БАТЫС ЕЛДЕРІНІҢ ОРТАЛЫҚ БАНКТЕРІ
Мазмұны
КІРІСПЕ
1 ОРТАЛЫҚ БАНКТІҢ МӘНІ МЕН АТҚАРАТЫН ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1 Орталық банктің мәні мен мақсаты
1.2 Батыс елдеріндегі Орталық банктердің функциялары
2 БАТЫС ЕЛДЕРІНДЕГІ ОРТАЛЫҚ БАНКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АҚША-НЕСИЕЛІК САЯСАТЫНЫҢ ӘДІСТЕРІ
2.1 Орталық банктердің ақша-несиелік саясатының әдістері
2.2 Орталық банктердің қызметінің шетелдік тәжірибелері
3 БАТЫС ЕЛДЕРІНІҢ ОРТАЛЫҚ БАНКТЕРІ
3.1 АҚШ-тың банктік жүйесі және Орталық банкі
3.2 Германияның банк жүйесі және Орталық Банкі Бундесбанк
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
3
5
5
6
9
9
12
26
26
30
36
38
КІРІСПЕ
Банк жүйесі - банк операцияларының бірыңғай ұлттық немесе халықаралық жүйесіне біріктірілген банкілердің жиынтығы, яғни бір-бірімен және сыртқы ортамен тығыз байланыстағы банкілердің жиынтығы. Бір жүйедегі банкілер несие, есеп айырысу операциялары мен өзгедей операцияларды жүзеге асырады, нормативтік актілермен реттеледі. "Қазақстан Республикасындағы банкілер және банк қызметі туралы" ҚР Заңына (1995) сәйкес Қазақстанда Банк жүйесі екі деңгейлі. Ұлттық банк мемлекеттің Орталық банкі болып табылады және Банк жүйесісінің жоғары (бірінші) деңгейіне жатады, айналысқа ақша шыгарады, оның міндеті -- ұлттық валютаның -- теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету, коммерциялық банкілердің қызметін қадағалап, бақылау. Үлггық банкінің міндеттері, қызмет қағидаты, қүкықтық мәртебесі және өкілеттігі "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" ҚР Заңында (1995) белгіленген. Екінші деңгейдегі банкілерге коммерциялық банкілер жатады. Олардың міндеттері -- клиенттерге (кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа) түрлі қызметтер көрсету (несие беру, есеп айырысу, кассалық, валюталық, депозиттік, т. б. операциялар жасау). [1]
Банктік жүйе - банктік операциялардың жалпы жиынын шоғырландырушы несие жүйесінің негізгі буыны.
Ал банк - банк қызметін атқарушы, коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.(№10 1-бап 1-тар)
Банк мәртебесі жоқ бірде бір заңды тұлға өзін банк деп атай алмайды және банк қызметімен айналыса алмайды( №10 1-бап 3-тар)
Экономика саласындағы ақша және банк ісі проблемалары ең бастылардың бірі болып табылады. Кез-келген мемлекеттің экономикасының мықтылығы банк жүйесінің беріктігінен білінеді. Әсіресе жас мемлекеттер үшін банк жүйесінің жақсылап қалыптасуының зор мағыназы бар.
Шет ел экономисттерінің пікірінше : Банк - басқа іскерлік ұйымдар сияқты,өз кірісін максималды түрде ұлғайту үшін жұмыс істейді.(№6)
Мемлекеттің банк жүйесінің дамуына қарап мемлекет экономикасының қарқыны мен әлеуметтік жағдайын бағалай аламыз. Егер банк жүйесі дұрыс әрі тиімді болса , оның халқының да хал - ахуалы жоғарғы деңгейде болады .
Нарықтық даму жағдайындағы қоғам өмірінің әр алуан әлеуметтікө экономикалық мүдделерінің түйісетін жері банктер жұмыс істейтін банк жүйесінің ауқымы болғандықтан, сондай - ақ осы жүйе арқылы мемлекеттің қаржы, ақша- кредит, оның ішінде валюталық саясатын іске асыру мақсатында түрлі банкілік операциялар жүргізілетіндіктен банктер мен олрдың қызмет аялары банктік құқық құзыретімен қамтылатыны бүгінге көпшілікке мәлім.(№8 3-б.)
Мемлекет банк жүйесін қалыптастырған кезде, басқа дамыған мемлекеттердің тәжірибесіне сүйенері сөзсіз. Дамыған мемлекеттердің банк жүйесі көптеген даму сатыларынан өтіп , өз экономикасына тиімді жолын таңдайды.(№7) Банк жүйесінің күрделілігін түсіну үшін, АҚШ пен Германия сияқты алып мемлекеттердің банк жүйелерін қарастырайық.
Қазақстан Республикасының жетістігі Ұлттық Банктің қызметінің нәтижесі болып табылады. Ұлттық Банктік қызметі және жүргізіліп отырған саясаты елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына тигізетін әсері соншалықты, Парламент, Үкімент және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мәжілісінде басты мәселе ретінде қарастырылады.
Курстық жұмыстың мақсаты - Батыс елдерінің Орталық банктерін талдау және олардың ақша-несие саясатына тоқталу.
1 ОРТАЛЫҚ БАНКТІҢ МӘНІ МЕН АТҚАРАТЫН ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1 Орталық банктің мәні мен мақсаты
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас органның рөлін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың мемлекеттік органы болып табылады.Олардың басшылық рөлі мемлекет берген үлкен өкілеттіліктермен анықталады.
Орталық банк елдің эмиссиялық кассалық орталығы, сондай-ақ норма шығару, басқару құқықтарына ие "банктердің банкі", "соңғы сатыдағы несие беруші" рөлін атқарады, ақша-несиелік және валюталық саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие саясатын жүзге асыру және елдің несилік жүйесін басқару болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең өкілеттілік беруі екінші деңгейлі банк жүйсінің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Орталық банк мемлекет берген эммисиялық құқығы негізінде эканомиканы жалпы мемлекеттік тұрақтандыру саясатын, тауар-ақша қолма-қолсыз ақша массасы тепе-теңдік саясатын жүргізеді.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне эканомикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша-несиелік сипат алады, яғни ақша массасы негізінен банктердің несие-депозиттік қызметіне байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын және көлемін екінші деңгейлі банктердің опрацияларын басқару арқылы реттейді.
Қазақстан Республикасының орталық банкі еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін КСРО Мемкеттік банкінің Республикалық кеңесінің негізінде 1990 жылдың желтоқсанында алғашқы Қазақстан Мемлекетінің банкі ретінде құрылып, ал 1995 жылдың наурызынан Қазақстан Ұлттық банкі деп аталды.
Ол республикадағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейіндегі банк, өз қызметін Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заң күші бар Жарлығы бойынша жүргізеді және осы жарлыққа сай Президентке есеп береді. Сонымен қатар Ұлттық банк өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын және басқа заңдарды, халықаралық шарттар мен келісімдерді басшылыққа алады.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінің мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысулары Ұлттық банктердің мекемелері арқылы жүргізіледі, ал қажет жағдайда Ұлттық банкіден несие алады. Осының нәтижесінде қолма-қол және қолма-қолсыз есеп айырысу айналысы Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады .Ұлттық банк - заңды тұлға, дербес балансы бар, өзіне тікелей бағынатын төменгі бөлімшелермен бірге тіке бағыныстағы біртұтас орталықтандырылған құрылым, іс-әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде жүргізеді. Ол республиканың кез-келген жерінде және одан тыс жерлерде өзінің басқармасын және басқада бөлімшелерін ашуға құқы бар. Өз жұмысын Үкіметпен келісіп, үнемі кеңесіп жүргізеді. Үкімет Ұлттық банкінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Үкіметтің өкілдік және атқарушы органдарының Ұлттық банк пен құрылымдық бөлімшелерінің заңды қызметтерін атқаруға араласуға құқығы жоқ.
Қазақстан Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының заңдарының негізінде өзінің қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия негізінде кейбір банктік операция түрлерін жүргізетін барлық банктердің, бантік емес қаржы мекемелерінің міндетті түрде орындауы үшін нормативтік актілер шығарады. Ол нормативтік актілер "Қазақстан Ұлттық Банкінің хабаршысы", "Вестник Нацианального Банка Казахстана" атты қазақ және орыс тілінде шығатын ресми басылымдарда жарияланады.
Ұлттық банк - ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да материялдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктік құралу көздеріне - банк ісінен түскен табыстар және сєйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
1.2 Батыс елдеріндегі Орталық банктердің функциялары
Валюталық реттеу түсінігіне нормативті актілерді жасап шығару, ақпарат жинау, валюталық заңдардың сақталуын бақылау және оны бұзған тұлғаларға санкциялар қолдану керек. Ұлттық банк валюталық реттеу функцияларын жүзеге асырады.
Бұл принцип - ел тәуелсіздігін сақтау шарттарының бірі, валюталы резервтерді жинақтау құралы және ақша айналысын басқа елдер валюталарының ықпалынан сенімді қорғау жолы.
Орталық банктің автономиясы егемен елдер заңдарымен бекітілген. Банктер жедел банктік қызметпен байланысты шешімдерді қабылдау кезінде үкімет пен атқарушы билік органдарынан тәуелсіз.
Ұлттық банк тек Қазақстан Республикасы Президентіне ғана есеп бере алды.
Кей жағдайда бұл Республиканың ұзақ мерзімді міндеттерінің қорғаушысы ретінде Ұлттық банк мүдделері үкіметтін қысқа мерзімді мүдделеріне сәйкес келмеуі мүмкін; үкімет болса мемлекеттік бюджеттің тапшылығы жағдайында Ұлттық банктің несиелік ресурстарын осы тапшылықты жабуға пайдалануға тырысады (бұл Кеңес үкіметі кезінде жүйелі түрде жүргізілетін), ал бұл ақша айналымының тұрақтылығын бұзады, инфляцияның өршуіне себепкер болады.
Орталық банк елдегі ақша-несие саясатының жүргізілуіне толық жауап береді. Өз кезегінде ақша-несие саясаты экономиканы мемлекеттік реттеудің негізін құрайды. Сондықтан ақша-несие саясатын автономды түрде жүргізбейінше, республикадағы нарықтық экономиканың тиімділігі туралы сөз қозғауға да болмайды.
Ұлыбритания мен Францияда орталық банктердің капиталы мемлекет иелігінде, алайда акционерлер ретінде коммерциялық банктер бола алады. Оларда да орталық банктер атқарушы органдардан тәуелсіз, тек парламентке ғана есеп береді.
Орталық банктердің автономиясы Батыс Германияда, АҚШ-та заң жүзінде бекітілген. Батыс Германияның банк жүйесі туралы заңында, Орталық банк өз саясатын үкіметпен үйлестіріп отыруы тиіс, алайда оның тұрақты ақша айналысын сақтау мақсаттарына қайшы келетін талаптарын орындауға міндетті емес деп жазылған. Ол канцлерге де, федерация министріне де бағынбайды, тек Бундесбанк туралы Заңға ғана бағынады.
АҚШ-тың несие жүйесінің жоғары органы болып табылатын - Федералды резерв жүйесінің (ФРЖ) мүшелерін - сенаттың мақұлдауымен президент тағайындайды және олардың қызметі жөніндегі келіспеушілік бойынша қызметінен босатылуы мүмкін емес. Басқарушылар кеңесі конгрессо алдында есеп беріп отырады.
Біздің еліміз бен шет елдердегі несие жүйесінің авто-номдылығының елеулі дәрежесі - экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында ақша-несие және валюталық тұрақтылықты сақтау міндеттеріне қатысты болып келеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің біршама тәуел-сіздігінің негізгі жағдайы бюджетке қатысты мәселенің шешімі болып табылады. Мемлекеттік қаржылар және банктік жүйелерді заңмен шектеу, яғни үкіметтің Yenлттық банк қаражаттарын пайдалануына шек қоюдың принципалдық мәні бар.
Президенттің Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы заң күші бар жарлығында былай деп жазылған: Жүргізіліп отырған мемлекеттік ақша-несие саясатының және оны заңға сәйкес Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банк:
а) Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне заем алушының кепілдендірілген міндеттемесіне келісімді шарттармен қысқа мерзімді несиелер береді;
ә) осы шоттар бойынша үкімет жәрдемімен ашылған Қазақстанның халықаралық ұйымдарда мүшелігімен байланысты жазылымдар мен басқа да төлемдерге қатысты өзара келісілген шарттармен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне қосымша несиелер береді.
Осылайша Үкімет, Ұлттық банктің басқа да клиенттері тәрізді әрбір несие бойынша қайтарымдылық, мақсатты-сипатының мерзімділігі және төлемдік шарттарына сәйкес келетін келісім негізінде қарыз алады.
Үкімет әрбір несие бойынша нарықтық пайыздық мө- шерлемелері бар тапсырылатын бағалы қағаздар шығарады. I Оларды Ұлтгық банктен өтеп алу мерзімі алты айдан аспауы тиіс, бірақ бұл мерзімді Қазақстан Республикасы Парламенті жыл аяғына дейін ұзартыуы мүмкін.
АҚШ, Жапония, Англия, Канада және басқа елдерде іс жүзінде үкіметті тікелей несиелендіру жоқ; Германия, Голландия, Францияда заңмен шектелген, Австрияда үкіметтік несиеден заң алтын және конвертацияланатын валютамен 100% қамтамасыз етілуі талап етіледі.
2 БАТЫС ЕЛДЕРІНДЕГІ ОРТАЛЫҚ БАНКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АҚША-НЕСИЕЛІК САЯСАТЫНЫҢ ӘДІСТЕРІ
2.1 Орталық банктердің ақша-несиелік саясатының әдістері
Ұлттық банк "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заңға сәйкес мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды:
oo айналыстағы ақша массасының көлемінің реттеу жолмен Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша несие саясатын жүргізеді, Қазақстан Республикасы аумағында банкноталар мен монеталарды айналысқа шығарушы жалғыз эмитент болып табылады;
oo кепіл берушісі үкімет болып табылатын Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы қарызына қызмет көрсетуге қатысады;
oo Қазақстан Республикасы аумағында еншілес банк ашуға рұқсат береді;
oo Қазақстан Республикасы аумағында, одан тыс жерлерде банк филиалдарын өкілдерін ашуға келісімін және банк операцияларын жүргізуге лицензия береді;
oo Банктердің бағалы қағаздар эмиссиясы жобасын оның тіркелуіне дейін өзі белгілеген тәртіппен міндетті сараптауын жүргізеді;
oo ол банктерге несие беруге, банктердің пайда капиталы нарығындағы ашық позициясына бақылау жасауға құқылы. Банктерге соңғы сатыдағы несие беруші болады, қайта қаржыландыру саясатын жүргізеді;
oo банктердің жұмысына және шетелдік валютаны сатып алу, сату және айырбастау ұйымдарына бақылау мен қадағалау жүргізеді әрі пруденциалдық нормативтер белгілейді;
oo Қазақстан Республикасы ресми мөлшемелерді өзгерту арқылы банктік пайыз мөлшемелерінің деңгейін реттеуді жүргізеді;
oo Қазақстан Республикасында информациялық процестерді ақша-несие реттеуді әдістерімен бәсеңдете алмаған жағдайда Ұлттық банк банктердің операциялары бойынша несиелік салымдарды шектеу және пайыз мөлшемелерін өзгертуге құқықтар береді;
oo Қазақстан Республикасы есеп айырысу тәртібін, жүйесін және нысандарын анықтайды, қазақстандық теңгемен банкаралық есеп айырысулардың мезгілінде және үзіліссіз жүргізілуін қамтамасыз ететін жүйенің жұмыс істеуін ұйымдастыруы тиіс;
oo Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады және валюталық операциялардың барлыќ түрін жүргізуге құқылы;
oo Банк ісі, есеп, есеп айырысу, валюталық операциялар жүргізу бойынша банктерге, валютаны сатып алу, сату жєне айырбастау операцияларын жүзеге асыратын мекемелерге жєне олардың клиенттеріне орындауға міндетті нормативтік актілер шығарады, сонымен қатар, олардың орындалуын бақылайды;
oo Бақылау және қадағалау функцияларын қамтамасыз ету үшін банктерге, шетелдік валютаны сатып алу, сату, айырбастаумен айналысатын ұйымдарға бухгалтерлік, статистикалық, тағы басқа есеп берудің тізімін, формасын және мерзімін бекітеді;
oo Егер заңды актілермен басқалары қарастырылмаса, Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісіп, банктердің және басқа шаруашылық субъектілерімен жүзеге асырылатын есеп айырысу, ағымдағы бюджеттік және басқа да шоттардан төлем жүргізу кезегін, есеп айырсуларды реттеу мақсатында бекіте алады;
oo Ұлттық банкіге жүктелген функцияларды жүзеге асыруға көмектесетін ұйымдарды құруға жєне оларды басқаруға қатысуға құқылы;
oo Қолма-қол банкноттар мен монеталарды есепке алу, сақтандыру, тасу және инкассакциялау ережелерін бекітеді, банкноттар мен монеталарды тасуды, сақтандыруды және инкассациялауды қамтамасыз етуге қатысады, банкноттар мен монеталардың мемлекеттік резервін қорларын құрады;
oo Қазақстан Республикасы банктерінің жиынтық балансын құрады жєне тұрақты түрде жариялайды;
oo Ішкі жєне сыртқы активтер бойынша болжамды есептер шығарады;
oo Ақшалай қаражаттарды есепке алуда қате кеткенде немесе қолдан жасалған құжаттар бойынша есепке алынған қаражаттар анықталған жағдайда клиенттердің және банктердің шоттарынан ақша қаражаттарын сөзсіз шегеру құқығына ие;
oo Қазақстан Республикасындағы банктер жүйесіне кадрларды дайындауға қатысады; Сирек жағдайларда мемлекеттік бюджеттің қаражаттары арқылы қаржыландырылатын несиелік-есеп айырысу және ұйымдардың кассалық қызмет көрсетуімен байланысты операциялар жүргізеді.Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес болатын басқа да қызметтер атқарады.
Ұлттық банк - заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға эмиссиондық құқығы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банктің эмиссиялануында шығарылады және банктерге сатьп, қолма- қолсыз эквивалент алу формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі - теңге болып табылады. Ұлттық банк банкоталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма-қол ақшаны инкассациялау тәртібін орнатады. Қазақстан Республикасында шығарылған банкноталар мен монеталардың номиналдық құрылымы, айшықталған пішіні болуы керек. Банкноталар мен монеталардың көрсетілген сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс. Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің құқығы бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін, тәртібін анықтау құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел мемлекеттерінің ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді. Қолма-қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына үздіксіз оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммєрциялық банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен қатар, операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығын шек қойылмайды.
Эмиссия - бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қолсыз ақша түрінде де болуы мүмкін.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия - айналысқа банкноталармен монеталардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің бірі - кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма-қолсыз есеп айырысулардың біртіндеп қолма-қол есеп айырусуларға ауысуы, бұрын әрине, жағымсыз құбылыс деп есептеуге болады.
Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық түсімдердің кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма-қол ақшаларды эмиссиялдаудың үлес салмағы банк касасында берілуі қысқарды.
Депозиттік банктердің эмисиясы депозиттік қарыздық операциялардың процесінде іске асады. Банктегі депозиттер сомасы несие ақшаны құру үшін қажетті потенциялын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қарыз беру арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар құрылады. Бұл операциялардың сызбасы келесідей: 100 ақша бірлігіндегі депозит үшін міндетті резерв 15 ақша бірлігін құрайды, қалған 85 ақша бірлігі банкі арқылы қарызға берілуі мүмкін.Сонда айналымдағы ақша массасы: 100+85=185 ақша бірлігі болады. Бұл - сомасы 85 ақша бірлігі болатын жаңа ақшаның құрылуын білдіреді. Осы жолмен құрылған ақшалар өз кезегінде өздері ақша эмиссиясының себебі бола алатын басқа депозиттердің пайда болуына әкеледі. Яғни ақша мультипликативі көбеюі орын алады. Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банкінің ақша базасы сияқты, ақша агрегатын және ақша мультипликациясын бақылау арқылы жүреді.
Ақша базасы - бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары. Оған айналымдағы қолма-қол ақшалар, міндетті және артық резервтер жатады. Міндетті резервтер - бекітілген нормативтерге сєйкес Ұлттық банкідегі арнайы шотта несие корреспондеттік шотында сақталынуына міндетті банк депозиттерінің бөлігі.
Артық резервтер бұл банктердің Ұлттық банкідегі корреспондеттік шоттардағы қалған қалдықтары. Айналымдағы қолма-қол ақшаның мөлшері банктердің корреспондеттік шоттардағы қаражаттарының болуына байланысты болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банкідегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының көлемін, яғни банктердің өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл құралдары ақша базасының қеңеюінің шегін көрсететін және ақша массасының, ақша базасына қатынасы арқылы есептелетін ақша мультипликаторының мөлшеріне әсер етеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына байланысты, өйткені міндетті резервтер банктер мен несие ресурстарынң көзі болып пайдаланбайды, сонымен қатар, айналымдағы қома-қол ақшаның үлес салмағына байланысты болады.
Бұл - айналымдағы қома-қол ақшалардың банктерден тыс орналасқан мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликациясының интенсивтілігі олардың экономикаға айналу жылдамдығына әсер етеді, мултипликацияның коэффициенттік жылдамдығы азаяды. Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк арқылы тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне әсер етеді және ақша-несие саясаты үшін үлкен мәні бар.
Ақша айналысының жылдамдығы экономикалық монетаризация деңгейіне байланысты болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетаризация деңгейі жоғарылайды.
Монетаризация деңгейі 1989 жылы Францияда - 68,5%, Германияда - 64,5%, Ұлыбританияда - 89,1%, АҚШ - 77,5%, Жапонияда - 116,7% болды. Қазақстанда 1995 жылы монетаризация деңгейі 12%-ға жуық болды.
Ақша несие саясатының құралдары: пайыздық саясат, резервтік талаптар, несие операциялары, ашық нарықтағы операциялар, валюта нарығындағы операциялар арқылы өтімділікті қамтамасыз ету саясаты.
2.2 Орталық банктердің қызметінің шетелдік тәжірибелері
Банктер экономика негізі,экономикалық қауымдастықтың ерекше қан жүретін жүйесі болып табылады. Оларсыз қазіргі қоғам өмір сүре алмайды,себебі дәл банктер төлемдер жүзеге асырылатын орталық бола тұра,кәсіпорынның қалыпты жұмысын қалыптастырады,төлемдер мен есептеулерді жүргізеді,тауарлы-қаражат қатынасын орнатады. Осы ретте банктердің арқасында бос ақшасы барлардың қаражаты қазіргі сәтте кімге ақша қажет соған қайта бөлінеді.
Тарихты талдау,бастапқыда банктер тек айырбас басым, түрлі қаржы операцияларын жүргізетін кеңсе ретінде болғанын көрсетеді. Біртіндеп айырбас ісі түрлі несие беру және қаражат тарту есебінен кеңейді және кредит беретін,салымдар қабылдайтын және есептік операциялар жүргізетін банктер пайда болды.
Алғаш рет банк қызметі дәл қай елде туғанын анықтау қиын.Шартты түрде оның дамуының бес кезеңін атап өтуге болады.
Бірінші кезеңде (көнеліктен Венециан банкі пайда болғанға дейін) сарапшылардың мәліметі бойынша,қытайлықтарда чек айналымы болды. Вавилонда пайыздық қаржы салымын қабылдаған және жазбаша міндеттеме немесе түрлі құндылықтарды кепілге қойып несие беретін банкирлер болғанына күмән жоқ.
Екінші кезеңде (1156ж. бастап 1694ж. ағылшын банкі мекемесіне дейін) банктер барлық Италия бойынша біртіндеп тарай бастады,үлкен сауда орталықтарында Венеция,Флоренция,одан кейін Франция,Нидерланды және Англияда олар көптен пайда болды. 1156ж. Венецияда салықтар төленетін және кейбір банктік операциялар жүргізілетін қоғамдық мекеме Монтеньева жиробанкі құрылды.
Үшінші кезеңде (1694ж. бастап ХVIII ғ. аяғына дейін) банктердің алдағы дамуы Англияда болды, онда көп банктер пайда болды. 1694ж. шотландиялық Уильям Петерсон үкіметтік қаржы қиыншылығын шешу үшін жарғы капиталы 1 200 000 фунт стерлинг Ағылшын банкін құрған болатын. Бұдан басқа мамандандырылған банктер: Шотландия Патшалығында (1695ж.),кенеп саудасы үшін Британ компаниясының банкі (1706ж.),Вена банкі (1703ж.),теңіз саудасы үшін Пруссия банкі (1767ж.),Париж есептік кассасы (1776ж.),Петербург банкі ұйымдастырылған болатын.
Құрылтай қызметімен,биржа алыпсатарлығымен,қымбат металдармен операциялармен,сенім қорын басқарумен,жергілікті билік органдарын несиелеумен айналысатын банкирлік үйлер-жеке банк мекемелері пайда болды.Мұндай үйлер шын мәнінде алғашқы банктер болды және өсім алушылықтан өсті. Қазіргі уақытта олардың саны болмашы,олар тек жеке елдерде, атап айтқанда Германияда,АҚШ-та, Францияда, Англияда кездеседі.
Төртінші кезеңде (ХІХ ғ. басынан бастап Ұлы депрессияға дейін) Англия,Шотландия,Австрия,Германия,Ш вейцария,сондай-ақ Солтүстік Америкадағы депозиттік банктер ерекше өрістету және жетілдіруге ие болды.
ХІХ ғ. басында банкном эмиссиясын монополиялық орындайтын,орталық банктер пайда болды. Мысалы,Францияда Орталық банкті Наполеон 1800 ж.құрса,Австрия банкі - 1806 ж.,Орыс мемлекеттік банкі - 1860 ж. құрылды. Мамандандырылған банктер де пайда болды: ипотекалық (жылжымайтын мүлік кепілзатымен), халыққа қызмет көрсететін,халықтық,қолөнершілерге қызмет көрсететін қолөнерлік.1877 ж. лизингтік операция пайда болды - жабдықтың құнын кейін төлеп, жабдықты жалға беру.
Бұдан басқа,кредит беретін ссудалық кассалар, халықтың салымдарын қабылдайтын жинақ кассалары құрылды (олардың несиелеумен айналысуға құқықтары жоқ). 1848 ж. Пруссияда, өте танымал болған және басқа елдерге жылдам жайылған ломбардтар пайда болды.
Бесінші кезеңде (Ұлы депрессияның аяғынан бастап осы уақыт аралығында) банктер көбейе түсті,орталық банктер,көп операцияларды жүзеге асыратын әмбебеп банктер және белгілі операция түріне бағдарланған,мамандандырылған банктер кіретін толыққанды банктік жүйе қалыптасты. Осы ретте банктер арасында бәсекелестік депозиттік операциялардың чектік және аудармалармен көп шиеленісетін банктерді әмбебаптандыруға әкеп қана қоймай, жаңа операциялардың пайда болуына әкелді,депозиттік және кредиттік операциялардың түрлері көбейді.
Жинақ банкілері операциялар жиынтығы бойынша әмбебап,олар салымдарды тарту,кредиттер беру,есептеулер жүргізу, құнды қағаздарды сатып алу және сату және т.б. жөнінде операцияларды орындайды,бірақ мамандандыру олардың қызметі халықпен тығыз байланысты болуымен де көрінеді.
Сыртқы сауда банкінің негізгі операциялары халықаралық есептеулер және сыртқы сауда кредиттерін беру,яғни экспорттық-импорттық операцияларды несиелеу болып табылады.
Ғылыми-техникалық жобаларды жүзеге асыруға байланысты венчурлық (тәуекелді) операцияларды орындайтын инновациялық банктер пайда болды.
Пошта-жинақ банктілер ұсақ салымшылардың қаражатын тарту жөнінде мемлекеттік мекеме ретінде пайда болды. Пошта бөлімшелері арқылы ол банкілер халықтың салымдарын жинақтайды,қаражатты қабылдайды және береді,халыққа несиелеу жүргізеді.
Капиталға меншік көзқарасымен орталық банкілер капиталы мемлекетке тиесілі мемлекеттік (Ұлыбритания, Франция, Канада, Ресей), акционерлік (АҚШ, Италия) және аралас- акционерлік қоғамдар болады, капиалының бір бөлігі мемлекетке тиесілі (Жапония, Бельгия). Кейбір орталық банкілер бірден мемлекеттік ретінде құрылды (Германияда, Ресейде), басқалары акционерлік ретінде құрылып,кейін ұлттандырылды (Ұлыбританияда, Францияда). Бірақ орталық банкі капиталының мемлекетке тиесілігінен тәуелсіз, тарихи банк пен үкімет арасында тығыз байланыс қалыптасты,ол қазіргі кезеңде ерекше күшейе түсті. Үкімет орталық банкінің, елдің кредит жүйесінде және экономикалық саясатты жүргізуде ерекше ролі болғандықтан оның сенімділігіне мүдделі.
Орталық банк валюталық бақылау органы,мемлекеттік валюта саясатының жетекшісі болып табылады. Ол ұлттық валютаның айырбас бағамының тәртібін белгілейді және оны реттеуді жүзеге асырады,ресми алтын-валюталық қорларды басқару жөнінде операциялар жүргізеді,халықаралық есептеулерді,төлем теңгерімін реттейді, елдің ішінде сияқты шетелде де валюта құндылықтарының қозғалысын бақылайды,болжамды әзірлеуге қатысады және төлем теңгерімін құруды ұйымдастырады.
Одан басқа орталық банк сәйкес мәселелер бойынша халықаралық келісімдерді дайындауға қатысады,басқа елдердің орталық банкілерімен,сондай-ақ аймақтық валюталық-несиелік ұйымдармен жұмыс істейді,елді осы ұйымдарда таныстырады.
Алайда орталық банкінің үкіметпен тығыз байланысы, ол оның саясатына шексіз ықпал ететіндігін білдірмейді. Орталық банк капиталының тиесілігінен тәуелсіз заңды түрде дербес болып табылады:оның мүлігі мемлекет мүлігінен оқшау,орталық банк оны меншік иесі ретінде басқарады. Орталық банктің атқарушы органнан тәуелсіздік деңгейі түрлі елдерде әр түрлі. Заң бойынша парламентке есепті банкілер (АҚШ-та, Германияда, Швейцарияда,Швецияда,Голландияда,Ре сейде) үлкен дербестікке, Қаржы министрлігіне есептілер кішісіне ие.
Оған қоса орталық банктердің тәуелсіздігі салыстырмалы сипатта,себебі үкіметтің экономикалық саясаты оның негізгі элементтері - ақша-несиелік және қаржы саясатының келісімінсіз және тығыз бірлігінсіз табысты бола алмайды. Сондықтан орталық банк саясатының ұзақ мерзімді жоспары үкіметтің макроэкономикалық бағытының басымдықтарымен айқындалады.
Осыған байланысты кез-келген орталық банктің алдында үш бірлікті есеп тұр: 1) сатып алу қабілетінің және ұлттық валюта бірлігінің валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету; 2) банк жүйесінің тұрақтылығы және өтімділігі; 3) төлем жүйесінің тиімділігі және сенімділігі. Осы міндеттерді орындау үшін орталық банк бес негізгі қызметті атқарады: банкнот эмиссиясы,ақша-несиелік,сыртқы экономикалық реттеу,банктер банкі және үкімет банкі.
Орталық банкке мемлекет өкілі ретінде тек банкноттарға,яғни елде борыш міндеттемесін өтеудің көпшілікке танылған негізгі құралы болып табылатын жалпы ұлттық несиелік ақшаға қатысты эмиссия монополиясы заңды түрде бекітілген. Осы ретте экономиканы, несие жағдайы және ақша айналымына ықпал ету жолымен реттеу - үкіметтің экономикалық саясатының құраушы элементі,оның негізгі мақсаты экономикалық өсім тұрақтылығына,жұмыссыздық және инфляцияның төмен деңгейіне қол жеткізу,төлем теңгерімін теңестіру болып табылады.
Ақша-несие саласына ықпал ету үшін орталық банк,ең алдымен коммерциялық банктердің депозиттерді,демек ақша көлемін арттыру немесе азайту қабілетін қолданады. Алайда ол депозиттік эмиссия және банктердің кредиттік операцияларының көлемін тікелей айқындай алатындығын білдірмейді. Орталық банк міндетті қорлар жүйесі арқылы банктік несиелер және депозиттер серпініне ықпал етеді. Банктердің резервтік ұстанымын реттеп,ол несиелердің және тиісінше депозиттердің қысқару немесе артуының тізбекті реакциясын тудыруы мүмкін.
Орталық банк есебінде сақтауға міндетті қорлар мөлшері және банктердің кредиттік операциялары арасында белгілі өзара байланыс бар екенін атап өту керек. Банктiк несиелердi арттыру депозиттердiң өсуiне әкеледі, осылайша, міндетті қорлардың арттыру қажеттілігін тудырады, ал несиелерді азайту қарама-қарсы нәтижеге әкеледі. Егер банк міндетті қорлар мен депозиттер арасында тиiстi арақатынасты қолдауға мүмкiндігі болмаса, ол жаңа несиелердi беруден немесе бағалы қағазды сатудан бас тартуға мәжбүр болады. Егер банктерде артық (еркін) қорлар пайда болса (яғни орталық банктегі шоттағы нақты қорлардың сомасы міндетті қорлар сомасынан асса), онда банктер жаңа несиелердi ұсынып, депозиттер құра алады.
Көрcетiлген тәуелдiлiк несие - депозиттық мультипликация әсерi атауын алды. Ол жалпы банктiк жүйесiмен алынатын кез-келген жаңа қорларды қайта-қайта көбейту жолымен депозиттерді кеңейтуді білдіреді. Аталмыш әсер әр жеке банк өзінің артық сақтық қорынан асатын мөлшерде депозиттерін кеңейте алмайтындығына қарамастан жұмыс істейді.
Орталық банктің ақша-несиелік саясат тәсілі алуан түрлі. Келесілер аса кең пайдаланылады: пайыздық мөлшерлемені өзгерту,ол бойынша орталық банк коммерциялық банктерге кредиттер береді (ресми есептік мөлшерлеме,қайта қаржыландыру мөлшерлемесі,ломбардық мөлшерлеме); міндетті банк қорларының нормасын өзгерту; ашық нарықтағы операциялар,яғни мемлекеттік облигациялар,вексельдер және басқа құнды қағаздарды сатып алу-сату операциялары; валюта бағамы саясаты немесе бағамдық саясат. Айтылған ақша-несиелік реттеу тәсілдерді жалпы деп атауға болады,себебі олар барлық коммерциялық банк операцияларына және жалпы несие капиталы нарығына ықпал етеді.
Бұдан басқа,несиенің жеке түрлерін реттеуге (мысалы,тұтынушылық) немесе түрлі саланы несиелеуге бағытталған іріктемелі (таңдамалы) тәсіл қолданылуы мүмкін(тұрғын үй құрылысы,экспорттық сауда). Іріктемелі тәсілдерге жеке банктер немесе несиелер үшін банк несиелерінің мөлшерін тікелей шектеу (несиелік жоғарғы шек деп аталады);несиенің нақты түрін беру шарттарын регламенттеу,атап айтқанда маржа мөлшерін белгілеу,яғни қамтамасыз ету сомасы және берілген несие мөлшері арасындағы айырмашылық,депозиттер бойынша мөлшерлеме және кредиттер бойынша мөлшерлеме арасындағы айрмашылық жатады.
Реттеудің дәстүрлі тәсілі орталық банктің пайыздық мөлшерлемесін өзгерту болып табылады. Ресми мөлшерлемені арттыру коммерциялық банктердің өздерінің қорларын толықтыру үшін кредит алуда мүмкіндіктерін азайтады,ол өз кезегінде олардың несиелерінің, демек ақша көлемінің қысқаруына және нарықтық пайыздық мөлшерлеменің артуына әкеледі. Мөлшерлемені арттырып орталық банк кредитті шектеу саясатын жүргізеді.
Пайыздық мөлшерлемені арттыру төлем теңгерімі жағдайында және валюта бағамы деңгейіне бейнеленеді,себебі елге шетелдік қысқа мерзімді капиталды тартуға әкеледі. Нәтижесінде төлем теңгерімі жанданады,шетелдік валюта ұсынысы артады,демек шетелдік бағам төмендеп,ұлттық валюта бағамы артады. Орталық банк мөлшерлемесін азайту кредитті - несие эспансиясын ұлғайту саясатының тәсілі болып табылады. Ресми мөлшерлемені өзгерту несие капиталының барлық нарығы үшін дабыл ролін атқарады:мөлшерлемені арттыру несиелік шектеу саясатын жүргізуді бастау,несиелік экспансияны азайтуды білдіреді.
Коммерциялық банктердің қорларына,сөйтіп несие беруде олардың несие беру мүмкіндіктеріне міндетті қорлар нормасын өзгерту елеулі ықпал етеді.Міндетті банктік қорлар нормасын арттыру,банк қаражатының үлкен бөлігі орталық банк шотында тыйым салынған және коммерциялық банктер кредит беру үшін қолдана алмайтындығын білдіреді.Нәтижесінде банк несиелері және айналымдағы ақша көлемі қысқарады,несие бойынша пайыздар өседі. Банк қорларының нормасын азайту банк кредиттері және ақша көлемін ұлғайту мүмкіндігін арттырады,ол нарықтық пайызды азайтуға әкеледі.
Дамыған бағалы қағаз нарығы бар елдерде ақша-несиелік реттеу тәсілінің аса кең тараған тәсілі ашық нарықтағы операциялар болып табылады (АНО). Біріншіден,бұл операциялар,егер орталық банк ашық нарықта бағалы қағаздарды сатса,ал коммерциялық банктер оларды сатып алса, коммерциялық банк қызметіне олардың қор мөлшері арқылы ықпал етеді. Коммерциялық банктерде бағалы қағаздарды сатып алған кезде орталық банк олардың коршотына сәйкес соманы аударады,ол банктердің несие беру мүмкінгін кеңейтеді. Екіншіден,АНО пайыздық мөлшерлемені және мемлекеттік бағалы қағаздар бағамын (бағасын) реттеу үшін қолданылуы мүмкін.
Ақша-несие саясатының маңызды тәсілі валюта бағамы немесе бағам саясаты болып табылады. Ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қолдау, баға тұрақтылығын және ақша айналымын қамтамасыз ету үшін үлкен маңызға ие. Ұлттық валюта бағамын азайту ішкі нарықта алдымен импорттыққа,кейін отандық тауарларға бағаның артуына,яғни ұлттық ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің азаюына әкеледі. Ұлттық валюта бағамының тұрақты төмендеу жағдайында ішкі нарықта тауар бағасы өндіріс шығындарына ғана емес, соншалықты ұлттық валюта бағамының төмендеуіне бейімделеді. Бағамның төмендеуі құнсыздану факторы болады.
Орталық банктің валюта басқыншылығының көмегімен валюта бағамын реттеуі (яғни шетелдік валютаны ұлттыққа сатып алу-сату) ақша айналымына тікелей ықпал етеді. Шетелдік валютаны сатып алу ұлттық валютада ақша көлемінің артуына,сату оның қысқаруына әкеледі. Валюта бағамын реттеу мақсатында ресми мөлшерлемені өзгерту ұқсас несие капталы нарығына және ақша айналымына сәйкес ықпал етеді. Осы ретте әлемдік қаржы жүйесінде белгіленген валюта бағамы (1960-1972ж.) жұмыс істеген 13 жылдың ішінде,көптеген елдерде экономика өсімінің нақты қарқыны құбылмалы бағамды енгізгеннен кейін кезеңге қарағанда екі есе артық болғанын атап өту қажет. Оның үстіне белгіленген бағамды жойғаннан кейін халық үшін аса елеулі мәселелер шиеленісті - құнсыздану және жұмыссыздық,олардың деңгейі бреттон-вуд жүйесі кезеңінде айтарлықтай төмен болды.
Коммерциялық банктердің кассалық қорларын сақтауға қабылдарп,орталық банк оларға несиелік қолдау көрсетеді. Коммерциялық банктер үшін ол соңғы сатыдағы несиегер ,яғни төтенше жағдай несиегері болып табылады. Банкілер банкі болып табылып,орталық банк елдің төлем жүйесін бас реттеуші орган міндетін атқарады. Ол банкаралық есептеулерді ұйымдастырады,есептік (оның ішінде клирингтік) жүйелерді ұйымдастыруды үйлестіреді және реттейді,банк жүйесінің есептік орталығы қызметін атқарады.
Көптеген елдерде орталық банк банк жүйесінің тұрақтылығын және сенімділігін қолдау,салымшылар және несиегерлердің мүддесін қолдау мақсатында банктерге қадағалау және бақылауды жүзеге асырады. Бір елдерде (Австралия, Италия, Ресей) қадағалау және бақылау қызметін тек қана орталық банк,басқаларында (Германия, АҚШ, Швейцария, Франция) орталық банк басқа органдармен бірлесіп (қазынашылық,банк комиссиясы және б.),ал кейбір мемлекеттерде (Австрия, Дания, Канада, Норвегия)орталық банк емес,басқа органдар жүзеге асырады.
Соңғы он жылда банктік қадағалау жүйесі біртіндеп халықаралық сипатқа ие болды,ол банк ісін интернацияландыруға байланысты болды.Мысалы,1975 ж. 10 дамыған еуропа елдерінің орталық банк төрағалары банк қадағалауы және реттеу мәселесі бойынша Базель комитетін немесе халықаралық банк қадағалауын құруға бастамашы болған Англия банкінің директоры Питер Куктің атымен аталған Кук комитеті құрылды.
1997 ж. сәуірінде Базель комитеті әрекетті банк қадағалау және реттеуді ұйымдастыру үшін негіз болып табылатын 25 қағидат мазмұндалған, Банк қызметін тиімді қадағалаудың негізгі қағидаттары құжатын ұсынды.Базель қағидаттарды ондық елдері 15 елдің банк қадағалау органдары өкілдерінің қатысуымен әзірленді. Оларды ондық елдерінің орталық банк басшылары қолдады,және барлық елдердің банк қадағалау органдарына осы қағидаттарды басшылыққа алу ұсынылды. Негізінен онда жоғары дамыған елдерде әлдеқашаг қолданылып жатқан стандартты талаптар мазмұндалған. Атап атқанда,банк капиталы және оның құраушысының ең аз көлеміне талаптар; қадағалу органдарының банкінің саясатын,жедел қызметін және олардың кредит беру мен капиталды инвестициялауға байланысты қолданатын тәртібін,кредиттік және инвестициялық портфельдерді басқаруын тексеру;банктің тәуекелдерді басқарудың жалпы саясатының болу дерегін тексеру.
Дағдарыс кезеңінде әлемдәк банк жүйесінде ,оның ішінде халықаралық қаржы ұйымдарының қызметінде маңызды ақаулар пайда болды. Сондықтан Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) түбегейлі реформалауды талап етеді,оның негізінде ғаламдық қаржы реттеуішін құру лайықты болар еді. ХВҚ негізгі міндеті ғаламдық және елдік қаржы дағдарысын оларды жоюға кешігіп көмек беру емес,ескерту және жол бермеу болуы тиіс. Балама ретінде ғаламдық реттеуіштің ұқсас міндеттерімен жаңа халықаралық қаржы институтын құру мүмкіндігін қарауға болады.
Қазіргі қаржы дағдарысының сабақтарына негізделіп банк реттеуі жөніндегі Базель комитетінеәлемнәі барлық елдеріндегі банк институттарының қызметін реттеу және қадағалаудың нормативтік-құқықтық базасын күшейту жоспарында негіз болатын қағидаттары мен келісімдерге елеулі түзетулер енгізу керек. Бұдан басқа,әлемнің барлық елдерінде қаржы институттарының қызметі үшін ғаламдық стандарттар деп аталатын жалпы ережелерді әзірлеу қажет.
Ғаламдық экономикада капитал қозғалысын,оның ішінде оффшорлық орталықтар қызметін,трансшекаралық бірігу және жұту және т.б. қағидаттарды реттейтін жаңа халықаралық ұйым құру қажеттегігінің уақыты жетті. Мұндай ұйым әлдеқашан бар халықаралық-құқықтық келісім негізінде Дүниежүзілік сауда ұйымымын (ДСҰ) ұқсас құрылуы мүмкін.
Осыған байланысты халықаралық-несие мекемелерінің даму тарихы және негізгі міндеттерін талдау керек:
1) Халықаралық есеп айырысу банкі (ХЕАБ). ХЕАБ - бірінші халықаралық банк. Ол 1930 ж. Англия, Бельгия, Германия, Италия, Франция және Жапония арасында үкіметаралық келісім негізінде құрылды. Бұл елдер Швейцариямен Конвенцияға да қол қойды, оған сәйкес ХЕАБ Базелде орналасты. Оның бірінші құрылтайшыларының арасында аталған елдердің орталық банкілерінен басқа Морган банкирлер үйі бастаған АҚШ-тың жеке коммерциялық банкілері болды. ХЕАБ құру мақсаты қатысушы елдердің орталық банкілерінің ынтымақтастығына көмектесу және олардың арасында халықаралық есеп айрысуды қамтамасыз етуді жариялау болды. 1932 ж. Еуропаның тағы 19 елі оған мүше болды.
ХЕАБ құрылтайшысы бола тұра,осы елдердің орталық банкілері бір уақытта оның клиенттері болып табылады. Сондықтан ХЕАБ-ты орталық банкілердің халықаралық банкі деп жиі атайды. Онда АҚШ федералды қор жүйесі емес, City Bank Corp. таныстырады, алайда біріншісі ХЕАБ тығыз қатынасы бар: Базелдегі (Базель клубы) ай сайынғы мәжілістерде және ХЕАБ құрылтайшыларының жалпы жиналыстарында ФҚЖ басқарушы кеңесінің мүшесі әрдайым қатысады. ХЕАБ қызметін басқаруда АҚШ мұнда өзінің ықпалын өсіруде дегенмен, Батыс Еуропа елдері дәстүрлі басымдықты сақтауда.
Қазіргі уақытта 30 астам мемлекет,оның ішінде еуропалық - бұрынғы социалистік елдер,оған екінші дүниежүзілік соғысқа дейін енген,Албания, Болгария, Венгрия, Польша және б. ХЕАБ мүшелері болып табылады. Қатысушылардың құрамы және қаіргі ХЕАБ операциялар географиясы оның аймақтық батыс еуропалықтан халықаралық валюта-несиелік ұйымға айналғаны туралы кәуландырады.
ХЕАБ қызметін басқаруды жалпы жиналыс және директорлар кеңесі жүзеге асырады, ал банктің өзі асылында акционерлік есеп айырысу палатасы болып табылады. Жарғыға сәйкес оның негізгі міндеттері халықаралық қаржы операциялары үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз ету және қатысушылардың халықаралық есеп айырысуын жүргізген кезде сенімді тұлға ролін атқару болып табылады. Банк депозиттік-несиелік,қор және басқа,оның ішінде алтынмен операцияларды,сондай-ақ валюта-несиелік қатынастарды мемлекетаралық реттеуді жүзеге асырады.Операциялар бойынша есеп айырысу валютасы болып алтын швейцариялық франк қабылданды, ал АҚШ доллары акционерлерге дивиденттерді төлеу үшін қолданылады.
Жетекші әлемдік валюта бағамын қолдау мақсатында 1960ж. басынан бастап ХЕАБ арнайы операциялар - орталық банктердің бірлескен валюта басқыншылығын жүргізуді бастады(базель кредиттері). Шетел валютасына сұраныстың күтпеген өсімін жабу үшін ол қатысушылардың орталық банктерімен айырбас операциясын қолданады.Бұдан басқа,ХЕАБ әлемде танымал ірі экономикалық ақпараттық-зерттеу орталығы болып табылады. Ол басқа халықаралық несие-қаржы ұйымдарымен елсенді ынтымақтастық саясатын жүргізеді.
2) Халықаралық валюта қоры. Екінші дүниежүзілік соғыстан бұзылған еуропа мемлекеттерінің экономикасын қалыпан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ОРТАЛЫҚ БАНКТІҢ МӘНІ МЕН АТҚАРАТЫН ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1 Орталық банктің мәні мен мақсаты
1.2 Батыс елдеріндегі Орталық банктердің функциялары
2 БАТЫС ЕЛДЕРІНДЕГІ ОРТАЛЫҚ БАНКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АҚША-НЕСИЕЛІК САЯСАТЫНЫҢ ӘДІСТЕРІ
2.1 Орталық банктердің ақша-несиелік саясатының әдістері
2.2 Орталық банктердің қызметінің шетелдік тәжірибелері
3 БАТЫС ЕЛДЕРІНІҢ ОРТАЛЫҚ БАНКТЕРІ
3.1 АҚШ-тың банктік жүйесі және Орталық банкі
3.2 Германияның банк жүйесі және Орталық Банкі Бундесбанк
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
3
5
5
6
9
9
12
26
26
30
36
38
КІРІСПЕ
Банк жүйесі - банк операцияларының бірыңғай ұлттық немесе халықаралық жүйесіне біріктірілген банкілердің жиынтығы, яғни бір-бірімен және сыртқы ортамен тығыз байланыстағы банкілердің жиынтығы. Бір жүйедегі банкілер несие, есеп айырысу операциялары мен өзгедей операцияларды жүзеге асырады, нормативтік актілермен реттеледі. "Қазақстан Республикасындағы банкілер және банк қызметі туралы" ҚР Заңына (1995) сәйкес Қазақстанда Банк жүйесі екі деңгейлі. Ұлттық банк мемлекеттің Орталық банкі болып табылады және Банк жүйесісінің жоғары (бірінші) деңгейіне жатады, айналысқа ақша шыгарады, оның міндеті -- ұлттық валютаның -- теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету, коммерциялық банкілердің қызметін қадағалап, бақылау. Үлггық банкінің міндеттері, қызмет қағидаты, қүкықтық мәртебесі және өкілеттігі "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" ҚР Заңында (1995) белгіленген. Екінші деңгейдегі банкілерге коммерциялық банкілер жатады. Олардың міндеттері -- клиенттерге (кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа) түрлі қызметтер көрсету (несие беру, есеп айырысу, кассалық, валюталық, депозиттік, т. б. операциялар жасау). [1]
Банктік жүйе - банктік операциялардың жалпы жиынын шоғырландырушы несие жүйесінің негізгі буыны.
Ал банк - банк қызметін атқарушы, коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға.(№10 1-бап 1-тар)
Банк мәртебесі жоқ бірде бір заңды тұлға өзін банк деп атай алмайды және банк қызметімен айналыса алмайды( №10 1-бап 3-тар)
Экономика саласындағы ақша және банк ісі проблемалары ең бастылардың бірі болып табылады. Кез-келген мемлекеттің экономикасының мықтылығы банк жүйесінің беріктігінен білінеді. Әсіресе жас мемлекеттер үшін банк жүйесінің жақсылап қалыптасуының зор мағыназы бар.
Шет ел экономисттерінің пікірінше : Банк - басқа іскерлік ұйымдар сияқты,өз кірісін максималды түрде ұлғайту үшін жұмыс істейді.(№6)
Мемлекеттің банк жүйесінің дамуына қарап мемлекет экономикасының қарқыны мен әлеуметтік жағдайын бағалай аламыз. Егер банк жүйесі дұрыс әрі тиімді болса , оның халқының да хал - ахуалы жоғарғы деңгейде болады .
Нарықтық даму жағдайындағы қоғам өмірінің әр алуан әлеуметтікө экономикалық мүдделерінің түйісетін жері банктер жұмыс істейтін банк жүйесінің ауқымы болғандықтан, сондай - ақ осы жүйе арқылы мемлекеттің қаржы, ақша- кредит, оның ішінде валюталық саясатын іске асыру мақсатында түрлі банкілік операциялар жүргізілетіндіктен банктер мен олрдың қызмет аялары банктік құқық құзыретімен қамтылатыны бүгінге көпшілікке мәлім.(№8 3-б.)
Мемлекет банк жүйесін қалыптастырған кезде, басқа дамыған мемлекеттердің тәжірибесіне сүйенері сөзсіз. Дамыған мемлекеттердің банк жүйесі көптеген даму сатыларынан өтіп , өз экономикасына тиімді жолын таңдайды.(№7) Банк жүйесінің күрделілігін түсіну үшін, АҚШ пен Германия сияқты алып мемлекеттердің банк жүйелерін қарастырайық.
Қазақстан Республикасының жетістігі Ұлттық Банктің қызметінің нәтижесі болып табылады. Ұлттық Банктік қызметі және жүргізіліп отырған саясаты елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына тигізетін әсері соншалықты, Парламент, Үкімент және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мәжілісінде басты мәселе ретінде қарастырылады.
Курстық жұмыстың мақсаты - Батыс елдерінің Орталық банктерін талдау және олардың ақша-несие саясатына тоқталу.
1 ОРТАЛЫҚ БАНКТІҢ МӘНІ МЕН АТҚАРАТЫН ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1 Орталық банктің мәні мен мақсаты
Орталық банктер бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас органның рөлін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың мемлекеттік органы болып табылады.Олардың басшылық рөлі мемлекет берген үлкен өкілеттіліктермен анықталады.
Орталық банк елдің эмиссиялық кассалық орталығы, сондай-ақ норма шығару, басқару құқықтарына ие "банктердің банкі", "соңғы сатыдағы несие беруші" рөлін атқарады, ақша-несиелік және валюталық саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие саясатын жүзге асыру және елдің несилік жүйесін басқару болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең өкілеттілік беруі екінші деңгейлі банк жүйсінің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Орталық банк мемлекет берген эммисиялық құқығы негізінде эканомиканы жалпы мемлекеттік тұрақтандыру саясатын, тауар-ақша қолма-қолсыз ақша массасы тепе-теңдік саясатын жүргізеді.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне эканомикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша-несиелік сипат алады, яғни ақша массасы негізінен банктердің несие-депозиттік қызметіне байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын және көлемін екінші деңгейлі банктердің опрацияларын басқару арқылы реттейді.
Қазақстан Республикасының орталық банкі еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін КСРО Мемкеттік банкінің Республикалық кеңесінің негізінде 1990 жылдың желтоқсанында алғашқы Қазақстан Мемлекетінің банкі ретінде құрылып, ал 1995 жылдың наурызынан Қазақстан Ұлттық банкі деп аталды.
Ол республикадағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейіндегі банк, өз қызметін Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заң күші бар Жарлығы бойынша жүргізеді және осы жарлыққа сай Президентке есеп береді. Сонымен қатар Ұлттық банк өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын және басқа заңдарды, халықаралық шарттар мен келісімдерді басшылыққа алады.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінің мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысулары Ұлттық банктердің мекемелері арқылы жүргізіледі, ал қажет жағдайда Ұлттық банкіден несие алады. Осының нәтижесінде қолма-қол және қолма-қолсыз есеп айырысу айналысы Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде шоғырланады .Ұлттық банк - заңды тұлға, дербес балансы бар, өзіне тікелей бағынатын төменгі бөлімшелермен бірге тіке бағыныстағы біртұтас орталықтандырылған құрылым, іс-әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде жүргізеді. Ол республиканың кез-келген жерінде және одан тыс жерлерде өзінің басқармасын және басқада бөлімшелерін ашуға құқы бар. Өз жұмысын Үкіметпен келісіп, үнемі кеңесіп жүргізеді. Үкімет Ұлттық банкінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Үкіметтің өкілдік және атқарушы органдарының Ұлттық банк пен құрылымдық бөлімшелерінің заңды қызметтерін атқаруға араласуға құқығы жоқ.
Қазақстан Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының заңдарының негізінде өзінің қызметіне қарай Ұлттық банк берген лицензия негізінде кейбір банктік операция түрлерін жүргізетін барлық банктердің, бантік емес қаржы мекемелерінің міндетті түрде орындауы үшін нормативтік актілер шығарады. Ол нормативтік актілер "Қазақстан Ұлттық Банкінің хабаршысы", "Вестник Нацианального Банка Казахстана" атты қазақ және орыс тілінде шығатын ресми басылымдарда жарияланады.
Ұлттық банк - ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да материялдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктік құралу көздеріне - банк ісінен түскен табыстар және сєйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
1.2 Батыс елдеріндегі Орталық банктердің функциялары
Валюталық реттеу түсінігіне нормативті актілерді жасап шығару, ақпарат жинау, валюталық заңдардың сақталуын бақылау және оны бұзған тұлғаларға санкциялар қолдану керек. Ұлттық банк валюталық реттеу функцияларын жүзеге асырады.
Бұл принцип - ел тәуелсіздігін сақтау шарттарының бірі, валюталы резервтерді жинақтау құралы және ақша айналысын басқа елдер валюталарының ықпалынан сенімді қорғау жолы.
Орталық банктің автономиясы егемен елдер заңдарымен бекітілген. Банктер жедел банктік қызметпен байланысты шешімдерді қабылдау кезінде үкімет пен атқарушы билік органдарынан тәуелсіз.
Ұлттық банк тек Қазақстан Республикасы Президентіне ғана есеп бере алды.
Кей жағдайда бұл Республиканың ұзақ мерзімді міндеттерінің қорғаушысы ретінде Ұлттық банк мүдделері үкіметтін қысқа мерзімді мүдделеріне сәйкес келмеуі мүмкін; үкімет болса мемлекеттік бюджеттің тапшылығы жағдайында Ұлттық банктің несиелік ресурстарын осы тапшылықты жабуға пайдалануға тырысады (бұл Кеңес үкіметі кезінде жүйелі түрде жүргізілетін), ал бұл ақша айналымының тұрақтылығын бұзады, инфляцияның өршуіне себепкер болады.
Орталық банк елдегі ақша-несие саясатының жүргізілуіне толық жауап береді. Өз кезегінде ақша-несие саясаты экономиканы мемлекеттік реттеудің негізін құрайды. Сондықтан ақша-несие саясатын автономды түрде жүргізбейінше, республикадағы нарықтық экономиканың тиімділігі туралы сөз қозғауға да болмайды.
Ұлыбритания мен Францияда орталық банктердің капиталы мемлекет иелігінде, алайда акционерлер ретінде коммерциялық банктер бола алады. Оларда да орталық банктер атқарушы органдардан тәуелсіз, тек парламентке ғана есеп береді.
Орталық банктердің автономиясы Батыс Германияда, АҚШ-та заң жүзінде бекітілген. Батыс Германияның банк жүйесі туралы заңында, Орталық банк өз саясатын үкіметпен үйлестіріп отыруы тиіс, алайда оның тұрақты ақша айналысын сақтау мақсаттарына қайшы келетін талаптарын орындауға міндетті емес деп жазылған. Ол канцлерге де, федерация министріне де бағынбайды, тек Бундесбанк туралы Заңға ғана бағынады.
АҚШ-тың несие жүйесінің жоғары органы болып табылатын - Федералды резерв жүйесінің (ФРЖ) мүшелерін - сенаттың мақұлдауымен президент тағайындайды және олардың қызметі жөніндегі келіспеушілік бойынша қызметінен босатылуы мүмкін емес. Басқарушылар кеңесі конгрессо алдында есеп беріп отырады.
Біздің еліміз бен шет елдердегі несие жүйесінің авто-номдылығының елеулі дәрежесі - экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында ақша-несие және валюталық тұрақтылықты сақтау міндеттеріне қатысты болып келеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің біршама тәуел-сіздігінің негізгі жағдайы бюджетке қатысты мәселенің шешімі болып табылады. Мемлекеттік қаржылар және банктік жүйелерді заңмен шектеу, яғни үкіметтің Yenлттық банк қаражаттарын пайдалануына шек қоюдың принципалдық мәні бар.
Президенттің Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі туралы заң күші бар жарлығында былай деп жазылған: Жүргізіліп отырған мемлекеттік ақша-несие саясатының және оны заңға сәйкес Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банк:
а) Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне заем алушының кепілдендірілген міндеттемесіне келісімді шарттармен қысқа мерзімді несиелер береді;
ә) осы шоттар бойынша үкімет жәрдемімен ашылған Қазақстанның халықаралық ұйымдарда мүшелігімен байланысты жазылымдар мен басқа да төлемдерге қатысты өзара келісілген шарттармен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне қосымша несиелер береді.
Осылайша Үкімет, Ұлттық банктің басқа да клиенттері тәрізді әрбір несие бойынша қайтарымдылық, мақсатты-сипатының мерзімділігі және төлемдік шарттарына сәйкес келетін келісім негізінде қарыз алады.
Үкімет әрбір несие бойынша нарықтық пайыздық мө- шерлемелері бар тапсырылатын бағалы қағаздар шығарады. I Оларды Ұлтгық банктен өтеп алу мерзімі алты айдан аспауы тиіс, бірақ бұл мерзімді Қазақстан Республикасы Парламенті жыл аяғына дейін ұзартыуы мүмкін.
АҚШ, Жапония, Англия, Канада және басқа елдерде іс жүзінде үкіметті тікелей несиелендіру жоқ; Германия, Голландия, Францияда заңмен шектелген, Австрияда үкіметтік несиеден заң алтын және конвертацияланатын валютамен 100% қамтамасыз етілуі талап етіледі.
2 БАТЫС ЕЛДЕРІНДЕГІ ОРТАЛЫҚ БАНКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АҚША-НЕСИЕЛІК САЯСАТЫНЫҢ ӘДІСТЕРІ
2.1 Орталық банктердің ақша-несиелік саясатының әдістері
Ұлттық банк "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заңға сәйкес мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды:
oo айналыстағы ақша массасының көлемінің реттеу жолмен Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша несие саясатын жүргізеді, Қазақстан Республикасы аумағында банкноталар мен монеталарды айналысқа шығарушы жалғыз эмитент болып табылады;
oo кепіл берушісі үкімет болып табылатын Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы қарызына қызмет көрсетуге қатысады;
oo Қазақстан Республикасы аумағында еншілес банк ашуға рұқсат береді;
oo Қазақстан Республикасы аумағында, одан тыс жерлерде банк филиалдарын өкілдерін ашуға келісімін және банк операцияларын жүргізуге лицензия береді;
oo Банктердің бағалы қағаздар эмиссиясы жобасын оның тіркелуіне дейін өзі белгілеген тәртіппен міндетті сараптауын жүргізеді;
oo ол банктерге несие беруге, банктердің пайда капиталы нарығындағы ашық позициясына бақылау жасауға құқылы. Банктерге соңғы сатыдағы несие беруші болады, қайта қаржыландыру саясатын жүргізеді;
oo банктердің жұмысына және шетелдік валютаны сатып алу, сату және айырбастау ұйымдарына бақылау мен қадағалау жүргізеді әрі пруденциалдық нормативтер белгілейді;
oo Қазақстан Республикасы ресми мөлшемелерді өзгерту арқылы банктік пайыз мөлшемелерінің деңгейін реттеуді жүргізеді;
oo Қазақстан Республикасында информациялық процестерді ақша-несие реттеуді әдістерімен бәсеңдете алмаған жағдайда Ұлттық банк банктердің операциялары бойынша несиелік салымдарды шектеу және пайыз мөлшемелерін өзгертуге құқықтар береді;
oo Қазақстан Республикасы есеп айырысу тәртібін, жүйесін және нысандарын анықтайды, қазақстандық теңгемен банкаралық есеп айырысулардың мезгілінде және үзіліссіз жүргізілуін қамтамасыз ететін жүйенің жұмыс істеуін ұйымдастыруы тиіс;
oo Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады және валюталық операциялардың барлыќ түрін жүргізуге құқылы;
oo Банк ісі, есеп, есеп айырысу, валюталық операциялар жүргізу бойынша банктерге, валютаны сатып алу, сату жєне айырбастау операцияларын жүзеге асыратын мекемелерге жєне олардың клиенттеріне орындауға міндетті нормативтік актілер шығарады, сонымен қатар, олардың орындалуын бақылайды;
oo Бақылау және қадағалау функцияларын қамтамасыз ету үшін банктерге, шетелдік валютаны сатып алу, сату, айырбастаумен айналысатын ұйымдарға бухгалтерлік, статистикалық, тағы басқа есеп берудің тізімін, формасын және мерзімін бекітеді;
oo Егер заңды актілермен басқалары қарастырылмаса, Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісіп, банктердің және басқа шаруашылық субъектілерімен жүзеге асырылатын есеп айырысу, ағымдағы бюджеттік және басқа да шоттардан төлем жүргізу кезегін, есеп айырсуларды реттеу мақсатында бекіте алады;
oo Ұлттық банкіге жүктелген функцияларды жүзеге асыруға көмектесетін ұйымдарды құруға жєне оларды басқаруға қатысуға құқылы;
oo Қолма-қол банкноттар мен монеталарды есепке алу, сақтандыру, тасу және инкассакциялау ережелерін бекітеді, банкноттар мен монеталарды тасуды, сақтандыруды және инкассациялауды қамтамасыз етуге қатысады, банкноттар мен монеталардың мемлекеттік резервін қорларын құрады;
oo Қазақстан Республикасы банктерінің жиынтық балансын құрады жєне тұрақты түрде жариялайды;
oo Ішкі жєне сыртқы активтер бойынша болжамды есептер шығарады;
oo Ақшалай қаражаттарды есепке алуда қате кеткенде немесе қолдан жасалған құжаттар бойынша есепке алынған қаражаттар анықталған жағдайда клиенттердің және банктердің шоттарынан ақша қаражаттарын сөзсіз шегеру құқығына ие;
oo Қазақстан Республикасындағы банктер жүйесіне кадрларды дайындауға қатысады; Сирек жағдайларда мемлекеттік бюджеттің қаражаттары арқылы қаржыландырылатын несиелік-есеп айырысу және ұйымдардың кассалық қызмет көрсетуімен байланысты операциялар жүргізеді.Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес болатын басқа да қызметтер атқарады.
Ұлттық банк - заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға эмиссиондық құқығы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банктің эмиссиялануында шығарылады және банктерге сатьп, қолма- қолсыз эквивалент алу формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі - теңге болып табылады. Ұлттық банк банкоталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақталу, жою және қолма-қол ақшаны инкассациялау тәртібін орнатады. Қазақстан Республикасында шығарылған банкноталар мен монеталардың номиналдық құрылымы, айшықталған пішіні болуы керек. Банкноталар мен монеталардың көрсетілген сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс. Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің құқығы бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін, тәртібін анықтау құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел мемлекеттерінің ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді. Қолма-қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына үздіксіз оралып отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммєрциялық банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізумен байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен қатар, операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығын шек қойылмайды.
Эмиссия - бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қолсыз ақша түрінде де болуы мүмкін.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия - айналысқа банкноталармен монеталардың қосымша шығарылуын сипаттайды.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің бірі - кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма-қолсыз есеп айырысулардың біртіндеп қолма-қол есеп айырусуларға ауысуы, бұрын әрине, жағымсыз құбылыс деп есептеуге болады.
Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық түсімдердің кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма-қол ақшаларды эмиссиялдаудың үлес салмағы банк касасында берілуі қысқарды.
Депозиттік банктердің эмисиясы депозиттік қарыздық операциялардың процесінде іске асады. Банктегі депозиттер сомасы несие ақшаны құру үшін қажетті потенциялын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қарыз беру арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар құрылады. Бұл операциялардың сызбасы келесідей: 100 ақша бірлігіндегі депозит үшін міндетті резерв 15 ақша бірлігін құрайды, қалған 85 ақша бірлігі банкі арқылы қарызға берілуі мүмкін.Сонда айналымдағы ақша массасы: 100+85=185 ақша бірлігі болады. Бұл - сомасы 85 ақша бірлігі болатын жаңа ақшаның құрылуын білдіреді. Осы жолмен құрылған ақшалар өз кезегінде өздері ақша эмиссиясының себебі бола алатын басқа депозиттердің пайда болуына әкеледі. Яғни ақша мультипликативі көбеюі орын алады. Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банкінің ақша базасы сияқты, ақша агрегатын және ақша мультипликациясын бақылау арқылы жүреді.
Ақша базасы - бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары. Оған айналымдағы қолма-қол ақшалар, міндетті және артық резервтер жатады. Міндетті резервтер - бекітілген нормативтерге сєйкес Ұлттық банкідегі арнайы шотта несие корреспондеттік шотында сақталынуына міндетті банк депозиттерінің бөлігі.
Артық резервтер бұл банктердің Ұлттық банкідегі корреспондеттік шоттардағы қалған қалдықтары. Айналымдағы қолма-қол ақшаның мөлшері банктердің корреспондеттік шоттардағы қаражаттарының болуына байланысты болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банкідегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының көлемін, яғни банктердің өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл құралдары ақша базасының қеңеюінің шегін көрсететін және ақша массасының, ақша базасына қатынасы арқылы есептелетін ақша мультипликаторының мөлшеріне әсер етеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына байланысты, өйткені міндетті резервтер банктер мен несие ресурстарынң көзі болып пайдаланбайды, сонымен қатар, айналымдағы қома-қол ақшаның үлес салмағына байланысты болады.
Бұл - айналымдағы қома-қол ақшалардың банктерден тыс орналасқан мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликациясының интенсивтілігі олардың экономикаға айналу жылдамдығына әсер етеді, мултипликацияның коэффициенттік жылдамдығы азаяды. Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы Ұлттық банк арқылы тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне әсер етеді және ақша-несие саясаты үшін үлкен мәні бар.
Ақша айналысының жылдамдығы экономикалық монетаризация деңгейіне байланысты болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетаризация деңгейі жоғарылайды.
Монетаризация деңгейі 1989 жылы Францияда - 68,5%, Германияда - 64,5%, Ұлыбританияда - 89,1%, АҚШ - 77,5%, Жапонияда - 116,7% болды. Қазақстанда 1995 жылы монетаризация деңгейі 12%-ға жуық болды.
Ақша несие саясатының құралдары: пайыздық саясат, резервтік талаптар, несие операциялары, ашық нарықтағы операциялар, валюта нарығындағы операциялар арқылы өтімділікті қамтамасыз ету саясаты.
2.2 Орталық банктердің қызметінің шетелдік тәжірибелері
Банктер экономика негізі,экономикалық қауымдастықтың ерекше қан жүретін жүйесі болып табылады. Оларсыз қазіргі қоғам өмір сүре алмайды,себебі дәл банктер төлемдер жүзеге асырылатын орталық бола тұра,кәсіпорынның қалыпты жұмысын қалыптастырады,төлемдер мен есептеулерді жүргізеді,тауарлы-қаражат қатынасын орнатады. Осы ретте банктердің арқасында бос ақшасы барлардың қаражаты қазіргі сәтте кімге ақша қажет соған қайта бөлінеді.
Тарихты талдау,бастапқыда банктер тек айырбас басым, түрлі қаржы операцияларын жүргізетін кеңсе ретінде болғанын көрсетеді. Біртіндеп айырбас ісі түрлі несие беру және қаражат тарту есебінен кеңейді және кредит беретін,салымдар қабылдайтын және есептік операциялар жүргізетін банктер пайда болды.
Алғаш рет банк қызметі дәл қай елде туғанын анықтау қиын.Шартты түрде оның дамуының бес кезеңін атап өтуге болады.
Бірінші кезеңде (көнеліктен Венециан банкі пайда болғанға дейін) сарапшылардың мәліметі бойынша,қытайлықтарда чек айналымы болды. Вавилонда пайыздық қаржы салымын қабылдаған және жазбаша міндеттеме немесе түрлі құндылықтарды кепілге қойып несие беретін банкирлер болғанына күмән жоқ.
Екінші кезеңде (1156ж. бастап 1694ж. ағылшын банкі мекемесіне дейін) банктер барлық Италия бойынша біртіндеп тарай бастады,үлкен сауда орталықтарында Венеция,Флоренция,одан кейін Франция,Нидерланды және Англияда олар көптен пайда болды. 1156ж. Венецияда салықтар төленетін және кейбір банктік операциялар жүргізілетін қоғамдық мекеме Монтеньева жиробанкі құрылды.
Үшінші кезеңде (1694ж. бастап ХVIII ғ. аяғына дейін) банктердің алдағы дамуы Англияда болды, онда көп банктер пайда болды. 1694ж. шотландиялық Уильям Петерсон үкіметтік қаржы қиыншылығын шешу үшін жарғы капиталы 1 200 000 фунт стерлинг Ағылшын банкін құрған болатын. Бұдан басқа мамандандырылған банктер: Шотландия Патшалығында (1695ж.),кенеп саудасы үшін Британ компаниясының банкі (1706ж.),Вена банкі (1703ж.),теңіз саудасы үшін Пруссия банкі (1767ж.),Париж есептік кассасы (1776ж.),Петербург банкі ұйымдастырылған болатын.
Құрылтай қызметімен,биржа алыпсатарлығымен,қымбат металдармен операциялармен,сенім қорын басқарумен,жергілікті билік органдарын несиелеумен айналысатын банкирлік үйлер-жеке банк мекемелері пайда болды.Мұндай үйлер шын мәнінде алғашқы банктер болды және өсім алушылықтан өсті. Қазіргі уақытта олардың саны болмашы,олар тек жеке елдерде, атап айтқанда Германияда,АҚШ-та, Францияда, Англияда кездеседі.
Төртінші кезеңде (ХІХ ғ. басынан бастап Ұлы депрессияға дейін) Англия,Шотландия,Австрия,Германия,Ш вейцария,сондай-ақ Солтүстік Америкадағы депозиттік банктер ерекше өрістету және жетілдіруге ие болды.
ХІХ ғ. басында банкном эмиссиясын монополиялық орындайтын,орталық банктер пайда болды. Мысалы,Францияда Орталық банкті Наполеон 1800 ж.құрса,Австрия банкі - 1806 ж.,Орыс мемлекеттік банкі - 1860 ж. құрылды. Мамандандырылған банктер де пайда болды: ипотекалық (жылжымайтын мүлік кепілзатымен), халыққа қызмет көрсететін,халықтық,қолөнершілерге қызмет көрсететін қолөнерлік.1877 ж. лизингтік операция пайда болды - жабдықтың құнын кейін төлеп, жабдықты жалға беру.
Бұдан басқа,кредит беретін ссудалық кассалар, халықтың салымдарын қабылдайтын жинақ кассалары құрылды (олардың несиелеумен айналысуға құқықтары жоқ). 1848 ж. Пруссияда, өте танымал болған және басқа елдерге жылдам жайылған ломбардтар пайда болды.
Бесінші кезеңде (Ұлы депрессияның аяғынан бастап осы уақыт аралығында) банктер көбейе түсті,орталық банктер,көп операцияларды жүзеге асыратын әмбебеп банктер және белгілі операция түріне бағдарланған,мамандандырылған банктер кіретін толыққанды банктік жүйе қалыптасты. Осы ретте банктер арасында бәсекелестік депозиттік операциялардың чектік және аудармалармен көп шиеленісетін банктерді әмбебаптандыруға әкеп қана қоймай, жаңа операциялардың пайда болуына әкелді,депозиттік және кредиттік операциялардың түрлері көбейді.
Жинақ банкілері операциялар жиынтығы бойынша әмбебап,олар салымдарды тарту,кредиттер беру,есептеулер жүргізу, құнды қағаздарды сатып алу және сату және т.б. жөнінде операцияларды орындайды,бірақ мамандандыру олардың қызметі халықпен тығыз байланысты болуымен де көрінеді.
Сыртқы сауда банкінің негізгі операциялары халықаралық есептеулер және сыртқы сауда кредиттерін беру,яғни экспорттық-импорттық операцияларды несиелеу болып табылады.
Ғылыми-техникалық жобаларды жүзеге асыруға байланысты венчурлық (тәуекелді) операцияларды орындайтын инновациялық банктер пайда болды.
Пошта-жинақ банктілер ұсақ салымшылардың қаражатын тарту жөнінде мемлекеттік мекеме ретінде пайда болды. Пошта бөлімшелері арқылы ол банкілер халықтың салымдарын жинақтайды,қаражатты қабылдайды және береді,халыққа несиелеу жүргізеді.
Капиталға меншік көзқарасымен орталық банкілер капиталы мемлекетке тиесілі мемлекеттік (Ұлыбритания, Франция, Канада, Ресей), акционерлік (АҚШ, Италия) және аралас- акционерлік қоғамдар болады, капиалының бір бөлігі мемлекетке тиесілі (Жапония, Бельгия). Кейбір орталық банкілер бірден мемлекеттік ретінде құрылды (Германияда, Ресейде), басқалары акционерлік ретінде құрылып,кейін ұлттандырылды (Ұлыбританияда, Францияда). Бірақ орталық банкі капиталының мемлекетке тиесілігінен тәуелсіз, тарихи банк пен үкімет арасында тығыз байланыс қалыптасты,ол қазіргі кезеңде ерекше күшейе түсті. Үкімет орталық банкінің, елдің кредит жүйесінде және экономикалық саясатты жүргізуде ерекше ролі болғандықтан оның сенімділігіне мүдделі.
Орталық банк валюталық бақылау органы,мемлекеттік валюта саясатының жетекшісі болып табылады. Ол ұлттық валютаның айырбас бағамының тәртібін белгілейді және оны реттеуді жүзеге асырады,ресми алтын-валюталық қорларды басқару жөнінде операциялар жүргізеді,халықаралық есептеулерді,төлем теңгерімін реттейді, елдің ішінде сияқты шетелде де валюта құндылықтарының қозғалысын бақылайды,болжамды әзірлеуге қатысады және төлем теңгерімін құруды ұйымдастырады.
Одан басқа орталық банк сәйкес мәселелер бойынша халықаралық келісімдерді дайындауға қатысады,басқа елдердің орталық банкілерімен,сондай-ақ аймақтық валюталық-несиелік ұйымдармен жұмыс істейді,елді осы ұйымдарда таныстырады.
Алайда орталық банкінің үкіметпен тығыз байланысы, ол оның саясатына шексіз ықпал ететіндігін білдірмейді. Орталық банк капиталының тиесілігінен тәуелсіз заңды түрде дербес болып табылады:оның мүлігі мемлекет мүлігінен оқшау,орталық банк оны меншік иесі ретінде басқарады. Орталық банктің атқарушы органнан тәуелсіздік деңгейі түрлі елдерде әр түрлі. Заң бойынша парламентке есепті банкілер (АҚШ-та, Германияда, Швейцарияда,Швецияда,Голландияда,Ре сейде) үлкен дербестікке, Қаржы министрлігіне есептілер кішісіне ие.
Оған қоса орталық банктердің тәуелсіздігі салыстырмалы сипатта,себебі үкіметтің экономикалық саясаты оның негізгі элементтері - ақша-несиелік және қаржы саясатының келісімінсіз және тығыз бірлігінсіз табысты бола алмайды. Сондықтан орталық банк саясатының ұзақ мерзімді жоспары үкіметтің макроэкономикалық бағытының басымдықтарымен айқындалады.
Осыған байланысты кез-келген орталық банктің алдында үш бірлікті есеп тұр: 1) сатып алу қабілетінің және ұлттық валюта бірлігінің валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету; 2) банк жүйесінің тұрақтылығы және өтімділігі; 3) төлем жүйесінің тиімділігі және сенімділігі. Осы міндеттерді орындау үшін орталық банк бес негізгі қызметті атқарады: банкнот эмиссиясы,ақша-несиелік,сыртқы экономикалық реттеу,банктер банкі және үкімет банкі.
Орталық банкке мемлекет өкілі ретінде тек банкноттарға,яғни елде борыш міндеттемесін өтеудің көпшілікке танылған негізгі құралы болып табылатын жалпы ұлттық несиелік ақшаға қатысты эмиссия монополиясы заңды түрде бекітілген. Осы ретте экономиканы, несие жағдайы және ақша айналымына ықпал ету жолымен реттеу - үкіметтің экономикалық саясатының құраушы элементі,оның негізгі мақсаты экономикалық өсім тұрақтылығына,жұмыссыздық және инфляцияның төмен деңгейіне қол жеткізу,төлем теңгерімін теңестіру болып табылады.
Ақша-несие саласына ықпал ету үшін орталық банк,ең алдымен коммерциялық банктердің депозиттерді,демек ақша көлемін арттыру немесе азайту қабілетін қолданады. Алайда ол депозиттік эмиссия және банктердің кредиттік операцияларының көлемін тікелей айқындай алатындығын білдірмейді. Орталық банк міндетті қорлар жүйесі арқылы банктік несиелер және депозиттер серпініне ықпал етеді. Банктердің резервтік ұстанымын реттеп,ол несиелердің және тиісінше депозиттердің қысқару немесе артуының тізбекті реакциясын тудыруы мүмкін.
Орталық банк есебінде сақтауға міндетті қорлар мөлшері және банктердің кредиттік операциялары арасында белгілі өзара байланыс бар екенін атап өту керек. Банктiк несиелердi арттыру депозиттердiң өсуiне әкеледі, осылайша, міндетті қорлардың арттыру қажеттілігін тудырады, ал несиелерді азайту қарама-қарсы нәтижеге әкеледі. Егер банк міндетті қорлар мен депозиттер арасында тиiстi арақатынасты қолдауға мүмкiндігі болмаса, ол жаңа несиелердi беруден немесе бағалы қағазды сатудан бас тартуға мәжбүр болады. Егер банктерде артық (еркін) қорлар пайда болса (яғни орталық банктегі шоттағы нақты қорлардың сомасы міндетті қорлар сомасынан асса), онда банктер жаңа несиелердi ұсынып, депозиттер құра алады.
Көрcетiлген тәуелдiлiк несие - депозиттық мультипликация әсерi атауын алды. Ол жалпы банктiк жүйесiмен алынатын кез-келген жаңа қорларды қайта-қайта көбейту жолымен депозиттерді кеңейтуді білдіреді. Аталмыш әсер әр жеке банк өзінің артық сақтық қорынан асатын мөлшерде депозиттерін кеңейте алмайтындығына қарамастан жұмыс істейді.
Орталық банктің ақша-несиелік саясат тәсілі алуан түрлі. Келесілер аса кең пайдаланылады: пайыздық мөлшерлемені өзгерту,ол бойынша орталық банк коммерциялық банктерге кредиттер береді (ресми есептік мөлшерлеме,қайта қаржыландыру мөлшерлемесі,ломбардық мөлшерлеме); міндетті банк қорларының нормасын өзгерту; ашық нарықтағы операциялар,яғни мемлекеттік облигациялар,вексельдер және басқа құнды қағаздарды сатып алу-сату операциялары; валюта бағамы саясаты немесе бағамдық саясат. Айтылған ақша-несиелік реттеу тәсілдерді жалпы деп атауға болады,себебі олар барлық коммерциялық банк операцияларына және жалпы несие капиталы нарығына ықпал етеді.
Бұдан басқа,несиенің жеке түрлерін реттеуге (мысалы,тұтынушылық) немесе түрлі саланы несиелеуге бағытталған іріктемелі (таңдамалы) тәсіл қолданылуы мүмкін(тұрғын үй құрылысы,экспорттық сауда). Іріктемелі тәсілдерге жеке банктер немесе несиелер үшін банк несиелерінің мөлшерін тікелей шектеу (несиелік жоғарғы шек деп аталады);несиенің нақты түрін беру шарттарын регламенттеу,атап айтқанда маржа мөлшерін белгілеу,яғни қамтамасыз ету сомасы және берілген несие мөлшері арасындағы айырмашылық,депозиттер бойынша мөлшерлеме және кредиттер бойынша мөлшерлеме арасындағы айрмашылық жатады.
Реттеудің дәстүрлі тәсілі орталық банктің пайыздық мөлшерлемесін өзгерту болып табылады. Ресми мөлшерлемені арттыру коммерциялық банктердің өздерінің қорларын толықтыру үшін кредит алуда мүмкіндіктерін азайтады,ол өз кезегінде олардың несиелерінің, демек ақша көлемінің қысқаруына және нарықтық пайыздық мөлшерлеменің артуына әкеледі. Мөлшерлемені арттырып орталық банк кредитті шектеу саясатын жүргізеді.
Пайыздық мөлшерлемені арттыру төлем теңгерімі жағдайында және валюта бағамы деңгейіне бейнеленеді,себебі елге шетелдік қысқа мерзімді капиталды тартуға әкеледі. Нәтижесінде төлем теңгерімі жанданады,шетелдік валюта ұсынысы артады,демек шетелдік бағам төмендеп,ұлттық валюта бағамы артады. Орталық банк мөлшерлемесін азайту кредитті - несие эспансиясын ұлғайту саясатының тәсілі болып табылады. Ресми мөлшерлемені өзгерту несие капиталының барлық нарығы үшін дабыл ролін атқарады:мөлшерлемені арттыру несиелік шектеу саясатын жүргізуді бастау,несиелік экспансияны азайтуды білдіреді.
Коммерциялық банктердің қорларына,сөйтіп несие беруде олардың несие беру мүмкіндіктеріне міндетті қорлар нормасын өзгерту елеулі ықпал етеді.Міндетті банктік қорлар нормасын арттыру,банк қаражатының үлкен бөлігі орталық банк шотында тыйым салынған және коммерциялық банктер кредит беру үшін қолдана алмайтындығын білдіреді.Нәтижесінде банк несиелері және айналымдағы ақша көлемі қысқарады,несие бойынша пайыздар өседі. Банк қорларының нормасын азайту банк кредиттері және ақша көлемін ұлғайту мүмкіндігін арттырады,ол нарықтық пайызды азайтуға әкеледі.
Дамыған бағалы қағаз нарығы бар елдерде ақша-несиелік реттеу тәсілінің аса кең тараған тәсілі ашық нарықтағы операциялар болып табылады (АНО). Біріншіден,бұл операциялар,егер орталық банк ашық нарықта бағалы қағаздарды сатса,ал коммерциялық банктер оларды сатып алса, коммерциялық банк қызметіне олардың қор мөлшері арқылы ықпал етеді. Коммерциялық банктерде бағалы қағаздарды сатып алған кезде орталық банк олардың коршотына сәйкес соманы аударады,ол банктердің несие беру мүмкінгін кеңейтеді. Екіншіден,АНО пайыздық мөлшерлемені және мемлекеттік бағалы қағаздар бағамын (бағасын) реттеу үшін қолданылуы мүмкін.
Ақша-несие саясатының маңызды тәсілі валюта бағамы немесе бағам саясаты болып табылады. Ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын қолдау, баға тұрақтылығын және ақша айналымын қамтамасыз ету үшін үлкен маңызға ие. Ұлттық валюта бағамын азайту ішкі нарықта алдымен импорттыққа,кейін отандық тауарларға бағаның артуына,яғни ұлттық ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің азаюына әкеледі. Ұлттық валюта бағамының тұрақты төмендеу жағдайында ішкі нарықта тауар бағасы өндіріс шығындарына ғана емес, соншалықты ұлттық валюта бағамының төмендеуіне бейімделеді. Бағамның төмендеуі құнсыздану факторы болады.
Орталық банктің валюта басқыншылығының көмегімен валюта бағамын реттеуі (яғни шетелдік валютаны ұлттыққа сатып алу-сату) ақша айналымына тікелей ықпал етеді. Шетелдік валютаны сатып алу ұлттық валютада ақша көлемінің артуына,сату оның қысқаруына әкеледі. Валюта бағамын реттеу мақсатында ресми мөлшерлемені өзгерту ұқсас несие капталы нарығына және ақша айналымына сәйкес ықпал етеді. Осы ретте әлемдік қаржы жүйесінде белгіленген валюта бағамы (1960-1972ж.) жұмыс істеген 13 жылдың ішінде,көптеген елдерде экономика өсімінің нақты қарқыны құбылмалы бағамды енгізгеннен кейін кезеңге қарағанда екі есе артық болғанын атап өту қажет. Оның үстіне белгіленген бағамды жойғаннан кейін халық үшін аса елеулі мәселелер шиеленісті - құнсыздану және жұмыссыздық,олардың деңгейі бреттон-вуд жүйесі кезеңінде айтарлықтай төмен болды.
Коммерциялық банктердің кассалық қорларын сақтауға қабылдарп,орталық банк оларға несиелік қолдау көрсетеді. Коммерциялық банктер үшін ол соңғы сатыдағы несиегер ,яғни төтенше жағдай несиегері болып табылады. Банкілер банкі болып табылып,орталық банк елдің төлем жүйесін бас реттеуші орган міндетін атқарады. Ол банкаралық есептеулерді ұйымдастырады,есептік (оның ішінде клирингтік) жүйелерді ұйымдастыруды үйлестіреді және реттейді,банк жүйесінің есептік орталығы қызметін атқарады.
Көптеген елдерде орталық банк банк жүйесінің тұрақтылығын және сенімділігін қолдау,салымшылар және несиегерлердің мүддесін қолдау мақсатында банктерге қадағалау және бақылауды жүзеге асырады. Бір елдерде (Австралия, Италия, Ресей) қадағалау және бақылау қызметін тек қана орталық банк,басқаларында (Германия, АҚШ, Швейцария, Франция) орталық банк басқа органдармен бірлесіп (қазынашылық,банк комиссиясы және б.),ал кейбір мемлекеттерде (Австрия, Дания, Канада, Норвегия)орталық банк емес,басқа органдар жүзеге асырады.
Соңғы он жылда банктік қадағалау жүйесі біртіндеп халықаралық сипатқа ие болды,ол банк ісін интернацияландыруға байланысты болды.Мысалы,1975 ж. 10 дамыған еуропа елдерінің орталық банк төрағалары банк қадағалауы және реттеу мәселесі бойынша Базель комитетін немесе халықаралық банк қадағалауын құруға бастамашы болған Англия банкінің директоры Питер Куктің атымен аталған Кук комитеті құрылды.
1997 ж. сәуірінде Базель комитеті әрекетті банк қадағалау және реттеуді ұйымдастыру үшін негіз болып табылатын 25 қағидат мазмұндалған, Банк қызметін тиімді қадағалаудың негізгі қағидаттары құжатын ұсынды.Базель қағидаттарды ондық елдері 15 елдің банк қадағалау органдары өкілдерінің қатысуымен әзірленді. Оларды ондық елдерінің орталық банк басшылары қолдады,және барлық елдердің банк қадағалау органдарына осы қағидаттарды басшылыққа алу ұсынылды. Негізінен онда жоғары дамыған елдерде әлдеқашаг қолданылып жатқан стандартты талаптар мазмұндалған. Атап атқанда,банк капиталы және оның құраушысының ең аз көлеміне талаптар; қадағалу органдарының банкінің саясатын,жедел қызметін және олардың кредит беру мен капиталды инвестициялауға байланысты қолданатын тәртібін,кредиттік және инвестициялық портфельдерді басқаруын тексеру;банктің тәуекелдерді басқарудың жалпы саясатының болу дерегін тексеру.
Дағдарыс кезеңінде әлемдәк банк жүйесінде ,оның ішінде халықаралық қаржы ұйымдарының қызметінде маңызды ақаулар пайда болды. Сондықтан Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) түбегейлі реформалауды талап етеді,оның негізінде ғаламдық қаржы реттеуішін құру лайықты болар еді. ХВҚ негізгі міндеті ғаламдық және елдік қаржы дағдарысын оларды жоюға кешігіп көмек беру емес,ескерту және жол бермеу болуы тиіс. Балама ретінде ғаламдық реттеуіштің ұқсас міндеттерімен жаңа халықаралық қаржы институтын құру мүмкіндігін қарауға болады.
Қазіргі қаржы дағдарысының сабақтарына негізделіп банк реттеуі жөніндегі Базель комитетінеәлемнәі барлық елдеріндегі банк институттарының қызметін реттеу және қадағалаудың нормативтік-құқықтық базасын күшейту жоспарында негіз болатын қағидаттары мен келісімдерге елеулі түзетулер енгізу керек. Бұдан басқа,әлемнің барлық елдерінде қаржы институттарының қызметі үшін ғаламдық стандарттар деп аталатын жалпы ережелерді әзірлеу қажет.
Ғаламдық экономикада капитал қозғалысын,оның ішінде оффшорлық орталықтар қызметін,трансшекаралық бірігу және жұту және т.б. қағидаттарды реттейтін жаңа халықаралық ұйым құру қажеттегігінің уақыты жетті. Мұндай ұйым әлдеқашан бар халықаралық-құқықтық келісім негізінде Дүниежүзілік сауда ұйымымын (ДСҰ) ұқсас құрылуы мүмкін.
Осыған байланысты халықаралық-несие мекемелерінің даму тарихы және негізгі міндеттерін талдау керек:
1) Халықаралық есеп айырысу банкі (ХЕАБ). ХЕАБ - бірінші халықаралық банк. Ол 1930 ж. Англия, Бельгия, Германия, Италия, Франция және Жапония арасында үкіметаралық келісім негізінде құрылды. Бұл елдер Швейцариямен Конвенцияға да қол қойды, оған сәйкес ХЕАБ Базелде орналасты. Оның бірінші құрылтайшыларының арасында аталған елдердің орталық банкілерінен басқа Морган банкирлер үйі бастаған АҚШ-тың жеке коммерциялық банкілері болды. ХЕАБ құру мақсаты қатысушы елдердің орталық банкілерінің ынтымақтастығына көмектесу және олардың арасында халықаралық есеп айрысуды қамтамасыз етуді жариялау болды. 1932 ж. Еуропаның тағы 19 елі оған мүше болды.
ХЕАБ құрылтайшысы бола тұра,осы елдердің орталық банкілері бір уақытта оның клиенттері болып табылады. Сондықтан ХЕАБ-ты орталық банкілердің халықаралық банкі деп жиі атайды. Онда АҚШ федералды қор жүйесі емес, City Bank Corp. таныстырады, алайда біріншісі ХЕАБ тығыз қатынасы бар: Базелдегі (Базель клубы) ай сайынғы мәжілістерде және ХЕАБ құрылтайшыларының жалпы жиналыстарында ФҚЖ басқарушы кеңесінің мүшесі әрдайым қатысады. ХЕАБ қызметін басқаруда АҚШ мұнда өзінің ықпалын өсіруде дегенмен, Батыс Еуропа елдері дәстүрлі басымдықты сақтауда.
Қазіргі уақытта 30 астам мемлекет,оның ішінде еуропалық - бұрынғы социалистік елдер,оған екінші дүниежүзілік соғысқа дейін енген,Албания, Болгария, Венгрия, Польша және б. ХЕАБ мүшелері болып табылады. Қатысушылардың құрамы және қаіргі ХЕАБ операциялар географиясы оның аймақтық батыс еуропалықтан халықаралық валюта-несиелік ұйымға айналғаны туралы кәуландырады.
ХЕАБ қызметін басқаруды жалпы жиналыс және директорлар кеңесі жүзеге асырады, ал банктің өзі асылында акционерлік есеп айырысу палатасы болып табылады. Жарғыға сәйкес оның негізгі міндеттері халықаралық қаржы операциялары үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз ету және қатысушылардың халықаралық есеп айырысуын жүргізген кезде сенімді тұлға ролін атқару болып табылады. Банк депозиттік-несиелік,қор және басқа,оның ішінде алтынмен операцияларды,сондай-ақ валюта-несиелік қатынастарды мемлекетаралық реттеуді жүзеге асырады.Операциялар бойынша есеп айырысу валютасы болып алтын швейцариялық франк қабылданды, ал АҚШ доллары акционерлерге дивиденттерді төлеу үшін қолданылады.
Жетекші әлемдік валюта бағамын қолдау мақсатында 1960ж. басынан бастап ХЕАБ арнайы операциялар - орталық банктердің бірлескен валюта басқыншылығын жүргізуді бастады(базель кредиттері). Шетел валютасына сұраныстың күтпеген өсімін жабу үшін ол қатысушылардың орталық банктерімен айырбас операциясын қолданады.Бұдан басқа,ХЕАБ әлемде танымал ірі экономикалық ақпараттық-зерттеу орталығы болып табылады. Ол басқа халықаралық несие-қаржы ұйымдарымен елсенді ынтымақтастық саясатын жүргізеді.
2) Халықаралық валюта қоры. Екінші дүниежүзілік соғыстан бұзылған еуропа мемлекеттерінің экономикасын қалыпан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz