: пестицидтер ешғандай бақылаусыз себілген. Оның салдарынан топырақ улы химикаттармен ластанған, топырақта өскен жеміс-жидектерде тыңайтқыштар мен пестицидтердің мөлшері артып, тұтынған халық арасында улану жағдайлары көбейіп кеткен және өзекті мәселеге айналған. ГМО тыңайтқышсыз жоғары өнім бере алады.
Гендік инженерия медицина, ауылшаруашылығы салаларында пайдалануға өте тиімді. Ғалымдардың пайымдауынша, гендік инженерия халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету жағдайын жақсарта түседі, өйткені климаттық жағдайы нашар аумақтарда да егіннің мол шығуына құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер түрлерін өсіруге мүмкіндік туғызады. Сол себепті әлемнің түкпір-түкпірінде дәрі-дәрмек, азық-түлікті молынан өндіру үшін генді-модификацияланған организмдерді көптеп өсіріп, оларды тамақ өнімдерін, дәрілік заттар өндіру үшін барған сайын кеңірек қолдана бастады.
Жер бетінде халықтар саны жылдан-жылға көбейіп келеді. Сондықтан адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз ету жылдан-жылға өзекті мәселеге айналып отыр. ГМО-өнімдері ғаламшарымызды ашаршылықтан сақтайды. Себебі, гендік модификацияланған өсімдіктер табиғаттың қолайсыз жағдайларына төзімді және климаттың ерекшеліктері де олардың өнімінің жоғары болуына әсер ете алмайды, ал керісінше, гендік модификацияға ұшырамаған өсімдіктер климаттың өзгерісіне сезімтал болғандықтан, қаншама халықтар кейбір ауа райының қолайсыз болған жылдары небір аштықты басынан өткізіп, тіпті қырылып қалып отырғаны тарихтан мәлім.
Алғашында ГМО өнімдерін ғаламшарымызды мекендейтін халықтарды ашаршылық қаупінен сақтау мақсатында өндіре бастаған. Ғалымдардың айтуы бойынша халықтар санының өсу қарқынында тек ГМО өнімдері ғана әлемді аштық пен жұттан сақтап қала алады, себебі гендік-модификация арқылы тағамның шығымы мен сапасын арттыруға болады. Сондықтан, ГМО өнімдері Африканың кейбір ең кедей деген елдеріне жіберілген, соңынан әлемнің барлық дамушы елдеріне таралды.
Тарихи деректер бойынша талай халықтар түрлі себептермен небір ашаршылықтарды басынан өткізген. Мысалы, Германияда 1939 жылы ауыл шаруашылық өнімдерін химиялық тыңайтқыштарды қолданбай, тек табиғи компост, органикалық тыңайтқыштарды ғана қолданып өсіру туралы үкімге қол қойылған еді, Үшінші Рейхтың эксперименті сәтсіз болып шығып, Германияда ашаршылық басталған болатын. Ал қазіргі кезде генетикалық модификацияланған организмдер бұл химиялық тыңайтқыштарсыз өсе береді.
Сондықтан, әлем халықтарын ашаршылықтан аман алып қалу жолы біреу: гендік модификацияланған өсімдіктерді өсіру.

1.2 ГМО-өнімдерінің жағымсыз жақтары

ГМО-өнімдері аллергия және ісік ауруларын тудырады. Себебі, генетикалық коды өзгертілген организмдер клеткаларында ақуыз синтезінің механизмі өзгереді, соның салдарынан кейбір аминқышқылдардың мөлшері артып, аллергиялық реакциялар және ісік ауруларын тудырады.
Алғаш рет ГМО-ны АҚШ ойлап тапқан екен. АҚШ-тың Monsanto 100 жылдан бері гендік-модификацияланған организмдерді дүниеге әкелді. Тарихқа көз жүгіртсек, 1960 жылы АҚШ пен Вьетнам арасындағы соғыс барысында қолданылған Agent Orange затының құрамында түрлі ісік аурулары мен адам организмінің мутациясын тудыратын диоксин бар. 1961-1971 жылдар аралығында Вьетнам жеріне 72 миллион литр Agent Orange төгілген. Осының салдарынан миллиондаған вьетнамдық мерт болып, АҚШ әскерінің сарбаздары ісік аурулары мен белгісіз мутациялардың сал - дарынан көз жұмды.
РҒА биологиялық даму институтының мәлімдеуі бойынша ГМ-өнімдермен қоректендірілген жануарларда ісік аурулары дамитынына көздерін жеткізіп отыр. Дәл осындай зерттеу жұмыстары Франция, Австрия, Ресей мемлекеттерінде бір-бірінен тәуелсіз жүргізілді. Зерттеу жұмыстарының нәтижесі бірдей болып шықты.
ГМО зиянкестер, саңырауқұлақтар мен бактериялар тудыратын ауруларға қарсы күшті трансгенді ақуыздар қамтамасыз етеді, ал олар улы және аллергиялар тудыратыны дәлелденіп отыр. Мысалы, генетикалық модификацияланған соя алу үшін пайдаланылған бразилия жаңғағынан алынған альбуминді қолдану оны тағамға пайдаланған халықтың басым көпшілігінің аллергиялық аурудан зардап шеккенін айтып өтуге болады. Дәрігер ғалымдар ХХ ғасырдан бастап пайда болған індет - аллергиялық ауруларды тудыратын негізгі факторлардың біреуі - ГМО өнімдерін қолдану деп отыр.
Гендік-модификацияланған организмдер биологиялық түрлілікке кері әсер етеді. Себебі, генетикалық модификацияланған организмдер адамдар мен жануарлар денсаулығына кері әсер етіп, өсімдіктер дүниесінің жойылуына себеп болу арқылы зардабын тигізетін әсері бар генетикалық қарулар қатарына жатады.
Генетикалық қару - адамдар мен жануарлар денсаулығына кері әсер етіп, өсімдіктер дүниесінің жойылуына себеп болу арқылы зардабын тигізетін әсері бар генетикалық модификацияланған организмдер, микроорганизмдер немесе арнайы құрылған нуклеин қышқылының молекулаларын қолдануға негізделген биологиялық қарудың түрі (Справочник по поражающему действию биологического оружия, РАМН РФ, 1995 г.). Олай болса, гендік-модификацияланған организмдер, осы анықтамаға сәйкес, биотехнологиялық әдістер қолдану арқылы өзгертілген және организмдердің биологиялық түрлілігіне кері әсер ететін биологиялық қарудың бір түріне жатқызылады.
Жер бетінде тіршілік жүйелеріне төндіретін қауіптілігі дәрежесіне қарай биологиялық қауіпті агенттердің бірнеше жіктелу жүйесі бар. Мысалы, АҚШ Ауруларды бақылау Орталығында (СDC) қауіпті биологиялық агенттер қауіптілігі бойынша 3 категорияға бөлінеді: А, В, С. Ең қауіпті биологиялық агенттер С категориясына енген. Олардың қатарына гендік инженерия арқылы өзгертілген организмдер де жатқызылады.
Категория С - бұл аса басымды агенттер - құрылымы өзгертіліп алынған эмерджентті патогендер (мысалы, хантавирус, энцефалит кенесінің вирусы). С категориясына өлімге душар ету қаупі өте жоғары, сондықтан адамдардың бірден өте көп санын жойып жіберуге қолданылатын, түрлі манипуляциялар, соның ішінде гендік-инженерлік технология жолымен алынған қоздырғыштар енгізілген.
ГМО жалпы адамзатқа және экологиялық жүйелерге зиянды әсерлері ғалымдарға бұрыннан мәлім, сондықтан мұндай организмдерді өндіру, қолдануға байланысты мәселелер мемлекеттік деңгейде шешіліп отырған. Мысалы, 1975 жылы биологиялық қаруды таратпау туралы Биологиялық және токсиндік қаруды қолдануға тиым салу туралы Конвенция (КБТО) күшіне енді. КБТО қатысушы мемлекеттер биологиялық қаруды өндірмеуге, шығармауға, жинамауға, сатып алмауға және бір-біріне бермеуге міндеттілігі туралы келісмге келді. Бүкіл әлемдік қауымдастық қабылдаған екі негізгі құқықтық құжат: КБТО және биологиялық түрлілік туралы Конвенция (1992) жаһандық биологиялық қауіпсіздікке төнген қауіпті төмендететін еді. Биологиялық түрлілік туралы Конвенцияны негізге алған мемлекеттер Биотехнологиялық әдістер қолдану арқылы өзгертілген және организмдердің биологиялық түрлілігіне, сақталуына жағымсыз әсер ететін кез-келген тірі организмдерді өңдеуді реттеу туралы Хаттамаға қол қойды. Биотехнологияның ерекшелігі - оның өнімдерінің екіжақты қолданылуы болып отыр, сондықтан, биологиялық қару жасап шығару бойынша атқарылатын жұмысты бейбіт өнімдер өндіру деген лақап ақпаратты пайдаланып, жасырын жүргізуге болатындығы.
Осыған байланысты адамзатқа қауіп тудыратын жәйттердің ішінде ең аз бақылауға алынғандар қатарына генетикалық модификацияланған организмдерді өндіру арқылы жүзеге асырылып отырған биоагрессия, биотерроризм және экологиялық соғыстар еніп отыр. 2007 жылы АҚШ Биологиялық және токсиндік қаруды өндіруге тиым салу туралы Халықаралық конвенцияның хаттамасы проектінен бас тартатыны туралы мәлімдеді. Бұл ғалымдардың ГМО жаңа түрлерін көптеп өндіруге жағдай жасады. Аналитиктердің болжауы бойынша 1990-2010 ж.ж. клеткалардың гендік құрылымын өзгерту бойынша агенттер дайындаудың ең өршіген жылдары деп есептелінеді. ГМО жаңа түрлерін өндіру қарқынының өршуі осы жылдарға келіп тұр және оның даму қарқыны бүгінде бәсеңдемей отыр.
1960 жылы АҚШ пен Вьетнам арасындағы соғыс барысында алып құпия компания Agent Orange атты затты ойлап табады. Бұл организм ауадан бомбамен атқылау барысында ешқандай кедергі болмау үшін Вьетнам жеріндегі өсімдіктерді түгел жоюға бағытталған.
"Гринпис" Генетикалық бағдарламасының мәліметі бойынша трансгенді организмдерді өсіру қоршаған ортаның өсімдіктер әлеміне зиянын тигізеді: биотүрлілілік төмендейді. Генетикалық модификацияланған өсімдіктер қалыпты өсімдіктер түрлерін ығыстырып, кейіннен мүлдем жойылуына әкеліп соғатынын айтып отыр.
Біздің пайымдауымызша, азық-түлік қауіпсіздігі дегеніміз адам денсаулығына қауіп төнбейтін, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып, азық тапышылығының алдын алу, халықты тамақ өнімдеріне қол жетімділігін арттыратын аграрлық саясаттың негізгі саласы болып табылады. Азық-түлік қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету дегеніміз адам денсаулығына қауіп төнбейтін, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып, азық тапшылығының алдын алу, халықты тамақ өнімдеріне қол жетімділігін арттыратын аграрлық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы.

2 БИОТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ГЕНЕТИКАЛЫҚ МОДИФИКАЦИЯ-ЛАНҒАН ОРГАНИЗМДЕРДІ ДАМЫТУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

2.1 Азық-түлік қауіпсіздігі мәселесінің құқықтық негіздері

Елімізге сырттан келетін тауарлардың 90 пайызы тексеруден өтпейді екен. Бұл бірінші кезекте халық денсаулығына қауіп төндіреді. Әсіресе, Қытайдан тасымалданып жатқан тауарлар сапасына ешкім кепілдік бере алмайды. Көрші елден келген тағам құрамынан допинг сияқты өте қауіпті заттар табылып жатады. Соңғы жылдары Қазақстанға құрамында генетикалық модификацияланған организмдер (ГМО) бар азық-түлік пен азық-түліктік шикізаттар келе бастады.
Қазақстан Республикасының азық-түлік қауіпсіздігі елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің және қуатты мемлекет қалыптастырудың, оның ұзақ мерзімді табысты дамуы мен экономикалық өсуінің басты шарттарының бірі болып табылады.
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін азық-түлік қауіпсіздігінің қажеттілігі заңнамалық деңгейде Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы 2012 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңында бекітілген.
Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан-2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан халқына Жолдауында жаһандық азық-түлік қауіпсіздігіне төнетін қатер Қазақстан Республикасы үшін ХХІ ғасырдың он жаһандық сын-қатері қатарында айқындалды.
Қазақтан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің 2013 жылғы 16 сәуірдегі отырысында Қазақстан Президенті азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мемлекеттің ең маңызды стратегиялық міндеттерінің бірі болып табылатындығын және халық үшін тамақ өнімдеріне нақты және экономикалық қолжетімділікті арттыру үшін шаралар қабылдау қажет екендігі туралы атап өтті.
Азық-түлік қауіпсіздігі мәселесі Еуразиялық экономикалық одағында (бұдан әрі - ЕАЭО) және Дүниежүзілік сауда ұйымында (бұдан - әрі ДСҰ) ынтымақтасу процесі жағдайында, сондай-ақ Ресей Федерациясы және негізгі батыс елдерінің өзара экономикалық санкциялар жағдайында айрықша өзектілікке ие болып отыр.
Мысалы, азық-түлік жөніндегі Дүниежүзілік конференциясының (1996ж.) материалдарында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету проблемалары анықталған көлемде және сапалы тамақ өнімдерінде қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында жеткілікті қауіпсіздік және калориялы тамақтарға жеткілікті көлемде нақты және экономикалық қолжетімділігін қамтамасыз етуге негізделген, осылайша ол белсенді және саламатты өмір сүруге мүмкіндік беретінің белгіленген.
Осы анықтамадан азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету проблемасында үш аса маңызды аспектілерін атап кету қажет екендігін көрсетеді. Бұл халық үшін елдің немесе әлемнің аумағында тұрғылықты орнына байланысты емес негізгі азық-түлік түрлеріне нақты және экономикалық қолжетімділігі, сондай-ақ азық-түлік тауарларының қауіпсіздігі. Бұл адамдардың қажеттілігін қанағаттандыру үшін жеткілікті физикалық көлемде тұтынудың соңғы орнына дейін тамақ өнімдері үздіксіз жеткізіліп тұруы қажет екендігін білдіреді. Нақты қолжетімділік елдердің арасында және олардың ішінде бөгетсіз жылжумен байланысты кешенді міндеттерді шешу қажеттігін болжайды.
Алайда тамақ өнімдеріне нақты қолжетімділік - азық-түлікпен қамтамасыз етудің қажетті жағдайы болғанымен, жеткіліксіз болып табылады. Тамақ өнімдерінің негізгі түрлері экономикалық қолжетімді, сондай-ақ қауіпсіз болу керек, яғни барлық халықтың әлеуметтік-демографиялық топтарымен физиологиялық тамақтану нормалары деңгейінде оларды сатып алуға мүмкіндігі қамтамасыз етілген болу керек.
Қазастан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы 2012 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңының 22 бабына сәйкес азық-түлік қауіпсіздігі экономикалық қауіпсіздігінің бір бөлігі болып табылады және мемлекет тұтынудың және демографиялық өсудiң физиологиялық нормаларын қанағаттандыру үшiн жеткiлiктi болатын сапалы және қауіпсіз азық-түлiк тауарларына халықтың нақты және экономикалық қолжетімділігін қамтамасыз ете алатын экономиканың, оның ішінде агроөнеркәсіптік кешеннің қорғалу жай-күйін көздейді.
Алайда, аталған Заңда азық-түлік тауарларына нақты және экономикалық қолжетімділігі туралы түсініктемесі жоқ.
Бұл ретте, Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы 2005 жылғы 8 шілдедегі Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі - АӨК туралы Заңы) 19-1 бабына сәйкес азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің өлшемдері болып мыналар:
1) азық-түліктің нақты қолжетімділігі - республиканың барлық аумағында уақыттың әр сәтінде және қажетті ассортиментте азық-түлік тауарларының болуын айқындайды;
2) азық-түліктің экономикалық қолжетімділігі - әлеуметтік мәртебесі мен тұрғылықты жеріне қарамастан, азаматқа кемінде тұтынудың ең төменгі деңгейінде тамақ өнімдерін сатып алуға мүмкіндік беретін халықтың табыс деңгейінің өсуі арқылы қамтамасыз етіледі;
3) тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі - қауіпті фактордың іске асу ықтималдылығы мен оның салдарының ауырлық деңгейінің ұштасуы ескеріле отырып, адам өмірі мен денсаулығына зиян келуімен және тұтынушылардың заңды мүдделерінің бұзылуымен байланысты тамақ өнімдерін әзірлеудің (жасаудың), өндірудің (дайындаудың), айналымының, кәдеге жаратудың және жоюдың барлық процестерінде (сатыларында) жол берілмейтін қатердің болмауы.
Осылайша, АӨК туралы Заңында агроөнеркәсіп кешенің дамыту саласындағы уәкілетті органның құзыреті шегінен шығатын нормалар мен түсініктер бар.
Бұдан басқа, азық-түлік қауіпсіздігі түсінігінің АӨК туралы Заңында болуы агроөнеркәсіп кешенің дамыту саласындағы уәкілетті органды азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шараларды қабылдауға және жауапкершілікті алуға міндеттейді.
Халықаралық тәжірибеге жүгінсек, Біріккен ұлттар ұйымының Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының (бұдан әрі - ФАО) әдістемесі бойынша азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету деңгейі Қазақстанда қолданылатын өлшемшарттарға жатқызуға болатын 31 көрсеткішімен өлшенеді.
Сонымен қатар, беделді британдық Economist журналы мынадай негізгі үш топтан тұратын азық-түлік қауіпсіздігі рейтингін жүргізеді:
1) тамақ өнімдерінің қолжетімділігі - тұтынушылардың тамақ өнімдерін сатып алу қабілеттілігін өлшейді;
2) тамақ өнімдерінің бар болуы - азық-түліктің жеткілікті жеткізілуінен қалыптасады;
3) тамақ өнімдерінің сапасы - тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі жөніндегі шараларды бағалайды.
Мысалы, ФАО әдіснамасына сәйкес Қазақстандағы аймақтардың әлсіз тұстары мыналар болып табылады:
азық-түліктің нақты қолжетімділігі бойынша - 100 шаршы километр алаңға автожолдардың тығыздығы бойынша көрсеткіш. Яғни, шалғайдағы өңірлерге азық-түлік жеткізу қиын;
Теміржолдардар желісінің жеткілікті дамымауы көбінесе автомобиль көліктерін пайдалану қажеттілігіне негіздейді, бұл елдің көптеген аудандар үшін хабарласудың жалғыз түрі болып табылады. Сол себепті Қазақстан Республикасына автомобиль жолдары өте маңызды болып табылады, осы жолдармен жылсайын барлық көлік түрлерімен жалпы тасымалдау көлемінен шамамен 82% жүктер және 75% жолаушылар тасымалданады. Автожолдар Қазақстан Республикасының өңірлерінде тіршілік әрекетін көлік жағдайымен қамтамасыз етуі 96%-ға қамтамасыз етеді.
Қазақстанның шалғай аудандарына азық-түлік жеткізу автомобиль жолдарының нашарлауына байланысты күрделенген. Мысалы, Қазақстандық жол ғылыми-зерттеу институты акционерлік қоғамының деректері бойынша 2012 жылы: автомобиль жолдарының 68%-ы күрделі жөндеуді және реконструкциялауды қажет етті, жолдардың 11%-ы қанағаттанарлық жай-күйде болды, 21%-ы қанағаттанарлықсыз жай-күйде болды. Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Автомобиль жолдары комитетінің деректері бойынша Қазақстанның автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы 2015 жылы 96 421 километрді құраған, бұл автомобиль жолдарының тығыздығын ел аумағының 100 шаршы километріне 3,54 километр деңгейінде қамтамасыз етеді.
азық-түліктің экономикалық қолжетімділігі бойынша - халықтың ең кедей бөлігінің азық-түлікке арналған шығыстарының үлесі. Яғни, халықтың әлеуметтік осал топтарының төлем қабілеттілігі төмен;
ФАО деректері бойынша 2011 жылы Қазақстанның көрсеткіші күніне адам басына 61 ккал-ды құраған (анықтама ретінде: Америка Құрама Штаттарында (бұдан әрі - АҚШ) - күніне адам басына 44 ккал, Ұлыбританияда - күніне адам басына 15 ккал, Жапонияда - күніне адам басына 42 ккал).
Қазақстанның азық-түлік экономикалық қолжетімділігі дамыған елдерден және ЕАЭО елдерінен төмен. Қазақстанның азық-түлікті сатып алуға бағытталған табыс бөлігі сәйкес дамыған елдердің көрсеткішінен әлдеқайда жоғары. Мысалы, Қазақстан үшін аталған көрсеткіш 52,3% құрайды, Ресей үшін - 44,8%, Белорусь үшін - 49,1%, Еуроодақтың 25 елі үшін - 25-30%, АҚШ - 22%.
Табыстың өсуі және кедейшілік деңгейінің қысқаруы азық-түлік қауіпсіздігіне жетудің негізгі жағдайы болып табылады және халықтың азық-түлік тауарларын сатып алуға ықтимал мүмкіндік беретінің сипаттайды. Аз табысы бар адамдар орташа табысы бар өкілдеріне қарағанда ет және ет өнімдерін, картопты екі есе төмен тұтынады. Ең аз табысы бар адамдар тамақ өнімдерін аз мөлшерде тұтынудан басқа ең арзан және әрдайым қауіпсіз емес, энергетикалық құндылығы төмен тағамдарды сатып алады. Жеткілікті тамақтанбаудың қауіпіне шалдығуы мүмкін көбінесе ең аз табысы бар тұлғалар мен зейнеткерлер болып табылады.
Бұл ретте, халықтың неғұрлым қорғалмаған санаттары - атаулы әлеуметтік көмекті алатындар мемлекеттен материалдық көмекті қалыпты өмір сүруді қамтамасыз ету үшін азық-түлікке деген қажеттіліктің физиологиялық нормаларын қанағаттандыруға жеткіліксіз көлемде алуда.
Атап айтқанда, қазіргі уақытта, қолданыстағы тұтынудың ең төменгі нормалары нақты шындықты көрсетпейді. Мысалы, статистика органдарының деректері бойынша халықтың жан басына шаққанда ет және ет өнімдерінің жылдық нақты тұтынылуы тұтынудың бекітілген ең төменгі нормаларынан 68,7%-ға, жемістер бойынша 53,4%-ға, көкөністер бойынша 7,7%-ға, қара шай бойынша 325,4%-ға жоғары.
Нәтижесінде, азық-түлік себетін және одан кейінгі бюджеттен төленетін барлық төлемдерді есептеу бұрмаланған кіріс деректерден қалыптасады, осыған байланысты ішкі нарықта барабар төлем қабілетті сұраныс құруда проблемалар пайда болады. Мысалы, статистика органдарының деректеріне сәйкес 2014 жылдың қорытындысы бойынша азық-түлік себетінің құны айына 11 441 теңгені құраған, ал 2014 жылдың бір айында орташа халықтың жан басына шаққанда тұтыну шығындары азық-түлік тауарларына 15 991 теңгені құрады.
Кедейлік шегі тұтыну себеті құнының 40%-ы деңгейінде айқындалады. Тұтыну себеті құнындағы азық-түлік себеті құнының үлесі 60%-ды құрайды. Осылайша, кедейлік шегінде өмір сүріп жатқан халықтың мемлекет кепілдік берген кірістері азық-түлік себетін жаппайды және денсаулықты сақтау үшін тамаққа деген ең аз физиологиялық талаптарды қамтамасыз етпейді.
тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі бойынша - жақсартылған су көздеріне қолжетімділік, халық санының %-ы, яғни, таза су халықтың барлығына бірдей қолжетімді емес.
Қарастырылып отырған 2009-2015 жылдар аралығындағы кезең үшін ФАО деректеріне сәйкес ДЭФ ЖБИ рейтингі бойынша бірінші 30 елдің арасында тамақ өнімдері қауіпсіздігінің Жақсартылған су көздеріне қолжетімділік, халық санының %-ы сияқты көрсеткіші бойынша Қазақстанның соңғы позициядан орын алып отырған елдерден 3,9%-ға артта қалуы белгіленген.
ФАО-ның бағалауы бойынша 2012 жылы Қазақстан халқының 93,1%-ына дейін жақсартылған су көздері қолжетімді болған. Бұл ретте, көптеген дамыған елдерде осы көрсеткіш мәні 99%-дан жоғары (анықтама ретінде: Швейцарияда, Германияда, Нидерландыда - 100%). Бұл ретте, Қазақстан рейтингте 30 орынға ие Сауд Арабиясынан (97%) артта қалып келеді.
Су - бұл адамның тіршілік әрекетінің негізі және оның әерінен бірінші кезекте денсаулық жағдайы байланысты. Адам физикалық белсенділікке ие болу үшін таза, сапалы ауыз суын тұтыну керек.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (бұдан әрі - ДДҰ) бағалауына сәйкес сумен тасымалдайтын аурулардың жиілігі ен жоғары болып табылады. Су факторы халықтың денсаулығына әсер ететіндігі сумен қамтамасыз етудің жүз жылдық тәжрибесі тұрақты түрде растайды.
Осылайша, судың тапшылығы мен сапалылығының төмендеуі азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп-қатерді тудырады.
Жергілікті атқарушы органдардың ақпаратына сәйкес, жалпы саны 1,7 миллион адамды немесе Қазақстанның барлық ауыл халқының 22%-ын құрайтын 3 383 ауылдық елді мекеннің орталықтандырылған сумен жабдықтауға қолжетімділігі қамтамасыз етілмеген.
Осылайша, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі кешенді және әртүрлі мемлекеттік органдардың құзыретіне кіретіні байқалуда.
Бұдан басқа, агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саласындағы уәкілетті органның ауыл шаруашылығы өнімдерінің барынша жоғары бағалары сияқты ведомстволық мүддесі, азық-түлік тауарларының төмен бағалары секілді экономикалық қауіпсіздік көрсеткіштеріне қарама қайшы болып келеді.
Жоғарыда көрсеткендей, агроөнеркәсіптік кешендегі уәкілетті органның міндеті нақты және экономикалық қолжетімділікті, сондай-ақ тамақ қауіпсіздігі жөніндегі мәселелерді жеке шешуге мүмкіндік бермейді.
Осыған байланысты, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі кешенді болып табылатынын және әртүрлі мемлекеттік органдардың құзыретіне кіретінің, сондай-ақ экономикалық қауіпсіздігінің қамтамасыз етудің бір бөлігі екенін және ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің элементі болып табылатының, Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңының 15 бабына сәйкес ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік органдардың уәкілеттіліктері айқындалғанын ескеріп осы Заңда қолданатын негізгі түсініктерге азық-түлік тауарларына нақты қолжетімділік және азық-түлік тауарларына экономикалық қолжетімділік сияқты түсініктерді енгізу бойынша өзгертулер енгізу қажет.
Сондай-ақ азық-түлік қауіпсіздігінің анықтамасын, 22 бабының 1 тармағының 2 тармақшасына сәйкес ол сапалы және қауіпсіз азық-түлiк тауарларына халықтың нақты және экономикалық қолжетімділігін қамтамасыз ете алатын экономиканың қорғалу жай-күйін көздейтінің ескеріп 22 бабында азық-түлік тәуелсіздігі сөзінің орнына азық-түлік қауіпсіздігі сөзін жазу және Қазақстан Республикасының Үкіметімен белгіленетін тәртіпте азық-түлік қауіпсіздігі мониторингін жүргізу туралы тармақты қосу керек.
Бұл ретте, АӨК туралы Заңынан азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесіне қатысты барлық түсініктемелер мен нормаларын алып тастау қажет.
Сонымен қатар, сауда қызметiн реттеу саласындағы уәкiлеттi орган Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 12 сәуірдегі Сауда қызметін реттеу туралы Заңына сәйкес әлеуметтiк маңызы бар азық-түлiк тауарларына бөлшек сауда бағаларының шектi мәнiң бекітеді, шектi бөлшек сауда бағаларының мөлшерiн белгiлеу тәртiбiн әзірлейді және бекiтедi, ұсыныстар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.