Азаматтық құқық субъектілері
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СИМВОЛДАРМЕН ТЕРМИНДЕРДІҢ
ТІЗІМДЕМЕСІ
КІРІСПЕ 7
1 ЖЕКЕ ТҰЛҒА . АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ
РЕТІНДЕ 10
1.1 Жеке тұлға ұғымы 10
1.2 Жеке тұлғаның (азаматың) құқық қабілеттілігі 12
1.3 Шетел азаматтарының құқық қабілеттігі 16
1.4 Жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігі және
оның шектелу мүмкіндігі 18
2 ЗАҢДЫ ТҰЛҒА . АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ
РЕТІНДЕ 30
2.1 Заңды тұлға ұғымы мен түсінігі 30
2.2 Комерциялық заңды тұлғалар 37
2.3 Комерциялық емес ұйымдар 41
2.4 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігі 45
3 МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ӘКІМШІЛІК.АУМАҚТЫҚ БӨЛІНІС .
АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕ 47
3.1 Мемлекет пен әкімшілік.аумақтық бөліністің азаматтық
заңдармен реттелетін қатынастарға қатысуы 47
3.2 Қазақстан Республикасының азаматтық құқық
қатынастарына қатысуы 49
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 56
ҚОСЫМШАЛАР 59
ҚЫСҚАРТУЛАР, АРНАЙЫ СИМВОЛДАРМЕН ТЕРМИНДЕРДІҢ
ТІЗІМДЕМЕСІ
КІРІСПЕ 7
1 ЖЕКЕ ТҰЛҒА . АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ
РЕТІНДЕ 10
1.1 Жеке тұлға ұғымы 10
1.2 Жеке тұлғаның (азаматың) құқық қабілеттілігі 12
1.3 Шетел азаматтарының құқық қабілеттігі 16
1.4 Жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігі және
оның шектелу мүмкіндігі 18
2 ЗАҢДЫ ТҰЛҒА . АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ
РЕТІНДЕ 30
2.1 Заңды тұлға ұғымы мен түсінігі 30
2.2 Комерциялық заңды тұлғалар 37
2.3 Комерциялық емес ұйымдар 41
2.4 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігі 45
3 МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ӘКІМШІЛІК.АУМАҚТЫҚ БӨЛІНІС .
АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕ 47
3.1 Мемлекет пен әкімшілік.аумақтық бөліністің азаматтық
заңдармен реттелетін қатынастарға қатысуы 47
3.2 Қазақстан Республикасының азаматтық құқық
қатынастарына қатысуы 49
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 56
ҚОСЫМШАЛАР 59
Тақырыптың өзектілігі: заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін “құқық субъектілері” деп немесе “тұлға” деп атайды. Тұлғаның заңдық тұрғыдан алғандағы ұғымы құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық өкілеттігін алған құқық қабілетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады. Бірақ, әр түрлі топтар мен түрлерге орай субъектілердің мазмұны біркелкі бола бермейді. Ал, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз субъектілердің азаматтық құқыққа ие болып, міндетін орындау қабілеті деп түсініледі. Алайда азаматтық құқықтағы суъектілердің нақты анықтамалары мен оның жекелеген түрлерінің түсініктері мен шеңбері нақты анықталмаған.
Мсалыға айтар болсақ тұлғаның екі категориясы бар. Құқық субъектілері – ең алдымен адамдар (жеке тұлға). Әрбір адам – құқық субъектісі. Бірақ, құқықта субъектілердің басқа да категориясының барлығы мәлім. Бұл – ұжымдар, толып жатқан ұйымдар, кәсіпорындар, қоғамдар және т.б. да құқық пен міндеттердің иелері болып табылады.
Жоғарыда айтылған екі категориялы құқық субъектілерін (яғни адамдар мен ұйымдарды) бір-бірінен ажырату үшін заңгерлер бұларды жеке тұлғалар және заңды тұлғалар. Деп бөледі. Жеке тұлға дегеніміз – Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттердің азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар. Заңды тұлға деп мекемені ұйымдарды, кәсіпорындарды және тағы сол сияқтыларды атайды.
Азамат (жеке тұлға) азаматтық құқық қатынасының қатысушысы ретінде, оны жекелейтін және оның құқықтық жағдайына әсерін тигізетін қоғамдық және жасанды белгілері мен қасиеттерін иеленеді. Осылайша бұған оның атын, азаматтығын, жасын, отбасы жағдайын, жынысын енгізу қажет етіледі. Бұнда айта кететіні жеке тұлғалар да, заңды тұлғалар да азаматтық құқықтың субъектілері болып табылады.
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады. Азаматтың құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады. Құқық қабілеттілігі – құқық субъектісінің өлуімен бірге қысқарады.
Заң мен сот алдында бәрі тең, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әр түрлі құқықтарды ала алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де, құқық қабілеттілік мазмұнының жиынтығын құрайды. Сонымен, азаматтық құқық қабілеттілігінің мазмұны азаматтардың қолданылып жүрген заңға сәйкес азаматтық құқықтар мен міндеттерінің жиынтығы болып табылады.
Мсалыға айтар болсақ тұлғаның екі категориясы бар. Құқық субъектілері – ең алдымен адамдар (жеке тұлға). Әрбір адам – құқық субъектісі. Бірақ, құқықта субъектілердің басқа да категориясының барлығы мәлім. Бұл – ұжымдар, толып жатқан ұйымдар, кәсіпорындар, қоғамдар және т.б. да құқық пен міндеттердің иелері болып табылады.
Жоғарыда айтылған екі категориялы құқық субъектілерін (яғни адамдар мен ұйымдарды) бір-бірінен ажырату үшін заңгерлер бұларды жеке тұлғалар және заңды тұлғалар. Деп бөледі. Жеке тұлға дегеніміз – Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттердің азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар. Заңды тұлға деп мекемені ұйымдарды, кәсіпорындарды және тағы сол сияқтыларды атайды.
Азамат (жеке тұлға) азаматтық құқық қатынасының қатысушысы ретінде, оны жекелейтін және оның құқықтық жағдайына әсерін тигізетін қоғамдық және жасанды белгілері мен қасиеттерін иеленеді. Осылайша бұған оның атын, азаматтығын, жасын, отбасы жағдайын, жынысын енгізу қажет етіледі. Бұнда айта кететіні жеке тұлғалар да, заңды тұлғалар да азаматтық құқықтың субъектілері болып табылады.
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады. Азаматтың құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады. Құқық қабілеттілігі – құқық субъектісінің өлуімен бірге қысқарады.
Заң мен сот алдында бәрі тең, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әр түрлі құқықтарды ала алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де, құқық қабілеттілік мазмұнының жиынтығын құрайды. Сонымен, азаматтық құқық қабілеттілігінің мазмұны азаматтардың қолданылып жүрген заңға сәйкес азаматтық құқықтар мен міндеттерінің жиынтығы болып табылады.
1. ҚР Конституциясы. 30.08.1995ж., өзгертулер мен толықтырулар 07.10.1998 ж., 21.05.2007ж. енгізілген. Алматы. Норма.; 2007ж. - 40 б.
2. ҚР Азаматтық Кодекс (Жалпы бөлім), 27.12.1994 ж., өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Алматы «Жеті Жарғы» 2007ж. – 247 б.
3. ҚР Азаматтық Кодекс (Ерекше бөлім) 01.07.1999 ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген // «Юрист» АҚЖ
4. Қазақстан Республикасының Президентінің «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы» жарлығы 17.04.1995 жыл
5. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы Ережесі 01.07.1998 ж.// «Юрист» АҚЖ
6. ҚР «Акционерлік қоғамдар туралы» заңы // 10.071998 ж. «Юрист» АҚЖ
7. ҚР «Банк және банктік қызмет туралы» заңы, 31.08.1995 ж. // «Юрист» АҚЖ
8. ҚР «Банкроттық туралы» заңы № 67-1, 21.01.1997ж. өзгертулер мен толықтырулар 11.07.1997ж. № 154-1, 01.07.1998 ж. № 256-1, 10.07.1998 ж. № 283-1. // «Юрист» АҚЖ
9. ҚР «Жеке кәсіпкерлік туралы» заңы 31.01.2006 ж. // «Юрист» АҚЖ
10. ҚР Президентінің «Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік
қызметті еркінді жүргізуге құқығы туралы» жарлығы № 39-28, 27.04.1998 ж. // «Юрист» АҚЖ
11. ҚР Президентінің «ҚР мемлекеттік органдар жүйесін реформалау
туралы» жарлығы № 41-14, 12 .10.1998 ж. // «Юрист» АҚЖ
12. Қазақстан Республикасы Президентінің «Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы» Жарлығы. 19.07.1995 //«Юрист» АҚЖ
Әдебиеттер:
13. Андреев В.К. Субъекты гражданского права. Москва, 1992 г. 308 с.
14. Архипов Д. Камерческая дечтельность как субъет гражданского права. Москва 2002 г. 314 с.
15. Басин Ю.Г., Раманкова И.В. Проблемы регулирования
предпринимательства граждан в РК. Алматы. 2004г. 254 с.
16. Беккужин Р.Ж., Шураев Т.Т., Правовой статус гражданина в РК.
Астана, 2004 г. 304 с.
17. Григоренко С. Все о гражданстве. Юрист. 1999.№5 -14
18. Головин Ю. О предпринимательмтве. // Правовая реформа. 1997. №2., С.18
19. Григоренко С. Проблемы гражданско - правового статуса. 1999, №6.
С. 36
20. Даль В. Толковый словарь. Москва, 1989 г. 418 с.
21. Диденко, Гражданское право (общая часть). КазГЮА. 2004 г. 256 с.
22. Ерофеев Б.В. предпринимательмтво: Учебник Отв. ред. Г.В. Чебуков. – М.: Нов. Юрист, 1998., 321 с.
23. Жакупова А. Частное предпринимательство.//Мир закона, 2002.№3,С.7
24. Закупень Т.В. Государственная регистрация юридических лиц и индивидуальных предпринимателей. Норма-Инфра-М, 2001г. 248 с.
25. Замалдинов Ш. Новое в правовом статусе индивидуального предпринимателя. Дайджест строй - инфо. 1995, №2, С. 14-16.
26. Иванов А. А. Коммерческий договор: от заключения до исполнения М., 1995.-324 с.
27. Иванов А. А. Калашникова А.Е. Предпринимательство. – М. 1999г. – 77с.
28. Ильясов К.М. Гражданский кодекс РК - толкование и комментирование (общая часть) Алматы Баспа, 1996 г. 367 с.
29. Ионова Ж. Государственная регистрация предпринимателей.
Юрист,1996. №11. С. 23
30. Кабатова Е. В. Гражданство: правовоерегулирование. практика. М., 1998. 12-13-с.
31. Климкин С.И. Развитие законодательства Казахстана о предпринимательстве. Алматы, ТОО Баспа, 1998г. 256 с.
32. Коршунова, Ариашвили. Предпринимательское право: учебник.
Норма, 2000г. 258 с.
33. Кравченко А.И. Субъекты гражданского законодательства. «Комментарии гражданского законодательства», том 1-3, //Алматы, Адилет/ 1996-1997 г.г. – 193 с.
34. Красавчиков О.А. Советское гражданское право. М., «Спарк», 1995, -73 с.
35. Кузнецова В. Перерегистрация крестьянских хозяйств: проблемы и
пути их решения // Хозяйство и право, 1996, № 2 С.12
36. Лиховидов К. Риск как условие дифференциации объема и мер
юридической ответственности // Использован текст, содержащийся
в СПС «Консультант», Алматы. 2004г. 128 с.
37. Мамонтов Н.И. Обязательства и их исполнениеВ сб. «Комментарии гражданского законодательства», том 1-3, //Алматы, Адилет/ 1996-1997 г.г. – 195 с.
38. Мызров С. Н. О предринимательстве. //ЮРИСТ 1999. № 11. 53-с.
39. Никитин Е. Правовой статус гражданина //Российская юстиция 1997, №12, С.14
40. Нурпеисов А.И.. Право и дееспособность предпринимательство.
Астана: Алеем, 1998г. 158 с.
41. Нургалиева Е.Н. Субекты гражданского права. // Юридическая газета-20.01.1999 г. 96 с.
42. Нургазиева Л.А. Виды расчетов с иностранными покупателями // «Внешне экономическая деятельность в Казахстане», 1996, Алматы № 22, С. 10
43. Осипов Е.Б. Некоторые аспекты залоговых правоотношений В сб. «Комментарии гражданского законодательства», том 1-3, Алматы, Адилет. 1996-1997 г.г. 56 с.
44. Ойгензихт В.А..Воля и волеизъявление. Душанбе, «Дониш»,1983, 88 с.
45. Скрябин С. Предпринимательство и кредит // Юридическая конмультация, 2008. № 2 С.19
46. Скрябин С. Юридическая конструкция гражданина. // Мир закона. 2001. 9 с.
47. Скрябин С На помощ предпринимателю. // Мир закона, 2001. № 1, 9 с.
48. Соловьев А.А. Предприниматель без образования юридического лица, 2001г. 264 с.
49. Тастенова Ш. Зарождение систем регистарции прав на недвижимость в мировой практике// Мир закона -2000. № 5-136 с.
50. Ченцов О.И. Гражданское право отношение в Республике Казахстан и практика его применения. Материалы семинаров Алматы: Әділет-Пресс. 1996.-142 с.
2. ҚР Азаматтық Кодекс (Жалпы бөлім), 27.12.1994 ж., өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Алматы «Жеті Жарғы» 2007ж. – 247 б.
3. ҚР Азаматтық Кодекс (Ерекше бөлім) 01.07.1999 ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген // «Юрист» АҚЖ
4. Қазақстан Республикасының Президентінің «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы» жарлығы 17.04.1995 жыл
5. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы Ережесі 01.07.1998 ж.// «Юрист» АҚЖ
6. ҚР «Акционерлік қоғамдар туралы» заңы // 10.071998 ж. «Юрист» АҚЖ
7. ҚР «Банк және банктік қызмет туралы» заңы, 31.08.1995 ж. // «Юрист» АҚЖ
8. ҚР «Банкроттық туралы» заңы № 67-1, 21.01.1997ж. өзгертулер мен толықтырулар 11.07.1997ж. № 154-1, 01.07.1998 ж. № 256-1, 10.07.1998 ж. № 283-1. // «Юрист» АҚЖ
9. ҚР «Жеке кәсіпкерлік туралы» заңы 31.01.2006 ж. // «Юрист» АҚЖ
10. ҚР Президентінің «Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік
қызметті еркінді жүргізуге құқығы туралы» жарлығы № 39-28, 27.04.1998 ж. // «Юрист» АҚЖ
11. ҚР Президентінің «ҚР мемлекеттік органдар жүйесін реформалау
туралы» жарлығы № 41-14, 12 .10.1998 ж. // «Юрист» АҚЖ
12. Қазақстан Республикасы Президентінің «Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы» Жарлығы. 19.07.1995 //«Юрист» АҚЖ
Әдебиеттер:
13. Андреев В.К. Субъекты гражданского права. Москва, 1992 г. 308 с.
14. Архипов Д. Камерческая дечтельность как субъет гражданского права. Москва 2002 г. 314 с.
15. Басин Ю.Г., Раманкова И.В. Проблемы регулирования
предпринимательства граждан в РК. Алматы. 2004г. 254 с.
16. Беккужин Р.Ж., Шураев Т.Т., Правовой статус гражданина в РК.
Астана, 2004 г. 304 с.
17. Григоренко С. Все о гражданстве. Юрист. 1999.№5 -14
18. Головин Ю. О предпринимательмтве. // Правовая реформа. 1997. №2., С.18
19. Григоренко С. Проблемы гражданско - правового статуса. 1999, №6.
С. 36
20. Даль В. Толковый словарь. Москва, 1989 г. 418 с.
21. Диденко, Гражданское право (общая часть). КазГЮА. 2004 г. 256 с.
22. Ерофеев Б.В. предпринимательмтво: Учебник Отв. ред. Г.В. Чебуков. – М.: Нов. Юрист, 1998., 321 с.
23. Жакупова А. Частное предпринимательство.//Мир закона, 2002.№3,С.7
24. Закупень Т.В. Государственная регистрация юридических лиц и индивидуальных предпринимателей. Норма-Инфра-М, 2001г. 248 с.
25. Замалдинов Ш. Новое в правовом статусе индивидуального предпринимателя. Дайджест строй - инфо. 1995, №2, С. 14-16.
26. Иванов А. А. Коммерческий договор: от заключения до исполнения М., 1995.-324 с.
27. Иванов А. А. Калашникова А.Е. Предпринимательство. – М. 1999г. – 77с.
28. Ильясов К.М. Гражданский кодекс РК - толкование и комментирование (общая часть) Алматы Баспа, 1996 г. 367 с.
29. Ионова Ж. Государственная регистрация предпринимателей.
Юрист,1996. №11. С. 23
30. Кабатова Е. В. Гражданство: правовоерегулирование. практика. М., 1998. 12-13-с.
31. Климкин С.И. Развитие законодательства Казахстана о предпринимательстве. Алматы, ТОО Баспа, 1998г. 256 с.
32. Коршунова, Ариашвили. Предпринимательское право: учебник.
Норма, 2000г. 258 с.
33. Кравченко А.И. Субъекты гражданского законодательства. «Комментарии гражданского законодательства», том 1-3, //Алматы, Адилет/ 1996-1997 г.г. – 193 с.
34. Красавчиков О.А. Советское гражданское право. М., «Спарк», 1995, -73 с.
35. Кузнецова В. Перерегистрация крестьянских хозяйств: проблемы и
пути их решения // Хозяйство и право, 1996, № 2 С.12
36. Лиховидов К. Риск как условие дифференциации объема и мер
юридической ответственности // Использован текст, содержащийся
в СПС «Консультант», Алматы. 2004г. 128 с.
37. Мамонтов Н.И. Обязательства и их исполнениеВ сб. «Комментарии гражданского законодательства», том 1-3, //Алматы, Адилет/ 1996-1997 г.г. – 195 с.
38. Мызров С. Н. О предринимательстве. //ЮРИСТ 1999. № 11. 53-с.
39. Никитин Е. Правовой статус гражданина //Российская юстиция 1997, №12, С.14
40. Нурпеисов А.И.. Право и дееспособность предпринимательство.
Астана: Алеем, 1998г. 158 с.
41. Нургалиева Е.Н. Субекты гражданского права. // Юридическая газета-20.01.1999 г. 96 с.
42. Нургазиева Л.А. Виды расчетов с иностранными покупателями // «Внешне экономическая деятельность в Казахстане», 1996, Алматы № 22, С. 10
43. Осипов Е.Б. Некоторые аспекты залоговых правоотношений В сб. «Комментарии гражданского законодательства», том 1-3, Алматы, Адилет. 1996-1997 г.г. 56 с.
44. Ойгензихт В.А..Воля и волеизъявление. Душанбе, «Дониш»,1983, 88 с.
45. Скрябин С. Предпринимательство и кредит // Юридическая конмультация, 2008. № 2 С.19
46. Скрябин С. Юридическая конструкция гражданина. // Мир закона. 2001. 9 с.
47. Скрябин С На помощ предпринимателю. // Мир закона, 2001. № 1, 9 с.
48. Соловьев А.А. Предприниматель без образования юридического лица, 2001г. 264 с.
49. Тастенова Ш. Зарождение систем регистарции прав на недвижимость в мировой практике// Мир закона -2000. № 5-136 с.
50. Ченцов О.И. Гражданское право отношение в Республике Казахстан и практика его применения. Материалы семинаров Алматы: Әділет-Пресс. 1996.-142 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Қысқартулар, арнайы символдармен терминдердің
тізімдемесі
КІРІСПЕ 7
1 ЖЕКЕ ТҰЛҒА – АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ
РЕТІНДЕ 10
1.1 Жеке тұлға ұғымы 10
1.2 Жеке тұлғаның (азаматың) құқық қабілеттілігі 12
1.3 Шетел азаматтарының құқық қабілеттігі 16
1.4 Жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігі және
оның шектелу мүмкіндігі 18
2 ЗАҢДЫ ТҰЛҒА – АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ
РЕТІНДЕ 30
2.1 Заңды тұлға ұғымы мен түсінігі 30
2.2 Комерциялық заңды тұлғалар 37
2.3 Комерциялық емес ұйымдар 41
2.4 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігі 45
3 Мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөлініс –
азаматтық құқықтың субъектілері ретінде 47
3.1 Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністің азаматтық
заңдармен реттелетін қатынастарға қатысуы 47
3.2 Қазақстан Республикасының азаматтық құқық
қатынастарына қатысуы 49
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 56
ҚОСЫМШАЛАР 59
Қысқартулар, арнайы символдармен терминдердің тізімдемесі
АҚШ – Америка құрама шататтары
АЕК – Айлық есептік көрсеткіш
б. – бап
ж – жыл
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР АК- Қазақстан Республикасының Азаттық кодексі
ҚСР – Қазақ социолистік республикасы
РФ – Рессей федерациясы
т. – тармақ
т.б – тағы басқа
т.с.с – тағы сол сияқты
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: заң тілінде құқықтардың және міндеттердің
иелерін “құқық субъектілері” деп немесе “тұлға” деп атайды. Тұлғаның заңдық
тұрғыдан алғандағы ұғымы құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық
өкілеттігін алған құқық қабілетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады.
Бірақ, әр түрлі топтар мен түрлерге орай субъектілердің мазмұны біркелкі
бола бермейді. Ал, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз субъектілердің
азаматтық құқыққа ие болып, міндетін орындау қабілеті деп түсініледі.
Алайда азаматтық құқықтағы суъектілердің нақты анықтамалары мен оның
жекелеген түрлерінің түсініктері мен шеңбері нақты анықталмаған.
Мсалыға айтар болсақ тұлғаның екі категориясы бар. Құқық субъектілері
– ең алдымен адамдар (жеке тұлға). Әрбір адам – құқық субъектісі. Бірақ,
құқықта субъектілердің басқа да категориясының барлығы мәлім. Бұл –
ұжымдар, толып жатқан ұйымдар, кәсіпорындар, қоғамдар және т.б. да құқық
пен міндеттердің иелері болып табылады.
Жоғарыда айтылған екі категориялы құқық субъектілерін (яғни адамдар
мен ұйымдарды) бір-бірінен ажырату үшін заңгерлер бұларды жеке тұлғалар
және заңды тұлғалар. Деп бөледі. Жеке тұлға дегеніміз – Қазақстан
Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттердің азаматтары, сондай-ақ
азаматтығы жоқ адамдар. Заңды тұлға деп мекемені ұйымдарды, кәсіпорындарды
және тағы сол сияқтыларды атайды.
Азамат (жеке тұлға) азаматтық құқық қатынасының қатысушысы ретінде,
оны жекелейтін және оның құқықтық жағдайына әсерін тигізетін қоғамдық және
жасанды белгілері мен қасиеттерін иеленеді. Осылайша бұған оның атын,
азаматтығын, жасын, отбасы жағдайын, жынысын енгізу қажет етіледі. Бұнда
айта кететіні жеке тұлғалар да, заңды тұлғалар да азаматтық құқықтың
субъектілері болып табылады.
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық
құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық азаматтарға бірдей деп
тұжырымдалады. Азаматтың құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады.
Құқық қабілеттілігі – құқық субъектісінің өлуімен бірге қысқарады.
Заң мен сот алдында бәрі тең, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар
бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әр түрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де, құқық қабілеттілік
мазмұнының жиынтығын құрайды. Сонымен, азаматтық құқық қабілеттілігінің
мазмұны азаматтардың қолданылып жүрген заңға сәйкес азаматтық құқықтар мен
міндеттерінің жиынтығы болып табылады.
Жеке тұлғалар мен қатар, заңды тұлғалар да азаматтық-құқықтық
қатынастардың субъектілері бола алады.
Заңды тұлға дегеніміз – Азаматтық Кодекстің 33-бабының 1-тармағының 1
бөліміне сәйкес меншік, шаруашылық жүргізу немесе жежел басқару құқығындағы
оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін,
өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыратын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын
ұйымды біз заңды тұлға деп атаймыз. Мұндай анықтама тым дәстүрлі болып
табылады. Салыстырып қарасақ: заңды тұлғалар деп оқшау мүлкі бар, өз атынан
мүліктік және мүліктік емес құқықтарға ие бола алатын ұйымдар танылады.
Тағы бірін қарасақ: заңды тұлға деп меншігінде, толық шаруашылық иелігінде
немесе жедел басқаруында оқшау мүлкі бар, өзінің міндеттемесі бойынша осы
мүлікімен жауап беретін және сотта, төрелік сотта өз атынан сөз сөйлейтін
ұйым танылады. Заңды тұлғалар мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен
міндеттерге ие бола алады. ҚР АК-те ұсынылған анықтама іс-жүзінде 1963
жылғы Азаматтық Кодекстің, сол сияқты 1991 жылғы Негіздерінің идеясы мен
рухын сақтап қалды. Заңды тұлғаның өз атынан құқықтар мен міндеттерге ие
болу мүмкіндігі туралы, оның іс-жүргізушілік құқық субъектілігі туралы,
оның іс-жүргізушілік құқық субъектілігі туралы айтылған.
Заңды тұлға - мүліктік қатынастардың басқа субъектілері
ұйымдастырған, құрған және құқықтары мен міндеттер берген субъект. Заңды
тұлғаның құрылтайшылары (құрушылары) оны мүліктік қатынастардың
субъектілері ретінде өзінен бөлу мақсатында құрады. Мүліктік азаматтық-
құқықтық қатынантар үшін заңды тұлға институтының практикалық мағыздылығы
мынада: заңды тұлға құрылтайшыларының өз кәсіпкерлік тәуекелін өздері үшін
орынды болады деп есептейтін сомамен шектеу мүмкіндігі бар.
Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-аумақтық бөлініс заңды тұлға
болып табылмағанымен азаматтық айналымда азаматтық құқық қатынастарының
қатысушылары ретінде көрінеді. Демек бұл субъектілер құқық және әрекет
қабілеттілігіне ие болады, бірақ олар сипаты жағынан азаматтық құқық
қатынастары қатысушыларының өзге құқық субъектілерінен ерекшеленеді.
Құқықтар мен міндеттер қашан да сол құқықтар мен міндеттердің қайсыбір
субъектілеріне байланысты болады. Біз қайсыбір субъективтік құыққ туралы
айтқанымызда, бұл құқыққа әлдебіреудің ие екендігін үнемі есте ұстаймыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты: ең алдымен азаматтық құқық қатынастарының
субъектілерін анықтап, олардың мәнін ашып, әрқайсысына жекеше сипаттама
беру, азаматтық құық субъектілері ретінде олардың рөлін, маңыздылығын,
азаматтық құқық қатынастарындағы құқықтық жағдайын анықтау болып табылады.
Көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға қойямыз:
- Жеке тұлға ұғымын ашу;
- Жеке тұлғаның құқық қабілеттілігін талқылау;
- Жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігін тақылау;
- Азаматтардың іс-әрекетке қабілеттілігі туралы түсінік және оның мағынасын
ашу;
- Заңды тұлға ұғымы мен түрлерін көрсету;
- Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін зерттеу;
- Мемлекет және әкімшілік аумақтық бөліністі – азаматық құқықтың
субъектілері ретінде қарастыру болып табылады.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Републикасындағы азаматтық заңнамасына
сәйкес құқықтың қатынасқа түсуші субъектілері болып табылады.
Зерттеу пәні. Азаматтық құқықтың субъектілері өзі болып табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу барысында теориялық деректер мен
тәжірибиелік фактілерге жүйелі түрде талдау жасау, синтездеу және
топтастыру әдістері сонымен қатар салыстырмалы құқықтану мен жүйелелік
және тарихи талдаудың әдістері, құқықтық модельдеу әдісітері қолданылады.
Зерттеу жұмысында азаматтық құығы аясындағы жеке және заңды тұлғалар
мен азаматтық құқықтың субъектісі ретінде мемлекет және әкімшілік аумақтық
бөліністі мәселелерін қарастырудың теориялық және тәжірибелік жақтарына
жалпы мінездеме беріліп оларға талдау жасалынады.
Жұмысының ғылыми жаңалығы: Бұл дипломдық жұмыста алғаш азаматтық
қықтағы субъектілердің жүйесі жан жақты қамтылып кешенді түрде талдау
жасалып теориялық және тәжірибелік жақтарына мінездеме беріледі. Сонымен
қатар бұл дипломдық жұмыста алғаш азаматтық құқықтың субъектілерінің жеке
және заңды тұлғамен азаматтық құқықтың субъектісі ретінде мемлекет және
әкімшілік аумақтық бөліністің өзекті мәселелерінен бастап олардың жекелеген
түрлеріне анық түсінік беріліп, субъектілердің құқық қабілеттігі мен әрекет
қабілеттігі талқыланады.
Зерттеу жұмысының құрылысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
1 ЖЕКЕ ТҰЛҒА – АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Жеке тұлға ұғымы
Азаматтық кодекстің 12-бабына сәйкес жеке тұлға деп Қазақстан
Республикасының азаматтарын, басқа мемлекеттердің азаматтарын және
азаматтығы жоқ адамдарды атаймыз.
Азаматтық алған адам сол мемлекеттің құқық субъектісі болады.
Сондықтан да азаматтық заңда жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігі туралы
емес, азаматтардың құқық қабілеттілігі туралы ғана айтылған. Құқық
қабілеттілігі ең алдымен толық түрде Қазақстан Республикасының азаматтарына
беріледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 19 маусымда
қабылданған “Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы” заң күші бар
Жарлығының 2-бабына сәйкес, “Қазақстан Республикасының азаматтары болып
саналмайтын және басқа мемлекеттің азаматы туралы дәлелі бар азаматтар
шетел азаматтары болып саналады.” Қазақстан Республикасындағы олардың
азаматтық құқық қабілеттілігі өзінің мемлекетінің заңымен емес, Қазақстан
Республикасының заңымен айқындалады. Олар Қазақстан Республикасының заңында
қаралмаған азаматтық құқыққа таласа алмайды және де егер заңда өзгеше
көзделмесе, құқық қабілеттілігі шектелуге жатпайды.
Қазақстан Республикасының азаматтары болып саналмайтын және басқа
мемлекеттің азаматтығы туралы дәлелі жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп
есептеледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 - жылғы 19 маусымда
қабылданған Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы заң күші бар
Жарлығы [12]
Егер заң құжаттарында көзделмесе, азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан
Республикасыазаматтарымен тең дәрежеде азаматтық құқықты пайдаланады.
Азамат (жеке тұлға) азаматтық құқық қатынасының қатысушысы ретінде,
оны жекелейтін және оның құқықтық жағдайына әсерін тигізетін қоғамдық және
жасанды белгілері мен қасиеттерін иеленеді. Осылайша бұған оның атын,
азаматтығын, жасын, отбасы жағдайын, жынысын енгізу қажет етіледі.
Азаматтың (жеке тұлғаның) аты. Әрбір адам азаматтық құқық
қатынастарына белгілі бір атпен қатысады. Тиісінше жамылғы (ойдан
шығарылған атпен) немесе жасырын (атаусыз) есіммен өте аракідік қана
салыстырылады. Есім-азаматтың азаматтық құқықтық қатынасына қатысушы
ретінде жекелену құралының бірі болып табылады.[2] “Есім”
Қазақстан халықтарының көпшілігінде тегін, өзінің аты мен әкесінің атын
қамтиды. Бірақ Қазақстанның кейбір халықтарының ұлттық дәстүрлері мұндай
түсінікті білмейді, әкесінің аты ретінде және ол ресми жеке құжаттарында
көрсетілмейді. 90-шы жылдардың басында еліміздің бұқаралық ақпарат
қүралдпрында батыс елдерінде қабылданған дәстүрге көп көңіл бөлініп, жеке
тұлғаның тегі мен атын ғана көрсету өмірге ене бастады. Дегенмен, батыстық
мұндай үлгі Қазақстан дәстүрлеріне сәйкес келе бермейді жіне біздің
жағдайымызда тек белгілі бір ортада ғана қолданылатын “еркіндік” ретінде
қалады. Ал ресми құжаттарда азаматтық толық
аты: тегі, өз аты иен әкесінің аты (қашан ұлттық дәстүрлер әкесінің аты
түсінігін білмеген жағдайлардан басқасында) көрсетілуі тиіс.
Біздің азаматтық заңдылығымыз ҚР Азаматтық кодексін
қабылдағанға дейін азамат атына байланысты қарым-қатынастарды реттейтін
нормаларды анықтаған жоқ. Бірқатар нормалар еліміздің Неке және отбасы
туралы кодексінде жазылды. Онда ауыспалы аты, әкесінің аты және тегіне
қазіргі уақытта заң азаматтық есімі-бұл ең алдымен азаматтық заңдылық
дәрежесі екнін таниды. Мұндай шешім азаматтық құқық әрекеті саласын
анықтайтын негізгі талаптарға толығымен сәйкес келеді. Заңға сәйкес азамат
азаматтық құқық пен міндетті өз есімімен иеленеді және жүзеге асырады.
Сондықтан басқа тұлғаның атымен құқықтар міндеттерді иеленуге жол
берілмейді.
Өз атына құқық-азаматтық (жеке тұлғаның) тұлғаның мүліктік емес құқғы
болып табылады. Орыстың көрнекті ғалымы И.А.Покровский тұлғаның ішкі сыры
бай болған сайын, ол өз есімін қастерлеп, сақтауға тырысады, деп атап
көрсетеді. “Бәріне белгілі, өз есімін қастерлеп сақтайтын ақсүйектер, ол
құндылық деп түсінетін, уақыт өте келе адамды өзінің осы құндылықтары
арқылы санасын қалыптастыратынын адамның ортақ қағидаларын орнықтырады”.
Бұл біздің уақытымызда да толық қолдануға болатын сипат.
Азаматқа тиесілі ардақты есімі Азаматтық кодексте және басқа заңдарда
қарастырылған жағдайларда және тәртіпте қолданады. Басқа жолмен
жекеленбейтін және берілмеітін жақсылықтар қатарына қосылады. Әсіресе,
есіміне байланысты құқықтарды қорғау оның атын бұрмалау, не азаматтың
есімін оның ар-ожданына немесе іскерлік қасиетке қатысы болатын жүйелер
мен түрлерінде қорғау қарастырылады. Азамат 16 жасқа толғанда заңда
белгіленген тәртіпте (Азаматтық кодекске сәйкес атын, тегін, әкесінің атын
қоса) өз атын өзгертуге хақысы бар. Бұл ретте ол өзінің бұрынғы атына
ресімделген құжаттарға сәйкес өзгертулерді немесе оларды ауыстыруды
(төлқұжат, туу туралы куәлік, неке туралы куәлік, диплом және т.б.) өз
есебінен енгізуді талап етуге құқылы. Азаматпен атын өзгерту бұрынғы
есімімен алған оның құқығы мен міндеттерін тоқтатү немесе өзгерту үшін
негіз болып табылмайды. Бұған қоса, азамат өз атының ауысуы туралы
қарызгерлері мен несиешілерін хабардар ету үшін қажетті шара қолдануға
міндетті. Атының ауысуы туралы мәліметтердің осы тұлғаларда болмауынан
туындаған себеп-салдарларға жауапкершілік атқаруға міндетті.
Азаматтардың тегін өзгертудің кейбір жағдайлары отбасы заңында да
қарастырылады. Мысалы, некеге отырған кезде және некені бұзған шақта тегін
өзгерту тәртібі жүйеленеді. Ата-аналар арасында неке бұзылған кезде баланың
тегін өзгерту, сондай-ақ балалрдың тегін, атын, әкесінің атын 18 жасқа
толмағанда, оларды асырап алғанда да тиісінше шешімін табады.
Азаматтың туған кезде алған аты (тегі, аты, әкесінің аты) туралы
деректер, сондай-ақ атын ауыстыру азаматтық хал актілерін тіркеу үшін
белгіленген тәртіпте тіркеуге жатады. Бұл тәртіп отбасы заңдарында да
қарастырылады [36].
1.2 Жеке тұлғаның (азаматың) құқық қабілеттілігі
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық
құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық азаматтарға бірдей деп
тұжырымдалады. Азаматтың құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады.
Құқық қабілеттілігі – құқық субъектісінің өлуімен бірге қысқарады.
Заң мен сот алдында бәрі тең, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар
бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әр түрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де, құқық қабілеттілік
мазмұнының жиынтығын құрайды. Сонымен, азаматтық құқық қабілеттілігінің
мазмұны азаматтардың қолданылып жүрген заңға сәйкес азаматтық құқықтар мен
міндеттерінің жиынтығы болып табылады.
Азаматтың Қазақстан Республикасы шегінде де, одан тыс жерлерде де
мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып,
мұраға қалдыруға, республика аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты
жерді таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның
аумағына қайта оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген
қызметпенайналысуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және заңды
тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған
кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым,
өнер, әдебиет шығармаларынаматериалдық және моральдық зиянның орнын
толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары
болады [1].
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құкық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі АК-тің 13-
бабында азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті (азаматтың құқық
қабілеттілігі) барлықазаматтарға бірдей дептұжырымдалады. Конституция-ның
14-бабына сәикес заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, тегіне, әлеуметтік,
лауазымдықжәне мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымы-на, түрғылықгы жеріне байланысты немесе кез
келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына орай азаматтардың құқық
қабілеттілігі заңда бәріне бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтык
кодекстің 13-бабында азаматтардың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін
тең дәрежеде екендігі танылған. Дейтұрғанмен, құкық қабілеттілігінің теңдік
принципі нақты субъективтік кұқық шеңберінде жекелеген азаматтарға
берілетін міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың
бәрінде бірдей кез келген құқықты ала беру (мысалы, тұрғын үйді, машинаны)
мүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде заңда бұл
орайда ешкімге артықшылық бермейтіңдігі, ешкімге субъективтік құқық алуға
тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек [41]
Құқықтық қабілет туралы жалпы түсінік заңда беріледі. Құқықтық
қабілет-азаматтық құқықты иелену және міндеттерді атқару қабілеті.
Бұдан, құқықтық қабілет осы құқықтар мен міндеттердің нысаны ьолу
қабілетін, заңда қарастырылған немесе жол берілетін кез келген құқық немесе
міндетті иелену мүмкіндігін білдіреді. Аталған жағдайдағы құндылық құқықтық
қабілет болған кезде нақтылы субъективті құқықтар мен міндеттер туындау
мүмкіндігімен көрініс береді. Ол-оның туындаудың қажетті жалпы алғы шарты,
сондай-ақ оны жүзеге асыру құралы. Құқықтық қабілет еліміздің
барлық азаматтарымен танылады. Ол адам дүниеге келген сәттен туындап, ол
қайтыс болғанда аяқталады. Демек, құқықтық қабілет адамнан бөліп алуға
болмайтын нәрсе, ол оның өмірі бойында жасы мен денсаулық жағдайына
қарамастан құқықтық қабілетті болады. Бірақ бұдан құқықтық қабілет адамның
табиғи сипаты, көз, құлақ және т.б. деп тұжырым жасау да жөн емес.
Дегенмен, құқықтық қабілет адам дүниеге келгенде туындайды, ол табиғаттан
өз арнасын алмайды, заң қуатынан табады. Осылай өзін заңдық мүмкіндікті
анықтайтын қоғамдық-заңдық сипаты екенін ұсынады. Тарихта адамдардың үлкен
топтары сол әрекет еткен заңдармен құқықтық қабілетінен айрылған замандарда
болған. Бұған құл иеленушілік қоғамдағы құлдарды қосуға болады.
Заң әдебиеттерінде азаматтың құқықтық қабілеті азаматқа тән белгілі
мінез-құлық (немесе сипаты) ретінде жиі қарастырылады.[6] Бұл заңнан
туындаған сипаты, сондықтан құқық пен міндет қабілетіиен көрініс беруі
мүмкін. Қабілет
заңдық мүмкіндіктен басқаны аңғартпайды ғой. Мұндай мүмкіндік заңмен
қарастырылып, онымен қамтамасыз етіледі. Ол өз алдына белгілі субъективті
құқықты әрбір нақтылы тұлғада ұсынылады. “Құқықтық қабілет,-деп жазды
С.П.Братусь, - ол құқық пен міндет нысаны”.
Құқықтық қабілетті белгілі бір субъективті құқық
ретінде түсіну біздің заң әдебиеттерімізде сөзсіз негіздемесін алды [18].
Құқықтық қабілет туралы нормалар заңда басқа барлық субъективтік құқықтарға
қарағанда ең алдына қойылатынын атап өткен жөн. Сонымен заң шығарушы оны
ерекше бағыт екенін баса көрсетіп, субъективтік құқықтардың кез келгені
үзіліссіз байланыста болады, ал азаматтың құқықтық қабілетсіз ешқандай
субъективті азаматтық құқық мімкін емес. Егер құқықтық қабілет өз
алдына субъективтіқұқықты ұсынса, онда оның ерекшеліктерін ашып, басқа
субъективтік құқықтарға қарағанда шектеу қажет. Ал басқа субъетивтік
құқықтардан құқықтық қабілет ең алдымен осының алдында айтылғандай дербес
мазмұнымен өзгешеленеді, заңда қарастырылған азаматтық құқықтыр мен
міндеттерді иелену қабілетімен көрініс табады.
Бұған қоса, азаматтық құқықтың қабілеті басқа құқықтардан өз бағыты
бойынша да ерекшеленеді. Ол әрбір азаматқа заңдық мүмкіндікті қамтамасыз
етіп, нақтылы азаматтық құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігін
қамтамасыз етеді. Үшінші ерекшелігі тұлға мен құқық қабілетінің тығыз
байланысымен байқалады. Себебі, заң оны жекелеуге жол бермейді. Азаматтық
кодекске сәйкес құқық қабілетін шектеуге бағытталған мәмілелер қағыс
қалады.
Сонымен, азаматтық құқықтық қабілеті - әрбір азаматқа тиесілі және
одан бөліп алуға болмайтын құқық, оның мазмұны кез келген заңмен азаматтық
құқық пен міндетке жол берілетін қабілетпен (мүмкіндікпен) ерекшеленеді.
Заң құқықтық қабілеті барлық азаматтармен тең дәрежеде танылатын
азаматтық құқықты иелену мен міндеттер атқару қабілеті. Сондықтан ол
абстрактілікке және жекеленбеушілікке тән болады. Азаматтардың құқықтық
қабілеті азаматтық кодекске сәйкес азаматтар иелене алатын құқықтыр мен
міндеттер кешені арқылы ашылады. Осыған байланысты азаматтардың құқықтық
қабілетіне сипаттама беріп, ол азаматқа психофизикалық ерекшелік ретінде
сипатталады. Бұл әлеуметтік-заң жағынан сапалық белгілерін көрсетеді.
Құқықтық қабілет субъективті құқық ретінде, оны жүзеге асыру
нәтижесінде туындаған нақтылы субъективті құқықтармен араластыруға
болмайды. Құқықтық қабілетті бөлу негізінен заңмен қарастырылып, жол
берілетін нақтылы құқықтар мен міндеттерді екенін көрсетпейді. Құқықтық
қабілет әдебиеттерде аталып көрсетілгендей, бұл құқықты иелену, оның алғы
шарты үшін негңз ғана бола алады[29]. Әрбір азаматпен заң көптеген мүліктік
және жеке мүліктік емес құқықтарды иелену қабілетімен танылады, бірақ
нақтылы азамат ешқашан олардың барлық жиынтығын иелене алмайды, ол тек осы
құқықтардың бір бөлігін ғана иеленеді. Сонымен, әркім ашқан жаңалыққа
авторлық құқық ала алады, бірақ мұны барлығы бірдей иелене алмасы анық.
Нақтылы субъективтік құқықтарды алу және олармен иелену құқықтық
қабілеті жүзеге асыруды білдіреді. Бұл ретте субъективті құқықтар көлемі
азамат қалай жұмыс істейді, қанша табыс табады, онда қандай қажеттіліктер
бар, соған байланысты болады. Кім көп және жақсы
жұмыс істейді, кім табиғи талаптар мен қабілеттерді иеленеді, оларды
белсенді жүзеге асырады, кім саналы түрде тапқанын пайдаланады, сол ең
жақсы материалдық және өзге де игіліктерге, интелектуалдық шығармашылық
нәтижелеріне құқықтарды иеленеді. Бұл кез келген қоғамдағы заңды құбылыс
болып табылады. Азаматтардың құқықтық қабілетінің негізін азаматтар
заңға сәйкес иеленетін сол мүліктік емес құқықтарды қалыптастырады. Былайша
айтқанда, азаматтардың құқықтық қабілетінің негізін құқықтың нақ өзі емес
оны иелену мүмкіндігі құрайды.
Қазақстан Республикасының азаматтары иеленуі мүмкін мүліктік және жеке
мүліктік емес құқықтардың болжамды тізбесі қарастырылатын азаматтар мүмкін:
- меншік құқына мулікті иелену;
- мүлікті мұраға алуы және қалдыруы;
- кәсіпкерлікпен және заңмен тыйым салынбаған кез келген қызметпен
айналысуы;
- дербес немесе өзге азаматтармен және заңды тұлғалармен бірге заңды тұлға
құруы;
- заңға қайшы келмейтін кез келген мәмілені жасауға және міндеттемелерге
қатысуы;
- тұрғылықты орын таңдауы;
- ғылым, әдебиет және өнер еңбектеріне, жаңалықтарына автор және өзге де
заңмен қорғалатын интелектуалдық қызмет нәтижелеріне құқық иелену;
- өзге де мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды иелену;
Заң азаматтардың құқықтық қабілетінің маңызын анықтап, тек құқықтар
жайлы айтады, бірақ міндеттемелер туралв тура еске салмайды. Сонымен бірге
Азаматтық кодексте азаматтардың міндеттер атқару қабілеті де аталып
көрсетіледі. Бұл жағдайда заң шығарушы құқықтық қабілеттігі еңбасты мәселе-
құқыққа баса назар аударады. Дегенмен заңда
міндеттемеге жанама назар салу байқалмайды. Мысалы, азаматтардың
міндеттемелерге қатысу құқығы туралы аталады. Міндеттеме заңмен құқықтық
қатынас, бір тұлға басқа тұлға пайдасына бір іс әрекет жасауға не одан
қалыс қалуға байланысты жағдайы тілге тиек етіледі. Ал мұндай жағдайда екі
тұлғаны, бірін қарызгер, екіншісін несиеші деп қарастырсақ, онда несиеші
қарызгерден өз міндеттемесін орындауды талап ете алады. Демек, міндеттемеге
қатысу құқығы міндеттемені көрсетіп, оны иеленуді аңғартады. Міндеттемелер
атқарумен мүлікті меншікке иелену құқығы да байланысты болады. Азаматтық
кодексте меншік иесі міндеттемеде анықталғандай. Осылайша құқықтық
қабілеттің мәні сөзсіз міндеттеме атқару қабілетіне кіреді [33]. Азаматық
кодексте ең өзекті құқық азаматта болуы тиіс. Бұл заң шығарушының
көзқарасы. Мұндай пікір заң шығарушымен осы норманы өте түсінікті және
оңайлы ету мақсатында қалыптасқан сияқты. Сондай-ақ Азаматтық кодексте
азамат заңмен тыйым салынбаған кез келген азаматтық құқықтар мен
міндеттерді және азаматтық заңға жалпы мәні мен маңызы бойынша қайшы
келмейтін құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкін екенін жазса да жеткілікті
еді. Сонымен қатар азаматтардың құқықтық қабілеті шектеусіз деп белгілеу
тағы дұрыс емес.Оған басқа субъективті құқық кей жағынан тән болғанымен,
оның өз аясы бар ғой. Кез келген субъективтік құқық, құқылы тұлғаның
мүмкін болатын мінез-құлқы шамасы бойынша, өз маңызы сияқты, оны жүзеге
асыру сипаты бойынша да белгілі шекарасы болады.[20]
Бұл шекаралар ережеде көрініс берген, өйикені азамат кез келген
заңды қызметпен тыйым салынбаған айналыса алатыны және кейбір құқықтарды
иеленуі туралы тыйым салынатыны белгіленеді. Азаматтьщ кұкық
қабілеттілігі оның туған сәтінен баста-лады, яғни ана құрсағынан тірі туып,
жеке өзі өмірге келгеннен кейін жеке тұлға болып есептеледі. Мысалы, түсік
тірі туа тұрса да, тұлға деп саналмайды, өйткені, ол адам бейнесіне әлі
келмеген. Бірақ, айтарлықтай дамыған шала туған бала тұлға санатына қосыла
алады. Сонымен, егер сәби тірі туып аз күн болса да өмір сүрсе, онда ол
азаматтардың хал актілерін тіркеу органдарында қай кезде шетінегеніне
карамастан туғаны жөнінде тіркеледі.
Азаматтык кодекстің 1044-бабы бойынша мұра қалдырушының тірі кезінде
іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар мұрагер бола
алады, ондайда сәби небәрі бірнеше минут өмір сүрсе де аталған құқыкты
иеленеді.
Құқық қабілеттілігі адамның—құқық субъектісінін өлу імен бірге
кысқарады. Өлген адамның ие болып келген құқықтары мен міндеттері ішінара
(жеке бастың, жеке отбасылық жағы-нан) кысқарады, ішінара (мүліктік
құқықтар) мұрагеріне кешеді. Өлім — бірқатар құкықтық салдар тудырып
кететін факт. Сондықтан, адам туғанда тіркелсе, қайтыс болған аза-матты да
хал актілерінде тіркеу керек. Айта кететін жайт, аза-маттың денсаулығы және
психикалык жағдайы оның құқьтқ қабілеттілігіне әсер етпейді.
1.3 Шетел азаматтарының құқық қабілеттігі
Шетел азаматтары біздің елімізде Қазақстан азаматарымен бірге
азаматтық құқықтық қабілетті тепе-тең пайдаланады, оларға ұлттық режим
ұсынылады. Біздің еліміздегі шетел азаматтры нәсіліне, түріне, жынысына,
тіліне, дініне, саяси немесе өзге көзқарастары мен сенімдеріне, ұлттық
немесе әлеуметтік табына қарамастан тең құқықтық қабілетке ие болады[19].
Олар, Қазақстан азаматтары сияқты меншігінде мүлікті иеленіп, тұрғын
жайларды және өзге міліктерді пайдалана, мүлікті мұраға ала және бере алады
және азаматтық заңдармен тыйым салынбаған және оның бастапқы мүліктік және
жеке мүліктік емес құқытықтырды иелене алады. Белгіленген азаматтық
заңдылықтармен шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғаларға, басқаша
заңдармен ештеңе қарастырылмаса қолданылады.
Сонымен бірге, шетел азаматтары Қазақстан Республикасының азаматтарына
қарағанда құқықтық қабілетті көлемі бойынша одан көбін пайдалана алмайды.
Соңғы жылдары азаматтардың құқықтық қабілетінің мәні бойынша шетел
азаматтарының азаматтық құқығы мен міндеттерді иелену мүмкіндігі кеңейе
түсті. Мысалы, заңмен азаматтардың меншік құқғы аясы едәуір кеңейді.
Азаматтардың меншігіне қатысты заң ережелері сонымен бірге біздің елімізде
шетел азаматтарының меншігіне де қолданылады.
Шетел азаматтары үшін ұлттық тәртіпті бекітіп, азаматтық заңнама
негіздерінде бұл ережеден Қазақстандық азаматтардың құқықтық қабілетімен
салыстырғанда шетел азаматтарының құқықтық қабілетін шектеудің бірқатар
мүмкіндіктері қарастырылады. Мәселен, әуе және су кемелерінің экипажы
құрамында жалпы ереже бойынша Қазақстан азаматтары ғана болуы тиіс. Шетел
азаматтарының азаматтық құқығын шектеу, бұдан басқа жағдайларда, ҚР Үкіметі
қаулысы бойынша мүмкін. Егер ол сол мемлекеттерде арнайы шектеу болса, онда
ол елдің азаматтарына бұл талап қоданылады. Мәселен, қандай бір елде біздің
азаматтарымызға тұрғын үйлерді жеке меншігіне алуға тыйым салынса, онда осы
елдің азаматтарыаталған заңға сәйкес біздің аумағымызда да тұрғын үйлерді
меншігіне алу құқығын пайдалана алмайды. Азаматтығы жоқ тұлғаларға
азаматтық құқықтық қабілет, яғни, біздің еліміздің азаматы болып
табылмайтын, шетел мемлекетінің азаматы екенін айғақтайтын дәлелі жоқ,
бірақ біздің елімізде тұратын тұлғалар. 160 баптың 1-тармағына сәйкес
азаматтығы жоқ тұлғалар Қазақстан азаматтарымен тепе-тең дәрежеде
азаматтық қүқытық қабілетті пайдаланады. Оларға шетел азаматы ретінде,
ұлттық тәртіп ұсынылған. Жекелеген алып қоюшылық ҚР заңдарымен белгіленуі
мүмкін. Қазақстан аумағында тұратын шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ тұлғаларға оның заңдарында қарастырылған құқықтар
еркіндіктерге, оның ішінде мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастар
саласындағы құқықтарға кепілдік береді. Бұған қоса, оларға аталған
заңдардың талаптарын сақтау міндеті жүктеледі.
Бұл тарауда азаматтық құқық қабілетінің мазмұны ол туралы түсінік,
құқықтық қабілеттің туындауы мен тоқтатылуы, шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ тұлғаларға азаматтық құқықтық қабілет мәселесі
қарастырылады. Осылайша, азаматтық құқық қабілеті-бұл қолданыстағы заңға
сәйкес адам туғанда туындап және ол қайтыс болғанда тоқтатылатын азаматтар
иелен алатын азаматтардың құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы. Шетел
азаматтарының азаматтық құқығын шектеу, бұдан басқа жағдайларда, ҚР Үкіметі
қаулысы бойынша мүмкін. Егер ол сол мемлекеттерде арнайы шектеу болса, онда
ол елдің азаматтарына бұл талап қоданылады [17].
1.4 Жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігі және оның шектелу мүмкіндігі
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз, азаматтың өз
әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға , өзі
үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі болып
табылады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтық құқық қабілеттілігінен
ерекшеленеді.
Азаматтық кодекстің 17-бабына сәйкес әрекет қабілеттілігі кәмелетке
толғанда, яғни 18 жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады.
Азаматтық кодекстің 17-бабы 2-тармағына сәйкес заң құжаттарында 18 жасқа
жеткенге дейін некелесуге рұқсат етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған
азамат некеге тұрған кезден бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне
ие болады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі толық, ішінара және шектеулі деп
бөлінеді. 18 жасқа толған соң адам азаматтық құқық айналымының толық құқылы
қатысушысы болады (толық).
Ішінара әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке толмағандарға тән,
ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты. Заң мұндай тұлғаларды
екі топқа бөледі:
а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағылар;
ә) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас балалар.
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінде белгіленген әртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық
белгіленеді. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді жасауды, сондай-ақ табысын,
зейнетақысын және өзге кірістерін алуды және оларға билік етуді ол тек
қамқоршысының келісімімен ғана жүзеге асыра алады.
Ал, азамат, айталық, жүйке ауруынан жазылып, арақты қойып,
нашақорлықтан құтылса, заң осыны ескере отырып, сот арқылы оның әрекет
қабілеттілігіне қойылған шектеудің күшін жояды. Сот шешімінің негізінде
азаматқа белгіленген қамқоршылықтың күші жойылады. Нәтижесінде сот оны
әрекет қабілеттілігі бар деп таниды.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз, азаматтың өз
әрекеттерімен азаматтык кұкықтарға ие болуға және оны жүзе-ге асыруға, өзі
үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орын-дауға қабілеттілігі болып
табылады [32].
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтың кұкық қабілеттілігінен
ерекшеленеді. Азаматтың құқық қабілеттілігі оның дүниеге келген сәтінен бұл
дүниеден озғанынша бірге болады. Азаматтың әрекет қабілеттілігі үшін оның
өз еркімен мүлікті иеленіп оған билік ету немесе өзіне міндеттеме алуға
тілек білдіруі қажет. Сондықтан да азаматтың құкық қабілет-тілігі оның жасы
мен психикалық жағдайына қатысты келеді. Ол өзіне азаматтык кұқық пен
міндеттілікті алу үшін қалыпты әрі толысқан психикада болуы тиіс.
Нәтижесінде құқык қабілеттілігі барлардың бәрі бірдей әрекет
қабілеттілігіне ие емес, бір сөзбен айтқанда, азаматта құқық қабілеттілік
болға-нымен, әрекет қабілеттілігі белгілі бір уақыт арасында болмауы
мүмкін.
Азаматтықкодекстің 17-бабына сәйкес әрекетқабілеттілігі кәмелетке
толғанда, яғни 18 жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады.
Бұл арада ескеретін мынадай бір жағдай бар: Азаматтық кодекстің 17-
бабы 2-тармағына сәйкес заң құжаттарында 18 жасқа жеткенге дейін некелесуге
рұқсат етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден
бастап толық көлеміндеәрекеткабілеттілігінеиебол ады. Қазақстанда "Неке және
отбасы туралы" Заң бойынша некеге тұруға 18 жастан бастап рұқсат етіледі.
Егер дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша
азаматтық хал актілерін тіркеу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын
мерзімге төмендетуі мүмкін.
Әдебиеттерде азаматтардың әрекет қабілеттілігі толық, ішінара (толық
емес) және шектеулідеп бөлінеді. Оның өзі аза-маттың әрекет қабілеттілігіне
байланысты жүзеге асады. Жаңа туған бала толығынан құқық қабілеттілігі бола
тұрса да, өзі әрекет жасап қайсыбір құқыққа ие болуға немесе өзіне
міндеттер алуға қабілетсіз екендігі түсінікті нөрсе. Саналы әре-кет жасау
қабілеті кісінің өскендігіне (жасына) байланысты. Сондықтан әрекет жасау
жасы толған адамдарда ғана болады [27].
18 жасқа толғандар ғана ер жеткен деп саналады . Осы жасқа толған соң
адам азаматтық құқық айналымының толық құқылы қатысушысы болып кана қоймай,
ол саяси құқықтар мен міндеттерге де ие болады.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат әзінің
әрекеті арқылы кез келген қүқықтык әрекетті жасай алмайды, былайша
айтканда, заңда тікелей көрсетілген бірқатары ғана ие.
Ішінара (толық емес) әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәме-летке
толмағандарға тән, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты.
Заң мұндай тұлғаларды екі топқа бөледі: а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен
18 жас аралығындағылар; ә) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас
балалар.
14 пен 18 жас аралығындағылардың әрекет қабілеттілігі мейлінше
ауқымды, олар занда көрсетілген шекте әртүрлі мәмілелер жасай береді. Ондай
мәмілелерді екі түрге бөлуге болады:
- өздерінің занды өкілдерінің, яғни ата-аналары мен асы-рап алушылардың,
қорғаншылары келісімінсіз-ақ өз бетімен жасаған мәмілелер;
- ата-анасының (асырап алушының, камкоршысының) рұқсат берген жазбаша хаты
негізінде жасалатын мәміле.
14 пен 18 жас аралығындағы жасы кәмелетке толмағандар заңды
өкілдерінің келісімінсіз мыналарды істеуге:
- өзінің жалақысына, стипендиясы мен басқа кірістеріне билік етуге;
- интеллектуалдық меншік кұқығы бар объектілеріне билік етуге;
- ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға;
- банкке салым салуға және өзінің салымына, оның ішінде өзінің атына
салынған салымдарға иелік етуге құқылы.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқа-лай
мәмілелерді, яғни мәмілелерді ата-анасының, асырап алу-шыларының немесе
қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны зандарда
кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге
тиіс.
Мәміленің аталған екі түрі бойынша жауапкершілікті, зан-ды өкілдерінің
келісімі талап етілсін не етілмесін, жасы кәме-летке толмағандардың өздері
көтереді.
Жасы кәмелетке толмағандар (14 жастан 18 жасқа дейінгі) келтірілген
зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесе табы-сы болмаған реттерде
зиянның тиісті белігін, оның ата-анала-ры (асырап алушы адамдар) немесе
қамқоршысы өтеуге тиісті. Олардың бұл міндеті зиян келтірушінің жасы
толғаннан кейін, сондай-ақ келтірген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі не-
месе еңбек табысы жасы толғанға дейін пайда болған ретте жойылады.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмагандар үшін мәмілелерді, егер заңда
өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай
береді (АК-тің 23-бабы). Сонымен қатар Азаматтық кодекс белгілі бір
мәмілелерді жасөспірім-дердің өзі-ақ жасай беретіндігін де жоққа
шығармайды. АК-тің 23-бабы 2-тармағына сәйкес, олар өздерінің жасына
лайықты, жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше
жасауға кұкылы. Мысалы, оған ойыншықтарды, бала-ларға арналған кітаптарды
сатьш алуды жатқызуға болады. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен,
әрекетқабілеттілігі жоқ деп танылады. Сондықтан да жеке жауапкершілікті мой-
нына алмайды, бұған келтірілген залал мәселесі де катысты. Олардың
әрекетіне ата-анасы, асырап алушылары мен қорған-шылары жауап береді [34].
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салда-рынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
қабілеттілігін сот Казақстан Республжасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде
белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық белгіле-неді.
Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Басқа мәмілелерді
жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де кірістерін алуды және
оларға билік етуді ол тек қамқоршысыньщ келісімімен ғана жүзеге асыра алады
Ал, азамат, айталық, жүйке ауруынан жазылып, арақты қойып,
нашақорлықтан құтылса, заң осыны ескере отырып, сот арқылы оның әрекет
қабілеттілігіне қойылған шектеудің күшін жояды. Сотшешімінің негізінде
азаматқа белгіленген қамқоршылықтың күші жойылады. Нәтижесінде сот оны
әрекет қабілеттілігі бар деп таниды.
Азаматтардың іс-әрекетке қабілеттігі заңда азаматтардың құқықты алуы
мен оны жүзеге асыру, өзіне азаматтық міндеттерді жасау мен оны орындау
әрекеттеріне қабілеті ретінде анықталады. Іс-
әрекетке қабілеттікті иелену-әртүрлі заңдық іс-әрекеттерді: шарттар жасау,
сенімхаттар беру және т.б. Сондай-ақ келтірген мүліктік шығынына (өзгенің
мүлкін зақымдау немесе құрту, денсаулығын зақымдау және т.б.), шарт және
өзге де міндеттерді орындамауға жауап беруге жеке өзінің (өкілі арқылы да)
қабілетті иелену айтылады. Осыған байланысты іс-
әрекетке қабілеттілік біріншілен, мәмілелер жасауға қабілеттілікті,
екіншіден, заңсыз іс-әрекеттерге жауапкершілік атқару қабілеті белгілейді.
Бірақ азаматтардың іс-әрекетке қабілеттілігін аталған заңда анықтауда,
азаматтардың қабілеттілігі туралы өзінде бар азаматтық құқықтар мен
міндеттерді өз іс-әрекетімен жүзеге асыру деп айтпайды. Бұл аталған
нормалардың жетілмегенінен деп есептеуге болады, не егер азамат дербес
құқықты иелен алады, онда оның артында қабілет оны жүзеге асырады деп
тануға тағы болмайды [28]. Сондай-ақ, Қазақстан
Республикасының Нотариат туралы заңға сәйкес, нотариус немесе лауазымды
адам нотариаттық іс-әрекет жасаған кезде нотариаттық іс-әрекет жасауды
өтінген азаматтың, оның өкілінің немесе заңды тұлға өкілінің жеке басын
аныктайды. Адамның жеке басын анықтау нотариаттык іс-әрскет жасауды
өтінген азаматтың жеке куәлігі немесе паспорты ңегізіңде жүргізіледі.
Сондай-ақ, ең бастысы ол мәмілелерді куәландырған кезде азаматтардың
іс-әрекетке қабілеттілігі анықталады және нотариаттық іс-әрекет жасау
кезінде мәмілелерге катысушы занды тұлғалардың кұкықтық қабілеттілігі
тексеріледі. Мәміле өкілдер аркылы жасалған жағдайда олардың өкілеттігі
тексеріледі (43-бап) делінген. Алайда заңда ешқандайда нотариустың өзіне
жүгінген жеке тұлғаның іс-әрекетке қабілеттілігін қалай анықтау керек
екендігі көрсетілмеген. Бұл мәселе жөнінде көптеген жеке және
мемлекеттік нотариустардан сауал жүргізілді. Ноариустар өздеріне жүгінген
азаматтардың іс-әрекетке қабілеттілігін қалай анықтайсыздар? деген сұраққа,
біреулері әңгімелесу арқылы анықтаймыз десе екіншілері ол бірден көзге
көрінедігін алға тартады. Біздің ойымызша бұл
мәселені заңдастырып нотариустардың іс-әрекет жасау кезінде азаматтардың
іс-әрекетке қабілеттілігін анықтау жөнінде тиісті заңға нақты бап толықтыру
қажет.
Аталған категориядағы құндылық іс-әрекетке қабілеттілік заң жағынан
тұлғаның экономикалық айналымда, шаруашылық өмірде, белсенді қатысуын,
өзінің мүліктік құқықтарын ең алдымен меншік құқығы ретінде, сондай-ақ жеке
мүліктік емес құқықтар ретінде жүзеге асыруын қамтамасыз етілуімен
анықталады. Бұдан кейін, азаматтардың іс-
әрекетке қабілеттілік дәрежесі үлкен құндылықтарды ұсынады. Ол тұлғаның
мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастар саласындағы “тәуелсіздік”
еркіндігін аңғартады. Іс-әрекетке қабілеттілік, яғни, азаматтық
құқықтарды алуға және жүзеге асыруға, өзіне міндеттерді алып, оны орындауға
байланысты өз әрекеттеріне қабілетті деген сөз. Азаматта ерте сияқты 18
жасқа толғанда, сол бойынша туындайды. Бұл ҚР Азаматтық Кодексінің 22-
бабында айтылады. Бірқатар жағдайларда толық іс-әрекетке қабілеттілік 18
жасқа жеткенше де басталуы мүмкін. Ол жағдайлар Азаматтық Кодексте
белгіленген. Осы заңның 22-бабының 2 тармағында бұрын әрекет еткен норма
сақталған, онда қашан заңмен 18 жасқа дейін некеге тұруға жол берілгенде,
некеге отырған кәмелетке толмаған тұлғалар іс-әрекетке қабілеттілікті
некеге отырған уақыттан бастап толық көлемде алады. Бұл бапта неке
аяқталғанда: оны бұзғанда немесе заңсыз деп тапқандағы жағдайларда ерлі-
зайыптылардың іс-әрекет қабілеттеріне қатысты салдарлар қарстырылады. Олар
бірдей де емес. Мысалы, егер неке бұзылса, іс-әрекетке қабілеттілік
кәмелетке толмаған ерлі-зайыптылардың артында сақталады. Егер неке заңсыз
деп танылса, онда іс-әрекет қабілеттілігін сақтау туралы мәселе кәмелетке
толмаған ерлі-зайыптылардың ісін сот шешеді. Некені заңсыз деп тану туралы
шешім де сот егер бұл қажет деп тапса, кәмелетке толмаған ерлі-
зайыптылардың некеге отыру барысында алған іс-әрекетке қабілеттігінің
жоғалғанын көрсете алады. Соңғы жағдайда кәмелетке толмаған толық
еркіндігінен айырылады, оған 14-тен 18жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарға
берілетін құқықтар ғана ұсынылады [23].
Азаматтық кодексте Біздің заңға әлі белгілі емес талаптың бірі
аталады, қашан азамат кәмелетке толғанға дейін толық іс-әрекет қабілетіне
иеленуі мүмкін. Мұндай қажеттілік кәсіпкерлік қызметті кеңінен дамытуға
байланысты туындады. 18 жасқа жетпеген тұлғалар арасында кәмелетке
толмағандардың өз мүдделері ғана емес, несиешілер үшін белгілі кепілдеме
жасауға азаматтық тұрақтылық туралы қамқорлық та бар.
Эмансипация жайлы айтуға болады. 16 жасқа жеткен кәмелетке толмаған
мүмкін іс-әрекетке қабілетті деп жариялануы мүмкін, егер ол еңбек шарты
бойынша жұмыс істесе немесе ата-аналар келісімімен кәсіпкерлік қызметпен
айналысса, онда ата-аналары (асыраушылары, қамқоршылары) келісім берсе,
эмансипация қамқоршы орындар шешімі бойынша жүргізіледі. Сотта кәмелетті
толық іс-әрекетке қабілетті деп жариялау шешімін енгізуге қамқаршы органның
бастарту мәселесі де қаралуы мүмкін.
Некеге отырғаннан бастап іс-әрекетке қабілетті саналған тұлға немесе
оларды эмансипация тәртібінде іс-әрекетке қабілетті деп жариялау 18 жасқа
толғантұлғаның құқықтары мен міндеттерін иеленеді. Олар кез келген мәмілені
дербес жасайды, шартты міндеттемелерге сияқты шығын келтіру салдарынан
туындаған міндеттемелерге де жауап береді. Егер осындай кәмелетке
толмағандықтың астарында қамқоршылық белгіленсе, ол тоқтатылады.
Азаматтық кодекстің 18 бабында болған және бұрынғы жалпы ережелер
бекітілген. Онда азаматтардың құқықтық қабілеті мен іс-әрекетке
қабілеттігін шектеуге заңмен белгіленген жағдайлар мен тәртіпте ғана жол
беріледі. Бұл ретте тиісті шектеулер тек заңмен ғана енгізілуі мүмкін.
Өзінің қандай бір жеке қасиеттеріне қарамастан өз өмірінде барлық
азаматтар құқықтық қабілетті иеленелі. Сондықтан құқықтық қабілетті толық
шектеу мүмкін емес:азаматтар жекелеген құқықтарды жүзеге асыруда ғана
шектелуі мүмкін. Еліміздің Қылмыстық кодкесінде жааасаған қылмысқа
жазалауда белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметті орындау
құқығынан айыруға жол береді. Сот үкімі бойынша бұл жазалау бір жылдан бес
жылға дейінгі мерзімге тағайындалуы мүмкін.
ҚР Психиатрлық көмектер және оны көрсету кезіндегі азаматтар
құқығының кепілдіктері туралы заңына сәйкес азамат уақытша психикалық
ауытқулар салдарынан жекелеген кәсіби қызметтер мен жоғары қауіптілік
көздерін орындауға байланысты жұмыстарды атқаруға жарамсыз деп танылуы
мүмкін екені айтылады. Мұндай шешімді медициналық психиатрлық көрсеткіштер
тізбесіне сәйкес азаматтың психикалық, денсаулық жағдайын бағалау негізінде
оған өкілетті денсаулық сақтау органының дәрігерлік комисииясы қабылдайды
Бұл шешімге сотта азаматпен шағымдануына да жол беріледі [43].
Азаматтық кодексте сондай-ақ заңмен жекелеген азаматтар тобының
акционерлік қоғамдардан басқа шаруашылық қоғамдары мен серіктестіктеріне
қатысу құқығынан шентеуіне жол беруі мүмкін Іс-әрекетке
қабілеттілікті шектеу немесе толық айыру Азаматтық кодексте қаралған
жағдайларда сот шешімі бойынша жол баріледі. Азаматтық кодекстеегі 18
баптағы нормалар азаматтардың құқықтық қабілеті мен іс-әрекетке
қабілеттілігін шектеу мен айырудың дұрыс еместігін қарастырып қана
қоймайда, заңда белгіленген жағдайлар мен тәртіпте де, бірақ осындай
тәртіпті сақтамау салдарынан да. Азамматтардың іс-әрекетке қабілеттілігін
шектелетінін немесе басқа да органның актілері заңсыз деп танылады.
Мемлекеттік органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
актілерін заңсыз деп тану тәртібі заңдарда белгіленеді.
Іс-әрекетке қабілеттілік құқықтық қабілетке қарағанда, азаматтың
жекелеген қасиеттеріне байланысты болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартулар, арнайы символдармен терминдердің
тізімдемесі
КІРІСПЕ 7
1 ЖЕКЕ ТҰЛҒА – АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ
РЕТІНДЕ 10
1.1 Жеке тұлға ұғымы 10
1.2 Жеке тұлғаның (азаматың) құқық қабілеттілігі 12
1.3 Шетел азаматтарының құқық қабілеттігі 16
1.4 Жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігі және
оның шектелу мүмкіндігі 18
2 ЗАҢДЫ ТҰЛҒА – АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ
РЕТІНДЕ 30
2.1 Заңды тұлға ұғымы мен түсінігі 30
2.2 Комерциялық заңды тұлғалар 37
2.3 Комерциялық емес ұйымдар 41
2.4 Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет
қабілеттілігі 45
3 Мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөлініс –
азаматтық құқықтың субъектілері ретінде 47
3.1 Мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністің азаматтық
заңдармен реттелетін қатынастарға қатысуы 47
3.2 Қазақстан Республикасының азаматтық құқық
қатынастарына қатысуы 49
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 56
ҚОСЫМШАЛАР 59
Қысқартулар, арнайы символдармен терминдердің тізімдемесі
АҚШ – Америка құрама шататтары
АЕК – Айлық есептік көрсеткіш
б. – бап
ж – жыл
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР АК- Қазақстан Республикасының Азаттық кодексі
ҚСР – Қазақ социолистік республикасы
РФ – Рессей федерациясы
т. – тармақ
т.б – тағы басқа
т.с.с – тағы сол сияқты
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: заң тілінде құқықтардың және міндеттердің
иелерін “құқық субъектілері” деп немесе “тұлға” деп атайды. Тұлғаның заңдық
тұрғыдан алғандағы ұғымы құқық қабілеттілік ұғымымен сәйкес келеді. Құқық
өкілеттігін алған құқық қабілетті атаулының бәрін тұлға деп атауға болады.
Бірақ, әр түрлі топтар мен түрлерге орай субъектілердің мазмұны біркелкі
бола бермейді. Ал, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз субъектілердің
азаматтық құқыққа ие болып, міндетін орындау қабілеті деп түсініледі.
Алайда азаматтық құқықтағы суъектілердің нақты анықтамалары мен оның
жекелеген түрлерінің түсініктері мен шеңбері нақты анықталмаған.
Мсалыға айтар болсақ тұлғаның екі категориясы бар. Құқық субъектілері
– ең алдымен адамдар (жеке тұлға). Әрбір адам – құқық субъектісі. Бірақ,
құқықта субъектілердің басқа да категориясының барлығы мәлім. Бұл –
ұжымдар, толып жатқан ұйымдар, кәсіпорындар, қоғамдар және т.б. да құқық
пен міндеттердің иелері болып табылады.
Жоғарыда айтылған екі категориялы құқық субъектілерін (яғни адамдар
мен ұйымдарды) бір-бірінен ажырату үшін заңгерлер бұларды жеке тұлғалар
және заңды тұлғалар. Деп бөледі. Жеке тұлға дегеніміз – Қазақстан
Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттердің азаматтары, сондай-ақ
азаматтығы жоқ адамдар. Заңды тұлға деп мекемені ұйымдарды, кәсіпорындарды
және тағы сол сияқтыларды атайды.
Азамат (жеке тұлға) азаматтық құқық қатынасының қатысушысы ретінде,
оны жекелейтін және оның құқықтық жағдайына әсерін тигізетін қоғамдық және
жасанды белгілері мен қасиеттерін иеленеді. Осылайша бұған оның атын,
азаматтығын, жасын, отбасы жағдайын, жынысын енгізу қажет етіледі. Бұнда
айта кететіні жеке тұлғалар да, заңды тұлғалар да азаматтық құқықтың
субъектілері болып табылады.
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық
құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық азаматтарға бірдей деп
тұжырымдалады. Азаматтың құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады.
Құқық қабілеттілігі – құқық субъектісінің өлуімен бірге қысқарады.
Заң мен сот алдында бәрі тең, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар
бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әр түрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де, құқық қабілеттілік
мазмұнының жиынтығын құрайды. Сонымен, азаматтық құқық қабілеттілігінің
мазмұны азаматтардың қолданылып жүрген заңға сәйкес азаматтық құқықтар мен
міндеттерінің жиынтығы болып табылады.
Жеке тұлғалар мен қатар, заңды тұлғалар да азаматтық-құқықтық
қатынастардың субъектілері бола алады.
Заңды тұлға дегеніміз – Азаматтық Кодекстің 33-бабының 1-тармағының 1
бөліміне сәйкес меншік, шаруашылық жүргізу немесе жежел басқару құқығындағы
оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін,
өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие
болып, оларды жүзеге асыратын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын
ұйымды біз заңды тұлға деп атаймыз. Мұндай анықтама тым дәстүрлі болып
табылады. Салыстырып қарасақ: заңды тұлғалар деп оқшау мүлкі бар, өз атынан
мүліктік және мүліктік емес құқықтарға ие бола алатын ұйымдар танылады.
Тағы бірін қарасақ: заңды тұлға деп меншігінде, толық шаруашылық иелігінде
немесе жедел басқаруында оқшау мүлкі бар, өзінің міндеттемесі бойынша осы
мүлікімен жауап беретін және сотта, төрелік сотта өз атынан сөз сөйлейтін
ұйым танылады. Заңды тұлғалар мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен
міндеттерге ие бола алады. ҚР АК-те ұсынылған анықтама іс-жүзінде 1963
жылғы Азаматтық Кодекстің, сол сияқты 1991 жылғы Негіздерінің идеясы мен
рухын сақтап қалды. Заңды тұлғаның өз атынан құқықтар мен міндеттерге ие
болу мүмкіндігі туралы, оның іс-жүргізушілік құқық субъектілігі туралы,
оның іс-жүргізушілік құқық субъектілігі туралы айтылған.
Заңды тұлға - мүліктік қатынастардың басқа субъектілері
ұйымдастырған, құрған және құқықтары мен міндеттер берген субъект. Заңды
тұлғаның құрылтайшылары (құрушылары) оны мүліктік қатынастардың
субъектілері ретінде өзінен бөлу мақсатында құрады. Мүліктік азаматтық-
құқықтық қатынантар үшін заңды тұлға институтының практикалық мағыздылығы
мынада: заңды тұлға құрылтайшыларының өз кәсіпкерлік тәуекелін өздері үшін
орынды болады деп есептейтін сомамен шектеу мүмкіндігі бар.
Қазақстан Республикасы мен әкімшілік-аумақтық бөлініс заңды тұлға
болып табылмағанымен азаматтық айналымда азаматтық құқық қатынастарының
қатысушылары ретінде көрінеді. Демек бұл субъектілер құқық және әрекет
қабілеттілігіне ие болады, бірақ олар сипаты жағынан азаматтық құқық
қатынастары қатысушыларының өзге құқық субъектілерінен ерекшеленеді.
Құқықтар мен міндеттер қашан да сол құқықтар мен міндеттердің қайсыбір
субъектілеріне байланысты болады. Біз қайсыбір субъективтік құыққ туралы
айтқанымызда, бұл құқыққа әлдебіреудің ие екендігін үнемі есте ұстаймыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты: ең алдымен азаматтық құқық қатынастарының
субъектілерін анықтап, олардың мәнін ашып, әрқайсысына жекеше сипаттама
беру, азаматтық құық субъектілері ретінде олардың рөлін, маңыздылығын,
азаматтық құқық қатынастарындағы құқықтық жағдайын анықтау болып табылады.
Көздеген мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді алға қойямыз:
- Жеке тұлға ұғымын ашу;
- Жеке тұлғаның құқық қабілеттілігін талқылау;
- Жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігін тақылау;
- Азаматтардың іс-әрекетке қабілеттілігі туралы түсінік және оның мағынасын
ашу;
- Заңды тұлға ұғымы мен түрлерін көрсету;
- Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігін зерттеу;
- Мемлекет және әкімшілік аумақтық бөліністі – азаматық құқықтың
субъектілері ретінде қарастыру болып табылады.
Зерттеу объектісі: Қазақстан Републикасындағы азаматтық заңнамасына
сәйкес құқықтың қатынасқа түсуші субъектілері болып табылады.
Зерттеу пәні. Азаматтық құқықтың субъектілері өзі болып табылады.
Зерттеу әдістері: зерттеу барысында теориялық деректер мен
тәжірибиелік фактілерге жүйелі түрде талдау жасау, синтездеу және
топтастыру әдістері сонымен қатар салыстырмалы құқықтану мен жүйелелік
және тарихи талдаудың әдістері, құқықтық модельдеу әдісітері қолданылады.
Зерттеу жұмысында азаматтық құығы аясындағы жеке және заңды тұлғалар
мен азаматтық құқықтың субъектісі ретінде мемлекет және әкімшілік аумақтық
бөліністі мәселелерін қарастырудың теориялық және тәжірибелік жақтарына
жалпы мінездеме беріліп оларға талдау жасалынады.
Жұмысының ғылыми жаңалығы: Бұл дипломдық жұмыста алғаш азаматтық
қықтағы субъектілердің жүйесі жан жақты қамтылып кешенді түрде талдау
жасалып теориялық және тәжірибелік жақтарына мінездеме беріледі. Сонымен
қатар бұл дипломдық жұмыста алғаш азаматтық құқықтың субъектілерінің жеке
және заңды тұлғамен азаматтық құқықтың субъектісі ретінде мемлекет және
әкімшілік аумақтық бөліністің өзекті мәселелерінен бастап олардың жекелеген
түрлеріне анық түсінік беріліп, субъектілердің құқық қабілеттігі мен әрекет
қабілеттігі талқыланады.
Зерттеу жұмысының құрылысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
1 ЖЕКЕ ТҰЛҒА – АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ СУБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Жеке тұлға ұғымы
Азаматтық кодекстің 12-бабына сәйкес жеке тұлға деп Қазақстан
Республикасының азаматтарын, басқа мемлекеттердің азаматтарын және
азаматтығы жоқ адамдарды атаймыз.
Азаматтық алған адам сол мемлекеттің құқық субъектісі болады.
Сондықтан да азаматтық заңда жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігі туралы
емес, азаматтардың құқық қабілеттілігі туралы ғана айтылған. Құқық
қабілеттілігі ең алдымен толық түрде Қазақстан Республикасының азаматтарына
беріледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 19 маусымда
қабылданған “Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы” заң күші бар
Жарлығының 2-бабына сәйкес, “Қазақстан Республикасының азаматтары болып
саналмайтын және басқа мемлекеттің азаматы туралы дәлелі бар азаматтар
шетел азаматтары болып саналады.” Қазақстан Республикасындағы олардың
азаматтық құқық қабілеттілігі өзінің мемлекетінің заңымен емес, Қазақстан
Республикасының заңымен айқындалады. Олар Қазақстан Республикасының заңында
қаралмаған азаматтық құқыққа таласа алмайды және де егер заңда өзгеше
көзделмесе, құқық қабілеттілігі шектелуге жатпайды.
Қазақстан Республикасының азаматтары болып саналмайтын және басқа
мемлекеттің азаматтығы туралы дәлелі жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп
есептеледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 - жылғы 19 маусымда
қабылданған Шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы заң күші бар
Жарлығы [12]
Егер заң құжаттарында көзделмесе, азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан
Республикасыазаматтарымен тең дәрежеде азаматтық құқықты пайдаланады.
Азамат (жеке тұлға) азаматтық құқық қатынасының қатысушысы ретінде,
оны жекелейтін және оның құқықтық жағдайына әсерін тигізетін қоғамдық және
жасанды белгілері мен қасиеттерін иеленеді. Осылайша бұған оның атын,
азаматтығын, жасын, отбасы жағдайын, жынысын енгізу қажет етіледі.
Азаматтың (жеке тұлғаның) аты. Әрбір адам азаматтық құқық
қатынастарына белгілі бір атпен қатысады. Тиісінше жамылғы (ойдан
шығарылған атпен) немесе жасырын (атаусыз) есіммен өте аракідік қана
салыстырылады. Есім-азаматтың азаматтық құқықтық қатынасына қатысушы
ретінде жекелену құралының бірі болып табылады.[2] “Есім”
Қазақстан халықтарының көпшілігінде тегін, өзінің аты мен әкесінің атын
қамтиды. Бірақ Қазақстанның кейбір халықтарының ұлттық дәстүрлері мұндай
түсінікті білмейді, әкесінің аты ретінде және ол ресми жеке құжаттарында
көрсетілмейді. 90-шы жылдардың басында еліміздің бұқаралық ақпарат
қүралдпрында батыс елдерінде қабылданған дәстүрге көп көңіл бөлініп, жеке
тұлғаның тегі мен атын ғана көрсету өмірге ене бастады. Дегенмен, батыстық
мұндай үлгі Қазақстан дәстүрлеріне сәйкес келе бермейді жіне біздің
жағдайымызда тек белгілі бір ортада ғана қолданылатын “еркіндік” ретінде
қалады. Ал ресми құжаттарда азаматтық толық
аты: тегі, өз аты иен әкесінің аты (қашан ұлттық дәстүрлер әкесінің аты
түсінігін білмеген жағдайлардан басқасында) көрсетілуі тиіс.
Біздің азаматтық заңдылығымыз ҚР Азаматтық кодексін
қабылдағанға дейін азамат атына байланысты қарым-қатынастарды реттейтін
нормаларды анықтаған жоқ. Бірқатар нормалар еліміздің Неке және отбасы
туралы кодексінде жазылды. Онда ауыспалы аты, әкесінің аты және тегіне
қазіргі уақытта заң азаматтық есімі-бұл ең алдымен азаматтық заңдылық
дәрежесі екнін таниды. Мұндай шешім азаматтық құқық әрекеті саласын
анықтайтын негізгі талаптарға толығымен сәйкес келеді. Заңға сәйкес азамат
азаматтық құқық пен міндетті өз есімімен иеленеді және жүзеге асырады.
Сондықтан басқа тұлғаның атымен құқықтар міндеттерді иеленуге жол
берілмейді.
Өз атына құқық-азаматтық (жеке тұлғаның) тұлғаның мүліктік емес құқғы
болып табылады. Орыстың көрнекті ғалымы И.А.Покровский тұлғаның ішкі сыры
бай болған сайын, ол өз есімін қастерлеп, сақтауға тырысады, деп атап
көрсетеді. “Бәріне белгілі, өз есімін қастерлеп сақтайтын ақсүйектер, ол
құндылық деп түсінетін, уақыт өте келе адамды өзінің осы құндылықтары
арқылы санасын қалыптастыратынын адамның ортақ қағидаларын орнықтырады”.
Бұл біздің уақытымызда да толық қолдануға болатын сипат.
Азаматқа тиесілі ардақты есімі Азаматтық кодексте және басқа заңдарда
қарастырылған жағдайларда және тәртіпте қолданады. Басқа жолмен
жекеленбейтін және берілмеітін жақсылықтар қатарына қосылады. Әсіресе,
есіміне байланысты құқықтарды қорғау оның атын бұрмалау, не азаматтың
есімін оның ар-ожданына немесе іскерлік қасиетке қатысы болатын жүйелер
мен түрлерінде қорғау қарастырылады. Азамат 16 жасқа толғанда заңда
белгіленген тәртіпте (Азаматтық кодекске сәйкес атын, тегін, әкесінің атын
қоса) өз атын өзгертуге хақысы бар. Бұл ретте ол өзінің бұрынғы атына
ресімделген құжаттарға сәйкес өзгертулерді немесе оларды ауыстыруды
(төлқұжат, туу туралы куәлік, неке туралы куәлік, диплом және т.б.) өз
есебінен енгізуді талап етуге құқылы. Азаматпен атын өзгерту бұрынғы
есімімен алған оның құқығы мен міндеттерін тоқтатү немесе өзгерту үшін
негіз болып табылмайды. Бұған қоса, азамат өз атының ауысуы туралы
қарызгерлері мен несиешілерін хабардар ету үшін қажетті шара қолдануға
міндетті. Атының ауысуы туралы мәліметтердің осы тұлғаларда болмауынан
туындаған себеп-салдарларға жауапкершілік атқаруға міндетті.
Азаматтардың тегін өзгертудің кейбір жағдайлары отбасы заңында да
қарастырылады. Мысалы, некеге отырған кезде және некені бұзған шақта тегін
өзгерту тәртібі жүйеленеді. Ата-аналар арасында неке бұзылған кезде баланың
тегін өзгерту, сондай-ақ балалрдың тегін, атын, әкесінің атын 18 жасқа
толмағанда, оларды асырап алғанда да тиісінше шешімін табады.
Азаматтың туған кезде алған аты (тегі, аты, әкесінің аты) туралы
деректер, сондай-ақ атын ауыстыру азаматтық хал актілерін тіркеу үшін
белгіленген тәртіпте тіркеуге жатады. Бұл тәртіп отбасы заңдарында да
қарастырылады [36].
1.2 Жеке тұлғаның (азаматың) құқық қабілеттілігі
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық
құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті барлық азаматтарға бірдей деп
тұжырымдалады. Азаматтың құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады.
Құқық қабілеттілігі – құқық субъектісінің өлуімен бірге қысқарады.
Заң мен сот алдында бәрі тең, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар
бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әр түрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де, құқық қабілеттілік
мазмұнының жиынтығын құрайды. Сонымен, азаматтық құқық қабілеттілігінің
мазмұны азаматтардың қолданылып жүрген заңға сәйкес азаматтық құқықтар мен
міндеттерінің жиынтығы болып табылады.
Азаматтың Қазақстан Республикасы шегінде де, одан тыс жерлерде де
мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге; мүлікті мұраға алып,
мұраға қалдыруға, республика аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты
жерді таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның
аумағына қайта оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген
қызметпенайналысуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және заңды
тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған
кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым,
өнер, әдебиет шығармаларынаматериалдық және моральдық зиянның орнын
толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары
болады [1].
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құкық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі АК-тің 13-
бабында азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті (азаматтың құқық
қабілеттілігі) барлықазаматтарға бірдей дептұжырымдалады. Конституция-ның
14-бабына сәикес заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, тегіне, әлеуметтік,
лауазымдықжәне мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымы-на, түрғылықгы жеріне байланысты немесе кез
келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына орай азаматтардың құқық
қабілеттілігі заңда бәріне бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтык
кодекстің 13-бабында азаматтардың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін
тең дәрежеде екендігі танылған. Дейтұрғанмен, құкық қабілеттілігінің теңдік
принципі нақты субъективтік кұқық шеңберінде жекелеген азаматтарға
берілетін міндеттілік теңдікті көрсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың
бәрінде бірдей кез келген құқықты ала беру (мысалы, тұрғын үйді, машинаны)
мүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде заңда бұл
орайда ешкімге артықшылық бермейтіңдігі, ешкімге субъективтік құқық алуға
тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек [41]
Құқықтық қабілет туралы жалпы түсінік заңда беріледі. Құқықтық
қабілет-азаматтық құқықты иелену және міндеттерді атқару қабілеті.
Бұдан, құқықтық қабілет осы құқықтар мен міндеттердің нысаны ьолу
қабілетін, заңда қарастырылған немесе жол берілетін кез келген құқық немесе
міндетті иелену мүмкіндігін білдіреді. Аталған жағдайдағы құндылық құқықтық
қабілет болған кезде нақтылы субъективті құқықтар мен міндеттер туындау
мүмкіндігімен көрініс береді. Ол-оның туындаудың қажетті жалпы алғы шарты,
сондай-ақ оны жүзеге асыру құралы. Құқықтық қабілет еліміздің
барлық азаматтарымен танылады. Ол адам дүниеге келген сәттен туындап, ол
қайтыс болғанда аяқталады. Демек, құқықтық қабілет адамнан бөліп алуға
болмайтын нәрсе, ол оның өмірі бойында жасы мен денсаулық жағдайына
қарамастан құқықтық қабілетті болады. Бірақ бұдан құқықтық қабілет адамның
табиғи сипаты, көз, құлақ және т.б. деп тұжырым жасау да жөн емес.
Дегенмен, құқықтық қабілет адам дүниеге келгенде туындайды, ол табиғаттан
өз арнасын алмайды, заң қуатынан табады. Осылай өзін заңдық мүмкіндікті
анықтайтын қоғамдық-заңдық сипаты екенін ұсынады. Тарихта адамдардың үлкен
топтары сол әрекет еткен заңдармен құқықтық қабілетінен айрылған замандарда
болған. Бұған құл иеленушілік қоғамдағы құлдарды қосуға болады.
Заң әдебиеттерінде азаматтың құқықтық қабілеті азаматқа тән белгілі
мінез-құлық (немесе сипаты) ретінде жиі қарастырылады.[6] Бұл заңнан
туындаған сипаты, сондықтан құқық пен міндет қабілетіиен көрініс беруі
мүмкін. Қабілет
заңдық мүмкіндіктен басқаны аңғартпайды ғой. Мұндай мүмкіндік заңмен
қарастырылып, онымен қамтамасыз етіледі. Ол өз алдына белгілі субъективті
құқықты әрбір нақтылы тұлғада ұсынылады. “Құқықтық қабілет,-деп жазды
С.П.Братусь, - ол құқық пен міндет нысаны”.
Құқықтық қабілетті белгілі бір субъективті құқық
ретінде түсіну біздің заң әдебиеттерімізде сөзсіз негіздемесін алды [18].
Құқықтық қабілет туралы нормалар заңда басқа барлық субъективтік құқықтарға
қарағанда ең алдына қойылатынын атап өткен жөн. Сонымен заң шығарушы оны
ерекше бағыт екенін баса көрсетіп, субъективтік құқықтардың кез келгені
үзіліссіз байланыста болады, ал азаматтың құқықтық қабілетсіз ешқандай
субъективті азаматтық құқық мімкін емес. Егер құқықтық қабілет өз
алдына субъективтіқұқықты ұсынса, онда оның ерекшеліктерін ашып, басқа
субъективтік құқықтарға қарағанда шектеу қажет. Ал басқа субъетивтік
құқықтардан құқықтық қабілет ең алдымен осының алдында айтылғандай дербес
мазмұнымен өзгешеленеді, заңда қарастырылған азаматтық құқықтыр мен
міндеттерді иелену қабілетімен көрініс табады.
Бұған қоса, азаматтық құқықтың қабілеті басқа құқықтардан өз бағыты
бойынша да ерекшеленеді. Ол әрбір азаматқа заңдық мүмкіндікті қамтамасыз
етіп, нақтылы азаматтық құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігін
қамтамасыз етеді. Үшінші ерекшелігі тұлға мен құқық қабілетінің тығыз
байланысымен байқалады. Себебі, заң оны жекелеуге жол бермейді. Азаматтық
кодекске сәйкес құқық қабілетін шектеуге бағытталған мәмілелер қағыс
қалады.
Сонымен, азаматтық құқықтық қабілеті - әрбір азаматқа тиесілі және
одан бөліп алуға болмайтын құқық, оның мазмұны кез келген заңмен азаматтық
құқық пен міндетке жол берілетін қабілетпен (мүмкіндікпен) ерекшеленеді.
Заң құқықтық қабілеті барлық азаматтармен тең дәрежеде танылатын
азаматтық құқықты иелену мен міндеттер атқару қабілеті. Сондықтан ол
абстрактілікке және жекеленбеушілікке тән болады. Азаматтардың құқықтық
қабілеті азаматтық кодекске сәйкес азаматтар иелене алатын құқықтыр мен
міндеттер кешені арқылы ашылады. Осыған байланысты азаматтардың құқықтық
қабілетіне сипаттама беріп, ол азаматқа психофизикалық ерекшелік ретінде
сипатталады. Бұл әлеуметтік-заң жағынан сапалық белгілерін көрсетеді.
Құқықтық қабілет субъективті құқық ретінде, оны жүзеге асыру
нәтижесінде туындаған нақтылы субъективті құқықтармен араластыруға
болмайды. Құқықтық қабілетті бөлу негізінен заңмен қарастырылып, жол
берілетін нақтылы құқықтар мен міндеттерді екенін көрсетпейді. Құқықтық
қабілет әдебиеттерде аталып көрсетілгендей, бұл құқықты иелену, оның алғы
шарты үшін негңз ғана бола алады[29]. Әрбір азаматпен заң көптеген мүліктік
және жеке мүліктік емес құқықтарды иелену қабілетімен танылады, бірақ
нақтылы азамат ешқашан олардың барлық жиынтығын иелене алмайды, ол тек осы
құқықтардың бір бөлігін ғана иеленеді. Сонымен, әркім ашқан жаңалыққа
авторлық құқық ала алады, бірақ мұны барлығы бірдей иелене алмасы анық.
Нақтылы субъективтік құқықтарды алу және олармен иелену құқықтық
қабілеті жүзеге асыруды білдіреді. Бұл ретте субъективті құқықтар көлемі
азамат қалай жұмыс істейді, қанша табыс табады, онда қандай қажеттіліктер
бар, соған байланысты болады. Кім көп және жақсы
жұмыс істейді, кім табиғи талаптар мен қабілеттерді иеленеді, оларды
белсенді жүзеге асырады, кім саналы түрде тапқанын пайдаланады, сол ең
жақсы материалдық және өзге де игіліктерге, интелектуалдық шығармашылық
нәтижелеріне құқықтарды иеленеді. Бұл кез келген қоғамдағы заңды құбылыс
болып табылады. Азаматтардың құқықтық қабілетінің негізін азаматтар
заңға сәйкес иеленетін сол мүліктік емес құқықтарды қалыптастырады. Былайша
айтқанда, азаматтардың құқықтық қабілетінің негізін құқықтың нақ өзі емес
оны иелену мүмкіндігі құрайды.
Қазақстан Республикасының азаматтары иеленуі мүмкін мүліктік және жеке
мүліктік емес құқықтардың болжамды тізбесі қарастырылатын азаматтар мүмкін:
- меншік құқына мулікті иелену;
- мүлікті мұраға алуы және қалдыруы;
- кәсіпкерлікпен және заңмен тыйым салынбаған кез келген қызметпен
айналысуы;
- дербес немесе өзге азаматтармен және заңды тұлғалармен бірге заңды тұлға
құруы;
- заңға қайшы келмейтін кез келген мәмілені жасауға және міндеттемелерге
қатысуы;
- тұрғылықты орын таңдауы;
- ғылым, әдебиет және өнер еңбектеріне, жаңалықтарына автор және өзге де
заңмен қорғалатын интелектуалдық қызмет нәтижелеріне құқық иелену;
- өзге де мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды иелену;
Заң азаматтардың құқықтық қабілетінің маңызын анықтап, тек құқықтар
жайлы айтады, бірақ міндеттемелер туралв тура еске салмайды. Сонымен бірге
Азаматтық кодексте азаматтардың міндеттер атқару қабілеті де аталып
көрсетіледі. Бұл жағдайда заң шығарушы құқықтық қабілеттігі еңбасты мәселе-
құқыққа баса назар аударады. Дегенмен заңда
міндеттемеге жанама назар салу байқалмайды. Мысалы, азаматтардың
міндеттемелерге қатысу құқығы туралы аталады. Міндеттеме заңмен құқықтық
қатынас, бір тұлға басқа тұлға пайдасына бір іс әрекет жасауға не одан
қалыс қалуға байланысты жағдайы тілге тиек етіледі. Ал мұндай жағдайда екі
тұлғаны, бірін қарызгер, екіншісін несиеші деп қарастырсақ, онда несиеші
қарызгерден өз міндеттемесін орындауды талап ете алады. Демек, міндеттемеге
қатысу құқығы міндеттемені көрсетіп, оны иеленуді аңғартады. Міндеттемелер
атқарумен мүлікті меншікке иелену құқығы да байланысты болады. Азаматтық
кодексте меншік иесі міндеттемеде анықталғандай. Осылайша құқықтық
қабілеттің мәні сөзсіз міндеттеме атқару қабілетіне кіреді [33]. Азаматық
кодексте ең өзекті құқық азаматта болуы тиіс. Бұл заң шығарушының
көзқарасы. Мұндай пікір заң шығарушымен осы норманы өте түсінікті және
оңайлы ету мақсатында қалыптасқан сияқты. Сондай-ақ Азаматтық кодексте
азамат заңмен тыйым салынбаған кез келген азаматтық құқықтар мен
міндеттерді және азаматтық заңға жалпы мәні мен маңызы бойынша қайшы
келмейтін құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкін екенін жазса да жеткілікті
еді. Сонымен қатар азаматтардың құқықтық қабілеті шектеусіз деп белгілеу
тағы дұрыс емес.Оған басқа субъективті құқық кей жағынан тән болғанымен,
оның өз аясы бар ғой. Кез келген субъективтік құқық, құқылы тұлғаның
мүмкін болатын мінез-құлқы шамасы бойынша, өз маңызы сияқты, оны жүзеге
асыру сипаты бойынша да белгілі шекарасы болады.[20]
Бұл шекаралар ережеде көрініс берген, өйикені азамат кез келген
заңды қызметпен тыйым салынбаған айналыса алатыны және кейбір құқықтарды
иеленуі туралы тыйым салынатыны белгіленеді. Азаматтьщ кұкық
қабілеттілігі оның туған сәтінен баста-лады, яғни ана құрсағынан тірі туып,
жеке өзі өмірге келгеннен кейін жеке тұлға болып есептеледі. Мысалы, түсік
тірі туа тұрса да, тұлға деп саналмайды, өйткені, ол адам бейнесіне әлі
келмеген. Бірақ, айтарлықтай дамыған шала туған бала тұлға санатына қосыла
алады. Сонымен, егер сәби тірі туып аз күн болса да өмір сүрсе, онда ол
азаматтардың хал актілерін тіркеу органдарында қай кезде шетінегеніне
карамастан туғаны жөнінде тіркеледі.
Азаматтык кодекстің 1044-бабы бойынша мұра қалдырушының тірі кезінде
іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар мұрагер бола
алады, ондайда сәби небәрі бірнеше минут өмір сүрсе де аталған құқыкты
иеленеді.
Құқық қабілеттілігі адамның—құқық субъектісінін өлу імен бірге
кысқарады. Өлген адамның ие болып келген құқықтары мен міндеттері ішінара
(жеке бастың, жеке отбасылық жағы-нан) кысқарады, ішінара (мүліктік
құқықтар) мұрагеріне кешеді. Өлім — бірқатар құкықтық салдар тудырып
кететін факт. Сондықтан, адам туғанда тіркелсе, қайтыс болған аза-матты да
хал актілерінде тіркеу керек. Айта кететін жайт, аза-маттың денсаулығы және
психикалык жағдайы оның құқьтқ қабілеттілігіне әсер етпейді.
1.3 Шетел азаматтарының құқық қабілеттігі
Шетел азаматтары біздің елімізде Қазақстан азаматарымен бірге
азаматтық құқықтық қабілетті тепе-тең пайдаланады, оларға ұлттық режим
ұсынылады. Біздің еліміздегі шетел азаматтры нәсіліне, түріне, жынысына,
тіліне, дініне, саяси немесе өзге көзқарастары мен сенімдеріне, ұлттық
немесе әлеуметтік табына қарамастан тең құқықтық қабілетке ие болады[19].
Олар, Қазақстан азаматтары сияқты меншігінде мүлікті иеленіп, тұрғын
жайларды және өзге міліктерді пайдалана, мүлікті мұраға ала және бере алады
және азаматтық заңдармен тыйым салынбаған және оның бастапқы мүліктік және
жеке мүліктік емес құқытықтырды иелене алады. Белгіленген азаматтық
заңдылықтармен шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғаларға, басқаша
заңдармен ештеңе қарастырылмаса қолданылады.
Сонымен бірге, шетел азаматтары Қазақстан Республикасының азаматтарына
қарағанда құқықтық қабілетті көлемі бойынша одан көбін пайдалана алмайды.
Соңғы жылдары азаматтардың құқықтық қабілетінің мәні бойынша шетел
азаматтарының азаматтық құқығы мен міндеттерді иелену мүмкіндігі кеңейе
түсті. Мысалы, заңмен азаматтардың меншік құқғы аясы едәуір кеңейді.
Азаматтардың меншігіне қатысты заң ережелері сонымен бірге біздің елімізде
шетел азаматтарының меншігіне де қолданылады.
Шетел азаматтары үшін ұлттық тәртіпті бекітіп, азаматтық заңнама
негіздерінде бұл ережеден Қазақстандық азаматтардың құқықтық қабілетімен
салыстырғанда шетел азаматтарының құқықтық қабілетін шектеудің бірқатар
мүмкіндіктері қарастырылады. Мәселен, әуе және су кемелерінің экипажы
құрамында жалпы ереже бойынша Қазақстан азаматтары ғана болуы тиіс. Шетел
азаматтарының азаматтық құқығын шектеу, бұдан басқа жағдайларда, ҚР Үкіметі
қаулысы бойынша мүмкін. Егер ол сол мемлекеттерде арнайы шектеу болса, онда
ол елдің азаматтарына бұл талап қоданылады. Мәселен, қандай бір елде біздің
азаматтарымызға тұрғын үйлерді жеке меншігіне алуға тыйым салынса, онда осы
елдің азаматтарыаталған заңға сәйкес біздің аумағымызда да тұрғын үйлерді
меншігіне алу құқығын пайдалана алмайды. Азаматтығы жоқ тұлғаларға
азаматтық құқықтық қабілет, яғни, біздің еліміздің азаматы болып
табылмайтын, шетел мемлекетінің азаматы екенін айғақтайтын дәлелі жоқ,
бірақ біздің елімізде тұратын тұлғалар. 160 баптың 1-тармағына сәйкес
азаматтығы жоқ тұлғалар Қазақстан азаматтарымен тепе-тең дәрежеде
азаматтық қүқытық қабілетті пайдаланады. Оларға шетел азаматы ретінде,
ұлттық тәртіп ұсынылған. Жекелеген алып қоюшылық ҚР заңдарымен белгіленуі
мүмкін. Қазақстан аумағында тұратын шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ тұлғаларға оның заңдарында қарастырылған құқықтар
еркіндіктерге, оның ішінде мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастар
саласындағы құқықтарға кепілдік береді. Бұған қоса, оларға аталған
заңдардың талаптарын сақтау міндеті жүктеледі.
Бұл тарауда азаматтық құқық қабілетінің мазмұны ол туралы түсінік,
құқықтық қабілеттің туындауы мен тоқтатылуы, шетел азаматтары мен
азаматтығы жоқ тұлғаларға азаматтық құқықтық қабілет мәселесі
қарастырылады. Осылайша, азаматтық құқық қабілеті-бұл қолданыстағы заңға
сәйкес адам туғанда туындап және ол қайтыс болғанда тоқтатылатын азаматтар
иелен алатын азаматтардың құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы. Шетел
азаматтарының азаматтық құқығын шектеу, бұдан басқа жағдайларда, ҚР Үкіметі
қаулысы бойынша мүмкін. Егер ол сол мемлекеттерде арнайы шектеу болса, онда
ол елдің азаматтарына бұл талап қоданылады [17].
1.4 Жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігі және оның шектелу мүмкіндігі
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз, азаматтың өз
әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға , өзі
үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі болып
табылады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтық құқық қабілеттілігінен
ерекшеленеді.
Азаматтық кодекстің 17-бабына сәйкес әрекет қабілеттілігі кәмелетке
толғанда, яғни 18 жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады.
Азаматтық кодекстің 17-бабы 2-тармағына сәйкес заң құжаттарында 18 жасқа
жеткенге дейін некелесуге рұқсат етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған
азамат некеге тұрған кезден бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне
ие болады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі толық, ішінара және шектеулі деп
бөлінеді. 18 жасқа толған соң адам азаматтық құқық айналымының толық құқылы
қатысушысы болады (толық).
Ішінара әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке толмағандарға тән,
ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты. Заң мұндай тұлғаларды
екі топқа бөледі:
а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен 18 жас аралығындағылар;
ә) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас балалар.
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
қабілеттілігін сот Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінде белгіленген әртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық
белгіленеді. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді жасауды, сондай-ақ табысын,
зейнетақысын және өзге кірістерін алуды және оларға билік етуді ол тек
қамқоршысының келісімімен ғана жүзеге асыра алады.
Ал, азамат, айталық, жүйке ауруынан жазылып, арақты қойып,
нашақорлықтан құтылса, заң осыны ескере отырып, сот арқылы оның әрекет
қабілеттілігіне қойылған шектеудің күшін жояды. Сот шешімінің негізінде
азаматқа белгіленген қамқоршылықтың күші жойылады. Нәтижесінде сот оны
әрекет қабілеттілігі бар деп таниды.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз, азаматтың өз
әрекеттерімен азаматтык кұкықтарға ие болуға және оны жүзе-ге асыруға, өзі
үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орын-дауға қабілеттілігі болып
табылады [32].
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтың кұкық қабілеттілігінен
ерекшеленеді. Азаматтың құқық қабілеттілігі оның дүниеге келген сәтінен бұл
дүниеден озғанынша бірге болады. Азаматтың әрекет қабілеттілігі үшін оның
өз еркімен мүлікті иеленіп оған билік ету немесе өзіне міндеттеме алуға
тілек білдіруі қажет. Сондықтан да азаматтың құкық қабілет-тілігі оның жасы
мен психикалық жағдайына қатысты келеді. Ол өзіне азаматтык кұқық пен
міндеттілікті алу үшін қалыпты әрі толысқан психикада болуы тиіс.
Нәтижесінде құқык қабілеттілігі барлардың бәрі бірдей әрекет
қабілеттілігіне ие емес, бір сөзбен айтқанда, азаматта құқық қабілеттілік
болға-нымен, әрекет қабілеттілігі белгілі бір уақыт арасында болмауы
мүмкін.
Азаматтықкодекстің 17-бабына сәйкес әрекетқабілеттілігі кәмелетке
толғанда, яғни 18 жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады.
Бұл арада ескеретін мынадай бір жағдай бар: Азаматтық кодекстің 17-
бабы 2-тармағына сәйкес заң құжаттарында 18 жасқа жеткенге дейін некелесуге
рұқсат етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден
бастап толық көлеміндеәрекеткабілеттілігінеиебол ады. Қазақстанда "Неке және
отбасы туралы" Заң бойынша некеге тұруға 18 жастан бастап рұқсат етіледі.
Егер дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша
азаматтық хал актілерін тіркеу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын
мерзімге төмендетуі мүмкін.
Әдебиеттерде азаматтардың әрекет қабілеттілігі толық, ішінара (толық
емес) және шектеулідеп бөлінеді. Оның өзі аза-маттың әрекет қабілеттілігіне
байланысты жүзеге асады. Жаңа туған бала толығынан құқық қабілеттілігі бола
тұрса да, өзі әрекет жасап қайсыбір құқыққа ие болуға немесе өзіне
міндеттер алуға қабілетсіз екендігі түсінікті нөрсе. Саналы әре-кет жасау
қабілеті кісінің өскендігіне (жасына) байланысты. Сондықтан әрекет жасау
жасы толған адамдарда ғана болады [27].
18 жасқа толғандар ғана ер жеткен деп саналады . Осы жасқа толған соң
адам азаматтық құқық айналымының толық құқылы қатысушысы болып кана қоймай,
ол саяси құқықтар мен міндеттерге де ие болады.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат әзінің
әрекеті арқылы кез келген қүқықтык әрекетті жасай алмайды, былайша
айтканда, заңда тікелей көрсетілген бірқатары ғана ие.
Ішінара (толық емес) әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәме-летке
толмағандарға тән, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты.
Заң мұндай тұлғаларды екі топқа бөледі: а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен
18 жас аралығындағылар; ә) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас
балалар.
14 пен 18 жас аралығындағылардың әрекет қабілеттілігі мейлінше
ауқымды, олар занда көрсетілген шекте әртүрлі мәмілелер жасай береді. Ондай
мәмілелерді екі түрге бөлуге болады:
- өздерінің занды өкілдерінің, яғни ата-аналары мен асы-рап алушылардың,
қорғаншылары келісімінсіз-ақ өз бетімен жасаған мәмілелер;
- ата-анасының (асырап алушының, камкоршысының) рұқсат берген жазбаша хаты
негізінде жасалатын мәміле.
14 пен 18 жас аралығындағы жасы кәмелетке толмағандар заңды
өкілдерінің келісімінсіз мыналарды істеуге:
- өзінің жалақысына, стипендиясы мен басқа кірістеріне билік етуге;
- интеллектуалдық меншік кұқығы бар объектілеріне билік етуге;
- ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға;
- банкке салым салуға және өзінің салымына, оның ішінде өзінің атына
салынған салымдарға иелік етуге құқылы.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқа-лай
мәмілелерді, яғни мәмілелерді ата-анасының, асырап алу-шыларының немесе
қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны зандарда
кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай келуге
тиіс.
Мәміленің аталған екі түрі бойынша жауапкершілікті, зан-ды өкілдерінің
келісімі талап етілсін не етілмесін, жасы кәме-летке толмағандардың өздері
көтереді.
Жасы кәмелетке толмағандар (14 жастан 18 жасқа дейінгі) келтірілген
зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесе табы-сы болмаған реттерде
зиянның тиісті белігін, оның ата-анала-ры (асырап алушы адамдар) немесе
қамқоршысы өтеуге тиісті. Олардың бұл міндеті зиян келтірушінің жасы
толғаннан кейін, сондай-ақ келтірген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі не-
месе еңбек табысы жасы толғанға дейін пайда болған ретте жойылады.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмагандар үшін мәмілелерді, егер заңда
өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай
береді (АК-тің 23-бабы). Сонымен қатар Азаматтық кодекс белгілі бір
мәмілелерді жасөспірім-дердің өзі-ақ жасай беретіндігін де жоққа
шығармайды. АК-тің 23-бабы 2-тармағына сәйкес, олар өздерінің жасына
лайықты, жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше
жасауға кұкылы. Мысалы, оған ойыншықтарды, бала-ларға арналған кітаптарды
сатьш алуды жатқызуға болады. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен,
әрекетқабілеттілігі жоқ деп танылады. Сондықтан да жеке жауапкершілікті мой-
нына алмайды, бұған келтірілген залал мәселесі де катысты. Олардың
әрекетіне ата-анасы, асырап алушылары мен қорған-шылары жауап береді [34].
Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салда-рынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
қабілеттілігін сот Казақстан Республжасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде
белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық белгіле-неді.
Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Басқа мәмілелерді
жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де кірістерін алуды және
оларға билік етуді ол тек қамқоршысыньщ келісімімен ғана жүзеге асыра алады
Ал, азамат, айталық, жүйке ауруынан жазылып, арақты қойып,
нашақорлықтан құтылса, заң осыны ескере отырып, сот арқылы оның әрекет
қабілеттілігіне қойылған шектеудің күшін жояды. Сотшешімінің негізінде
азаматқа белгіленген қамқоршылықтың күші жойылады. Нәтижесінде сот оны
әрекет қабілеттілігі бар деп таниды.
Азаматтардың іс-әрекетке қабілеттігі заңда азаматтардың құқықты алуы
мен оны жүзеге асыру, өзіне азаматтық міндеттерді жасау мен оны орындау
әрекеттеріне қабілеті ретінде анықталады. Іс-
әрекетке қабілеттікті иелену-әртүрлі заңдық іс-әрекеттерді: шарттар жасау,
сенімхаттар беру және т.б. Сондай-ақ келтірген мүліктік шығынына (өзгенің
мүлкін зақымдау немесе құрту, денсаулығын зақымдау және т.б.), шарт және
өзге де міндеттерді орындамауға жауап беруге жеке өзінің (өкілі арқылы да)
қабілетті иелену айтылады. Осыған байланысты іс-
әрекетке қабілеттілік біріншілен, мәмілелер жасауға қабілеттілікті,
екіншіден, заңсыз іс-әрекеттерге жауапкершілік атқару қабілеті белгілейді.
Бірақ азаматтардың іс-әрекетке қабілеттілігін аталған заңда анықтауда,
азаматтардың қабілеттілігі туралы өзінде бар азаматтық құқықтар мен
міндеттерді өз іс-әрекетімен жүзеге асыру деп айтпайды. Бұл аталған
нормалардың жетілмегенінен деп есептеуге болады, не егер азамат дербес
құқықты иелен алады, онда оның артында қабілет оны жүзеге асырады деп
тануға тағы болмайды [28]. Сондай-ақ, Қазақстан
Республикасының Нотариат туралы заңға сәйкес, нотариус немесе лауазымды
адам нотариаттық іс-әрекет жасаған кезде нотариаттық іс-әрекет жасауды
өтінген азаматтың, оның өкілінің немесе заңды тұлға өкілінің жеке басын
аныктайды. Адамның жеке басын анықтау нотариаттык іс-әрскет жасауды
өтінген азаматтың жеке куәлігі немесе паспорты ңегізіңде жүргізіледі.
Сондай-ақ, ең бастысы ол мәмілелерді куәландырған кезде азаматтардың
іс-әрекетке қабілеттілігі анықталады және нотариаттық іс-әрекет жасау
кезінде мәмілелерге катысушы занды тұлғалардың кұкықтық қабілеттілігі
тексеріледі. Мәміле өкілдер аркылы жасалған жағдайда олардың өкілеттігі
тексеріледі (43-бап) делінген. Алайда заңда ешқандайда нотариустың өзіне
жүгінген жеке тұлғаның іс-әрекетке қабілеттілігін қалай анықтау керек
екендігі көрсетілмеген. Бұл мәселе жөнінде көптеген жеке және
мемлекеттік нотариустардан сауал жүргізілді. Ноариустар өздеріне жүгінген
азаматтардың іс-әрекетке қабілеттілігін қалай анықтайсыздар? деген сұраққа,
біреулері әңгімелесу арқылы анықтаймыз десе екіншілері ол бірден көзге
көрінедігін алға тартады. Біздің ойымызша бұл
мәселені заңдастырып нотариустардың іс-әрекет жасау кезінде азаматтардың
іс-әрекетке қабілеттілігін анықтау жөнінде тиісті заңға нақты бап толықтыру
қажет.
Аталған категориядағы құндылық іс-әрекетке қабілеттілік заң жағынан
тұлғаның экономикалық айналымда, шаруашылық өмірде, белсенді қатысуын,
өзінің мүліктік құқықтарын ең алдымен меншік құқығы ретінде, сондай-ақ жеке
мүліктік емес құқықтар ретінде жүзеге асыруын қамтамасыз етілуімен
анықталады. Бұдан кейін, азаматтардың іс-
әрекетке қабілеттілік дәрежесі үлкен құндылықтарды ұсынады. Ол тұлғаның
мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастар саласындағы “тәуелсіздік”
еркіндігін аңғартады. Іс-әрекетке қабілеттілік, яғни, азаматтық
құқықтарды алуға және жүзеге асыруға, өзіне міндеттерді алып, оны орындауға
байланысты өз әрекеттеріне қабілетті деген сөз. Азаматта ерте сияқты 18
жасқа толғанда, сол бойынша туындайды. Бұл ҚР Азаматтық Кодексінің 22-
бабында айтылады. Бірқатар жағдайларда толық іс-әрекетке қабілеттілік 18
жасқа жеткенше де басталуы мүмкін. Ол жағдайлар Азаматтық Кодексте
белгіленген. Осы заңның 22-бабының 2 тармағында бұрын әрекет еткен норма
сақталған, онда қашан заңмен 18 жасқа дейін некеге тұруға жол берілгенде,
некеге отырған кәмелетке толмаған тұлғалар іс-әрекетке қабілеттілікті
некеге отырған уақыттан бастап толық көлемде алады. Бұл бапта неке
аяқталғанда: оны бұзғанда немесе заңсыз деп тапқандағы жағдайларда ерлі-
зайыптылардың іс-әрекет қабілеттеріне қатысты салдарлар қарстырылады. Олар
бірдей де емес. Мысалы, егер неке бұзылса, іс-әрекетке қабілеттілік
кәмелетке толмаған ерлі-зайыптылардың артында сақталады. Егер неке заңсыз
деп танылса, онда іс-әрекет қабілеттілігін сақтау туралы мәселе кәмелетке
толмаған ерлі-зайыптылардың ісін сот шешеді. Некені заңсыз деп тану туралы
шешім де сот егер бұл қажет деп тапса, кәмелетке толмаған ерлі-
зайыптылардың некеге отыру барысында алған іс-әрекетке қабілеттігінің
жоғалғанын көрсете алады. Соңғы жағдайда кәмелетке толмаған толық
еркіндігінен айырылады, оған 14-тен 18жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарға
берілетін құқықтар ғана ұсынылады [23].
Азаматтық кодексте Біздің заңға әлі белгілі емес талаптың бірі
аталады, қашан азамат кәмелетке толғанға дейін толық іс-әрекет қабілетіне
иеленуі мүмкін. Мұндай қажеттілік кәсіпкерлік қызметті кеңінен дамытуға
байланысты туындады. 18 жасқа жетпеген тұлғалар арасында кәмелетке
толмағандардың өз мүдделері ғана емес, несиешілер үшін белгілі кепілдеме
жасауға азаматтық тұрақтылық туралы қамқорлық та бар.
Эмансипация жайлы айтуға болады. 16 жасқа жеткен кәмелетке толмаған
мүмкін іс-әрекетке қабілетті деп жариялануы мүмкін, егер ол еңбек шарты
бойынша жұмыс істесе немесе ата-аналар келісімімен кәсіпкерлік қызметпен
айналысса, онда ата-аналары (асыраушылары, қамқоршылары) келісім берсе,
эмансипация қамқоршы орындар шешімі бойынша жүргізіледі. Сотта кәмелетті
толық іс-әрекетке қабілетті деп жариялау шешімін енгізуге қамқаршы органның
бастарту мәселесі де қаралуы мүмкін.
Некеге отырғаннан бастап іс-әрекетке қабілетті саналған тұлға немесе
оларды эмансипация тәртібінде іс-әрекетке қабілетті деп жариялау 18 жасқа
толғантұлғаның құқықтары мен міндеттерін иеленеді. Олар кез келген мәмілені
дербес жасайды, шартты міндеттемелерге сияқты шығын келтіру салдарынан
туындаған міндеттемелерге де жауап береді. Егер осындай кәмелетке
толмағандықтың астарында қамқоршылық белгіленсе, ол тоқтатылады.
Азаматтық кодекстің 18 бабында болған және бұрынғы жалпы ережелер
бекітілген. Онда азаматтардың құқықтық қабілеті мен іс-әрекетке
қабілеттігін шектеуге заңмен белгіленген жағдайлар мен тәртіпте ғана жол
беріледі. Бұл ретте тиісті шектеулер тек заңмен ғана енгізілуі мүмкін.
Өзінің қандай бір жеке қасиеттеріне қарамастан өз өмірінде барлық
азаматтар құқықтық қабілетті иеленелі. Сондықтан құқықтық қабілетті толық
шектеу мүмкін емес:азаматтар жекелеген құқықтарды жүзеге асыруда ғана
шектелуі мүмкін. Еліміздің Қылмыстық кодкесінде жааасаған қылмысқа
жазалауда белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметті орындау
құқығынан айыруға жол береді. Сот үкімі бойынша бұл жазалау бір жылдан бес
жылға дейінгі мерзімге тағайындалуы мүмкін.
ҚР Психиатрлық көмектер және оны көрсету кезіндегі азаматтар
құқығының кепілдіктері туралы заңына сәйкес азамат уақытша психикалық
ауытқулар салдарынан жекелеген кәсіби қызметтер мен жоғары қауіптілік
көздерін орындауға байланысты жұмыстарды атқаруға жарамсыз деп танылуы
мүмкін екені айтылады. Мұндай шешімді медициналық психиатрлық көрсеткіштер
тізбесіне сәйкес азаматтың психикалық, денсаулық жағдайын бағалау негізінде
оған өкілетті денсаулық сақтау органының дәрігерлік комисииясы қабылдайды
Бұл шешімге сотта азаматпен шағымдануына да жол беріледі [43].
Азаматтық кодексте сондай-ақ заңмен жекелеген азаматтар тобының
акционерлік қоғамдардан басқа шаруашылық қоғамдары мен серіктестіктеріне
қатысу құқығынан шентеуіне жол беруі мүмкін Іс-әрекетке
қабілеттілікті шектеу немесе толық айыру Азаматтық кодексте қаралған
жағдайларда сот шешімі бойынша жол баріледі. Азаматтық кодекстеегі 18
баптағы нормалар азаматтардың құқықтық қабілеті мен іс-әрекетке
қабілеттілігін шектеу мен айырудың дұрыс еместігін қарастырып қана
қоймайда, заңда белгіленген жағдайлар мен тәртіпте де, бірақ осындай
тәртіпті сақтамау салдарынан да. Азамматтардың іс-әрекетке қабілеттілігін
шектелетінін немесе басқа да органның актілері заңсыз деп танылады.
Мемлекеттік органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
актілерін заңсыз деп тану тәртібі заңдарда белгіленеді.
Іс-әрекетке қабілеттілік құқықтық қабілетке қарағанда, азаматтың
жекелеген қасиеттеріне байланысты болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz