Шетелдік түсінігін бірнеше мемлекеттің халықаралық - құқықтық басқаруы үлгісінде талдау
18 тақырып. Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ тұлғалардың әкімшілік-құқықтық мәртебесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ШЕТ ЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗІРГІ ҰҒЫМЫ
1.1 Халықаралық-құқықтық басқарудағы шет ел азаматтарынын субъект ретіндегі жалпы сипаттамасы
1.2 Шет ел азаматының құқықтық мәртебесін сипаттайтын халықаралық-құқықтық қағидалар
1.3 Мемлекет территориясына келген шет ел азаматтарын топтастыру және халықаралық құқықтағы иммиграциялық орналасудың аспектілері
2 ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҒЫ ЖОҚ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
2.1 Халықаралық келісімдердегі шет ел азаматтарының және азаматтығы жоқ тұлғалардың мәртебесі
2.2 Шет ел азаматтарының Қазақстан Республикасына кіру, шығу және тіркеу тәртібі
2.3 Қазақстан Республикасы шет ел азаматтарының қылмыстық-құқықтық жауапкершілігі
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚҰҚЫҚ САЛАСЫНДАҒЫ ШЕТ ЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ МӘРТЕБЕСІ
3.1 Қазақстан Республикасы еңбек құқығындағы шет ел азаматтарының жағдайы
3.2 Шет ел азаматтарының білім саласындағы және салық, қаржылық реттеу саласындағы құқықтық жағдайы
3.3 Қазақстан Республикасында шет ел азаматтарының отбасы-некелік қатынастары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
4
7
7
10
11
14
14
28
33
52
52
59
62
72
76
КІРІСПЕ
Адамның құқығын қорғау - қазіргі заманның ең басты мәселесі болып табылады.
Адамның бас бостандығы мен жеке құқығы азаматтық статустың негізі болып табылады, бұларсыз қалған құқықтар мен бостандықтар өз мазмұнын жоғалтады. Елге келген шет елдік азаматтың құқықтық статусын қарастыру мәселесі, біздің көзқарасымыз бойынша, әлемдегі әр мемлекет үшін ашық болып қалады.
Шет елдік азаматтардың құқықтары мен міндеттері, адам құқығы және бостандығы институтынан алшақ емес, сол себептен де бұл екі аспект ажырамас біртұтас болып табылады. Тіптен тарихтың өзі көрсетіп отырғандай әр ұрпақ адамның құқығын қорғау керек. Кез келген мемлекет басқа мемлекетпен халықаралық байланысты жүзеге асыра отырып, яғни халықаралық құқық негізінде, байланыса отырып бұл мәселеде мұқият болады.
Адам құқығы - кең мағынадағы түсінік болып табылады. Адам құқығы мен шетелдік азаматтарда ие бола алады, сонымен қатар мемлекет территориясында тұрып жатқан азаматтығы жоқ (апатридтар) тұлғалар да қолдана алады.
XX ғасырдың ірі оқиғасы, Кеңестер Одағының құлауы болып табылады, нәтижесінде халықаралық байланыстың жаңа жүйесінің құрылуына әсер етті. 1991 жылы Қазақстан өз мемлекеттігін алып, халықаралық құқықтың толық құқықтық субъектісі болып табылады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекетке айналып, әлем мемлекеттерімен дипломатиялық байланысты кеңейтіп, нығайта түсті. Қазақстан Республикасын халықаралық аренада БҰҰ-ның құрамындағы мемлекет мүшелері халықаралық құқық субъектісі ретінде таныды. Бұндай өзгерістер нәтижесінде елге шет елдік азаматтардың келуі кең етек алды. Бұл жағдайлар халықаралық экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени, некелік тағы да басқа байланыстардың дамуына әсер етті.
Адамның негізгі құқықтары ретінде де мемлекет конституциясындағы және халықаралық құқықтық документтердегі берілген құқықтарды есептеуге болады. Адамның құқығын қорғау бірінші орында, ұлттық, ішкі мемлекеттік құқықтық тәртіп міндеті болып табылады. Адамның құқығы мен бостандығына кепілдік Қазақстан Республикасының Конституциясында ресми түрде айқын көрсетілген.
1945 жылы 24 қазан Біріккен Ұлттар Ұйымының құрамындағы мемлекеттерде, бұл күн Біріккен Ұлттар Ұйымының қаулысының күшіне енген күні, яғни Біріккен Ұлттар Ұйымының күні ретінде аталып өтеді [1].
Ереженің 60-статусында Бас Ассамблеяға Біріккен Ұлттар Ұйымы оның қызметін жалпы басқару, оның ішінде адам құқығы мәселесі де көрсетілген. Аса маңызды мәселелер Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының пленарлық жиналысында қарастырылады. 13 статусында адам құқығы, негізгі бостандықтары бәріне тең екендігі, нәсіліне, жынысына, тіліне, дініне қарамайтындығы айтылып өтеді. Бас Ассамблея Біріккен Ұлттар Ұйымының қызметіндегі адам құқығына қатысты негізгі ұйымдық-құқықтық шараларды қабылдайды, ол экономикалық және әлеуметтік Кеңес (ЭҚОСОС) арқылы жүзеге асырылады. Біріккен Ұлттар Ұйымы қалыптасқан адамның құқығын қорғау саласында көптеген халықаралық-құқықтық актілер дайындалады [1].
Адам құқығын жалпы декларациясының да жасалғанына көп уақыт болды. Декларацияның 28 статусында әр адамның құқығын нақтылап белгілегендігін және оның құқығы толығымен жүзеге асатындығы айтылған. Декларацияның қабылданғанына бір жыл өткеннен кейін Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы әр жыл сайын 10 желтоқсан адам құқығы күні деп белгілеп оны атап өтуді белгіледі.
Өзектілігі. Тақырыптың өзектілігі біріншіден адам құқығы мәселесі, және де ол шетелдік азаматтың статусына байланысты болып табылады, яғни кез келген шет елдік азамат, шет мемлекетте, көптеген құқықтық мәселелермен соқтығысады, оның құқықтық жағдайына байланысты адам бостандығы және құқығы әр кезде де өзекті мәселе екенін айта кеткен де жөн. Тақырып өзектілігінің тағы бір аспектісі, Қазақстан Республикасының құқықтық базасын нығайтуда алдағы мемлекеттердің үлгілерін пайдалану болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясындағы азаматтардың құқығы мен бостандықтары халықаралық құқықтық нормасы мен принциптеріне негізделген. Қазақстан өз егемендігін алғаннан кейін, мемлекет әлемнің көптеген мемлекеттерімен дипломатиялық байланыс жасады. Осыған байланысты Қазақстан Республикасына шет елдіктер көптеп келе бастады. Ендігі жерді Қазақстан Республикасының алдында мынандай сұрақ туындайды, Қазақстан территориясына келген шет елдік азаматтардың қандай құқықтары және де міндеттері болуы керек.
Бұл сұрақтар тек қана теориялық қана емес практикалық та маңызды болды. Қазақстандағы адам құқығының дамуы өзіндік ерекшелікке ие болды. Мемлекет алдында көптеген күрделі мәселелер тұрды. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің XXI ғасыр тоғысында еңбегінде ... Қазақстанның алдында тұрған тапсырмалар күрделі. Яғни мемлекеттің қалыптасуы бір экономикалық жүйеден екінші жүйеге өту әлеуметтік және ұлтаралық тұрақтылықты сақтап қалу және нығайту интеграциялық мәселелер екенін айтып өтеді [2, 63].
Қазақстандық зерттеуші, профессор М.А. Сәрсембаев былай деп көрсетеді Қазақстан Республикасындағы шет елдік азаматтардың негізгі құқықтық жағдайы болып: біріншіден, ұлттық режим принципі, яғни шет елдік азамат қазақстанда барлық құқықтық пен бостандықты пайдалануға құқығы бар [3, 249]. Шетелдіктердің мүдделерін қорғауға байланысты ішкі мемлекеттік құқық және халықаралық құқық негізінде шаралар қабылданды. Бұның бәрі Қазақстан Республикасының азаматтарының құқығын қорғау және қауіпсіздігін сақтау, қоғамдық тәртіпті сақтау мақсатында жасалып отыр, және де елдегі шетелдіктердің мүддесіне сай.
Зерттеу обьектісі. Жұмыстың зерттеу обьектісі болып Қазақстан Республикасының ішкі мемлекеттік құқығы және халықаралық құқық бойынша шет елдік азаматтардың статусын анықтау болып табылады.
Зерттеу пәні. Зерттеу пәні болып жалпы теориялық құқық комплексі және шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасының заңы бойынша міндеттері, халықаралық құқықтың және ішкі мемлекеттік нормалардың байланысы бұл салады негізінен үлгі ретінде Қазақстан Республикасының негізгі заңы және негізгі халықаралық құжаттар болып табылады.
Зерттеу мақсаты. Зерттеу мақсаты болып шетелдік азаматтардың құқықтық статусын анықтау мәселесі, мемлекет заңына анализ жасау, оны Қазақстан Республикасында қолданысқа енгізу.
Зерттеудің міндеттері:
- Адам құқығы аспектісінде шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайына қатысты қазақстандық және шетелдік құқықтық әдебиеттерді қарастыру.
- Шетелдік азаматтардың сипаттамасын және топтасуын анықтау.
- Шетелдік түсінігін бірнеше мемлекеттің халықаралық-құқықтық басқаруы үлгісінде талдау.
- Қазақстан Республикасының адам бостандығы мен құқығын қорғау саласындағы маңызды жақтарын ашу, әрине бұл тұста да шет елдік азаматтарға сәйкестендіру.
- Қазақстан Республикасының заңы бойынша шет елдік азаматтардың құқықтары мен міндеттерінің көлемін анықтау.
Зерттеудің әдісі мен әдіснамасы.
Жұмыста пайдаланылған зерттеудің әдісі мен мен принциптері:
Жалпығылымдық - объективтілік принципі; таным принципі; формальдық логика әдісі; диалектика әдісі; синергетика әдісі және жүйелік әдіс-тәсілі.
Арнайы немесе жеке - формальды-құқықтық; салыстырмалы-құқықтық; тарихи-құқықтық; түсіндіру-анықтау тәсілі.
Жүргізілген жұмыстың мәліметтер қорын төмендегі құжаттар құрайды: Қазақстан Республикасының қазіргі заңдары, Қазақстан Республикасына келуші шет елдіктердің құқықтық статусын анықтаушы, Қазақстан Республикасының шетел Министрлігінің материалдары, нұсқаулары; Біріккен Ұлттар Ұйымының аясында қабылданған халықаралық документтер және де конференциялар, шетелдіктердің құқығы жайында оларға азаматтық және қылмыстық істеріне құқықтық көмек көрсету жөнінде қабылданған аймақтық және екі жақ тең келісімдер.
Зерттеудің әдіснамалық дерегі болып Қазақстандық, Ресейлік және де шетелдік заңгер-ғалымдардың зерттеулері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ШЕТ ЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗІРГІ ҰҒЫМЫ
1.1 Халықаралық-құқықтық басқарудағы шет ел азаматтарының субъект ретіндегі жалпы сипаттамасы
Мемлекет территориясында, тұрғылықты азаматтардан басқа, шетелдіктер де тұрады. Әр мемлекет шетелдіктің кім екенін белгілейтін өзіндік ішкі заңы болады. Жалпылай алғанда басқа елден келген азаматты шетелдік деп атайды. Құқықтық әдебиеттерде және нормативтік актілерде шетелдікке байланысты екі анықтама бар: кең және тар мағынада. Кең мағынада, тұрып жатқан мемлекетінің азаматтыгын алмаған барлық адам шетелдік болып саналады. Тар мағынада,шетелдік болып, келген елінің азаматтығы жоқ, бірақ шет мемлекеттің азаматтығы бар екенін дәлелдейтін құжаты бар адам шетелдік болып табылады [4, 49].
1977 жылға дейін КСРО-да шетелдіктер және шетелдік азаматтар термині бір мағынада қолданылады, яғни басқа елдің азаматы [5, 106]. Азаматтығы жоқ адамдар шетелдік болып саналады. 1977 жылғы конституцияларда шетелдік түсінігін кеңейтті. Ендігі жерде шетелдік болып шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар да саналады, бірақ бұндай қорытындылау шетелдік азаматпен, азаматтығы жоқ адамның құқықтық статусының толық тең екендігін анықталмайды.
Шетелдік термині Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 1985 жылғы Декларациясында қолданылады, яғни тұрып жатқан елінің азаматы болып табылмайтын адамның құқығына қатысты. Шетелдік термині төмендегі статьяда былай делінеді, өзі тұрып жатқан мемлекеттің азаматы болып табылмайтын адам [6, 87].
Бұл декларацияны дайындауға қатысушалар мынандай қорытындыға келді, шетелдік термині, негізінен Біріккен Ұлттар Ұйымының құрамындағы мемлекеттерге қолайлы, және де олардың ішкі заңдарына сәйкес келеді делінеді.
Шетелдіктердің құқықтық жағдайының дамуы адамдық өркениеттің қалыптасуымен байланысты ерте заманда және орта ғасырларда шетелдіктер құқықсыз болған. Тек XIX ғасырда, жағдай өзгерді, әсер еткен фактор халықаралық экономикалық байланыстың дамуы әсерінен. Бұл уақытта шет елдіктер бір кезде шек қойылған арнайы режимді қолдана алды. Соңғы режим тәуелді елдерге әдеттегідей болды. Бұл режимде шетелдіктер айтарлықтай жергілікті юрисдикациядан алып тасталды.
Халықаралық-құқықтық документтерде шетелдіктерге қатысты құқықтық жағдайлар тікелей немесе жанама тұрде шетелдік түсінігі анықталмады.1972 жылы адамның құқықтық жағдайына қатысты декларацияның жобасын дайындау басталғанда, мемлекеттегі азаматтығы жоқ адамдарды азаматсыз түсінігін ендірмекші болды, бірақ ақырында шетелдік түсінігі қабылданды. Соңында Біріккен Ұлттар Ұйымының ресми документінде: шетелдік болып сол мемлекетте тұрып жатып сол елдің азаматтығы жоқ адам болып табылады деген түсінік қабылданды. Біріккен Ұлттар Ұйымының ресми документінде қорытынды анықтама былай делінеді: Шетелдік басқа елдің азаматтары және жалпы азаматтығы жоқ адамдар, босқындар, еш мемлекеттің азаматтығын алмаған адамдар, немесе белгілі саяси себепке байланысты өз елінен кетуге мәжбүр болған адамдар табылды.
Ресейде шетелдіктер жайлы 1993 жылғы Ресей федерациясының конституциясында 62 статусында: Шетел азаматтары Ресей Федерациясының құқығын пайдалана алады, Ресей Федерациясының азаматтарымен тең дәрежеде, тек қана Ресей Федерациясының халықаралық келісімдері арқылы бекітілген жағдайдан басқа уақытта деп аталып өтіледі. Ұлыбританияның 1981 жылғы заңында шетелдіктер болып британдық немесе германдық азаматтығы жоқ адамдар есептелінеді делінген.
Араб елінде қазіргі түсінікте шетелдік болып, дәл сол мемлекеттің азаматтыгын алмаған адамдар есептелінеді. 1993 жылға дейін Германияда Азия және Африка соңғы жылдары Шығыс Европадан келуші шетелдіктер елдегі жағдайды қиындатып жіберді. Швейцариядағы федералдық заңда 69 статусына сәйкес елге келуші, кетуші шетелдіктерді басқарып отырады, сонымен бірге олардың қанша мерзім тұруын, тұрғылықты жерін, келісімдерін бұзбауын тағы басқаларды қадағалап отырады. Америка Құрама Штаттарында шетелдік (aliens) термині екі мағынада қолданылады: біріншіден Америка Құрама Штатының территориясында иммиграциялық қызмет (resident aliens) рұқсаты арқылы тұрып жатқан адамдар болып табылады.
Олардың құқықтары Америка Құрама Штатының азаматтарының құқықтарымен теңдей болып табылады. Бірақта Америка Құрама Штатының Конституциясы бойынша олар президенттікке кондидатурасын ұсына алмайды. Келесі бір мағынасы бойынша шетелдік термині мына адамдарға қатысты қолданылады, яғни Америка Құрама Штатының территориясында тұрмайтын (nonresident aliens) бірақта штат заңына, федералдық заңға сәйкес мүліктік құқыққа ие (мысалы, Америка Құрама Штатының территориясында мұрагерлік мүлікке құқығы, өзіндік жеке жылжымайтын мүлікке құқығы, авторлық құқығы т.б.) адамдар.
Енді Қазақстан Республикасының заңына келер болсақ 1995 жылы 19 маусымда Қазақстан Республикасының Президентінің күшке енген Шетелдiктердiң құқықтық жағдайы туралы заңына сәйкес, Қазақстан Республикасының шетелдік азаматтары болып, Республика азаматтығын алмаған және басқа бір мемлекеттің азаматы екенін растайтын құжаты бар азамат шетелдік болды деп есептелінеді. Заңда сонымен бірге тұрғылықты тұрып жатқан шетелдік азаматтарға арналған бөлім бар. Бұнда шетелдік азаматтардың тұрған мерзімі емес құқықтық міндеттері көрсетіледі. Заңның 4-бабында Қазақстан Республикасында тұрғылықты тұрып жатқан шетелдік азаматтар болып ішкі істер ісінің рұқсатын алған азаматтар ғана болып табылатыны айтылып өткен [7]. Ал, тек белгілі бір мерзімге келген шетелдіктер өз мерзімі біткен уақытта елден кетуге міндетті. Заңдық негізде бұндай азаматтар мынандай себептерге байланысты келуі мүмкін, оқуына байланысты, жұмысы бойынша, немесе турист есебінде т.б.
Қазақстандық заңгер-ғалым Г.С.Сапарғалиев былай деп көрсетеді: Қазақстан Республикасында шетелдік азаматтар барлық құқық пен бостандықты пайдалана алады, сонымен қатар заң арқылы және де конституция арқылы белгіленген міндеттерді атқарады. Қазақстан Республикасының Конституциясының II-ші бөлімінде 31 бап бар, оның 17-ші бабы бір мезетте Қазақстан Республикасының азаматтарының шетелдік азаматтардың белгіленген құқықтары және бостандықтары жайында берілген [8, 156].
Бұл баптарда шетелдік азаматтар термині қолданылмайды, негізінен әркім, бәрі, ешкім сөздері қолданылады. Шетелдік азаматтардың құқығы, бостандықтары және міндеттері Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдері арқылы да бекітілуі мүмкін. Бұл ретте әр мемлекет өзінің құқықтық жағдайын өзі бекітетінін ескере кетсек те, шетелдік азаматтардың әр елдігі көлемін ескере кету де керек.
Шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар арасындағы шектеу зандық негізде жүзеге асады. Мысалы шет елдің азаматтығы бар шетелдік тұрып жатқан мемлекеттің заңымен қатар өз еркінің заңын орындауға міндетті, ал енді мүлдем азаматтығы жоқ шетелдік тек сол тұрып жатқан мемлекетінің заңын орындауға міндетті. Конституцияның көптеген баптарында бәрі тең немесе әркімнің құқығы бар деген сөздер жиі кездеседі.
Бірақта шетелдіктерге қатысты тыйым салынған заңдар да бар, олардың қатарына мына төмендегі шектеулер жатады: мемлекет территориясына бөгетсіз келе беруге, митингі, демонстрация жасауға, жеке меншік жер алуға, мемлекеттік орынға жұмысқа тұруға т.б. Көптеген елдердің заңдарында шетелдіктерге кәсіптік қызметке орналасуы құқығына шек қояды. Шетелдіктің маңызды құқығы болып, өз мемлекеті тарапынан дипломатиялық көмекті, қорғауды пайдалана алу құқығы болып табылады. Бұл норма 1963 жылғы Вена конвенциясында және 1961 жылғы дипломатиялық қатынас туралы Вена конвенциясында белгіленген.
Халықаралық дәрежеге жету жолында Қазақстан Республикасы адам құқығының бұзылуына байланысты, оның зардабын шеккендерге және азаматтығы жоқ адамдарға өз қорғауын көрсететінін және баспана беретінін жариялады.
Баспана құқығы - ол өз еліне не басқа мемлекетте қауіп-қатерсіз тұру құқығын қамтамасыз етеді. Бұл ертедегі құқықтық институттардың бірі. Баспаның үш түрі белгілі: территориялық (басқа мемлекеттің территорясында көрсетілуі), діни (діни орындарда паналату-храм т.б.), дипломатиялық (елшілік және консулдық мекемесінен қолдау көрсету) [9, 103].
Баспана құқығы - босқындарға белгілі бір жеңілдік жасай алмайды, бірақ белгіленген құқықтар мен бостандықтардан айыра алмайды. Қазақстан Республикасының азаматы болып табылу - оның мемлекетпен саяси-құқықтық байланысын нақтылайды. 1991 жылы 20 желтоқсанда күшіне енген Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңы күшіне енгеннен бергі барлық Қазақстан азаматтары Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.
Сонымен шетелдік түсінігінің қорыта келгендегі түсінігі, тұрып жатқан мемлекеттің азаматы болып табылмайтын адамды, яғни мейлі ол басқа елдің азаматтығын дәлелдейтін құжаты бола тұрса да шетелдік азамат болып табылады.
1.2 Шет ел азаматының құқықтық мәртебесін сипаттайтын халықаралық-құқықтық қағидалар
Халықаралық тәжірибеде халықаралық құқық принциптері бар, олардың негізгілері халақаралық құқықтың принциптерінде, Декларацияда және де Біріккен Ұлттар Ұйымының Қаулысында жазылған. Халықаралық құқықтың негізгі принциптері көпшілік таныған сипатқа ие. Әр мемлекет өз еліндегі шетелдіктердің құқықтық жағдайын анықтауда, қазіргі заманғы халықаралық құқықтың негізгі принциптерін ескеру керек. Негізгі принциптердің ішінде ең маңыздысы адам құқығын қорғау болып табылады. Бұл принциптің талабы 1966 жылғы 19 желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық фактіде айқын көрініс табады.
1) Функциональді принциптер: а) Халықаралық ынтымақтастық принципі: мемлекеттер ынтымақтастығы;мемлекеттердің суверендік теңдігі; халықаралық міндеттерді адалдықпен орындау; б) Бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету принципі. Дауларды бейбіт жолмен шешу.
2) Жаңа принциптер: а) жаһандық құндылықтарды қамтамасыз ету және қорғау принциптері; б) Бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету принципі.
3) Арнайы принциптер: а) глобальды құндылықтарды қамтамасыз ету және қорғау принциптері. Адамды қоршап тұрған ортаны қорғау; теңдік және халықтың, ұлттың өз тағдырын өздері шешуі; б) халықаралық ынтымақтастық принципі. Мемлекеттің ішкі жағдайына кедергі жасамау; мемлекеттік суверенитетті құрметтеу; в) Бейбітшілікті және адамзаттың қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Күштеуді қолдануға тыйым салу; кез келген таластудырған мәселені бейбіт жолмен шешу; жалпылай және толығымен қарусыздану; территориялық тұтастық.
4) Жаңа принциптер: а) адамды қоршаған ортаны қорғау; б) жалпылай және толығымен қарусыздану [10].
Шетелдіктердің құқықтың статусының принципі - оның басында тұрған негізін салушы идея. Олар 1995 жылғы 19 маусымда Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығында және де Конституцияда бекітілген. Сонымен қатар мына төмендегі принциптерде бекітілген, ұлттық режим заң алдында бәрінің тең екендігі, құқықтың, бостандықтың және міндеттің тұтастығы.
Республика президентінің берілген Жарлығында, 3-бабында принциптердің біріншісі болып ұлттық режим бекітілген. Бұл режим ұлттық занмен бекітіледі және де халықаралық келісімдерде қарастырылады. Бұл режим республиканы КСРО уақытынан бері қолданылып келеді. Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер барлық құқық және бостандықты пайдалана алады. Тек Қазақстан Республикасының алдын-ала қарастырылған зандары мен халықаралық келісімдерінен басқа.
Шек қойылған жағдайлар болып: сайлау құқығы, мемлекеттік органдарда қызмет атқаруға, белгілі бір қызмет түрімен айналысу құқығына, шаруашылық қызметті жүзеге асыруға, әскери шен алуға тыйым салынады. Жекелей алғанда, шетелдіктерге және шетелдік капиталдарға, мемлекет қарауындағы өндіріс орындарына араласуға тыйым салынады. Бұл мәселе бойынша келесі тарауда нақтырақ қарастырылады. Ұлттық режимді қамтамасыз ету мақсатында заң шығарушы қазақстан азаматымен шетелдіктердің шыққан тегіне, әлеуметтік жағдайына қарамай тең екендігін ескереді. Бұл ұлттық құқықтың әр саласында көрініс табады, атап өтер болсақ, азаматтық, еңбектік, әкімшілік, жанұялық және қылмыстық заңда.
Қазақстанның әлемдік бірлестігі, құқықты өзара қарамағына алуы өзекті болады. Бұл принцип халықаралық келісімдерде кең қолданысқа ие болады.
Бірақта бұл мәселені практикалық жағынан қарастырып, оны түсіну қиын еді, яғни шетелдегі қазақстан азаматының құқығын және міндеттілігін, Қазақстан Республикасының шетелдіктерге арналған құқықтық жағдайымен теңестіру. Бұл әр мемлекеттің құқықтық жүйесінің әр түрлілігіне байланыста мүмкін емес жағдай. Әр елдегі шетелдіктердің құқықтары мен міндеттері сипаты мен көлеміндегі ерекшелігіне байланысты сәйкес келе бермейді. Бұл жерде қазақстан жауаптық шара ретінде реторсия қабылдай алады. Реторсия-ерекше, бірыңғай шара болып табылады.
Жалпы жағдайда ұлттық режим шетелдіктерге заңда көрсетілген құқықтармен жеңілдіктерді көрсете алады, ал одан басқа заңда көрсетілмеген міндеттерді талап етуге олардың құқығы жоқ. Реторсияны қазіргі халықаралық құқығы нормамен сәйкес келгенде ғана қолдана алады.
1.3 Мемлекет территориясына келген шет ел азаматтарын топтастыру және халықаралық құқықтағы иммиграциялық орналасудың аспектілері
Тұрып жатқан елінің азаматы болып саналмайтын адамда, қазіргі халықаралық тәжірибеде шетелдік деп есептейді. Шетелдіктер азаматтығына қарай екі категорияға бөлінеді: Шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ тұлғалар болып. Шетелдік азаматтар екі топқа бөлінеді: уақытша тұрушылар және тұрғылықты тұрушы шетелдіктер болып. Уақытша тұратын шетелдіктер - бұлар мемлекет территориясының белгілі бір мерзім аралығында тұратын, олардың статусын ішкі заң арқылы анықталады. Олардың мемлекетте тұру мерзімі алдын-ала белгіленіп қойылады. Бұл шетелдіктер негізгі үш топқа бөлінеді:
1. Келген елінің юрисдикациясының иммунитетіне ие шетелдіктер.
2. Толық дипломатиялық иммунитетке және ерекше жеңілдіктерге ие шетелдіктер.
3. Толық емес дипломатиялық иммунитетке және ерекше жеңілдіктерге ие шетелдіктер.
Шетелдік азаматтар тек қана келген елінің зандарына ғана емес, сонымен қатар өз елінің де зандарына бағынуға, орындауға міндетті. Азаматтығы мүлде жоқ шетелдіктер белгілі бір мемлекеттің дипломатиялық көмегін ала алмайды. Шетелдіктер және азаматтығы жоқ азаматтар өзіне қатысты заңдарды білуге және оларды орындауға тиесілі. Адамның құқығы жайлы Декларацияның 4-бабында азаматтығы жоқ азаматтарға қатысты былай делінеді: шетелдіктер өзі тұрып жатқан мемлекеттің заңын білуге және сол мемлекеттегі ұлттық салт-дәстүрін құрметтеуге тиісті Мемлекет аралық соғыс, халықаралық сипаттағы шиеленістерге, саяси келеңсіздіктер халықтың көпшілігінің басқа елге кетуіне әкелді. Бұл жағдай ендігі жерде босқындардың шығуына әкеледі [11].
Босқындар - Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын, өз елін тастап кетуге мәжбүр болған адамдар. Оған себеп болған жағдайлар оларға белгілі бір қауіп қатердің төнуі, онда да тек өзіне ғана емес жанұясына да қауіптің төнуінен, және де нәсілдік немесе ұлттық, діни, саяси, әлеуметтік топқа бөліну, қару мен күштеу себептеріне де байланысты өз елін тастап, басқа болуына әкеліп тірейді. Босқын болуға ешкім өз еркіменен келіспейді, себебі өз елінен кетіп, әр кезде әр мемлекетке барып көшіп-қонып жүруге саяси тұрақсыздық әкеліп тірейді.
Шетелдіктердің келесі бір тобы болып, өз мемлекетінің құқығымен байланыса отырып, сол елдің дипломатиялық құқығын пайдаланушылар болып табылады. Олар үш категорияға бөлінеді.
Еңбекші-мигрантар, өз елінен басқа елге жұмыс табу үшін кетеді.
Келген елінің азаматымен некеге отырып, сол мемлекетте өз азаматтығын сақтай отырып тұруы.
3. Елде өз жұмысымен тұруға келген шетелдіктер.
Мигрант - бұл өз өмірін жақсарту үшін өз еркімен елінен кеткен адам. Мигрант өз елінің қорғауында бола алады, ал босқындар бұндай мүмкіндікті пайдалана алмайды.
Қазақстан Республикасының тұрғындардың миграциялануы заңына сәйкес, басқа мемлекеттен Қазақстан Республикасына заңдық негізде тұрғылықты тұруға, яғни 6 айдан көп мерзімге келсе, ол иммигрант болып табылады. Имигранттарға оралман статусы беріледі.
Қазақстан Республикасынан басқа мемлекетке зандық негізде 6 айдан көп мерзімге тұрғылықты тұруға барғандар эмигранттар болып табылады. Эмигранттар қатарына Қазақстан Республикасының елшілігінің, өкілетінің мүшелері, шет елде уақытша еңбек етуші, оқу үшін барғандар жатпайды.
Иммигрантты елге кіргізу үшін оның ең бірінші құжаты, яғни визасы болу керек.
Виза (латын тілінен visus, яғни қарастырылған) - не паспортта не жеке куәлікте оған мемлекеттен басқа мемлекетке шығуына рұқсат берілетін белгі болып табылады. Визалардың түрлері: шығуға, транзиттік және кіруге, бұлардың әрқайсысы белгілі бір мерзімге беріледі.
Шетелдіктердің негізгі тобын еңбек етуші-мигранттар және олардың жанұяларының мүшелері құрайды. Тіпті болжам бойынша, мигранттардың бұл түрі әр елде 50 млн. адамды құрауыда мүмкін. Адам құқығы жайлы жалпыға ортақ Декларацияда 23-бабында Әр адам еңбек етуге құқы бар және де оны өз еркімен тандауға, бұл жұмыссыздықтан қорғайды делінген. 8-бабында ел азаматы болып табылмайтын шетелдіктерге қатысты былай делінеді: Мемлекет территориясында заңдық негізде тұрып жатқан шетелдіктер, заңға сәйкес өз міндеттерін орындау барысында мынадай құқықтарды да пайдалана алады... а) еңбек ету барысында ондағы жауап беретін, еңбек еткеніне қарай әділ жалақы тең дәрежеде болу керек, жекелей алғанда әйел адамдар еркектермен тең дәрежеде болуы керек. Негізінен мигранттар жергілікті тұрғындарға қарағанда ең ауыр және төменгі төлем ақылы жұмыста орындаушылар болып табылады.
Еңбекшілердің құқығын қорғаумен Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы ұйымы - халықаралық еңбек ұйымы айналысады. Мысалы, 1987 жылдың ортасында халықаралық еңбек ұйымы 162 конвенция және 172 рекомендация қабылдады, яғни мигранттардың жұмысқа орналасуы, жалақысы, қауіпсіздігі, денсаулығы т.б. туралы. Бұл ұйым еңбекшілерді еңбекке алушы ұйымдарға, өкіметке әлеуметтік саяси, және заң шығаруда, институттар құруда көмек көрсетеді.
Қазақстан Республикасының территориясында әкімшілік немесе басқа да құқық бұзушылық бойынша қылмыс жасаған иммигранттар Қазақстан Республикасының азаматтарымен қатар жауапкершілікке тартылады. Шетелдіктер және азаматтығы жоқ азаматтар Қазақстан Республикасының территориясына заңсыз кірсе немесе Қазақстан Республикасының азаматы басқа мемлекетке шығатын болса, онда Қазақстан Республикасының заңымен анықталады.
2 ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҒЫ ЖОҚ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
2.1 Халықаралық келісімдердегі шет ел азаматтарының және азаматтығы жоқ тұлғалардың мәртебесі
Шетел азаматы - белгілі бір мемлекеттің аумағында және сол мемлекеттің азаматы болмаса, тұрақты немесе уақытша тұрып жатқан тұлға. Шетелдіктердің құқықтық мәртебесі, осы тұлға қай мемлекеттің аумағында болса сол елдің заңдарымен анықталады. Сонымен қатар олардың мәртебесі халықаралық құқықпен реттеледі.
Шетелдіктердің құқықтары мен міндеттері мемлекеттің нормативті актілердің және заңдарымен анықталады. Осы нормалардың жиынтығы, белгілі бір мемлекетте шетелдіктердің құқықтары мен міндеттерінің кешенін құқықтық режимін құрайды.
Қазақстан Республикасында шетелдіктерге қолайлы режим ұсынылған. Атап айтқанда, Қазақстанның ішкі заңдарында, және Қазақстанмен жасалған халықаралық келісімдерде.
Қазақстан Республикасының заң күші бар Президент Жарлығы Қазақстан Республикасының шетел азаматтарының құқықтық мәртебесі туралы 1995 жылдың 19 маусымнан онда ...Қазақстан Республикасының шетел азаматтарының құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдермен де анықталады. Егер де Қазақстан Республикасы халықаралық келісімдерде басқа ережелер ескерілсе, жарлықта көрсетілмеген жағдайда, онда халықаралық келісімнің ережелері қолданылады [12].
Шетелдіктер үшін кепілдік ережелері мен олардың мүдделерін қорғайтын ішкі мемлекеттік құқық және халықаралық келісімдерді негізге ала отырып қабылданған. Алайда шетелдіктер жасаған заңға қайшы әрекеттер үшін санкциялар күшейтіледі. Бұл шаралар қоғамдық тәртіпті және Қазақстан Республикасының азаматтары мен шетелдіктерді қоса алғандағы құқықтары мен қауіпсіздікті қорғау үшін бағытталған.
Шетелдіктердің заңдық мүдделері мен құқықтық қорғау кепілдіктері Қазақстан Республикасының Конституциясының 12 б, 4т. көрсетілген. Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республткада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтары пайдаланылады, сондай-ақ міндеттер атқарады [13].
Қазақстан Республикасының шетелдіктердің құқықтық мәртебесін реттеудегі ішкі заңдары: Азаматтық кодекс [14], Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңы [15], Халықтың көші-қоны туралы заңы [16], Қазақстан Республикасының шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы заң күші бар Қазақстан Республикасының Президенттің Жарлығы [12], Қазақстан Республикасының шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ тұлғаларға саяси баспана беру ережелері СІМ нұсқаулықтары және т.б.
Халықаралық ынтымақтастық және мемлекеттер арасындағы бірегейлік принциптері шетелдіктердің мемлекеттердің аумағына кедергісіз өтуіне, әсіресе дискриминация болмауы керек. Шетелдіктердің ережелерін Қазақстан Республикасының халықаралық нормалармен жүзеге асыра отырып, ішкі заңдарда, ережелер мен инструкцияларда бекітілген.
Шетелдіктер Қазақстан Республикасының территориясына енгеннен бастап олардың құқықтық мәртебесі Қазақстанның заңдарымен айқындалады. Ал, бұл заңдар Қазақстанның халықаралық міндеттеріне сай болу керек.
Құқықтар, бостандықтары мен шетелдіктердің міндеттері - әр мемлекеттің ішкі құзыретінің ісі. Егер мемлекет халықаралық келісімдердің қатысушы мүшесі болса, онда мемлекеттің ішкі зандары халықаралық құқықтың нормаларына сай болу керек.
Шетелдіктер үшін арнайы және ұлттық режим болады. Арнайы режим, шетелдіктерге мемлекеттің ішкі заңдарымен және халықаралық келісімдермен айқындалған құқықтармен пайдаланады. Ал, ұлттық режим Шетелдіктерге мемлекеттің азаматтарына белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.
Шетел азаматтарына берілген құқықтық жағдайлары Қазақстан Республикасының Конституциясында, Президент Жарлығында айқындалады.
Біріншіден Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады. Басқаша айтқанда, шетелдіктерге ұлттық режим ұсынылады, бірақ Қазақстан Республикасының азаматтарымен толықтай теңестірілмейді. Мысалға, шетелдіктер азаматтық тұлғадан шығатын құқықтар мен міндеттерді алмайды. Бұлар - сайлану құқығы мен әскери қызмет міндетін атқару және т.б. [12].
Екіншіден, Қазақстан Республикасындағы шетел азаматы заң мен сот алдында тең. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Үшіншіден, шетел азаматтары құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы.
Шетел азаматтары Қазақстан Республикасының территориясына кіру үшін шетел құжаты (паспорт) немесе басқадай оны алмастыратын құжат болу керек. Кіру визасын Қазақстан Республикасының шетелдердегі дипломатиялық және консулдық өкілдіктерде беріледі, ал кейбір жағдайларда консулдық қызмет департаменттің немесе әуежайдың консулдық өкілдіктерінде беріледі.
Қазақстан Республикасының территориясына кіру немесе шығу, жүріп-тұру, рәсімдеу, ішкі заңдылықтар тәртіптерін бұзатын болса, онда Қазақстан Республикасының заңдалықтарымен тәртіпке салынады. Мұндай жағдайда келу мерзімін қысқарту немесе мемлекеттен шығару болады.
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасындағы Қазақстан Республикасының азаматтарының құқықтық мәртебесі туралы келісім. Бұл келісімде Қазақстан Республикасының азаматтары мен Ресей Федерациясының аумағында тұрақты тұрғындары, болмаса Ресей Федерациясының азаматтары Қазақстан Республикасының аумағында тұратындар Мәскеу қаласында 1995 жылдың 20 қаңтарында аталған келісім екі мемлекет арасындағы достық қарым-қатынастарды дамыту, бір мемлекеттің азаматтары екінші мемлекетте тұрақты тұратын құқықтық мәселелерді реттеу [17].
Аталған келісім басқа мемлекеттің басқа мемлекеттің аумағында тұрса да ТМД қарамағында басқа келісімдерге қол қойылған. Екі мемлекеттің азаматтарының құқықтық мәртебесін анықтау болып табылады. Соның ішінде Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы, Өзбекстан, Қырғызстан, мен Түркменстан Республикаларымен Достық, ынтымақтастық және ізгі көмек беру туралы келісімдер.
1994 жылдың 28 наурызында Ресей Федерациясымен консулдық келісімі, 1994 жылдың 20 наурызында Украинамен жасалған Конвенция келісімі. Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасындағы келісімі Қазақстан Республикасының азаматтарының азаматтықты алуды жеңілдету, 20 қаңтар 1995 жыл.
Еңбек көші-қонын реттеудің құқықтық базасын дамыту Халықтың көші-қоны туралы ҚР Заңының бірнеше баптарында көрініс тапқан (1 тараудың 5-7 баптары, 6 тараудың 34-43 баптары). 34-бапта еңбек қызметін жүзеге асыру мақсатында келетін иммигранттардың санаттары келтірілген. Бұл:
1) шетелдік қызметкерлер - Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін келген немесе жұмыс берушілер тартатын иммигранттар;
2) бизнес-иммигранттар - Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мақсатында келген иммигранттар;
3) маусымдық шетелдік қызметкерлер - климат немесе өзге де табиғат жағдайларына байланысты белгілі бір, бірақ бір жылдан аспайтын кезеңнің (маусымның) ішінде атқарылатын маусымдық жұмыстарды орындау үшін жұмыс берушілер жұмысқа тартатын иммигранттар.
Еңбек көші-қонын реттеуде ішкі еңбек нарығын қорғауға басымдық мән беріледі. Бұл ретте Қазақстан Ресрубликасының аумағына заңды түрде келген еңбекші-мигранттарды еңбек нарығындағы жағдайға байланысты шығарып жіберуге жол берілмейді. ТМД-ға қатысушы мемлекеттер азаматтарының еңбек қызметі жоғарыда аталған Заңға және осы мемлекеттер арасында екіжақты және көпжақты негізде жасалған келісім-шарттарға сәйкес жүзеге асырылады. Бұл бап 1994 жылы ТМД елдері арасында жасалған көші-қон саласындағы ынтымақтастық және еңбекші-мигранттарды қорғау туралы келісімде расталған.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы ҚР Заңында (6-20 баптар) шетел азаматтарының негізгі құқықтары, бостандықтары мен міндеттемелері регламенттелген. 6-бапқа сәйкес шетел азаматтары ҚР заңдары мен халықаралық шарттары белгiлеген негiз бен тәртiпте Қазақстанда еңбек қызметiн жүзеге асыра алады: Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдiктер еңбек қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей құқықтарды пайдаланады және сол сияқты мiндеттерге ие болады, республиканың заңнамалық актілерінде белгіленген жеке шектеулерден басқа жағдайларда. Тұрақты тұратын шетелдiктер әлеуметтік және зейнетақымен қамсыздандыру мәселелерінде, денсаулықты қорғау саласында, тұрғын үй қатынастарында, саяси, мәдени және өзге құқықтарды жүзеге асыруда бірдей құқықтар мен міндеттерге ие.
Шетелдік жұмысшы күшін тартуға лицензиялау мәселелерін реттеу мына құқықтық құжаттарда дамытылды: Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 17 сәуірдегі Лицензиялау туралы Заң күші бар Жарлығы (кейіннен бұл акт күшін жойды); 2011 жылғы 22 шілдедегі Халықтың көші-қоны туралы ҚР Заңы; Қазақстан Республикасы Үкіметінің Шетелдік жұмысшы күшін тартуды лицензиялау және жұмысшы күшін Қазақстан Республикасынан шетелге шығару мәселелері жөніндегі ережелерді бекіту туралы қаулысы (1999 жылғы 25 маусым); Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасына шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған квотаны белгілеу қағидалары және жұмыс берушілерге шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат берудің қағидалары шарттары мен тәртібі қаулысы (2001 жылғы 19 маусым, 2003 жылғы 20 қаңтарда өзгерістер мен толықтырулар енгізілген); Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 13 қаңтардағы №45 Қазақстан Республикасына шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған квотаны белгілеу қағидаларын және Шетелдік қызметкерге жұмысқа орналасуға және жұмыс берушілерге шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат берудің қағидалары мен шарттары қаулысы және т.б. Халықты жұмыспен қамту туралы (2001 жылғы 23 қаңтардағы) және Еңбекті қорғау туралы (1993 жылғы 22 қаңтардағы) заңдарында ретеуші нормалар бар.
Жұмыс берушінің шетелдік жұмысшы күшін тартуға рұқсаты болуы міндетті. Рұқсат алу үшін ол шетелдік жұмысшы күші еңбек қызметін жүзеге асыратын жер бойынша уәкілетті органға Қағидаларда анықталған құжаттар тізбесін ұсынады.
Жергілікті атқарушы органдар берген рұқсаттың негізінде ҚР Сыртқы істер министрлігі еңбек қызметін жүзеге асыруға құқық беретін келу визасын береді. Егер де қызметкерде немесе жұмыс берушіде республикада еңбек қызметін жүзеге асыруға рұқсат болмаған жағдайда шетел азаматының елде жұмыс істеуіне тіпті ол сирек кәсіп маманы болса да рұқсаты жоқ. ҚР ұлттық заңнамада шетелдік жұмысшы күшін тартушы жұмыс берушілердің орындауы үшін міндетті бірнеше ерекше шарттарды бекітті. Жұмыс берушілер жергілікті қызметкерлерді оқыту және қайта оқыту, олардың біліктілігін кейіннен олар шетелдік қызметкерлерді алмастыруы үшін көтеру жөніндегі шырттардың барлығын немесе кейбіреулерін орындауға міндетті. Осылайша, кадрлар даярлау жүгінің бір бөлігін мемлекет шетелдік және қазақстандық компаниялардың иығына жүктеп отыр, дейтұрғанмен бұл бірінші кезекте республиканың өзінің ішіндегі білім беру жүйесінің міндеті болып табылады.
Жоғарыда атап өтілгендей, Қазақстандағы еңбек көші-қонын реттеуде ішкі еңбек нарығын қорғау басымдық болып табылады. Ол жұмысшы күшін тартуды сандық шектеу есебінен квота мен шетелдік азаматтарды ішкі еңбек нарығына жіберу тәртібін жыл сайын белгілеу жолымен жүзеге асырылады.
Халықты жұмыспен қамту туралы Заңның 11-бабының 3 бөлігінде квота белгiлеу тәртiбiн, жұмыс берушiлерге ШЖК тартуға және шетелдік қызметкерлерге жұмысқа орналасуға рұқсат беру шарттары мен тәртiбiн Республика Yкiметi белгiлейдi деп бекітілген. Ол үшін ҚР Yкiметi жыл сайын шетелдiк жұмыс күшiн тартуға квота белгілейді.
Қазақстан еңбекші-мигранттар мен олардың отбасыларының құқықтарын қорғау туралы халықаралық конвенцияға қосылған жоқ, бірақ оның кейбір қағидаларын ұлттық заңнамада ескерген. Мысалға, Конвенцияның 3-бабына сәйкес, Халықтың көші-қоны туралы ҚР Заңында (7-бап) мыналар:
1) осы Заңның 3-бабында көзделмеген мақсаттарда Қазақстан Республикасының аумағында күнтізбелік тоқсан күннен артық болмайтын;
2) бес тәуліктен аспайтын мерзім ішінде Қазақстан Республикасының аумағы арқылы транзитпен өтетін;
3) Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан бөлімдерде әскери қызметте жүрген;
4) дипломатиялық өкілдіктердің, консулдық мекемелер мен Қазақстан Республикасында аккредиттелген халықаралық ұйымдардың құрамына енетін;
5) теңіз және өзен кемелері, Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан әуе, теміржол және автомобиль көлігі экипаждарының мүшелері болып табылатын;
6) миссионерлік қызметті жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының аумағына келген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар көшіп келушілер болып табылмайды.
2000 жылдары халықаралық еңбек көші-қонын реттеудің нормативтік-құқықтық базасын қалыптастыру жалғасты. 2004 жылдың 1 наурызынан бастап Қазақстан Республикасының заңнамасындағы өзгерістер күшіне енді, соған сәйкес шетелдік жұмысшы күшін тартуға рұқсат алу мәселелері жергілікті деңгейде реттелді. Бұл шара мигранттарды тіркеу және уақытша жұмысқа орналастыру процедураларын оңайлатуға қызмет етуі тиіс.
Жұмысшы күшін тартудың жаңа қағидалары ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 17 наурыздағы Квотаны белгілеу және Қазақстан Республикасындағы жұмыс берушілерге шетелдік жұмысшы күшін тартуға рұқсат беру қағидалары қаулысымен бекітілді.
Соңғы жылдары ҚР Үкіметі мынандай маңызды нормативтік актілер бекітілді: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 6 сәуірдегі қаулысымен бекітілген Жұмыс берушiнiң жұмысқа орналастыратын елдiң банктерiне кепiлдiк берiлген және кепiл жарна енгiзу ережесi және оның мөлшерi; Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 11 маусымдағы қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасынан шетелге жұмыс күшін әкету жөніндегі қызметті лицензиялау ережесі; жыл сайын жылдың соңында ҚР Үкіметі қаулысымен Қазақстанда еңбек қызметін жүзеге асыру үшін шетелдік жұмысшы күшін тартудың тиісті жылға арналған квотасы белгіленеді; 2006 жылғы 4 шілдедегі Заңсыз еңбек мигранттарын заңдастырумен байланысты амнистия туралы Қазақстан Республикасының Заңы және т.б.
Бұған қоса, соңғы бес жыл ішінде білікті кадрлар тапшылығына байланысты, ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы қулысымен бекітілген Ережелерге сәйкес Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жыл сайын ішкі еңбек нарығындағы талап етілетін мамандықтар тізімін бекітеді. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі уақыт жағынан соңғы 2010 жылғы 31 желтоқсандағы №452 бұйрығымен ҚР еңбек нарығындағы барынша талап етілген 122 жұмысшы және инженерлік мамандықтардың (кәсіптердің) 2011 жылға арналған тізімін бекітті. ҚР ЕХӘҚМ бекітетін тізім көп жылдар аса тапшы болып келе жатқан кәсіптер мамандарын шетелдерден шақыруға көмектесуге арналған.
Қазақстандағы еңбек иммиграциясы саласындағы заңнаманың ерекшелігі оның уақытша еңбек көші-қонын реттейтіндігінде және ҚР-на еңбек қызметін жүзеге асыруға келген азаматтар уақытша жүріп-тұрғандар болып табылады. Тіркеу немесе визаның қолданылу мерзімі аяқталған соң олар өздерінің Қазақстанда жүріп-тұруын ұзартулары немесе елді тастап шығуы тиіс. Өйткені ТМД елдері арасында визасыз режим сақталады, яғни бұл елдердің азаматтары тіркеуді ҚР ІІМ Көші-қон полициясының бөлімшелерінде тағы да 90 тәулікке ұзарта алады. Тіпті егер шетел азаматы квота бойынша жұмыс істесе де, келісім-шарт мерзімі аяқталған соң ол елді тастап шығуға тиіс. Уақытша еңбекті реттейтін нормалар тұрғылықты тұратын немесе ықтиярхаты бар шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдарға жүрмейді: олар Қазақстанда республика азаматтарымен бірдей құқықтарға ие.
ШЖК тартатын кәсіпорындар мен ұйымдарда кадрлардағы қазақстандық құрамды арттыру үшін ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы Қазақстан Республикасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ШЕТ ЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗІРГІ ҰҒЫМЫ
1.1 Халықаралық-құқықтық басқарудағы шет ел азаматтарынын субъект ретіндегі жалпы сипаттамасы
1.2 Шет ел азаматының құқықтық мәртебесін сипаттайтын халықаралық-құқықтық қағидалар
1.3 Мемлекет территориясына келген шет ел азаматтарын топтастыру және халықаралық құқықтағы иммиграциялық орналасудың аспектілері
2 ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҒЫ ЖОҚ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
2.1 Халықаралық келісімдердегі шет ел азаматтарының және азаматтығы жоқ тұлғалардың мәртебесі
2.2 Шет ел азаматтарының Қазақстан Республикасына кіру, шығу және тіркеу тәртібі
2.3 Қазақстан Республикасы шет ел азаматтарының қылмыстық-құқықтық жауапкершілігі
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚҰҚЫҚ САЛАСЫНДАҒЫ ШЕТ ЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ МӘРТЕБЕСІ
3.1 Қазақстан Республикасы еңбек құқығындағы шет ел азаматтарының жағдайы
3.2 Шет ел азаматтарының білім саласындағы және салық, қаржылық реттеу саласындағы құқықтық жағдайы
3.3 Қазақстан Республикасында шет ел азаматтарының отбасы-некелік қатынастары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
4
7
7
10
11
14
14
28
33
52
52
59
62
72
76
КІРІСПЕ
Адамның құқығын қорғау - қазіргі заманның ең басты мәселесі болып табылады.
Адамның бас бостандығы мен жеке құқығы азаматтық статустың негізі болып табылады, бұларсыз қалған құқықтар мен бостандықтар өз мазмұнын жоғалтады. Елге келген шет елдік азаматтың құқықтық статусын қарастыру мәселесі, біздің көзқарасымыз бойынша, әлемдегі әр мемлекет үшін ашық болып қалады.
Шет елдік азаматтардың құқықтары мен міндеттері, адам құқығы және бостандығы институтынан алшақ емес, сол себептен де бұл екі аспект ажырамас біртұтас болып табылады. Тіптен тарихтың өзі көрсетіп отырғандай әр ұрпақ адамның құқығын қорғау керек. Кез келген мемлекет басқа мемлекетпен халықаралық байланысты жүзеге асыра отырып, яғни халықаралық құқық негізінде, байланыса отырып бұл мәселеде мұқият болады.
Адам құқығы - кең мағынадағы түсінік болып табылады. Адам құқығы мен шетелдік азаматтарда ие бола алады, сонымен қатар мемлекет территориясында тұрып жатқан азаматтығы жоқ (апатридтар) тұлғалар да қолдана алады.
XX ғасырдың ірі оқиғасы, Кеңестер Одағының құлауы болып табылады, нәтижесінде халықаралық байланыстың жаңа жүйесінің құрылуына әсер етті. 1991 жылы Қазақстан өз мемлекеттігін алып, халықаралық құқықтың толық құқықтық субъектісі болып табылады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекетке айналып, әлем мемлекеттерімен дипломатиялық байланысты кеңейтіп, нығайта түсті. Қазақстан Республикасын халықаралық аренада БҰҰ-ның құрамындағы мемлекет мүшелері халықаралық құқық субъектісі ретінде таныды. Бұндай өзгерістер нәтижесінде елге шет елдік азаматтардың келуі кең етек алды. Бұл жағдайлар халықаралық экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени, некелік тағы да басқа байланыстардың дамуына әсер етті.
Адамның негізгі құқықтары ретінде де мемлекет конституциясындағы және халықаралық құқықтық документтердегі берілген құқықтарды есептеуге болады. Адамның құқығын қорғау бірінші орында, ұлттық, ішкі мемлекеттік құқықтық тәртіп міндеті болып табылады. Адамның құқығы мен бостандығына кепілдік Қазақстан Республикасының Конституциясында ресми түрде айқын көрсетілген.
1945 жылы 24 қазан Біріккен Ұлттар Ұйымының құрамындағы мемлекеттерде, бұл күн Біріккен Ұлттар Ұйымының қаулысының күшіне енген күні, яғни Біріккен Ұлттар Ұйымының күні ретінде аталып өтеді [1].
Ереженің 60-статусында Бас Ассамблеяға Біріккен Ұлттар Ұйымы оның қызметін жалпы басқару, оның ішінде адам құқығы мәселесі де көрсетілген. Аса маңызды мәселелер Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының пленарлық жиналысында қарастырылады. 13 статусында адам құқығы, негізгі бостандықтары бәріне тең екендігі, нәсіліне, жынысына, тіліне, дініне қарамайтындығы айтылып өтеді. Бас Ассамблея Біріккен Ұлттар Ұйымының қызметіндегі адам құқығына қатысты негізгі ұйымдық-құқықтық шараларды қабылдайды, ол экономикалық және әлеуметтік Кеңес (ЭҚОСОС) арқылы жүзеге асырылады. Біріккен Ұлттар Ұйымы қалыптасқан адамның құқығын қорғау саласында көптеген халықаралық-құқықтық актілер дайындалады [1].
Адам құқығын жалпы декларациясының да жасалғанына көп уақыт болды. Декларацияның 28 статусында әр адамның құқығын нақтылап белгілегендігін және оның құқығы толығымен жүзеге асатындығы айтылған. Декларацияның қабылданғанына бір жыл өткеннен кейін Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы әр жыл сайын 10 желтоқсан адам құқығы күні деп белгілеп оны атап өтуді белгіледі.
Өзектілігі. Тақырыптың өзектілігі біріншіден адам құқығы мәселесі, және де ол шетелдік азаматтың статусына байланысты болып табылады, яғни кез келген шет елдік азамат, шет мемлекетте, көптеген құқықтық мәселелермен соқтығысады, оның құқықтық жағдайына байланысты адам бостандығы және құқығы әр кезде де өзекті мәселе екенін айта кеткен де жөн. Тақырып өзектілігінің тағы бір аспектісі, Қазақстан Республикасының құқықтық базасын нығайтуда алдағы мемлекеттердің үлгілерін пайдалану болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясындағы азаматтардың құқығы мен бостандықтары халықаралық құқықтық нормасы мен принциптеріне негізделген. Қазақстан өз егемендігін алғаннан кейін, мемлекет әлемнің көптеген мемлекеттерімен дипломатиялық байланыс жасады. Осыған байланысты Қазақстан Республикасына шет елдіктер көптеп келе бастады. Ендігі жерді Қазақстан Республикасының алдында мынандай сұрақ туындайды, Қазақстан территориясына келген шет елдік азаматтардың қандай құқықтары және де міндеттері болуы керек.
Бұл сұрақтар тек қана теориялық қана емес практикалық та маңызды болды. Қазақстандағы адам құқығының дамуы өзіндік ерекшелікке ие болды. Мемлекет алдында көптеген күрделі мәселелер тұрды. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің XXI ғасыр тоғысында еңбегінде ... Қазақстанның алдында тұрған тапсырмалар күрделі. Яғни мемлекеттің қалыптасуы бір экономикалық жүйеден екінші жүйеге өту әлеуметтік және ұлтаралық тұрақтылықты сақтап қалу және нығайту интеграциялық мәселелер екенін айтып өтеді [2, 63].
Қазақстандық зерттеуші, профессор М.А. Сәрсембаев былай деп көрсетеді Қазақстан Республикасындағы шет елдік азаматтардың негізгі құқықтық жағдайы болып: біріншіден, ұлттық режим принципі, яғни шет елдік азамат қазақстанда барлық құқықтық пен бостандықты пайдалануға құқығы бар [3, 249]. Шетелдіктердің мүдделерін қорғауға байланысты ішкі мемлекеттік құқық және халықаралық құқық негізінде шаралар қабылданды. Бұның бәрі Қазақстан Республикасының азаматтарының құқығын қорғау және қауіпсіздігін сақтау, қоғамдық тәртіпті сақтау мақсатында жасалып отыр, және де елдегі шетелдіктердің мүддесіне сай.
Зерттеу обьектісі. Жұмыстың зерттеу обьектісі болып Қазақстан Республикасының ішкі мемлекеттік құқығы және халықаралық құқық бойынша шет елдік азаматтардың статусын анықтау болып табылады.
Зерттеу пәні. Зерттеу пәні болып жалпы теориялық құқық комплексі және шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасының заңы бойынша міндеттері, халықаралық құқықтың және ішкі мемлекеттік нормалардың байланысы бұл салады негізінен үлгі ретінде Қазақстан Республикасының негізгі заңы және негізгі халықаралық құжаттар болып табылады.
Зерттеу мақсаты. Зерттеу мақсаты болып шетелдік азаматтардың құқықтық статусын анықтау мәселесі, мемлекет заңына анализ жасау, оны Қазақстан Республикасында қолданысқа енгізу.
Зерттеудің міндеттері:
- Адам құқығы аспектісінде шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайына қатысты қазақстандық және шетелдік құқықтық әдебиеттерді қарастыру.
- Шетелдік азаматтардың сипаттамасын және топтасуын анықтау.
- Шетелдік түсінігін бірнеше мемлекеттің халықаралық-құқықтық басқаруы үлгісінде талдау.
- Қазақстан Республикасының адам бостандығы мен құқығын қорғау саласындағы маңызды жақтарын ашу, әрине бұл тұста да шет елдік азаматтарға сәйкестендіру.
- Қазақстан Республикасының заңы бойынша шет елдік азаматтардың құқықтары мен міндеттерінің көлемін анықтау.
Зерттеудің әдісі мен әдіснамасы.
Жұмыста пайдаланылған зерттеудің әдісі мен мен принциптері:
Жалпығылымдық - объективтілік принципі; таным принципі; формальдық логика әдісі; диалектика әдісі; синергетика әдісі және жүйелік әдіс-тәсілі.
Арнайы немесе жеке - формальды-құқықтық; салыстырмалы-құқықтық; тарихи-құқықтық; түсіндіру-анықтау тәсілі.
Жүргізілген жұмыстың мәліметтер қорын төмендегі құжаттар құрайды: Қазақстан Республикасының қазіргі заңдары, Қазақстан Республикасына келуші шет елдіктердің құқықтық статусын анықтаушы, Қазақстан Республикасының шетел Министрлігінің материалдары, нұсқаулары; Біріккен Ұлттар Ұйымының аясында қабылданған халықаралық документтер және де конференциялар, шетелдіктердің құқығы жайында оларға азаматтық және қылмыстық істеріне құқықтық көмек көрсету жөнінде қабылданған аймақтық және екі жақ тең келісімдер.
Зерттеудің әдіснамалық дерегі болып Қазақстандық, Ресейлік және де шетелдік заңгер-ғалымдардың зерттеулері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ШЕТ ЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗІРГІ ҰҒЫМЫ
1.1 Халықаралық-құқықтық басқарудағы шет ел азаматтарының субъект ретіндегі жалпы сипаттамасы
Мемлекет территориясында, тұрғылықты азаматтардан басқа, шетелдіктер де тұрады. Әр мемлекет шетелдіктің кім екенін белгілейтін өзіндік ішкі заңы болады. Жалпылай алғанда басқа елден келген азаматты шетелдік деп атайды. Құқықтық әдебиеттерде және нормативтік актілерде шетелдікке байланысты екі анықтама бар: кең және тар мағынада. Кең мағынада, тұрып жатқан мемлекетінің азаматтыгын алмаған барлық адам шетелдік болып саналады. Тар мағынада,шетелдік болып, келген елінің азаматтығы жоқ, бірақ шет мемлекеттің азаматтығы бар екенін дәлелдейтін құжаты бар адам шетелдік болып табылады [4, 49].
1977 жылға дейін КСРО-да шетелдіктер және шетелдік азаматтар термині бір мағынада қолданылады, яғни басқа елдің азаматы [5, 106]. Азаматтығы жоқ адамдар шетелдік болып саналады. 1977 жылғы конституцияларда шетелдік түсінігін кеңейтті. Ендігі жерде шетелдік болып шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар да саналады, бірақ бұндай қорытындылау шетелдік азаматпен, азаматтығы жоқ адамның құқықтық статусының толық тең екендігін анықталмайды.
Шетелдік термині Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 1985 жылғы Декларациясында қолданылады, яғни тұрып жатқан елінің азаматы болып табылмайтын адамның құқығына қатысты. Шетелдік термині төмендегі статьяда былай делінеді, өзі тұрып жатқан мемлекеттің азаматы болып табылмайтын адам [6, 87].
Бұл декларацияны дайындауға қатысушалар мынандай қорытындыға келді, шетелдік термині, негізінен Біріккен Ұлттар Ұйымының құрамындағы мемлекеттерге қолайлы, және де олардың ішкі заңдарына сәйкес келеді делінеді.
Шетелдіктердің құқықтық жағдайының дамуы адамдық өркениеттің қалыптасуымен байланысты ерте заманда және орта ғасырларда шетелдіктер құқықсыз болған. Тек XIX ғасырда, жағдай өзгерді, әсер еткен фактор халықаралық экономикалық байланыстың дамуы әсерінен. Бұл уақытта шет елдіктер бір кезде шек қойылған арнайы режимді қолдана алды. Соңғы режим тәуелді елдерге әдеттегідей болды. Бұл режимде шетелдіктер айтарлықтай жергілікті юрисдикациядан алып тасталды.
Халықаралық-құқықтық документтерде шетелдіктерге қатысты құқықтық жағдайлар тікелей немесе жанама тұрде шетелдік түсінігі анықталмады.1972 жылы адамның құқықтық жағдайына қатысты декларацияның жобасын дайындау басталғанда, мемлекеттегі азаматтығы жоқ адамдарды азаматсыз түсінігін ендірмекші болды, бірақ ақырында шетелдік түсінігі қабылданды. Соңында Біріккен Ұлттар Ұйымының ресми документінде: шетелдік болып сол мемлекетте тұрып жатып сол елдің азаматтығы жоқ адам болып табылады деген түсінік қабылданды. Біріккен Ұлттар Ұйымының ресми документінде қорытынды анықтама былай делінеді: Шетелдік басқа елдің азаматтары және жалпы азаматтығы жоқ адамдар, босқындар, еш мемлекеттің азаматтығын алмаған адамдар, немесе белгілі саяси себепке байланысты өз елінен кетуге мәжбүр болған адамдар табылды.
Ресейде шетелдіктер жайлы 1993 жылғы Ресей федерациясының конституциясында 62 статусында: Шетел азаматтары Ресей Федерациясының құқығын пайдалана алады, Ресей Федерациясының азаматтарымен тең дәрежеде, тек қана Ресей Федерациясының халықаралық келісімдері арқылы бекітілген жағдайдан басқа уақытта деп аталып өтіледі. Ұлыбританияның 1981 жылғы заңында шетелдіктер болып британдық немесе германдық азаматтығы жоқ адамдар есептелінеді делінген.
Араб елінде қазіргі түсінікте шетелдік болып, дәл сол мемлекеттің азаматтыгын алмаған адамдар есептелінеді. 1993 жылға дейін Германияда Азия және Африка соңғы жылдары Шығыс Европадан келуші шетелдіктер елдегі жағдайды қиындатып жіберді. Швейцариядағы федералдық заңда 69 статусына сәйкес елге келуші, кетуші шетелдіктерді басқарып отырады, сонымен бірге олардың қанша мерзім тұруын, тұрғылықты жерін, келісімдерін бұзбауын тағы басқаларды қадағалап отырады. Америка Құрама Штаттарында шетелдік (aliens) термині екі мағынада қолданылады: біріншіден Америка Құрама Штатының территориясында иммиграциялық қызмет (resident aliens) рұқсаты арқылы тұрып жатқан адамдар болып табылады.
Олардың құқықтары Америка Құрама Штатының азаматтарының құқықтарымен теңдей болып табылады. Бірақта Америка Құрама Штатының Конституциясы бойынша олар президенттікке кондидатурасын ұсына алмайды. Келесі бір мағынасы бойынша шетелдік термині мына адамдарға қатысты қолданылады, яғни Америка Құрама Штатының территориясында тұрмайтын (nonresident aliens) бірақта штат заңына, федералдық заңға сәйкес мүліктік құқыққа ие (мысалы, Америка Құрама Штатының территориясында мұрагерлік мүлікке құқығы, өзіндік жеке жылжымайтын мүлікке құқығы, авторлық құқығы т.б.) адамдар.
Енді Қазақстан Республикасының заңына келер болсақ 1995 жылы 19 маусымда Қазақстан Республикасының Президентінің күшке енген Шетелдiктердiң құқықтық жағдайы туралы заңына сәйкес, Қазақстан Республикасының шетелдік азаматтары болып, Республика азаматтығын алмаған және басқа бір мемлекеттің азаматы екенін растайтын құжаты бар азамат шетелдік болды деп есептелінеді. Заңда сонымен бірге тұрғылықты тұрып жатқан шетелдік азаматтарға арналған бөлім бар. Бұнда шетелдік азаматтардың тұрған мерзімі емес құқықтық міндеттері көрсетіледі. Заңның 4-бабында Қазақстан Республикасында тұрғылықты тұрып жатқан шетелдік азаматтар болып ішкі істер ісінің рұқсатын алған азаматтар ғана болып табылатыны айтылып өткен [7]. Ал, тек белгілі бір мерзімге келген шетелдіктер өз мерзімі біткен уақытта елден кетуге міндетті. Заңдық негізде бұндай азаматтар мынандай себептерге байланысты келуі мүмкін, оқуына байланысты, жұмысы бойынша, немесе турист есебінде т.б.
Қазақстандық заңгер-ғалым Г.С.Сапарғалиев былай деп көрсетеді: Қазақстан Республикасында шетелдік азаматтар барлық құқық пен бостандықты пайдалана алады, сонымен қатар заң арқылы және де конституция арқылы белгіленген міндеттерді атқарады. Қазақстан Республикасының Конституциясының II-ші бөлімінде 31 бап бар, оның 17-ші бабы бір мезетте Қазақстан Республикасының азаматтарының шетелдік азаматтардың белгіленген құқықтары және бостандықтары жайында берілген [8, 156].
Бұл баптарда шетелдік азаматтар термині қолданылмайды, негізінен әркім, бәрі, ешкім сөздері қолданылады. Шетелдік азаматтардың құқығы, бостандықтары және міндеттері Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдері арқылы да бекітілуі мүмкін. Бұл ретте әр мемлекет өзінің құқықтық жағдайын өзі бекітетінін ескере кетсек те, шетелдік азаматтардың әр елдігі көлемін ескере кету де керек.
Шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар арасындағы шектеу зандық негізде жүзеге асады. Мысалы шет елдің азаматтығы бар шетелдік тұрып жатқан мемлекеттің заңымен қатар өз еркінің заңын орындауға міндетті, ал енді мүлдем азаматтығы жоқ шетелдік тек сол тұрып жатқан мемлекетінің заңын орындауға міндетті. Конституцияның көптеген баптарында бәрі тең немесе әркімнің құқығы бар деген сөздер жиі кездеседі.
Бірақта шетелдіктерге қатысты тыйым салынған заңдар да бар, олардың қатарына мына төмендегі шектеулер жатады: мемлекет территориясына бөгетсіз келе беруге, митингі, демонстрация жасауға, жеке меншік жер алуға, мемлекеттік орынға жұмысқа тұруға т.б. Көптеген елдердің заңдарында шетелдіктерге кәсіптік қызметке орналасуы құқығына шек қояды. Шетелдіктің маңызды құқығы болып, өз мемлекеті тарапынан дипломатиялық көмекті, қорғауды пайдалана алу құқығы болып табылады. Бұл норма 1963 жылғы Вена конвенциясында және 1961 жылғы дипломатиялық қатынас туралы Вена конвенциясында белгіленген.
Халықаралық дәрежеге жету жолында Қазақстан Республикасы адам құқығының бұзылуына байланысты, оның зардабын шеккендерге және азаматтығы жоқ адамдарға өз қорғауын көрсететінін және баспана беретінін жариялады.
Баспана құқығы - ол өз еліне не басқа мемлекетте қауіп-қатерсіз тұру құқығын қамтамасыз етеді. Бұл ертедегі құқықтық институттардың бірі. Баспаның үш түрі белгілі: территориялық (басқа мемлекеттің территорясында көрсетілуі), діни (діни орындарда паналату-храм т.б.), дипломатиялық (елшілік және консулдық мекемесінен қолдау көрсету) [9, 103].
Баспана құқығы - босқындарға белгілі бір жеңілдік жасай алмайды, бірақ белгіленген құқықтар мен бостандықтардан айыра алмайды. Қазақстан Республикасының азаматы болып табылу - оның мемлекетпен саяси-құқықтық байланысын нақтылайды. 1991 жылы 20 желтоқсанда күшіне енген Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңы күшіне енгеннен бергі барлық Қазақстан азаматтары Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.
Сонымен шетелдік түсінігінің қорыта келгендегі түсінігі, тұрып жатқан мемлекеттің азаматы болып табылмайтын адамды, яғни мейлі ол басқа елдің азаматтығын дәлелдейтін құжаты бола тұрса да шетелдік азамат болып табылады.
1.2 Шет ел азаматының құқықтық мәртебесін сипаттайтын халықаралық-құқықтық қағидалар
Халықаралық тәжірибеде халықаралық құқық принциптері бар, олардың негізгілері халақаралық құқықтың принциптерінде, Декларацияда және де Біріккен Ұлттар Ұйымының Қаулысында жазылған. Халықаралық құқықтың негізгі принциптері көпшілік таныған сипатқа ие. Әр мемлекет өз еліндегі шетелдіктердің құқықтық жағдайын анықтауда, қазіргі заманғы халықаралық құқықтың негізгі принциптерін ескеру керек. Негізгі принциптердің ішінде ең маңыздысы адам құқығын қорғау болып табылады. Бұл принциптің талабы 1966 жылғы 19 желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық фактіде айқын көрініс табады.
1) Функциональді принциптер: а) Халықаралық ынтымақтастық принципі: мемлекеттер ынтымақтастығы;мемлекеттердің суверендік теңдігі; халықаралық міндеттерді адалдықпен орындау; б) Бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету принципі. Дауларды бейбіт жолмен шешу.
2) Жаңа принциптер: а) жаһандық құндылықтарды қамтамасыз ету және қорғау принциптері; б) Бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету принципі.
3) Арнайы принциптер: а) глобальды құндылықтарды қамтамасыз ету және қорғау принциптері. Адамды қоршап тұрған ортаны қорғау; теңдік және халықтың, ұлттың өз тағдырын өздері шешуі; б) халықаралық ынтымақтастық принципі. Мемлекеттің ішкі жағдайына кедергі жасамау; мемлекеттік суверенитетті құрметтеу; в) Бейбітшілікті және адамзаттың қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Күштеуді қолдануға тыйым салу; кез келген таластудырған мәселені бейбіт жолмен шешу; жалпылай және толығымен қарусыздану; территориялық тұтастық.
4) Жаңа принциптер: а) адамды қоршаған ортаны қорғау; б) жалпылай және толығымен қарусыздану [10].
Шетелдіктердің құқықтың статусының принципі - оның басында тұрған негізін салушы идея. Олар 1995 жылғы 19 маусымда Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығында және де Конституцияда бекітілген. Сонымен қатар мына төмендегі принциптерде бекітілген, ұлттық режим заң алдында бәрінің тең екендігі, құқықтың, бостандықтың және міндеттің тұтастығы.
Республика президентінің берілген Жарлығында, 3-бабында принциптердің біріншісі болып ұлттық режим бекітілген. Бұл режим ұлттық занмен бекітіледі және де халықаралық келісімдерде қарастырылады. Бұл режим республиканы КСРО уақытынан бері қолданылып келеді. Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер барлық құқық және бостандықты пайдалана алады. Тек Қазақстан Республикасының алдын-ала қарастырылған зандары мен халықаралық келісімдерінен басқа.
Шек қойылған жағдайлар болып: сайлау құқығы, мемлекеттік органдарда қызмет атқаруға, белгілі бір қызмет түрімен айналысу құқығына, шаруашылық қызметті жүзеге асыруға, әскери шен алуға тыйым салынады. Жекелей алғанда, шетелдіктерге және шетелдік капиталдарға, мемлекет қарауындағы өндіріс орындарына араласуға тыйым салынады. Бұл мәселе бойынша келесі тарауда нақтырақ қарастырылады. Ұлттық режимді қамтамасыз ету мақсатында заң шығарушы қазақстан азаматымен шетелдіктердің шыққан тегіне, әлеуметтік жағдайына қарамай тең екендігін ескереді. Бұл ұлттық құқықтың әр саласында көрініс табады, атап өтер болсақ, азаматтық, еңбектік, әкімшілік, жанұялық және қылмыстық заңда.
Қазақстанның әлемдік бірлестігі, құқықты өзара қарамағына алуы өзекті болады. Бұл принцип халықаралық келісімдерде кең қолданысқа ие болады.
Бірақта бұл мәселені практикалық жағынан қарастырып, оны түсіну қиын еді, яғни шетелдегі қазақстан азаматының құқығын және міндеттілігін, Қазақстан Республикасының шетелдіктерге арналған құқықтық жағдайымен теңестіру. Бұл әр мемлекеттің құқықтық жүйесінің әр түрлілігіне байланыста мүмкін емес жағдай. Әр елдегі шетелдіктердің құқықтары мен міндеттері сипаты мен көлеміндегі ерекшелігіне байланысты сәйкес келе бермейді. Бұл жерде қазақстан жауаптық шара ретінде реторсия қабылдай алады. Реторсия-ерекше, бірыңғай шара болып табылады.
Жалпы жағдайда ұлттық режим шетелдіктерге заңда көрсетілген құқықтармен жеңілдіктерді көрсете алады, ал одан басқа заңда көрсетілмеген міндеттерді талап етуге олардың құқығы жоқ. Реторсияны қазіргі халықаралық құқығы нормамен сәйкес келгенде ғана қолдана алады.
1.3 Мемлекет территориясына келген шет ел азаматтарын топтастыру және халықаралық құқықтағы иммиграциялық орналасудың аспектілері
Тұрып жатқан елінің азаматы болып саналмайтын адамда, қазіргі халықаралық тәжірибеде шетелдік деп есептейді. Шетелдіктер азаматтығына қарай екі категорияға бөлінеді: Шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ тұлғалар болып. Шетелдік азаматтар екі топқа бөлінеді: уақытша тұрушылар және тұрғылықты тұрушы шетелдіктер болып. Уақытша тұратын шетелдіктер - бұлар мемлекет территориясының белгілі бір мерзім аралығында тұратын, олардың статусын ішкі заң арқылы анықталады. Олардың мемлекетте тұру мерзімі алдын-ала белгіленіп қойылады. Бұл шетелдіктер негізгі үш топқа бөлінеді:
1. Келген елінің юрисдикациясының иммунитетіне ие шетелдіктер.
2. Толық дипломатиялық иммунитетке және ерекше жеңілдіктерге ие шетелдіктер.
3. Толық емес дипломатиялық иммунитетке және ерекше жеңілдіктерге ие шетелдіктер.
Шетелдік азаматтар тек қана келген елінің зандарына ғана емес, сонымен қатар өз елінің де зандарына бағынуға, орындауға міндетті. Азаматтығы мүлде жоқ шетелдіктер белгілі бір мемлекеттің дипломатиялық көмегін ала алмайды. Шетелдіктер және азаматтығы жоқ азаматтар өзіне қатысты заңдарды білуге және оларды орындауға тиесілі. Адамның құқығы жайлы Декларацияның 4-бабында азаматтығы жоқ азаматтарға қатысты былай делінеді: шетелдіктер өзі тұрып жатқан мемлекеттің заңын білуге және сол мемлекеттегі ұлттық салт-дәстүрін құрметтеуге тиісті Мемлекет аралық соғыс, халықаралық сипаттағы шиеленістерге, саяси келеңсіздіктер халықтың көпшілігінің басқа елге кетуіне әкелді. Бұл жағдай ендігі жерде босқындардың шығуына әкеледі [11].
Босқындар - Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын, өз елін тастап кетуге мәжбүр болған адамдар. Оған себеп болған жағдайлар оларға белгілі бір қауіп қатердің төнуі, онда да тек өзіне ғана емес жанұясына да қауіптің төнуінен, және де нәсілдік немесе ұлттық, діни, саяси, әлеуметтік топқа бөліну, қару мен күштеу себептеріне де байланысты өз елін тастап, басқа болуына әкеліп тірейді. Босқын болуға ешкім өз еркіменен келіспейді, себебі өз елінен кетіп, әр кезде әр мемлекетке барып көшіп-қонып жүруге саяси тұрақсыздық әкеліп тірейді.
Шетелдіктердің келесі бір тобы болып, өз мемлекетінің құқығымен байланыса отырып, сол елдің дипломатиялық құқығын пайдаланушылар болып табылады. Олар үш категорияға бөлінеді.
Еңбекші-мигрантар, өз елінен басқа елге жұмыс табу үшін кетеді.
Келген елінің азаматымен некеге отырып, сол мемлекетте өз азаматтығын сақтай отырып тұруы.
3. Елде өз жұмысымен тұруға келген шетелдіктер.
Мигрант - бұл өз өмірін жақсарту үшін өз еркімен елінен кеткен адам. Мигрант өз елінің қорғауында бола алады, ал босқындар бұндай мүмкіндікті пайдалана алмайды.
Қазақстан Республикасының тұрғындардың миграциялануы заңына сәйкес, басқа мемлекеттен Қазақстан Республикасына заңдық негізде тұрғылықты тұруға, яғни 6 айдан көп мерзімге келсе, ол иммигрант болып табылады. Имигранттарға оралман статусы беріледі.
Қазақстан Республикасынан басқа мемлекетке зандық негізде 6 айдан көп мерзімге тұрғылықты тұруға барғандар эмигранттар болып табылады. Эмигранттар қатарына Қазақстан Республикасының елшілігінің, өкілетінің мүшелері, шет елде уақытша еңбек етуші, оқу үшін барғандар жатпайды.
Иммигрантты елге кіргізу үшін оның ең бірінші құжаты, яғни визасы болу керек.
Виза (латын тілінен visus, яғни қарастырылған) - не паспортта не жеке куәлікте оған мемлекеттен басқа мемлекетке шығуына рұқсат берілетін белгі болып табылады. Визалардың түрлері: шығуға, транзиттік және кіруге, бұлардың әрқайсысы белгілі бір мерзімге беріледі.
Шетелдіктердің негізгі тобын еңбек етуші-мигранттар және олардың жанұяларының мүшелері құрайды. Тіпті болжам бойынша, мигранттардың бұл түрі әр елде 50 млн. адамды құрауыда мүмкін. Адам құқығы жайлы жалпыға ортақ Декларацияда 23-бабында Әр адам еңбек етуге құқы бар және де оны өз еркімен тандауға, бұл жұмыссыздықтан қорғайды делінген. 8-бабында ел азаматы болып табылмайтын шетелдіктерге қатысты былай делінеді: Мемлекет территориясында заңдық негізде тұрып жатқан шетелдіктер, заңға сәйкес өз міндеттерін орындау барысында мынадай құқықтарды да пайдалана алады... а) еңбек ету барысында ондағы жауап беретін, еңбек еткеніне қарай әділ жалақы тең дәрежеде болу керек, жекелей алғанда әйел адамдар еркектермен тең дәрежеде болуы керек. Негізінен мигранттар жергілікті тұрғындарға қарағанда ең ауыр және төменгі төлем ақылы жұмыста орындаушылар болып табылады.
Еңбекшілердің құқығын қорғаумен Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы ұйымы - халықаралық еңбек ұйымы айналысады. Мысалы, 1987 жылдың ортасында халықаралық еңбек ұйымы 162 конвенция және 172 рекомендация қабылдады, яғни мигранттардың жұмысқа орналасуы, жалақысы, қауіпсіздігі, денсаулығы т.б. туралы. Бұл ұйым еңбекшілерді еңбекке алушы ұйымдарға, өкіметке әлеуметтік саяси, және заң шығаруда, институттар құруда көмек көрсетеді.
Қазақстан Республикасының территориясында әкімшілік немесе басқа да құқық бұзушылық бойынша қылмыс жасаған иммигранттар Қазақстан Республикасының азаматтарымен қатар жауапкершілікке тартылады. Шетелдіктер және азаматтығы жоқ азаматтар Қазақстан Республикасының территориясына заңсыз кірсе немесе Қазақстан Республикасының азаматы басқа мемлекетке шығатын болса, онда Қазақстан Республикасының заңымен анықталады.
2 ШЕТЕЛ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҒЫ ЖОҚ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
2.1 Халықаралық келісімдердегі шет ел азаматтарының және азаматтығы жоқ тұлғалардың мәртебесі
Шетел азаматы - белгілі бір мемлекеттің аумағында және сол мемлекеттің азаматы болмаса, тұрақты немесе уақытша тұрып жатқан тұлға. Шетелдіктердің құқықтық мәртебесі, осы тұлға қай мемлекеттің аумағында болса сол елдің заңдарымен анықталады. Сонымен қатар олардың мәртебесі халықаралық құқықпен реттеледі.
Шетелдіктердің құқықтары мен міндеттері мемлекеттің нормативті актілердің және заңдарымен анықталады. Осы нормалардың жиынтығы, белгілі бір мемлекетте шетелдіктердің құқықтары мен міндеттерінің кешенін құқықтық режимін құрайды.
Қазақстан Республикасында шетелдіктерге қолайлы режим ұсынылған. Атап айтқанда, Қазақстанның ішкі заңдарында, және Қазақстанмен жасалған халықаралық келісімдерде.
Қазақстан Республикасының заң күші бар Президент Жарлығы Қазақстан Республикасының шетел азаматтарының құқықтық мәртебесі туралы 1995 жылдың 19 маусымнан онда ...Қазақстан Республикасының шетел азаматтарының құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдермен де анықталады. Егер де Қазақстан Республикасы халықаралық келісімдерде басқа ережелер ескерілсе, жарлықта көрсетілмеген жағдайда, онда халықаралық келісімнің ережелері қолданылады [12].
Шетелдіктер үшін кепілдік ережелері мен олардың мүдделерін қорғайтын ішкі мемлекеттік құқық және халықаралық келісімдерді негізге ала отырып қабылданған. Алайда шетелдіктер жасаған заңға қайшы әрекеттер үшін санкциялар күшейтіледі. Бұл шаралар қоғамдық тәртіпті және Қазақстан Республикасының азаматтары мен шетелдіктерді қоса алғандағы құқықтары мен қауіпсіздікті қорғау үшін бағытталған.
Шетелдіктердің заңдық мүдделері мен құқықтық қорғау кепілдіктері Қазақстан Республикасының Конституциясының 12 б, 4т. көрсетілген. Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республткада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтары пайдаланылады, сондай-ақ міндеттер атқарады [13].
Қазақстан Республикасының шетелдіктердің құқықтық мәртебесін реттеудегі ішкі заңдары: Азаматтық кодекс [14], Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңы [15], Халықтың көші-қоны туралы заңы [16], Қазақстан Республикасының шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы заң күші бар Қазақстан Республикасының Президенттің Жарлығы [12], Қазақстан Республикасының шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ тұлғаларға саяси баспана беру ережелері СІМ нұсқаулықтары және т.б.
Халықаралық ынтымақтастық және мемлекеттер арасындағы бірегейлік принциптері шетелдіктердің мемлекеттердің аумағына кедергісіз өтуіне, әсіресе дискриминация болмауы керек. Шетелдіктердің ережелерін Қазақстан Республикасының халықаралық нормалармен жүзеге асыра отырып, ішкі заңдарда, ережелер мен инструкцияларда бекітілген.
Шетелдіктер Қазақстан Республикасының территориясына енгеннен бастап олардың құқықтық мәртебесі Қазақстанның заңдарымен айқындалады. Ал, бұл заңдар Қазақстанның халықаралық міндеттеріне сай болу керек.
Құқықтар, бостандықтары мен шетелдіктердің міндеттері - әр мемлекеттің ішкі құзыретінің ісі. Егер мемлекет халықаралық келісімдердің қатысушы мүшесі болса, онда мемлекеттің ішкі зандары халықаралық құқықтың нормаларына сай болу керек.
Шетелдіктер үшін арнайы және ұлттық режим болады. Арнайы режим, шетелдіктерге мемлекеттің ішкі заңдарымен және халықаралық келісімдермен айқындалған құқықтармен пайдаланады. Ал, ұлттық режим Шетелдіктерге мемлекеттің азаматтарына белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.
Шетел азаматтарына берілген құқықтық жағдайлары Қазақстан Республикасының Конституциясында, Президент Жарлығында айқындалады.
Біріншіден Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады. Басқаша айтқанда, шетелдіктерге ұлттық режим ұсынылады, бірақ Қазақстан Республикасының азаматтарымен толықтай теңестірілмейді. Мысалға, шетелдіктер азаматтық тұлғадан шығатын құқықтар мен міндеттерді алмайды. Бұлар - сайлану құқығы мен әскери қызмет міндетін атқару және т.б. [12].
Екіншіден, Қазақстан Республикасындағы шетел азаматы заң мен сот алдында тең. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Үшіншіден, шетел азаматтары құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы.
Шетел азаматтары Қазақстан Республикасының территориясына кіру үшін шетел құжаты (паспорт) немесе басқадай оны алмастыратын құжат болу керек. Кіру визасын Қазақстан Республикасының шетелдердегі дипломатиялық және консулдық өкілдіктерде беріледі, ал кейбір жағдайларда консулдық қызмет департаменттің немесе әуежайдың консулдық өкілдіктерінде беріледі.
Қазақстан Республикасының территориясына кіру немесе шығу, жүріп-тұру, рәсімдеу, ішкі заңдылықтар тәртіптерін бұзатын болса, онда Қазақстан Республикасының заңдалықтарымен тәртіпке салынады. Мұндай жағдайда келу мерзімін қысқарту немесе мемлекеттен шығару болады.
Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасындағы Қазақстан Республикасының азаматтарының құқықтық мәртебесі туралы келісім. Бұл келісімде Қазақстан Республикасының азаматтары мен Ресей Федерациясының аумағында тұрақты тұрғындары, болмаса Ресей Федерациясының азаматтары Қазақстан Республикасының аумағында тұратындар Мәскеу қаласында 1995 жылдың 20 қаңтарында аталған келісім екі мемлекет арасындағы достық қарым-қатынастарды дамыту, бір мемлекеттің азаматтары екінші мемлекетте тұрақты тұратын құқықтық мәселелерді реттеу [17].
Аталған келісім басқа мемлекеттің басқа мемлекеттің аумағында тұрса да ТМД қарамағында басқа келісімдерге қол қойылған. Екі мемлекеттің азаматтарының құқықтық мәртебесін анықтау болып табылады. Соның ішінде Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы, Өзбекстан, Қырғызстан, мен Түркменстан Республикаларымен Достық, ынтымақтастық және ізгі көмек беру туралы келісімдер.
1994 жылдың 28 наурызында Ресей Федерациясымен консулдық келісімі, 1994 жылдың 20 наурызында Украинамен жасалған Конвенция келісімі. Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасындағы келісімі Қазақстан Республикасының азаматтарының азаматтықты алуды жеңілдету, 20 қаңтар 1995 жыл.
Еңбек көші-қонын реттеудің құқықтық базасын дамыту Халықтың көші-қоны туралы ҚР Заңының бірнеше баптарында көрініс тапқан (1 тараудың 5-7 баптары, 6 тараудың 34-43 баптары). 34-бапта еңбек қызметін жүзеге асыру мақсатында келетін иммигранттардың санаттары келтірілген. Бұл:
1) шетелдік қызметкерлер - Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін келген немесе жұмыс берушілер тартатын иммигранттар;
2) бизнес-иммигранттар - Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мақсатында келген иммигранттар;
3) маусымдық шетелдік қызметкерлер - климат немесе өзге де табиғат жағдайларына байланысты белгілі бір, бірақ бір жылдан аспайтын кезеңнің (маусымның) ішінде атқарылатын маусымдық жұмыстарды орындау үшін жұмыс берушілер жұмысқа тартатын иммигранттар.
Еңбек көші-қонын реттеуде ішкі еңбек нарығын қорғауға басымдық мән беріледі. Бұл ретте Қазақстан Ресрубликасының аумағына заңды түрде келген еңбекші-мигранттарды еңбек нарығындағы жағдайға байланысты шығарып жіберуге жол берілмейді. ТМД-ға қатысушы мемлекеттер азаматтарының еңбек қызметі жоғарыда аталған Заңға және осы мемлекеттер арасында екіжақты және көпжақты негізде жасалған келісім-шарттарға сәйкес жүзеге асырылады. Бұл бап 1994 жылы ТМД елдері арасында жасалған көші-қон саласындағы ынтымақтастық және еңбекші-мигранттарды қорғау туралы келісімде расталған.
Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы ҚР Заңында (6-20 баптар) шетел азаматтарының негізгі құқықтары, бостандықтары мен міндеттемелері регламенттелген. 6-бапқа сәйкес шетел азаматтары ҚР заңдары мен халықаралық шарттары белгiлеген негiз бен тәртiпте Қазақстанда еңбек қызметiн жүзеге асыра алады: Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдiктер еңбек қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей құқықтарды пайдаланады және сол сияқты мiндеттерге ие болады, республиканың заңнамалық актілерінде белгіленген жеке шектеулерден басқа жағдайларда. Тұрақты тұратын шетелдiктер әлеуметтік және зейнетақымен қамсыздандыру мәселелерінде, денсаулықты қорғау саласында, тұрғын үй қатынастарында, саяси, мәдени және өзге құқықтарды жүзеге асыруда бірдей құқықтар мен міндеттерге ие.
Шетелдік жұмысшы күшін тартуға лицензиялау мәселелерін реттеу мына құқықтық құжаттарда дамытылды: Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 17 сәуірдегі Лицензиялау туралы Заң күші бар Жарлығы (кейіннен бұл акт күшін жойды); 2011 жылғы 22 шілдедегі Халықтың көші-қоны туралы ҚР Заңы; Қазақстан Республикасы Үкіметінің Шетелдік жұмысшы күшін тартуды лицензиялау және жұмысшы күшін Қазақстан Республикасынан шетелге шығару мәселелері жөніндегі ережелерді бекіту туралы қаулысы (1999 жылғы 25 маусым); Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасына шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған квотаны белгілеу қағидалары және жұмыс берушілерге шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат берудің қағидалары шарттары мен тәртібі қаулысы (2001 жылғы 19 маусым, 2003 жылғы 20 қаңтарда өзгерістер мен толықтырулар енгізілген); Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 13 қаңтардағы №45 Қазақстан Республикасына шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған квотаны белгілеу қағидаларын және Шетелдік қызметкерге жұмысқа орналасуға және жұмыс берушілерге шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат берудің қағидалары мен шарттары қаулысы және т.б. Халықты жұмыспен қамту туралы (2001 жылғы 23 қаңтардағы) және Еңбекті қорғау туралы (1993 жылғы 22 қаңтардағы) заңдарында ретеуші нормалар бар.
Жұмыс берушінің шетелдік жұмысшы күшін тартуға рұқсаты болуы міндетті. Рұқсат алу үшін ол шетелдік жұмысшы күші еңбек қызметін жүзеге асыратын жер бойынша уәкілетті органға Қағидаларда анықталған құжаттар тізбесін ұсынады.
Жергілікті атқарушы органдар берген рұқсаттың негізінде ҚР Сыртқы істер министрлігі еңбек қызметін жүзеге асыруға құқық беретін келу визасын береді. Егер де қызметкерде немесе жұмыс берушіде республикада еңбек қызметін жүзеге асыруға рұқсат болмаған жағдайда шетел азаматының елде жұмыс істеуіне тіпті ол сирек кәсіп маманы болса да рұқсаты жоқ. ҚР ұлттық заңнамада шетелдік жұмысшы күшін тартушы жұмыс берушілердің орындауы үшін міндетті бірнеше ерекше шарттарды бекітті. Жұмыс берушілер жергілікті қызметкерлерді оқыту және қайта оқыту, олардың біліктілігін кейіннен олар шетелдік қызметкерлерді алмастыруы үшін көтеру жөніндегі шырттардың барлығын немесе кейбіреулерін орындауға міндетті. Осылайша, кадрлар даярлау жүгінің бір бөлігін мемлекет шетелдік және қазақстандық компаниялардың иығына жүктеп отыр, дейтұрғанмен бұл бірінші кезекте республиканың өзінің ішіндегі білім беру жүйесінің міндеті болып табылады.
Жоғарыда атап өтілгендей, Қазақстандағы еңбек көші-қонын реттеуде ішкі еңбек нарығын қорғау басымдық болып табылады. Ол жұмысшы күшін тартуды сандық шектеу есебінен квота мен шетелдік азаматтарды ішкі еңбек нарығына жіберу тәртібін жыл сайын белгілеу жолымен жүзеге асырылады.
Халықты жұмыспен қамту туралы Заңның 11-бабының 3 бөлігінде квота белгiлеу тәртiбiн, жұмыс берушiлерге ШЖК тартуға және шетелдік қызметкерлерге жұмысқа орналасуға рұқсат беру шарттары мен тәртiбiн Республика Yкiметi белгiлейдi деп бекітілген. Ол үшін ҚР Yкiметi жыл сайын шетелдiк жұмыс күшiн тартуға квота белгілейді.
Қазақстан еңбекші-мигранттар мен олардың отбасыларының құқықтарын қорғау туралы халықаралық конвенцияға қосылған жоқ, бірақ оның кейбір қағидаларын ұлттық заңнамада ескерген. Мысалға, Конвенцияның 3-бабына сәйкес, Халықтың көші-қоны туралы ҚР Заңында (7-бап) мыналар:
1) осы Заңның 3-бабында көзделмеген мақсаттарда Қазақстан Республикасының аумағында күнтізбелік тоқсан күннен артық болмайтын;
2) бес тәуліктен аспайтын мерзім ішінде Қазақстан Республикасының аумағы арқылы транзитпен өтетін;
3) Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан бөлімдерде әскери қызметте жүрген;
4) дипломатиялық өкілдіктердің, консулдық мекемелер мен Қазақстан Республикасында аккредиттелген халықаралық ұйымдардың құрамына енетін;
5) теңіз және өзен кемелері, Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан әуе, теміржол және автомобиль көлігі экипаждарының мүшелері болып табылатын;
6) миссионерлік қызметті жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының аумағына келген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар көшіп келушілер болып табылмайды.
2000 жылдары халықаралық еңбек көші-қонын реттеудің нормативтік-құқықтық базасын қалыптастыру жалғасты. 2004 жылдың 1 наурызынан бастап Қазақстан Республикасының заңнамасындағы өзгерістер күшіне енді, соған сәйкес шетелдік жұмысшы күшін тартуға рұқсат алу мәселелері жергілікті деңгейде реттелді. Бұл шара мигранттарды тіркеу және уақытша жұмысқа орналастыру процедураларын оңайлатуға қызмет етуі тиіс.
Жұмысшы күшін тартудың жаңа қағидалары ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 17 наурыздағы Квотаны белгілеу және Қазақстан Республикасындағы жұмыс берушілерге шетелдік жұмысшы күшін тартуға рұқсат беру қағидалары қаулысымен бекітілді.
Соңғы жылдары ҚР Үкіметі мынандай маңызды нормативтік актілер бекітілді: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 6 сәуірдегі қаулысымен бекітілген Жұмыс берушiнiң жұмысқа орналастыратын елдiң банктерiне кепiлдiк берiлген және кепiл жарна енгiзу ережесi және оның мөлшерi; Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 11 маусымдағы қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасынан шетелге жұмыс күшін әкету жөніндегі қызметті лицензиялау ережесі; жыл сайын жылдың соңында ҚР Үкіметі қаулысымен Қазақстанда еңбек қызметін жүзеге асыру үшін шетелдік жұмысшы күшін тартудың тиісті жылға арналған квотасы белгіленеді; 2006 жылғы 4 шілдедегі Заңсыз еңбек мигранттарын заңдастырумен байланысты амнистия туралы Қазақстан Республикасының Заңы және т.б.
Бұған қоса, соңғы бес жыл ішінде білікті кадрлар тапшылығына байланысты, ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы қулысымен бекітілген Ережелерге сәйкес Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жыл сайын ішкі еңбек нарығындағы талап етілетін мамандықтар тізімін бекітеді. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі уақыт жағынан соңғы 2010 жылғы 31 желтоқсандағы №452 бұйрығымен ҚР еңбек нарығындағы барынша талап етілген 122 жұмысшы және инженерлік мамандықтардың (кәсіптердің) 2011 жылға арналған тізімін бекітті. ҚР ЕХӘҚМ бекітетін тізім көп жылдар аса тапшы болып келе жатқан кәсіптер мамандарын шетелдерден шақыруға көмектесуге арналған.
Қазақстандағы еңбек иммиграциясы саласындағы заңнаманың ерекшелігі оның уақытша еңбек көші-қонын реттейтіндігінде және ҚР-на еңбек қызметін жүзеге асыруға келген азаматтар уақытша жүріп-тұрғандар болып табылады. Тіркеу немесе визаның қолданылу мерзімі аяқталған соң олар өздерінің Қазақстанда жүріп-тұруын ұзартулары немесе елді тастап шығуы тиіс. Өйткені ТМД елдері арасында визасыз режим сақталады, яғни бұл елдердің азаматтары тіркеуді ҚР ІІМ Көші-қон полициясының бөлімшелерінде тағы да 90 тәулікке ұзарта алады. Тіпті егер шетел азаматы квота бойынша жұмыс істесе де, келісім-шарт мерзімі аяқталған соң ол елді тастап шығуға тиіс. Уақытша еңбекті реттейтін нормалар тұрғылықты тұратын немесе ықтиярхаты бар шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдарға жүрмейді: олар Қазақстанда республика азаматтарымен бірдей құқықтарға ие.
ШЖК тартатын кәсіпорындар мен ұйымдарда кадрлардағы қазақстандық құрамды арттыру үшін ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы Қазақстан Республикасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz