Үстірттің өсімдік дүниесі
-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті
Жаратылыстану факультеті.
География кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы : Үстірт тегістігінің табиғи ресурыстары
БЕКІТЕМІН Ғылыми
жетекшісі :
Кафедра меңгерушісі Ғ.ғ.к.,
А.Курбаниязов
Тех.Ғ.К. А.Мейірбеков
Хаттама № ______ Орындаған :
Искаков.Д____ ________2009 ж.
ЖГА-516 тобы , 050116
Түркістан – 2009 жыл
Жоспар.
Кіріспе.
І-тарау. Табиғи географиялық
А) релефі
Б) климаты
В) топырақтары
Г) сулары
ІІ-тарау. Аймақты зерттеудің геологиялық, геоморфологиялық қысқаша
очеркі.
2.1. Үстірттің геологиялық структурасы.
2.2Гидрологиясы:
2.3. Үстірттің өсімдік дүниесі.
2.4. Пайдалы қазбалары.
2.5Үстірт жайлаулары және бұл жайлауда өсетін өсімдіктердің химиялық
құрамы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
Соңғы уақытта Үстірт тегістігінде мұнай, газ, табиғи тұз, құрылыс
материалдары және басқа да жер асты байлықтары анықталған.
Бұл кенднерді атап айтсақ газ кендерінен Шахпахта, Қуаныш,
Аланбек.
Табиғи тұз кендерінен Барсакелмес және басқаларын мысал етуге
болады. Бұл табиғи байлықтарды мемлекетіміз пайдаланып, олар арқылы
жаңа өнеркәсіп тармақтары пайда болды. Бұған мысал ретінде
Үстірттегі Қоңырат Сода зауытын алуғ болады. Сол жұмысты бақылау
арқылы, Үстірт тегістігінң қазіргі кездегі структуралық тарихына,
геологиялық құрылымына анықтама беру мүмкін.
Бұл бақылауда аймақтың өте көп табиғи географиялық оқу тарихы
гидрогеологиялық және пайдалы қазбалар туралы мәләмет алуға болады.
Үстірттің географиялық тарихы ХХ-ғасырдың басында зерттеле
бастады.
І-тарау. Табиғи географиялық орны.
Үстірт – Орталық Қазақстан провинциясының оңтүстік-батысында
орналасқан. Аймақ құрылымында Үстірт платосы және Маңғышлақ түбегі
бар. Үстірт Маңғыстау түбегі мен Арал теңізі арасында орналасқан.
Ол биік плато. Орташа биіктігі 200 м, бірақ батысында 342м және
оңтүстік-батысында Қапланқыр 370 м нүктесі бар. Үстіртте бірнеше
олйпаттар кездеседі (Самқұм, Асакаовдан, Барсакелмес). Олардың орташа
биіктігі 30-50 м-ден аспайды. Үстірттің өзіне тән қасиеттерінің бірі
оның қоршаған ортасымен шектеседі.
Үстірт шөлде орналасқан. Оның беткі қабаты Неоген (Сармат
теңізі) әктас, мергелден құралған, бұл жыныстардың арасында тұз
қабаттары да ұшырайды. Үстірттің негізгі ежелгі қатпарлардан, яғни
мезозой және полеоген қатпарларынан түзілген. Сол себепті Үстірттің
негізі кимерий бұрмалануынан пайда болған деп пайымдайды. Кейінгі
уақытитары оның үсті Сармат теңізінің (миоцен дәуірінде) шөгінді
жыныстарынан қапталған.
Үстіртте ағын сулары жоқ. Грунт сулары өте тереңде (20-50 м)
орналасқан.
Үстірт қоңыржай белдеуде орналасқан. Шілде айында ауа райының
орташа температурасы 26-28 градус, ең ыстық температура 43 градусқа
дейін болады. Қаңтар айының орташа температурасы -8,-18 градусқа
дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның мөлшері 100-130 мм. Үстірт Шөл
зонасының солтүстігінде орналасқан. Бұл жерде сұр қоңыр топырақтары
тән. Топырақ қабаты қалың емес және шірінді мөлшері (0,5-0,8 %) өте
аз. Топырағында гипсті қабат қалың (0,5) болып келеді, топырақтың
беткі қабаты әктас, гипсті және тұздардың көптігі мен басқа
топырақтардан ажыратылыпр тұрды.
Бұл аймақта өсімдік аз және сирек кездеседі, ең көп таралған
өсімдік бұрғап бұтасы, сексеуіл сияқты өсімдіктер кездеседі.
Үстіртте сүтқоректілердің 36 түрі, құстардың 53 түрі,
жорғалаушылардың 20 түрі бар.
Үстірт орналасуына байланысты 3 бөлікке – солтүстік, орталық және
оңтүстік бөліктерге бөлінеді. Оның табиғи байлықтары мұнай, газ,
және тұздың үлкен бассейндері бар.
Үстіртті жергілікті халықтар қыр деп атайды. Үстірттің
Қарақалпақстанға кіретін бөлігінің шщеткі нүктесі 58 º 41' слотүстік
ендікте және 41º 30' солтүстік бойлықта орналасқан бөлігі жер жүзі
кең толқын тегістіктерден тұрады.
Үстірт неоген дәуірінде көтерілген биіктік болып есептелінеді.
Қарақалпақстан бөлігі кіретін Үстірттің ең биік нүктесі теңіз
деңгейінен 292 м биік (Қарабауыр биіктігі).
Үстірт тегісчтікткен тұрады, тек қана кейбір жерлерінде
биіктіктер және рельефтің әр түрлі формалары кездеседі. Бұл рельеф
формалары ағымсыз және терең. Барсакемес ойпатынан оңтүстікке қарай
Қарабауыр қырына дейін биіктеп кетеді және ендік бойында
орналасқан. Оңтүстікке қарай Үстірнт рельефі төқмен түседі. Оңтүстік-
шығысында Ассаков ойпаи\ты орналасқан, ол сарықамыс ойпатына жалғасып
кетеді. Бұл ойпатт мұхит деңгейінен 20-45 м төменде орналсқан.
Үстірттің өте үлкен ойпаты Барсакелмес ойпаты болып есептелінеді.
Оның ені 30 км-ге, ұзындығы 70 км-ге созылып жатыр. Ойпаттың терең
жері мұхит деңгейінен 65 м тереңіде орналасқан. Кейбір жерлерінің
биіктігі 20-25 м биіктікте кездеседі. Ойпаттың тегіс жерінде
Шайтанқала кіші аралы орналасқан. Барсакелмеғстің солтүстік жер
бедері биік төмен болып келеді.
Қарақалпақстан Үстірттің солтүстік-батыс бөлігінде Барскелмес пен
Шүрік сексеуілдерінен тұрады.
Солтүстік-шығысында Қаралымбет тұз көлі сонымен қатар Барсакелмес
және оңтүстік батысында Шурджа ауданында құмды жерлер кездеседі.
Үстірт жер бедерінің ерекшелігі, ол жерде әр түрлі тақыр жерлер
кездаседі. Олар 2 м – 10 км-ге дейін созылып жатыр. Тақыр
жерлердің бетіндегі топырақтар тығыз орналасқан, әдетте құрғақ
уақыттары жарылып кетеді. Бұл жерде өсімдік өспейді. Бұл жерде су
қоймаларының көпшілігі тұзды су болып есептелінеді және Үстірттің
геологиялық тарихы А.С. Берг (1908) А. Д. Архангельский (1815) Н. И
Андрусова (1918) Н. А. Благовидова (1925) И. П. Герасимов (1930) С.
Н. Кольов және басқа ғалымдардың еңбектерінде көрсетілген.
Үстірт ежелгі дәуір қатпарлықтарынан, әсіресе Ақ-тұмсық мүйісі
Тұран фаунасы табылған. Бұл кезеңдегі қапарлықтар мен фауна
өқалдықтары Шахпахта, Шурджа және үстірттің оңтүстік-батысында
табылған.
Үстіртті қалыптастырған үштік кезеңде ортша қалыңдығы 100 м
Сармат теңізінің су қайтуынан қалыптасқан. Үстірт көп дәуірлер
арасында оның тектоникасында өзгерістер кездеседі. Үстірттің
аумағында жел, хаст процесі және суффозияның әсерінен өзгерген.
Б) климаты
Үстірттің Қарақалпақстанға кіретін бөлігінің климатына О.М.
Житомир және М. Г. Сабиннің мағлұматтарында (1963) қарастырған.
Үстірттің бұл бөлімінде жиі-жиі тұман болып тұрады. Өсімдік
дүниесіне бай.
Үстірт климаты кескін континенталь. Үстірттің Қарақалпақстан
жағында 2 метеостанция Қосбұлақтың орталығында және Шүріктің
солтүстігінде орналасқан. Бұл метеостанциялардың көп жылдық
мағлұматтарын есептегенде атмосфераның орташа жылдық жылдық
температурасы 8-ден -12 арасында. Қаңтар айында солтүстігінде орташа
температура -9-10, орталық бөлігінде -8 градус шамасында. Шілде
айының орташа температурасы 26-28 градус байқалады.
Кейбір жылдары температураның максимум көрсеткіші шілдеде плюс
47 грдус, минимум көрсеткіші минус 38 градусқа дейін барады. Ерте
күз және көктемде аязды күндері өсімдіктердің өсуіне кедергі
келтіреді. Мысалы, 1965 жылы наурыз айында эфемер өсімдіктердің
қырылып кетуіне әкеп соғады.
Қарақалпақстан үстіртінің жалпы жауын-шашын мөлшері жылына 90
мм-ден 120 мм-ге дейін жетеді. Жауын-шашын солтүстік бөлігіне көп
түседі, ал оңтүстігінде солтүстікке қарағанда аз жауады.
Үстірттің Орта Азиядағы басқа шөлдерден айырмашылығы бұл жердің
көп бөлігі жылдың жылы маусымына тура келеді.
Қарақалпақстан үстіртіне жылы маусымда солтүстік ауданына 80
мм, ал оңтүстігінде 60-80 мм жауын түседі. Үстірт тегістігінің
үлкен бөлігін құрғақшылық кездері тіршілігі жоқ аймақ болып
көрінеді. Биюргеннің әлсіз өсіп-өнуіне байланысты қара дақ болады.
Әдетте жыл жақсы болғанда Үстірттің күз мезгілі әсем көрініске ие.
Үстірттің сонымен қатар жауын-шашын температурасы бойынша бір
тегіс түспесе көктемде және жазда жауын-шашын көп түседі. Орта
Азияның басқа шөлдеріне қарағанда Үстіртті қар қабаты қалың болып
келеді. Жер беті тегіс болуына байланысты қар жел әрекетінен
қозғалысқа ұшырап тұрады.
Үстірттің ауа жылдамдығы 5-6 мсек. Жалпы жел шығысынан және
солтүстік-шығысына қарай қозғалады.
В) Топырағы
Орта Азия шөлдерінің арасында Үстірттің топырағы ауыр және сұр
топырақ болып келуімен ерекшеленеді. Мұндай топырақтар жауын-шашын
кезінде жақсы ылғалды жұтады. Бірақ көбіне құрғақ болып келген
жылдары, қысқа ылғал топырақтың астыңғы қабатына дейін жетіп бара
алмайды. Үстірт топырағының ерекше қасиетінің бірі оның құрамында
карбонаттың молдығы. С. А. Шувошовтың (1949) көрсеткіші бойынша
карбонат мөлшері топырақтың көлденең кесіндісінен 2,3 пайызға
жеткен. Ол топырақ қабатында емес, оның жоғары қабаттарында көптеп
шоғырланған.
Үстірт топырағы гипске өте бай. Гипс қабаты 40-60 см
тереңдікте орналасқан. Кейбір жерлерде 5-10 см тереңдікте, извест
қабатына дейін жетеді. Извест қабаты 90-130 см тереңдікте
орналасқан.
Орта Азияның шөлдерінде гипсті топырақты жерлерде өсімдік түрі
аз мөлшерде кездеседі, оны Е. П. Коровин (1969) Гипсті жарты
тамырлы өсімдіктер түріне кіргізген.
1бет жок
Үстірт топырағы тез еритін, тұз мөлшері С. А. Шуваловтың есебі
бойынша 5,1 пайызға жетеді.
Үстірт топырақ қабатының ерекше қасиеті, сор топырақ болып
табылады. Эфемерлер мен эфемеройдтардың дамуы және таралуы үшін
микрорельефтің әсері үлкен.
Үстірттің Қарақалпақстан бөлігінде тақырлы жерлер мен
биюргендердің 5 % орналасқан, әдетте бұл жерлер жер бетінің
жарылуымен. Ерекшеленеді. Жарылуының нәтижесінде топырақтың терең
ылғалдануына алып келеді.
Үстірт микрорельефінің пайда болуында жануарлардың үлесі
үлкен. Жерді қазатын жануарлардың топырақ құрамының, микрорельефінің
құрылымына өсімдік ұрықтарының таралуына көптеген әсері бар.
Г) Сулары.
Үстіртті сумен қамтамасыз етцдің негізгі көзі грунт және жер
асты сулары болып табылады. Олар көп немесе аз мөлшкерде
минералданған. Бірақ кейбір кездері суару және шаруашылық үшін
жарамды болып табылады. Грунт сулары онша тереңде емес. Тегістікте
құдықтар біртегіс орналаспаған. Көптеген құдықтар керуен жрлында
қоңырат, самқұдығы, Шуманайауданы, әмбінің кейі бір бөлігінде және
де басқа да жерлерде орналасқан.
Құдықтың арасы 30-35 км, тек қана оңтүстігінде 100 км қашық
аралықта орналасқан. САГУ экспедициясы 1944-1945 жылдары
Қарақалпақстан Үстірті шекарасында 300 құдық тізімге алынған.
Тегістіңтің солтүстік-батыс бөлігінде жаңадан 50 шахталық құдықты
жайлау миллиоративтік тресті құрды. Бұлардан бөлек кейінгі жылдары
скважиналар жанынан сулары ашылды. Келешекте оларды оазис
учаскаларына диханшылықта суару жұмсытарын іске қосу мақсатында
белгілеген.
Ішуге жарамды сумен қамтамасыз етідің тағы бір түрі бұл
атыраулық судың топталуы. Бұл атыраулық судың есебінен қысқа
мерзімде Хаки суы қалыптасты. Бұл су тақырлы жерлерде пайда
болады. Мұндай жерлер тығыз және су сіңбейтін аймақтарында ішуге
жарамды сулар Шілде айларында болады. Кейбір жылдары жауын-шашын
негізінде хақтрға су толады және атыраулық сулардың есебінен терең
емес құдықтарға да су толады. Су жинаудың жалпы ауданы 300 км²-қа
тең. Мұндай су жүз мың адамды жыл сайын қамтамасыз ете алады.
2-баб.регионды зертеудің қысқаша геологик-геоморфологик очеркі.
ХХ ғасырдың бірінші жартысынан осы аймақты зерттеу басталған.Бұл
зерттеулер маршрутты ,табиғи-географик маңызы бар және территорияның
геологиялық құрылымы туралы болмақ.
Бұларға Э.А. Эварсман (1825-1829) ,К.П.Келмерсен(1945) , И.Г. Борщов(1861-
1865),Н.А. Северцов(1860-1873) , Л.Н.Мещер
(1882),А.П.Карпинский(1883,1920),И. В. Мушкетов (1886), И.И.Андрусов
(1888), Э.Зюсс(1888,1901), Л.С. Берг (1908),М.В.Баярунас(1910-1912)
және басқалардың ғылыми жұмыстары жеткілікті.
Үстіртте 1924 жылдан бастап И.П.Герасимов,
С.А.Ковалев(1929),А.В.Данов(1927), В.А.Фодорович(1929) басшылығында бір
қанша экспедициялар ұйымдастырылды.
Оңтүстік Үстіртте 1929 жылдан бастап И.П.Луппов өз зерттеулерін
бастаған.
Үстірттің геологиялық зерттелуіне О.С.Вяловтың(1925-1938) жұмыстары
үлкен үлес қосты.
Ол Үстірттің барлық геологиялық стратографик, тектоник,гидрогеологиялық
және геоморфологик және оны қоршап тұрған чинктерді үйрені және
Үстірттің 1:2000000 масштабтағы геологиялық картасын жасады.
Үстірттің Амудариядан төменгі жағы мен шекараланатын бөлігінде 1932
жылы А.И.Смолько жұмыс жүргізді.Ол 1:1000000 масштабты геологиялық
картасын құрастырды. Ол алғашқы болып Үстіртте мұнай мен газ болуы
керектігі туралы айтты.
Оңтүстік Орал Жағасының геологиялық зерттелуі 1932 жылы ұйымдастырылған
кешенді экспедицияға Қарақалпақстан үлкен үлес қосты. Н.В.Ломакин,
А.Ф.Соседко,И.П.Герасимов,А.С.Запор ожецев,Н.П.Петров жұмыстарында
стратиграфик,тектоник,гидрогеология лық,геоморфологик және пайдалы
қазбалар туралы толық мәліметтер берілген.
Кейінгі кезде В.И.Солун (19410) Үстірт чинктеріндегі бор дәуіріндегі
жыныстарға жоғарғы бор,палеогенді,неогенді қатпарлықтардың орталық жазық
бөлігінде барлығы анықталған.Ол литологик,стратиграфик,жоғары бол,
палеогендік, неогендік қатпарлықтардың Айбуийрде, Барсакелместе ,
Шахпахтада, Қарауимбетте, Ақйул тұмсығындағы зерттеулер туралы жазған.
Ұлы Отан соғысы жылдарында В.А.Бахрамаеев, Н.П.Луппова ,А.Л.Яншин
басшылығында Арал бойы мен Үстіртте геологик зерттеу жұмыстары алып
барылды.
1948 жылдан бастап Үстірт территориясы және оған жақын орналасқан
райондарында кең көлемді геологиялық сүретке түсіру ,бұрғылау жұмыстары
жүргізілді.
Палеогендік бөлік бойынша Н.Е.Минаков(1952,1954,1956) үлкен үлес қосты.
Ол палеоген қатпарлықтарында планктонды фораминифердің әр түрлерін
зерттеді.Бұл төменгі палеогенді қатпарлық арасыдан орта және жоғары
эоценнды ажыратып алуға жағдай жасайды.
Алдағы 1953-1955 жылдары АЛЯншин (1953),ГАйзенштахдттың (1954)
РИВияловтың (1954) ,ВГРихтер және ЕГМаевтің (1955) ,ВИСамодуровтің
(1955),ВЕХайнның (1955),ВИПетрушевскийның (1955) және басқаларының өте
көп жиналған жұмыстары болды.Бұл жұмыстардың ішінде негізінен
ВЛЯншинның және ЕАПетрушевскийдің жұмыстары өте жақсылығымен көзге
түседі.
Осыдан мемлекеттің геологиялық картасын тзу жұмыстары қолға алына
бастады.Бұл жұмыыста ВАГТ басшылық жасады.1956 жылдан бастап СГКП
қосылды.Осыдан соң 1957 жылдан бастап бұл жұмысқа Өзбекстанның бас
геологиясының іздеу бөлімі жұмылдырылды.Геологиялық сүрет түсіру
жұмыстары конструкторлық бұрғылау мен кен көлемді алып барылды.Бұл
жұмыстың соңында тектоник жәнее стратигарфик қатпарлықтардың анық
көрсеткіші алынды.
Тошыс кортировалары джәне профиллі скважина жәрдемі нәтижесінде
үштік қатпарлықтары және жоғары горизонттық бор жүйелері толық
зерттелді.
1956 жылдан ВНИГНИ жоғарыда көрсетілген территорияда мұнай-газдың
барлығы,перспективасына баға берді және 1956-1965 жылдарда
геологиялық іздеу ғылыми зерттеу жұмыстарына бас жоспар түзілді.
Сейсмикалық бұрғылау жұмыстары нәтижесінде зерттелген территорияның
терең құрылымы белгіленді және қатар жергілікті көтерулер анықталды.
1958 жылдан бастап зерттелген территорияның мұнай-газының болашағы
және геологик құрылымын зерттеуге ВНИГНИ ,ВНИГРИ,ИГИРНИГИ, МИНХ,ГП,ИГ
және РТН кірісті.
Зерттеулер барысында
А.М.Акрамходжаев,А.А.Бакиров,А.Г.Ба баев,А.А.Борисов,И.И.Быков,
Ю.М.Васильев,А.А.Валиев,В.Г.Гаврило в,И.Г.Гранберг,Р.Г.Гарецкий,Ю.Н.
Годин,Г.К.Дикенштейн,Е.А.Жуков,Е.М. Казаков,В.Г.Коц,Н.С.Мельничук,В.ИПо пов,
Н.И.Приднев,К.А.Набиев,Б.Б.Таль
-Бирекши,Л.П.Полканова,В.П.Полякова ,ИС.Родилский,И.В.Скворцов,Ю.А.Федо тов,М.
М.Чарфгин, И.Н.Щебуева,А.Е.Шлезингер,В.И.Шрайб ман,В.М.Кочетнова,Ж.А.Грузкин
,Ж.Сомонов,Ж.Юлдашев,С.С.Щульц және басқалардың есептері мен
жұмыстары жарияланды.
Жоғарыдағы зерттеулер негізінен Үстірттің ,Оңтүстік Ембінің ,маңыстаудың
және басқа аудандардың фундамантті құрылысын терең үйрену бойынша
жұмысты 1956-19600 жылдарда Р.Г.Гарецкий және В.И.Шрайбман жасады.
Олар сейсмикалық ,гравникалық және аэромагниттық зерттеу сүреттерін
негізізге алып,гравитацион даланы аудандастыру картасын жинау
негізінде ,тектоникалық аудандастыру схемасын,палеозойды фундамент
картасын және басқада жұмыстарды істеп шықты.
1962 жылы ИГИРНИГИ Өзбекстан Ғылымдар Академиясы қызметкерлері
А.М.Акрамходжаев,Ю.А.Федотов,Ю.Н.Ми кинова,Я.С.Ибрагимов,Е.А.Жукова және
басқалардың қарақалпақстан геологиясы және мұнай газына байланысты
сұрақтар деген атпен кітап шығарды.
Бұл жұмыс бүл регион бойынша геологиялық зерттеулердің бірінші бөлімі
аяқталды.
Онда жыныстық стратиграфиялык,тектоникалық, палеозойлық, меза-
кайнозойлық, литологик, петрографик құрамы ,пермотриассик және
мезазойлық қатпарлықтардың коллекторлық қасиеті туралы айтылған.
АААкрамходжаевтың басшылығында авторлар бұл істің кейбір бабында
мұнай-газ бойынша регион болашағы бақылау схемасыны берген.
Соло схемаға негізделініп зерттелген территория және оған жақын
райондар болашағы бар бөлімдерге ажыратылып көрсетілген.
1960 жылы Үстіртте бірінші рет параметрик скважина бұрғылауы
басталды.Бірінші рет Ақ Тұмсық ірі көтерілу болған зонасына
қаратылды,бірақ бұл жерде мұнай-газ қазылма байлықтарының белгілері жоқ
болып шықты.
Келесі кезде қазылма байлықа болашағы бар зоналарға қаратылды.
Іздеу жұмыстары Барсакелместің шығыс және солтүстік
бөлімдерінде(Аланбек,Ақшолақ,Каскад ин,Қуаныш,Қараой) және Ассекеауданда,
Шахпахтыда алып барылды.
Осының нәтижесінде Шахпахты жотасыдан газдың орны және Аламбек,Қуашыш
жоталарында да газ барлығы анықталды.
1967 жылы А.М.Акрамходжаев,Х.Х.Авазходжаев,А. А.Валиев,С.С.Айходжаев,
Х.Х.Иноғомов,К.Ажуков,К.А.Алимов,Х. С.Хочиев,Ж.Ю.Юлдашевтардың Үстірт
мезазойлық қатпарлықтарында жоталар тектоник,фациал-
литологик,геохимик,химия-бутумоноло гик мұнай-газ орны бұрғылауы,оның
геологик құрылымы негіздері атты екі томды еңбегінде бұл іздеулер
жұмыстарының бір қаншасы туралы мәлімет жиналып толық қамтылған.
Бұл монографияда Үстірттің мезо-кайназойлық қатпарлықтардың фациал-
палеографик характеристикасы және минерал құрамы
,петрографик,тектоник,стратиграфик бөліктері келтірілген.
Литологик және химик-бутиминологик зерттеулері анализдері негізінде
палеозойлық ,пермо-триастық ,мезазойлық қатпарлықтың сол регионның
мұнай және газға ие болған бағыт берілді.
Геологик-географик очеркті аяқтай келе осы зерттелер бойынша көптеген
сұрақтар туылуда.Бұл зерттеулерді бастапқы кезең деп қарастырған жөн.
Үстірттің геологиялық құрылымы.
Үстіртте мұнай және газды іздеу үшін бұрғылау жұмыстары нәтижесінде
,оның терең қатпарлығының құрылысы бойынша мәліметтер алынды.Сол
ауданды тексерудегі жиналған материалдарды оқып үйренгенде оның
үлкен герцинді прогибы бөлініп шығарылған және Орталық Үстірт
көтерілімдерінің топтарға бөлінуі көрсетілген.
Көтерілу шеттеріндегі пермге дейінгі известняк бөліктері
,сланец,құмтастар,эффузиялық және магмалық топталуы,скважиналар арқылы
ашылды.Бірақ олардың ж асы анықталмады.Қалыңдығы 350 м Үстірттің ең
маңызды геологиялық факторы перм және триастың бөлімдерге бөлінбеген
.Атап айтсақ бұл шөгінділер Шығыс Өзбектанда аз көрсетілген.Үстірттің
пермдік және триастық қатпарлары қызыл түрдегі континенттің пайда
болуы түрінде ,ағып өткен су ағымы дельталарында
жиналған,Полеокаспий теңізі бұғазына келіп түскені көрсетілген.
Көп жағдайларда пермо-триастық бөлімдер және оны қоршап тұрған юра
түзілім шөгінділері жатқызылып қалады.Сондықтан оны бірлемші тізімді
топқа жатқызу мүмкін.Құрылысы және орналасуы жағдайына қарап Үстірт
пермо-триастық жағдайлары ,теңіз организмдері көп кездесетін
Маңғыстаудың триастық және дамыған күл-қоқыс аудандарынан шұғыл
бөлініп тұрады.
Шығыс Барсекелместен Аламбек ,Ассаковдан бұрғылаушылар пермотриастық
қатпарларды тесіп өткен.
Олар құмтастар,олевралиттер қатпарлықтардың извест мен араласқан
түрінде келтірілген.Мұның конгломераты белгіленіп ,қалыңдығы 770 м-ден
аспайды.кескіннің төменгі бөлігі пермге,жоғары бөлігі болса триасқа
жетеді деп шартты түрде белгіленген.Көпшілік жағдайларда орташа
қалдықтарының қатпарлығының жайылмасы болғандығы себепті перм-
триастың бөлінбеген қатпарлықтар бөлімдерге бөлінеді.
Орталық Үстірт көтерілімі тобы зонасында перм-триастық қатпарлықтар
жоқ.Юралық ,бор палеогендік шөгінділер кейбір пунктерде ғана
кездеседі,олар кесінді де күшті ықшамдалып көрсетілген.ы
Мезазой қатпарлықтары үлкен көтерілімде шамамен неогеннең алдыңғы
уақыттары мүжілген.Бірақ консилиментациялық топтау әсерін жоққа
шығаруға болмайды.Сонымен қатар юра қатпарлығы өте төменде жатады.
Перм-триас қалыңдығының үстінде орналасқан юра қатпарлығының ең толық
кесілмесі Барсакелмес,Ассаковдан бұрғылау жұмыстарымен
анықталмаған.Мұнда юра тізбесі барлық бөліктері мен көрсетілген
.Сазды олеврит қатпары көбірек органикалық қалдықтары аз болған төменгі
және орта юра кесілмесі бір типтегі характерге ие.
Бұл белгі Үстірт юрасын ,Өзбекстанның басқа аудандарындағы юра
дәуірі қатпарлығынан ерекше болып тұрады.Үстірттің төменгі және орта
юрасы континенттік болып, аздау бөлігі теңіз қатпарлығы жатады.
Ярустық бөлімдерге бөлу --------кешенді және жоғары өлшемдегі
шарттылыққа негізделген.Жалпы қалыңдығы 220 м-ге дейін болған,олеврит саз
майда заттардан ,линзалы құмдар континентталдық қатпарлыққа
жатады.Орта юралық континентталдық және теңіздік шөгінділері кесілмесі
шағалдан,олевриттен ,конгломераттық линзалы,
аргилиттер құрамынан құралған.Өсімдік қалдықтары болған қатпардың
төменгі бөлігі --------------------------- ярустарды өз ішіне
алған.Жоғары теңіздік генезис ( қалыңдығы 230 м) Батыс ярусына
(Базармин,Саридирмин,Кафакмин тобы) өте ұқсайды.Орта юралық қатпарлықтар
палеозойлық фундамент,перм-триастық және төменгі юраға
трансгрессияланады.
Жоғары юралық теңіз қатпарлықтары Көкбахта Байтерек алмони,брахионит
,фороминифер қалдықтарынан бөлінген колловой ярусынан басталады.
Төменгі колловойлы қатпарлықтар саздың құм және олевролит қосындысы
түрінде көрінеді.Оның қалыңдығы 160 м-ден асады.ы
Пильца және кешенді спор бойынша колловой ярустың жоғары под ярусты
және оксфорлық ярус анықталады.130м-ге дейін қалыңдықта болған ярус
аллевролиттің аз көлемде известняк пен қоспасынан ,гипс және саздан
құмдардан тұрады.
Юралық теңіз қатпарлықтарының ең соңғы кесілмесі киммерийлік және
титандық ярустары ---------- және остракад қалдықтары және қалыңдығы 50
м известняк мен бірге келтірілген.
Осы кезге дейін Шахпахта және басқада топтардың жас көрсеткіші бойынша
анық бір пікір жоқ.
Палеонтологостратиграфия бойынша бор кезеңі қатпарлығының бір типтегі
кесіндісі бөлінеді.
Төменгі бор бір типті құрылымға ие.Онда барлық ярустар
көрінеді.Кейбір кездері эпегенетикалық жыныстар кейбір бөлімдері
көрінбейді.Төменгі борда лагуналық және теңіздік шөгінділер к өп
кездеседі,бірақ континентталдық аз таралған.
Бор қатпарлықтары өте тереңдікте орналасқан.Төменгі бор үшін көрінетін
жалғыз жол АПТС жасында болған жыныс жиналған.орталық Үстірт даласының
тақырында жоғары борлы жыныстар Қазақты,Шурджа,Ақбүйір,Ақсаймақ және
Арал теңізі бойы аймағында табылған.
Көпшілік зерттеушілер юра және бор шекарасын острахад фораминифер спор
және пиьцаның қалдықтары бойынша бөлініп шығатын барриастық
және воломиндық негізделіп берілген.Соңғы уақыттары Ақбүйір тобында
табылған алимонит жынысының негізінде юралы жастың келіп шығуы
бойынша жаңа пікір келіп шықты.
Берриас-Воломин шөгіндісі жоғарғы юраның известінде орналасқан.Олар
көгілдір саз ,алевролит кварц түрінде көрінеді.Қалыңдығы 65 м.
Территорияның көпшілік бөлігінде Волонжин ярусымен готеривтік және
боремнің готерив пен шекарасы шартты түрде болады.Шымбай тобына кіруі
,қызыл түсті және шие түсті аллеврилит түрінде келтірілген.
Топ жасы кешенге негізделіп көрсетілген және қалыңдығы 92 м
болады.Қалыңдығы 98 м-ге дейін болған Шымбай тобының жоғары топ бөлімшесі
барремдік ярусқа тиесілі.Құмтас аллевролит саз мергель және известтерден
тұрады.
Жоғары баррем қатпарлығ АПТС ярусы жыныстары мен қапталған фораминифер
және остроход спор және пильца қалдықтары бойынша негізделіп баррем
ярусы ,анте ярусы мен шекараланған АПТС қатпарлық бөлімшесі ярустарға
құмтастарға және үлкен түйіршікті алевролиттің саз бен қосымшасына
бөлінген.Орталық АПТС-тің қалыңдығы 127 м болған --------және орта бөлігі
құмтасты және саздың қоспасынан тегіс орналаспағанжоғарғы АПТС-тің
қалыңдығы 49 м болған жоғарғы бөлігі құмтастың алевролитті саз бен
қоспасынан тұрады.
Альп ярусы көгілдір саз,алевролит теңіз генезисінің қалыңдығы 650м-ге
дейін болған құмтастардан тұрады.Төменгі альп орта палеогеннен
бөлінбеген.Орта және жоғары альп шекарасы спор және пильца
кешендерінен тұрады.Бұл жыныстар Үстірттің оңтүстік жағында кездеседі.
Үстірттің жоғарғы бор дәуіріндегі теңіз қатпарлықтары аудандарында
жақсы ұсталып ұрады.Оның төменгі бөлігі жыныстардан,жоғарысы карбонатты
болып келеді.Биіктікте карбонат ярусы төменгі шекарасы конь және
сантон ярустары арасынан өтіп,бір жерлерінде конь ярусының ішінен
өтеді.
Палеонтологостратиграфик жоғары бордың типтік кесіндісін зерттеудің
есебі бойынша Үстірттің шығыс шеттерінде фораминифендері бойынша
теңіз ------------қалдықтары белгісі мен Орта Азияның басқа
аудандарынан айырмашылық етеді. Және даттық ярустан тұрады.Содан
көрініп тұрғандай биіктікте даттық ярус кейде жоғары бордың
кесілімінің сеномен дәуіріне дейін болған көрінісі мүлдем жоқ.
Жоғары бор қатпарлығының тар жолы шығыс чинкте топталған ,онда олар
жоғары бордың бөлінбеген индекс пен көрсетілген.
Ең ұзыны Шорқазахлы және Тонлемқұмда белгіленген .Мұнда сеномандық
тұрандық самтендік камнндікмаастрихтік және даттық ярустар
көрсетілген.Тұран құмдағында көзге онша көрінбеген антиклиналь ярусына аяқ
басады.Фораминер кешені бойынша ярустар арасындағы шекараның үлкен
бөлігі қазіргі уақытқа дейін шешімін таппаған.
Фораминифер кешені бойыгша Тұран ярусы төменгі және жоғары бөлігі
подярусқа бөлінген.Оның аймағында литологикстратиграфик айырмашылықтар
кездеседі.
Бұл глауконитті ярус фосфоритті ------------извест құмдақтарынан
тұрады.оның жасы фораминифер жасының қалдықтары бойынша анықталмаған.
Төменгі подярус қалыңдығы 6 м-ден 40 м-ге дейін,жоғарғысы 4-50 м.Камннды
ярус оңтүстік және солтүстік Үстірт синеклизасы бордың жоғары бүкіл
кесілмесінен бөлініп шығады.
Сондықтан ол подярустарға ажыратылған.Төменгі подярус извест қалыңдығы 40
м –ден 60 м-ге дейін,жоғары подярус ашық түсте,тығыз әр жере мергельге
жақын болған қалыңдығы 10 м-ден 90 м-ге дейін болған известняк
түрінде жиналған.
Маастрихты ярус Шымбай ауданында жақсы зерттелген және
фороминерқалдықтары бойынша екі подярусқа бөлінегн.Төменгі под ярус
Үстірт синеклизасының барлық жерлерінде қалыңдығы 10 нан100 м-ге дейін
болған карбонат қалыңдығы түрінде көрсетілген.Жоғары подярус ақ және
ақшыл көгілдір известняк түрінде төменгі бөлігінед гипсты
болып,жоғарғы бөлігі құм қоспасы түріндегі қалыңдығы 10-нан 60 м-ге
дейін баорады.
Даттық ярус Үстірт жазықтарында известняк және құмдақтардан тұрады.ол
маастрихтық жыныстың шайылып кетген жүзінде жетеді.Қатпарлықтың
қалыңдығы 8-40 м.
Палеогендік қатпарлық теңіз генезисінің карбонатты жынысының бір
түрдегі қатпарлығынад көрсетілген.Фаунистық характердегі даттық ярусқа
кірітіледі.Жақсы сақталған және орталық Үстірт және Шуржа-Сарықамыс
биіктігінің неогеннен алдыңғы шайылу кезінде пайда болған шеттерінде
жоқ.
Төменгі палеоцен қалыңдығы 5м болған құмды карбонат-сазды құрамына ие
жыныстар болып жетеді.Фароминифер кешенінен негізделген.
Жоғары палеоценде көрсетілген төменгі қатпарлығы мен байланысты болып
онымен ұқсас жынысқа ие.Оның қалыңдығы 8м.
Төменгі эоцендік қатпарлықтар негізінде палеоцендік кесілімдердің
жалғасы болып кейбір жерлерде ең бұрынғы жыныстарға трансгрессиясы
белгіленіп өтілген.Үстіртте олар ақшыл ,ақшыл-көгілдір известті
құмдақтар түйіршікті фосфорит түрінде болып келеді.Қалыңдығы 7 м-ден 70
м-ге дейін аралықта болады.
Төменгі эоцен шөгінділері бір түрдегі ақ мергельдің және орта эоцен
известі мен қапталған.Қалыңдығы 10м ден 40м-ге дейін барады.
Орта эоцен жасы фораминифер және молюскалар бойынша анықталған.
Жоғарғы эоцен қатпарлығының әдетте орта эоцен қатпарлығы жауып
жатады.Оның құрамында ашық сүр көгілдір ақ мергельдер көкшіл қызғылт
және кіші көк саз бар.Жалпы қалыңдығы 240 м-ге дейін барады.
Олигаценнің орта теңіз басы қатпарлығы бір түрде тарадлмаған.Ең толық
кесіндісі солтүстік Үстірт синеклизасы скважиналарында ашылған.Молюскалар
қалдығы және фораминифер кешені бойынша төменгі және орат
олигаценге ,көк аллевриттің сидарит конкрециясы мен араласқан жіңішке
қатпарлы сазды жатқызуға болады.Қалыңдығы 300 м –ге дейін.
Жоғары --- қатпарлықтың жалғастық кесіндісі көкшіл-көгілдір алеврилитті
саздың мергельді қатпарымен байланысты түрде көрсетілген.Оның қалыңдығы
20 м.Бұған себеп неогеннен алдыңғы шайылу поцесі деп түсіндіріледі.
Палеогенді қатпарлық шығыс чинктың бүкіл жерінде табылады.Қартада бұл
бөлінбеген палеоген индексінде көрсетілген.Мұнан басқа төменгі орта
эоценді және жоғары эоценді шөгінділер ------------,----------
сайларында жиналған.
Неогенді қатпарылықтар үшін сәйкес болған анық екі кешенді жасына
бөлінген миоценді және жоғары плиоценді төменгі және орта плиоцен
шөгінділері анықталмаған.
Үстіртте неоген қатпары кез келген жерде кездеседі.Олар палеоген және
бордың әр түрлі горизонттында трансгрессивті орналасқан.
Фороминифер бойынша бөлінген төменгі миоцен әр түрлі алевриті
карбонат сазынан тұрады.Қалыңдығы 20 м.үстірттегі орта миоцен де бүкіл
Каспий горизонтында белгілі аудан Қарақия және кКонь дәуірінен
тұрады.
Часрак горизонты бір ғана солтүстік Үстірт -------- қалдығы бойынша
анықталмаған тағы бір Барсакелмес және Ассаковдан да палеоген әр түрлі
горизонтта орналасұқан.Құрамы известті саз мергель гипс және
құмдақтардан тұрады.Қалыңдығы 50 м.
Қараған горизонтьы кең жайылма пайда болған.
Жайылп жатқан Чакрак қатпары үстінде қалыңдығы 30 м болған Қараган
горизонты орналасқан.Ол әр жерде мергелден саз және гипстен
тұрады.Жыныс түрі қоңыр және сүр қоңыр болып келеді.
Конь горизонтын Қараган жауып тұрады.Ол саз гипс мергель кейде
известняктан тұрады.Қалыфңдығы 70 м құайды.
Орта миоценді жыныстар шығыс чинк сайларында жиналған.Онда олар миоцен
және орта миоцен индексі мен көрсетілген.
Жоғары миоцен теңіз шөгінділері Конь ярусы жыныстарда болып және
трансгрессивті ең ескі биіктік зонасында жатыр.Оның қалыңдығы 70 м
болған Сармат ярусы төменгі бөлігі мергель саз,жұқа известняк және
гипстан құралады.Жоғары бөлігі известняк пен мергелдің қоспасынан және
карбонат сазынан тұрады.
Үстіртте изотик ярус анықталмаған.Понтиктік ярус және континентталдық
жоғары миоцен шөгінділері Үстіртте плицен қатпарлықтары деп
көрсетілген.Кейбір Понтиктік ------- известняк тар солтүстік Үстірт
шеттерінде табылған.
Жоғары плиоцен қатпарын негізгі көгілдір және сүр құм алевролит
және саз құрайды.Бұлар көбінесе гипсті известті болып келеді.
Төрттік қатпарлығыанан қалыңдығы 2 м-ге дейін болған,көгілідр-қоңыр
түрінде көрінетін аллювиал –делювиал жыныстар көптеп таралған.
Терең емес жерлерде кездеседі .Ол жұқа түйіршікті қалыңдығы 0,5 м-ден 2
м-ге дейін болады.
Химиялық төрттік шөгінділер Барсакелместің орталық бөлігінде
таралған.Тереңдіктер тұратын кейде гипс және полит қатпарлығы кездеседі.
Жасы тарапынан бұл қатпарлық жоғары төрттік және сол дәуірлік
қатпарға жатқызылған.
ГИДРОГИОЛОГИЯ
5-БАБ .Үстірт платосының өсімдік дүниесі.
Үстірт платосының өсімдік дүниесі И.И.Гринов
(1949),И.Ф.Момотов(1953-1973)Н.Н.Пе льт және В.Ф.Червинский
(1956),Х.Зарипов,К.Турсынов(1972-19 73)Б.Сарыбаев,П.Халмуратов,Ш.Сапаро в
(1977-1986) және басқалар тарапынан зерттелген.
Соңғы жылдарда экологик жағдайдың жылдам өзгеруі және антропогендік
,техногендік әсерлердің күшеюі өсімдік дүниесіде біраз өзгеріске
алып келді.Экологик жағдайдың әсері оңтүстік және теңіз бойы
райондарында күшті әсерін өткізді.Үстірт платосының өсімдік дүниесінің
қазіргі жағдайыны зерттеу керектігі келіп шықты.
Үстірт округінің Қарақалпақсианға тиісті бөлігінде қазіргі уақытта 326
түр жоғары дережелі өсімдік тізімге алынып 192 класқа,42 түрге
ажыратылған.Үстірт жазықтығы табиғи өсімдіктері негізінен
бүйірген,жұсан, баялыш және сексеуілдер құрайды.
Бүйіргендер класы – Үстірт платосының ең негізгі өсімдіктерінің бірі
болып саналады.,платоның барлық жер көлемінің 65-70 % ны
құрайды.Негізгі өсімдігі бүйірген есептелінеді.Бүйірген күшті
сорланған топырақтардан бастап,сор емес топырақтарда ,механикалық құрамы
бойынша жеңіл топырақтардан бастап ауыр сазды топырақтарда да
кездеседі.Бүйірген өсімдігі жанында өсетін өсімдіктер
қырықбоғын,рогач,жұсан және басқалар кездеседі.
Үстірт платосының Қарақалпақстанға тиісті бөлігінде бүйіргендің
экологик формасы кездеседі.
1.Қысқа бойлы бүйіргендер(5-18см) көпшілік кезде жайылып өседі.Флоралық
құрамы 3-9 түрлі өсімдіктерден құралған.Бүйірген бойы төмен
,экологик формасы негізінен оңтүстік және орталық Үстіртте көп
тарқалған.
2.Бойы бір қанша биік (22-60см) ,бүйіргендің түсі жасыл,негізінен
солтүстік және орталық Үстіртте тарқалған.Ауыр сазды және орташа
сорланған топырақтарда өседі.Бүйірген көп жылдық ,жартылай бұталы
өсімдік , биіктігі 50-60 см,жуандығы 1-3 мм.
Үстірт жағдайында бүйірген өсімдігі сәуір айының орталарында өсіп
шығады.Мамыр айында гүлдейді ,қазан айында дәніні береді.Қараша айында
піседі.Жылына 51-430 дана дән болады.
Шөл өсімдіктерінің динамикалық қасиеттері
Коровин(1969),Гранитов(1964),Родин( 1961),Нечаева ,Ақжигитова,Сарыбаев
(1986),Мирочнишенко(1986) тарапынан жақсы зерттелді.Сол уақытқа дейін
Үстірт платосының өсімдіктерінің динамикасын соның ішінде бүйіргенді
бірлеспелердің динамикалық қасиеттері толық зерттелмеген.
Бүйіргенділердің динамикасын екі районға бөліп үйреніледі.Оңтүстік және
солтүстиік Үстірт,70%
Бүйірген өсімдігі құрайды,одан кейін жусан,үшінші орынды баялыш
құрайды.
Теңіз бойы районында бүйіргенділердің жыл ішінде маусымдық өзгерістері
сезіледі.
Ерте көктемде эфемерлер көгеріп шығып жасыл аудандарды құрайды ,
бүйірген өсімдігінде еш қандай өзгеріс болмайды.Көктем айының орталарына
қарай көпшілік өсімдіктерде жасыл майда чақалар , жапырақатар өсіп
шығады.Бүйіргенділер бір қанша жасыл түсге кіреді.Жаз айының орталарына
келіп көп жылдық өсімдіктер жасыл түске кіріп эфемерлердің ұрығы
пісіп жетіледі және кейбіреулері құрғап қалады.Кзде барлық
өсімдіктер өзінің вегатациялық дәуіріні тоқтатады.Күз айының аяғында
барлық өсімдіктердің жапырақтары құрғап қалады.Барлық өсімдіктер ақшыл-
қлңғыр түске кіреді.
Оңтүстік Үстірт районы бүйіргендері флорасының құрамы жыл бойғы
климатқа байланысты болып келеді.Жауын-шашын көлемі қыс-көктем
айларында көп болса,өсімдік түрлеріде көп болады.Үстірт жағдайында
құрғақшылық жылдары эфемер өсімдіктердің көпшілік түрлерпі жер бетіне
шықпай қалады.Соның үшін бұл уақыттары флораның құрамы өте кем
болады.Жаз айының орталарына келіп эфемерлер толық құрғап қалып
бүйіргенді флоралық құрамы кескін кемейіп кетеді.Флораның құрамының ең
кем өсімдікң саны күз және қыс айларында тіркелген.
Оңтүстік Үстірт районы бүйіргендіктері жыл бойы өзгерісі климаттың
өзгеруіне,маусымдық өзгеріске байланыстылығы анықталған.Көктем айларыда
флоралық құрамының көпшілік бөлігіні эфемер өсімдіктер құрайды.
Оңтүстік Үстірт бүйіргенді динамикалық өзгеруіне тікелей климат себепші
болып келеді.Солтүстік Үстірт районы бүйіргенді өсетін жер беті бір
қанша тегіс болып ,әр жерде түрлі қазаншұңқырлар болады.Топырағы орташа
сазды болып,сорлық дәрежесі әр түрлі ,кейбір жерлердің топырағы күшті
сорланған,басқа бір жерлер сорлануы аз болған.
Бүйіргендің флоралық құрамы көктем айында 6-18,жазда 5-20,күзде 3-6
түр жоғары дәрежелі өсімдіктерден құралған.Өсімдіктердің жер бетін
қамтуы 25-65 %
Негізгі өсімдігі бүйірген және қосымша қырқбоғын ,жұсан,түйесіңгір
және тағы басқа өсімдіктер қосылып кеткен.Жыл бойғы өнімі орташа 0,3-
2,3 цга.
Бүйірген өсімдіктері наурыз айының аяғында вегатациялық дамуы басталып
,сәуір айының аяғында жасыл түске кіреді.
Наурыз айында эфемер және эфемероид өсімдіктер жақсы өсіп дамыиды
және гүлдейді.Кейбір жерлерде жасыл ,сары көк түсті құрайды.Күннің
ыстығының көтерілуімен топырақтағы ылғал бірқанша кемейеді эфемер
өсімдіктер өзінің өсіп дамуын тоқтатады және жаз айларының
орталарында құрғап ұшып кетеді.Солтүстік Үстірт бүйіргендік флоралық
құрамы өте жоғары емес ,көктем айларында 6-16 түрі,соң 2 кустарник,3-4
бір жылдық шөптер,5-9 эфемер өсімдіктер.ең жоғары түр саны ылғал көп
болған көктем айларында ,ең кем түр саны күз және қыс айында
есепке алынады.
Бүйіргендердің динамикалық дамуы өсімдіктердің шұңыл өзгерісі және
бір түрдің орнына екінші бір түр өсімдіктердің пайда болуы
кездеспейді.
Үстірт платосының жұсанды бірлеспелер кең тарқалған,бүйіргенден кейін
екінші орында тұрады.Күшті сорланған төменгі жерлерден басқа жерлерге
жұсан өсімдігі тарқалған болып ,Үстірт табиғи жайлауларының негізгі
шөпті өсімдігі болып саналады.
Жұсандар тобының кең тарқалған түрі Ақ жұсан есептелінеді.Үстірт
платосының жағдайына жұсан сұр қоңғыр гипсты орташа және аз
көлемде сорланған ауыр сазды және жеңіл сазды топырақта өседі.
Үстіртттің оңтүстік және солтүстік райондары таза жүсанды
жайлаулардан бір неше гектарларға жетеді.Ақ жұсан көп жылдық жартылай
бұталы болып ,биіктігі 30-80 см . Көктем және күз айларында көп
жылдық пахалыдан бір жылдық жасыл чақалар шығады.Күз айында шыққан
қысқа жасыл чақа көктем келуі мен өсіп дамиды.Жұсан өсімдігі
вегаттатив және генетатип чақалари болады.Бір жылдық чақаларнинг
биіктігі 20-65 см ге дейін жетеді.
Үстірт платосы жағдайында жұсан өсімдігі бочлич ,сексеуіл ,бүйірген
,партак және басқа эфемер өсімдіктері мен бірлесе өседі.Жұсан
өсімдігінің Үстірт жағдайында қыркүйек айында гүлдеп ,қараша айында
піседі.Жұсандар тобында әр бір 100 м2 жерде орташа 65-112 дана жұсан
есепке алынған.
Флоралық құрамы 29-43 түр жоғары жәрежелі өсімдіктерден
тұрады,құрғақшылық жылдары 3 мәрет кемейіп кетеді.
Жұсан ерет көктемде өзінің вегетациялық фазасын бастайды.Бір айдан
соң жер еті жасыл түске кіреді.Көп жылдық өсімдіктердің пақолидан
жасыл чақалар пайда болады.,бір жылдық өсімдіктер көптеп өсіп
шығады.Мамыр айында жұсанды тобтың құрамы әр түрлі сарғыш ,қызғыш
түсті болады.Себебі бұл уақытта эфемердің барлығы гүлдейді.
Жаз айының орталарына келіп жұсандар тобы бір қанша қоңыр түске
өзгереді.Эфемер өсімдіктері құрғайды.,кейбір бұталы өсімдіктердің
төменге жапырақтары қрғап төгіледі.Бұл уаықтта жұсан өсімдігі тоқ жасыл
түске кіреді.
Жұсанды тобтың флоралық жағынан динамикалық өзгерісі жыл бойы жауын-
шашын және маусымға байланысты ылғалдылық жоғары жылдарда флоралық
құрамы көктем айларындда 38 түрден болса,құрғақшылық жылдары 7-8
түрден аспайды.
Тобтың құрамында өсімдік түр мсанынң ең көп кездесетіні көктем айына
,ең кемі күз және қыс айына тура келеді.Соңғы жылдары Арал теңізінің
құрғап қалған бөлігінен бір неше жылдар бойы келіп түскен тұзды
шаңдың әсерінен жұсанды тобтың топырағы жоғары 0-50 см қатпарында
еритін тұз көлемі бір қанша жоғарылағандығын көреміз.Яғни топырақтың
жоғарғы қабаты сорлануына алып келді.Нәтижесінде жұсанды тобтың
құрамыдан кейбір эфемер өсімдіктер түрінің жоқ болып кетуіне алып
келді.
Қәзіргі уақытта жұсанды қосылыстар құрамында өзгеріс бір өсімдік
орнына басқа бір өсімдік түрі көп болғандықтан оншалық
сезілмейді.Кейбір ассоцияларда өсімдіктердің сан жағынан кемеййіп
орнына галофит өсімдіктер көбейп бара жатқандығы
кездесуде.Жұсандардың барлығының өнімділігі өткен жылдардағы ғылыми
мәліметтер бойынша (Түрсінбаев 1973) салыстырғанда 0,3-1,2 цга
кемейгген.Соңғы жылдары антропогендік және экологиялық жағдайлардың
өзгеруі ауадан келіп түскен жауын-шашын көлемі азаюы жұсандардың
жақсы өсуіне кедергі болуда.
Үстірт платосының Қарақалпақстан бөлігінде боялич орталық және
солтүстік райондарда кең тарқалған.Негізінен
Қосбұлақ,Қуныш,Белеулі,Чурук массивтерін,де бір неше мың гектар жерді
қамтиды.Боялич формасы құрамында аз ауданды (5-15%) бүйірген және
жұсан (3-10%) құрайды.Осыдан басқа бір жылдық және көп жылдық от
-өсімдіктерде кездеседі.Үстірт платосының негізгі жайлау өсәімдіктері
бірі қара боялич.Өсімдіктердің орналасуы бойынша Үстірт платосы
үшінші орында тұрады.Барлық бояличтер тобының ауданы 2 миллион гектеар.
Боялич тобының топырағы қоңыр-сұр түсте , аз сорланған,орташа
сазды.Топырақ қалындығы 40-80 см.Боялич формациясы ,боялич ,бүйірген-
боялич ,жұсан әр түрлі от-өсімдіктер ассоциясыдан тұрады.Флораның
құрамы бойынша ең бай боялич тобы болып саналады.Құрамында ө өте көп
эфемерлер,эфемереоидтер кездеседі.Флораның құрамында бояличдан басқа
бүйірген жұсан партық түйесіңгір қарасәксеуіл кездеседі.Бір жылдық
шөптердің өнімділігі 0,2-2,3 цга.Барлық жер беті құрғақ бөлігінің
өнімділігі 5,8-26,5 цга.
Үстірт платосының жағдайында боялич өсімдігінің вегатациялық дәуірі
сәуір айының басынан қараша айыынң аяғына дейін жалғасады.Мамыр айында
бір жылдық шөптер толық өсіп шығады. Және олар жасыл жапырақтар мен
қоршалған болады.Бұл кезеңде бояличтер тобының сары түсте,көк түсте
,қоңыр түсте тюльпан өсімдіктерінің гүлдеп тұрғанын көруімізге болады.
Жаз айының басталуы мен көпшілік эфемер өсімдіктер өзінің вегетациялық
кезеңін таңдайды.Бочличтер тобының арасында қоңыр түсті түрлері жасыл-
қоңыр түске айналады.Күз айының басталуынан көпшілік өсімдіктер
жапырақтары төкіліп қоңыр түске кіреді.Бірақ жұсан мен бояличтің
жоғарғы бөлігі жасыл түсте болады.Күз айының соңында бүтіндей қоңыр
түске кіреді.
Үстірт платосыының Қарақалпақстанға тиесілі бөлігінде бояличтер тобы
флоралық құрамы динамикалық өзгерістер метеорологик жағдайына байланысты
болады.
Көктем айларында флораның құрамы 49 түрлі жоғары өсімдік есепке
алынды.Орташа ылғалдылық жылдары 23,құрғақшылық жылдары 10.Жаз айларында
флораның құрамы көктем айларымен салыстырғанда көптеген өзгерістерге
ие.Флораның құрамы өсімдіктердің ең аз саны күз және қыс айларында
,ылғал жоғары болған жылдары 23 түр,құрғақшылық жылдары 10 түр
болады.100м2 орташа 67-193 дана боялич өсімдігі есепке алынып ,оның
70-75% өте жақсы өсіп дамыған жағдайы,10-20%өсімдік дамуы орташа
,2,3%өсімдіктердің дамуы төмен деңгейде ,4-5%толық құрғаған.Соңғы
жылдары Арал теңізінің деңгейінің төмендеуі әр ттүрлі шаң тұздарды
келіп түсуі нәтижесінде табиғи боялич бұзылуына алып келуде.
К.Турсинбаев (1978),Б.Сарыбаев(1983) мәліметі бойынша біздің мәліметтерді
салыстыра отырып зерттедік.Алдыңғы мәліметтерде салысстыруымыз мбойынша
біз жақтан боялич формациясының құрамы төменгідей түр өсімдіктер
бірінші мәрте есепкеалынды ,климокоптера,қара сора,галофит өсімдіктері
құрамы енгізілді.Бұл топырақтың жоғары қабатының аз көлемді болса да
сорланғанын көрсетеді.Боялич өсімдігі табығы жайлаулар мал азығын
болашаққа сақтап калу үшін әр түрлі шаралар қолдануымыз және қолдан
жаңа жайлаулар жасауымыз керек.
Үстірт платосының Қарақалпақстан бөлігі сексеуілдер тобы шектелген
көлемде тарқалған.Сексеуіл жер бетінің төменгі бөлігінде орналасқан
болып ,Барсакелмес,Қуаныш,Қосқұдық ,Чурук массивтерінде тоғайларда пайда
болады.Топырағы сұр-қоңыр түсті ,сорланған.Топырақ құрамында тұз
мөлшері жоғары 0-50 см қабаты бір қанша сорланған болып мөлшері 0,48-
3,15 құрайды.Оңтүстік Үстіртте сексеуілдер Барсакелмес,Ассаковтан
батықтарда және Довутата массивтерінде кездеседі.Бұл райондарда
сексеуіл жұсан мен бірге өседі.
Өсімдік биіктігі 1,5 м ,кейбір жағдайда 2,5 м ге дейін жетеді.Орташа
әр бір гектар жерде 15-25 мың түп сексеуіл өмседі.Сексеуіл
формациясы сексеуіл ,бүйірген-сексеуіл ,сексеуіл-жұзғын-жұсан
ассосацияларынан турады.
Флоарның құрамы 28-36 түр өсімдіктерден құралған. Жасау формасы
бойынша 2-5%,5-11 бұта және де жартылай бұта ,45-60%көп жылдық шөп
өсімдіктері 5-16% бір жылдық шөп өсімдіктері.Жер бетін 55-
85%құрайды.Негізінен боялич ,жұсан және басқалар.Сексеуіл кешені үште
қабаттан тұрады,ең жоғары қабаты сексеуіл екінші қабаты куврюк ,үшінші
қабаты пион өсімдіктері есептелінеді.Өнімділігі орташа 17,5-25,9
цга.Жылдың барлық уақытында малдар үшін жайлау ретінде
пайдаланылады.Орталық Үстірт қара сексеуілдер Қуашыш,Қосбұлақ
массивтерінде кездеседі.Флораның құрамы 61 түрлі ассосациялардан
бүйіргенді-жұсанды-сексеуіллі жұсанды-кейреуиклі жұсанды өсімдіктерден
құралған.
Тобтың жылдық өнімділігі көктем айларында 2,4-2,6 ,жазда 4,1-5 ,күзде
3,4-4,4 цга жетеді.үБарлық жер үсті бөлігі орташа 32,8-45,7 %
Өсімдіктердің жер бетінің 65-85 % құрайды.Бірінші жоғары қабаты
сексеуіл ,орта қабатта терескен,төменгі қабатта бүйірген және шөп
өсімдіктері.
Сексеуіл биіктігі 120-140 см,терескен 38-70 см,шөп өсімдіктері 5-25 см.Қара
сексеуілдің көктемгі вегетациясы сәуір айынан басталады.Мамыр айының
басынан гүл төгеді.Қараша айында ұрық төгеді,қазан айында піседі.Үстірт
жағдайында қарасексеуілдердің өсіп дамуы келіп түсетін жаңбыр көлеміне
байланысты болмай әр уақытта өсе береді.Өнімділігі көктем айларында жер
үсті массивінде 33,1-40,7цга ,жаз айларында 41,0-47,1цга .Күз
айларында өнімділігі азаяды.
Сексеуіл тобы флоралық құрамы өзгерісі жыл бойы түсетін жауын-шашын
көлеміне байланысты .Ылғалды уақыттары 38-47 түрлі өсімдік
болса,құрғақшылық уақыттары 28-36 түр қалады.Жаз айларынан флоралық
құрамы азаяды.Бұл уақытта эфемерлер өздерінің вегетациялық уақытын
тоқтатады.Флоралық құрамында қара сексеуілден басқа бұта ,жарым бұта
және көп жылдық ,бір жылдық вегетация дәуірі күзге дейін баратын шөп
өсімдіктер құрайды.
Қара сексеуілдердің флоралық құрамының өнімділігі ең аз уақыт қыс және
күз айларында болады.
Үстір жағдайында қарасексеуіл тобының өсуіне жағдай жақсы.Бірақ отын
ретінде адамдардың пайдалануы дамуға кедергі жасауды.Нәтижесінде көлемі
қысқаруда. Қара сексеуілдерді сақтап қалу үшін мемлекет тарапынан бақылау
болуы керек және фитимелиоративтік жолмен қолдан егу керек.
6-баб.Пайдалы қазбалар.
Үйреніліп жатқан территорияда өнеркәсіпке маңызды тұз кен орындары
,антропоген қатпарлықтар мен байланысты болып ,мұнай-газдың анықталуы
юра қатпарлықтарымен байланысты деп есептелінеді.Антропоген гологен
формациасы,Ақчагиыдікіндей болып тереңдік типіне ие.Тұздың ең көп
ауданы Қараумбет және Барсакелмес көлдерінен табылған.
Бұл көрсетілген жерлерде ең ірі тұз кені болып Барсакелмес
белгіленген.Ол сол аттағы ойпатта орналасқан болып.Үстірттің оңтүстік-
шығыс бөлімінде және Арал теңізінен 40 км оңтүстік-батыста
орналасқан.Тұз кені шұңқырда орналасқан 60 м ға дейін сайлар мен
қоршалған.Аумағы 1000 км (солтүстіктен оңтүстікке ұзындығы 50 км, ені
35 км ).
Бұл сайдың ең ірі бөлігі шұңқырдың шығыс жағынында табылған.Тік
жағалау батыс бөлігінде аяқталады.Шұңқырдың солтүстік -батыс бөлігі
бұрышы тар шығанақ болып ,ол кейінінде көл түбі жүзінің Үстірт
жазықтығы жүзі мен қосылысы болған.
Тұз кеніні ұстап тұрған жыныстарға –Орта миоценніңКонь және Караган
горизонты жатады.Көлдің орталық бөлігі 30х40 км болған тұз қатпарлығын
құраған.Солтүстік-батыс шекарасына жақын жерде көл шөгінділері
арасынан Шайтонқала аралша көтеріледі(40м дейін),Абсолют биіктігі 71
және 101 м.
Барсакелмес көлі және Шайтонқала аралы түрлі зерттеушілер барған
Солун(1938),Г.В.Сабатовский және басқалар(1939),С.В.Викторов
(1946),Л.М.Гроховский және басқалар.
Мосгволнеруд трестиден (1956) Свещников және басқалар (1959),Кругинник
және басқалар (1959),және Химгеонеруд Өзбасгеология экспедиция
қызметкерлері (1961) болған.
Геология бойынша ең толық мәлімет және Барсакелмес тұзды көлінің
құрамы туралы Химгеонеруд Өз геология экспедициясы мәліметінде
келтірілген.Бұл экспедиция тұзды ерекше бұрғылау ісіні алып барған.Осы
тураклы тұз құрамы толық И.В.Рубанов(1973) жағынан толықтырылған.
Бұл жерде жаңа қатпарлықтардың тарқалуы төрт зонасы
шуролди,шурли,илли, тұзды қатпарлық.Соңғысы алдыңғы үш зона мен
қоршалған.
Тұз кенінің жағасында орналасқан он бір скважина мен,бір –бірінен
он км ұзақтықта Барсакелмес көлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті
Жаратылыстану факультеті.
География кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы : Үстірт тегістігінің табиғи ресурыстары
БЕКІТЕМІН Ғылыми
жетекшісі :
Кафедра меңгерушісі Ғ.ғ.к.,
А.Курбаниязов
Тех.Ғ.К. А.Мейірбеков
Хаттама № ______ Орындаған :
Искаков.Д____ ________2009 ж.
ЖГА-516 тобы , 050116
Түркістан – 2009 жыл
Жоспар.
Кіріспе.
І-тарау. Табиғи географиялық
А) релефі
Б) климаты
В) топырақтары
Г) сулары
ІІ-тарау. Аймақты зерттеудің геологиялық, геоморфологиялық қысқаша
очеркі.
2.1. Үстірттің геологиялық структурасы.
2.2Гидрологиясы:
2.3. Үстірттің өсімдік дүниесі.
2.4. Пайдалы қазбалары.
2.5Үстірт жайлаулары және бұл жайлауда өсетін өсімдіктердің химиялық
құрамы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе.
Соңғы уақытта Үстірт тегістігінде мұнай, газ, табиғи тұз, құрылыс
материалдары және басқа да жер асты байлықтары анықталған.
Бұл кенднерді атап айтсақ газ кендерінен Шахпахта, Қуаныш,
Аланбек.
Табиғи тұз кендерінен Барсакелмес және басқаларын мысал етуге
болады. Бұл табиғи байлықтарды мемлекетіміз пайдаланып, олар арқылы
жаңа өнеркәсіп тармақтары пайда болды. Бұған мысал ретінде
Үстірттегі Қоңырат Сода зауытын алуғ болады. Сол жұмысты бақылау
арқылы, Үстірт тегістігінң қазіргі кездегі структуралық тарихына,
геологиялық құрылымына анықтама беру мүмкін.
Бұл бақылауда аймақтың өте көп табиғи географиялық оқу тарихы
гидрогеологиялық және пайдалы қазбалар туралы мәләмет алуға болады.
Үстірттің географиялық тарихы ХХ-ғасырдың басында зерттеле
бастады.
І-тарау. Табиғи географиялық орны.
Үстірт – Орталық Қазақстан провинциясының оңтүстік-батысында
орналасқан. Аймақ құрылымында Үстірт платосы және Маңғышлақ түбегі
бар. Үстірт Маңғыстау түбегі мен Арал теңізі арасында орналасқан.
Ол биік плато. Орташа биіктігі 200 м, бірақ батысында 342м және
оңтүстік-батысында Қапланқыр 370 м нүктесі бар. Үстіртте бірнеше
олйпаттар кездеседі (Самқұм, Асакаовдан, Барсакелмес). Олардың орташа
биіктігі 30-50 м-ден аспайды. Үстірттің өзіне тән қасиеттерінің бірі
оның қоршаған ортасымен шектеседі.
Үстірт шөлде орналасқан. Оның беткі қабаты Неоген (Сармат
теңізі) әктас, мергелден құралған, бұл жыныстардың арасында тұз
қабаттары да ұшырайды. Үстірттің негізгі ежелгі қатпарлардан, яғни
мезозой және полеоген қатпарларынан түзілген. Сол себепті Үстірттің
негізі кимерий бұрмалануынан пайда болған деп пайымдайды. Кейінгі
уақытитары оның үсті Сармат теңізінің (миоцен дәуірінде) шөгінді
жыныстарынан қапталған.
Үстіртте ағын сулары жоқ. Грунт сулары өте тереңде (20-50 м)
орналасқан.
Үстірт қоңыржай белдеуде орналасқан. Шілде айында ауа райының
орташа температурасы 26-28 градус, ең ыстық температура 43 градусқа
дейін болады. Қаңтар айының орташа температурасы -8,-18 градусқа
дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның мөлшері 100-130 мм. Үстірт Шөл
зонасының солтүстігінде орналасқан. Бұл жерде сұр қоңыр топырақтары
тән. Топырақ қабаты қалың емес және шірінді мөлшері (0,5-0,8 %) өте
аз. Топырағында гипсті қабат қалың (0,5) болып келеді, топырақтың
беткі қабаты әктас, гипсті және тұздардың көптігі мен басқа
топырақтардан ажыратылыпр тұрды.
Бұл аймақта өсімдік аз және сирек кездеседі, ең көп таралған
өсімдік бұрғап бұтасы, сексеуіл сияқты өсімдіктер кездеседі.
Үстіртте сүтқоректілердің 36 түрі, құстардың 53 түрі,
жорғалаушылардың 20 түрі бар.
Үстірт орналасуына байланысты 3 бөлікке – солтүстік, орталық және
оңтүстік бөліктерге бөлінеді. Оның табиғи байлықтары мұнай, газ,
және тұздың үлкен бассейндері бар.
Үстіртті жергілікті халықтар қыр деп атайды. Үстірттің
Қарақалпақстанға кіретін бөлігінің шщеткі нүктесі 58 º 41' слотүстік
ендікте және 41º 30' солтүстік бойлықта орналасқан бөлігі жер жүзі
кең толқын тегістіктерден тұрады.
Үстірт неоген дәуірінде көтерілген биіктік болып есептелінеді.
Қарақалпақстан бөлігі кіретін Үстірттің ең биік нүктесі теңіз
деңгейінен 292 м биік (Қарабауыр биіктігі).
Үстірт тегісчтікткен тұрады, тек қана кейбір жерлерінде
биіктіктер және рельефтің әр түрлі формалары кездеседі. Бұл рельеф
формалары ағымсыз және терең. Барсакемес ойпатынан оңтүстікке қарай
Қарабауыр қырына дейін биіктеп кетеді және ендік бойында
орналасқан. Оңтүстікке қарай Үстірнт рельефі төқмен түседі. Оңтүстік-
шығысында Ассаков ойпаи\ты орналасқан, ол сарықамыс ойпатына жалғасып
кетеді. Бұл ойпатт мұхит деңгейінен 20-45 м төменде орналсқан.
Үстірттің өте үлкен ойпаты Барсакелмес ойпаты болып есептелінеді.
Оның ені 30 км-ге, ұзындығы 70 км-ге созылып жатыр. Ойпаттың терең
жері мұхит деңгейінен 65 м тереңіде орналасқан. Кейбір жерлерінің
биіктігі 20-25 м биіктікте кездеседі. Ойпаттың тегіс жерінде
Шайтанқала кіші аралы орналасқан. Барсакелмеғстің солтүстік жер
бедері биік төмен болып келеді.
Қарақалпақстан Үстірттің солтүстік-батыс бөлігінде Барскелмес пен
Шүрік сексеуілдерінен тұрады.
Солтүстік-шығысында Қаралымбет тұз көлі сонымен қатар Барсакелмес
және оңтүстік батысында Шурджа ауданында құмды жерлер кездеседі.
Үстірт жер бедерінің ерекшелігі, ол жерде әр түрлі тақыр жерлер
кездаседі. Олар 2 м – 10 км-ге дейін созылып жатыр. Тақыр
жерлердің бетіндегі топырақтар тығыз орналасқан, әдетте құрғақ
уақыттары жарылып кетеді. Бұл жерде өсімдік өспейді. Бұл жерде су
қоймаларының көпшілігі тұзды су болып есептелінеді және Үстірттің
геологиялық тарихы А.С. Берг (1908) А. Д. Архангельский (1815) Н. И
Андрусова (1918) Н. А. Благовидова (1925) И. П. Герасимов (1930) С.
Н. Кольов және басқа ғалымдардың еңбектерінде көрсетілген.
Үстірт ежелгі дәуір қатпарлықтарынан, әсіресе Ақ-тұмсық мүйісі
Тұран фаунасы табылған. Бұл кезеңдегі қапарлықтар мен фауна
өқалдықтары Шахпахта, Шурджа және үстірттің оңтүстік-батысында
табылған.
Үстіртті қалыптастырған үштік кезеңде ортша қалыңдығы 100 м
Сармат теңізінің су қайтуынан қалыптасқан. Үстірт көп дәуірлер
арасында оның тектоникасында өзгерістер кездеседі. Үстірттің
аумағында жел, хаст процесі және суффозияның әсерінен өзгерген.
Б) климаты
Үстірттің Қарақалпақстанға кіретін бөлігінің климатына О.М.
Житомир және М. Г. Сабиннің мағлұматтарында (1963) қарастырған.
Үстірттің бұл бөлімінде жиі-жиі тұман болып тұрады. Өсімдік
дүниесіне бай.
Үстірт климаты кескін континенталь. Үстірттің Қарақалпақстан
жағында 2 метеостанция Қосбұлақтың орталығында және Шүріктің
солтүстігінде орналасқан. Бұл метеостанциялардың көп жылдық
мағлұматтарын есептегенде атмосфераның орташа жылдық жылдық
температурасы 8-ден -12 арасында. Қаңтар айында солтүстігінде орташа
температура -9-10, орталық бөлігінде -8 градус шамасында. Шілде
айының орташа температурасы 26-28 градус байқалады.
Кейбір жылдары температураның максимум көрсеткіші шілдеде плюс
47 грдус, минимум көрсеткіші минус 38 градусқа дейін барады. Ерте
күз және көктемде аязды күндері өсімдіктердің өсуіне кедергі
келтіреді. Мысалы, 1965 жылы наурыз айында эфемер өсімдіктердің
қырылып кетуіне әкеп соғады.
Қарақалпақстан үстіртінің жалпы жауын-шашын мөлшері жылына 90
мм-ден 120 мм-ге дейін жетеді. Жауын-шашын солтүстік бөлігіне көп
түседі, ал оңтүстігінде солтүстікке қарағанда аз жауады.
Үстірттің Орта Азиядағы басқа шөлдерден айырмашылығы бұл жердің
көп бөлігі жылдың жылы маусымына тура келеді.
Қарақалпақстан үстіртіне жылы маусымда солтүстік ауданына 80
мм, ал оңтүстігінде 60-80 мм жауын түседі. Үстірт тегістігінің
үлкен бөлігін құрғақшылық кездері тіршілігі жоқ аймақ болып
көрінеді. Биюргеннің әлсіз өсіп-өнуіне байланысты қара дақ болады.
Әдетте жыл жақсы болғанда Үстірттің күз мезгілі әсем көрініске ие.
Үстірттің сонымен қатар жауын-шашын температурасы бойынша бір
тегіс түспесе көктемде және жазда жауын-шашын көп түседі. Орта
Азияның басқа шөлдеріне қарағанда Үстіртті қар қабаты қалың болып
келеді. Жер беті тегіс болуына байланысты қар жел әрекетінен
қозғалысқа ұшырап тұрады.
Үстірттің ауа жылдамдығы 5-6 мсек. Жалпы жел шығысынан және
солтүстік-шығысына қарай қозғалады.
В) Топырағы
Орта Азия шөлдерінің арасында Үстірттің топырағы ауыр және сұр
топырақ болып келуімен ерекшеленеді. Мұндай топырақтар жауын-шашын
кезінде жақсы ылғалды жұтады. Бірақ көбіне құрғақ болып келген
жылдары, қысқа ылғал топырақтың астыңғы қабатына дейін жетіп бара
алмайды. Үстірт топырағының ерекше қасиетінің бірі оның құрамында
карбонаттың молдығы. С. А. Шувошовтың (1949) көрсеткіші бойынша
карбонат мөлшері топырақтың көлденең кесіндісінен 2,3 пайызға
жеткен. Ол топырақ қабатында емес, оның жоғары қабаттарында көптеп
шоғырланған.
Үстірт топырағы гипске өте бай. Гипс қабаты 40-60 см
тереңдікте орналасқан. Кейбір жерлерде 5-10 см тереңдікте, извест
қабатына дейін жетеді. Извест қабаты 90-130 см тереңдікте
орналасқан.
Орта Азияның шөлдерінде гипсті топырақты жерлерде өсімдік түрі
аз мөлшерде кездеседі, оны Е. П. Коровин (1969) Гипсті жарты
тамырлы өсімдіктер түріне кіргізген.
1бет жок
Үстірт топырағы тез еритін, тұз мөлшері С. А. Шуваловтың есебі
бойынша 5,1 пайызға жетеді.
Үстірт топырақ қабатының ерекше қасиеті, сор топырақ болып
табылады. Эфемерлер мен эфемеройдтардың дамуы және таралуы үшін
микрорельефтің әсері үлкен.
Үстірттің Қарақалпақстан бөлігінде тақырлы жерлер мен
биюргендердің 5 % орналасқан, әдетте бұл жерлер жер бетінің
жарылуымен. Ерекшеленеді. Жарылуының нәтижесінде топырақтың терең
ылғалдануына алып келеді.
Үстірт микрорельефінің пайда болуында жануарлардың үлесі
үлкен. Жерді қазатын жануарлардың топырақ құрамының, микрорельефінің
құрылымына өсімдік ұрықтарының таралуына көптеген әсері бар.
Г) Сулары.
Үстіртті сумен қамтамасыз етцдің негізгі көзі грунт және жер
асты сулары болып табылады. Олар көп немесе аз мөлшкерде
минералданған. Бірақ кейбір кездері суару және шаруашылық үшін
жарамды болып табылады. Грунт сулары онша тереңде емес. Тегістікте
құдықтар біртегіс орналаспаған. Көптеген құдықтар керуен жрлында
қоңырат, самқұдығы, Шуманайауданы, әмбінің кейі бір бөлігінде және
де басқа да жерлерде орналасқан.
Құдықтың арасы 30-35 км, тек қана оңтүстігінде 100 км қашық
аралықта орналасқан. САГУ экспедициясы 1944-1945 жылдары
Қарақалпақстан Үстірті шекарасында 300 құдық тізімге алынған.
Тегістіңтің солтүстік-батыс бөлігінде жаңадан 50 шахталық құдықты
жайлау миллиоративтік тресті құрды. Бұлардан бөлек кейінгі жылдары
скважиналар жанынан сулары ашылды. Келешекте оларды оазис
учаскаларына диханшылықта суару жұмсытарын іске қосу мақсатында
белгілеген.
Ішуге жарамды сумен қамтамасыз етідің тағы бір түрі бұл
атыраулық судың топталуы. Бұл атыраулық судың есебінен қысқа
мерзімде Хаки суы қалыптасты. Бұл су тақырлы жерлерде пайда
болады. Мұндай жерлер тығыз және су сіңбейтін аймақтарында ішуге
жарамды сулар Шілде айларында болады. Кейбір жылдары жауын-шашын
негізінде хақтрға су толады және атыраулық сулардың есебінен терең
емес құдықтарға да су толады. Су жинаудың жалпы ауданы 300 км²-қа
тең. Мұндай су жүз мың адамды жыл сайын қамтамасыз ете алады.
2-баб.регионды зертеудің қысқаша геологик-геоморфологик очеркі.
ХХ ғасырдың бірінші жартысынан осы аймақты зерттеу басталған.Бұл
зерттеулер маршрутты ,табиғи-географик маңызы бар және территорияның
геологиялық құрылымы туралы болмақ.
Бұларға Э.А. Эварсман (1825-1829) ,К.П.Келмерсен(1945) , И.Г. Борщов(1861-
1865),Н.А. Северцов(1860-1873) , Л.Н.Мещер
(1882),А.П.Карпинский(1883,1920),И. В. Мушкетов (1886), И.И.Андрусов
(1888), Э.Зюсс(1888,1901), Л.С. Берг (1908),М.В.Баярунас(1910-1912)
және басқалардың ғылыми жұмыстары жеткілікті.
Үстіртте 1924 жылдан бастап И.П.Герасимов,
С.А.Ковалев(1929),А.В.Данов(1927), В.А.Фодорович(1929) басшылығында бір
қанша экспедициялар ұйымдастырылды.
Оңтүстік Үстіртте 1929 жылдан бастап И.П.Луппов өз зерттеулерін
бастаған.
Үстірттің геологиялық зерттелуіне О.С.Вяловтың(1925-1938) жұмыстары
үлкен үлес қосты.
Ол Үстірттің барлық геологиялық стратографик, тектоник,гидрогеологиялық
және геоморфологик және оны қоршап тұрған чинктерді үйрені және
Үстірттің 1:2000000 масштабтағы геологиялық картасын жасады.
Үстірттің Амудариядан төменгі жағы мен шекараланатын бөлігінде 1932
жылы А.И.Смолько жұмыс жүргізді.Ол 1:1000000 масштабты геологиялық
картасын құрастырды. Ол алғашқы болып Үстіртте мұнай мен газ болуы
керектігі туралы айтты.
Оңтүстік Орал Жағасының геологиялық зерттелуі 1932 жылы ұйымдастырылған
кешенді экспедицияға Қарақалпақстан үлкен үлес қосты. Н.В.Ломакин,
А.Ф.Соседко,И.П.Герасимов,А.С.Запор ожецев,Н.П.Петров жұмыстарында
стратиграфик,тектоник,гидрогеология лық,геоморфологик және пайдалы
қазбалар туралы толық мәліметтер берілген.
Кейінгі кезде В.И.Солун (19410) Үстірт чинктеріндегі бор дәуіріндегі
жыныстарға жоғарғы бор,палеогенді,неогенді қатпарлықтардың орталық жазық
бөлігінде барлығы анықталған.Ол литологик,стратиграфик,жоғары бол,
палеогендік, неогендік қатпарлықтардың Айбуийрде, Барсакелместе ,
Шахпахтада, Қарауимбетте, Ақйул тұмсығындағы зерттеулер туралы жазған.
Ұлы Отан соғысы жылдарында В.А.Бахрамаеев, Н.П.Луппова ,А.Л.Яншин
басшылығында Арал бойы мен Үстіртте геологик зерттеу жұмыстары алып
барылды.
1948 жылдан бастап Үстірт территориясы және оған жақын орналасқан
райондарында кең көлемді геологиялық сүретке түсіру ,бұрғылау жұмыстары
жүргізілді.
Палеогендік бөлік бойынша Н.Е.Минаков(1952,1954,1956) үлкен үлес қосты.
Ол палеоген қатпарлықтарында планктонды фораминифердің әр түрлерін
зерттеді.Бұл төменгі палеогенді қатпарлық арасыдан орта және жоғары
эоценнды ажыратып алуға жағдай жасайды.
Алдағы 1953-1955 жылдары АЛЯншин (1953),ГАйзенштахдттың (1954)
РИВияловтың (1954) ,ВГРихтер және ЕГМаевтің (1955) ,ВИСамодуровтің
(1955),ВЕХайнның (1955),ВИПетрушевскийның (1955) және басқаларының өте
көп жиналған жұмыстары болды.Бұл жұмыстардың ішінде негізінен
ВЛЯншинның және ЕАПетрушевскийдің жұмыстары өте жақсылығымен көзге
түседі.
Осыдан мемлекеттің геологиялық картасын тзу жұмыстары қолға алына
бастады.Бұл жұмыыста ВАГТ басшылық жасады.1956 жылдан бастап СГКП
қосылды.Осыдан соң 1957 жылдан бастап бұл жұмысқа Өзбекстанның бас
геологиясының іздеу бөлімі жұмылдырылды.Геологиялық сүрет түсіру
жұмыстары конструкторлық бұрғылау мен кен көлемді алып барылды.Бұл
жұмыстың соңында тектоник жәнее стратигарфик қатпарлықтардың анық
көрсеткіші алынды.
Тошыс кортировалары джәне профиллі скважина жәрдемі нәтижесінде
үштік қатпарлықтары және жоғары горизонттық бор жүйелері толық
зерттелді.
1956 жылдан ВНИГНИ жоғарыда көрсетілген территорияда мұнай-газдың
барлығы,перспективасына баға берді және 1956-1965 жылдарда
геологиялық іздеу ғылыми зерттеу жұмыстарына бас жоспар түзілді.
Сейсмикалық бұрғылау жұмыстары нәтижесінде зерттелген территорияның
терең құрылымы белгіленді және қатар жергілікті көтерулер анықталды.
1958 жылдан бастап зерттелген территорияның мұнай-газының болашағы
және геологик құрылымын зерттеуге ВНИГНИ ,ВНИГРИ,ИГИРНИГИ, МИНХ,ГП,ИГ
және РТН кірісті.
Зерттеулер барысында
А.М.Акрамходжаев,А.А.Бакиров,А.Г.Ба баев,А.А.Борисов,И.И.Быков,
Ю.М.Васильев,А.А.Валиев,В.Г.Гаврило в,И.Г.Гранберг,Р.Г.Гарецкий,Ю.Н.
Годин,Г.К.Дикенштейн,Е.А.Жуков,Е.М. Казаков,В.Г.Коц,Н.С.Мельничук,В.ИПо пов,
Н.И.Приднев,К.А.Набиев,Б.Б.Таль
-Бирекши,Л.П.Полканова,В.П.Полякова ,ИС.Родилский,И.В.Скворцов,Ю.А.Федо тов,М.
М.Чарфгин, И.Н.Щебуева,А.Е.Шлезингер,В.И.Шрайб ман,В.М.Кочетнова,Ж.А.Грузкин
,Ж.Сомонов,Ж.Юлдашев,С.С.Щульц және басқалардың есептері мен
жұмыстары жарияланды.
Жоғарыдағы зерттеулер негізінен Үстірттің ,Оңтүстік Ембінің ,маңыстаудың
және басқа аудандардың фундамантті құрылысын терең үйрену бойынша
жұмысты 1956-19600 жылдарда Р.Г.Гарецкий және В.И.Шрайбман жасады.
Олар сейсмикалық ,гравникалық және аэромагниттық зерттеу сүреттерін
негізізге алып,гравитацион даланы аудандастыру картасын жинау
негізінде ,тектоникалық аудандастыру схемасын,палеозойды фундамент
картасын және басқада жұмыстарды істеп шықты.
1962 жылы ИГИРНИГИ Өзбекстан Ғылымдар Академиясы қызметкерлері
А.М.Акрамходжаев,Ю.А.Федотов,Ю.Н.Ми кинова,Я.С.Ибрагимов,Е.А.Жукова және
басқалардың қарақалпақстан геологиясы және мұнай газына байланысты
сұрақтар деген атпен кітап шығарды.
Бұл жұмыс бүл регион бойынша геологиялық зерттеулердің бірінші бөлімі
аяқталды.
Онда жыныстық стратиграфиялык,тектоникалық, палеозойлық, меза-
кайнозойлық, литологик, петрографик құрамы ,пермотриассик және
мезазойлық қатпарлықтардың коллекторлық қасиеті туралы айтылған.
АААкрамходжаевтың басшылығында авторлар бұл істің кейбір бабында
мұнай-газ бойынша регион болашағы бақылау схемасыны берген.
Соло схемаға негізделініп зерттелген территория және оған жақын
райондар болашағы бар бөлімдерге ажыратылып көрсетілген.
1960 жылы Үстіртте бірінші рет параметрик скважина бұрғылауы
басталды.Бірінші рет Ақ Тұмсық ірі көтерілу болған зонасына
қаратылды,бірақ бұл жерде мұнай-газ қазылма байлықтарының белгілері жоқ
болып шықты.
Келесі кезде қазылма байлықа болашағы бар зоналарға қаратылды.
Іздеу жұмыстары Барсакелместің шығыс және солтүстік
бөлімдерінде(Аланбек,Ақшолақ,Каскад ин,Қуаныш,Қараой) және Ассекеауданда,
Шахпахтыда алып барылды.
Осының нәтижесінде Шахпахты жотасыдан газдың орны және Аламбек,Қуашыш
жоталарында да газ барлығы анықталды.
1967 жылы А.М.Акрамходжаев,Х.Х.Авазходжаев,А. А.Валиев,С.С.Айходжаев,
Х.Х.Иноғомов,К.Ажуков,К.А.Алимов,Х. С.Хочиев,Ж.Ю.Юлдашевтардың Үстірт
мезазойлық қатпарлықтарында жоталар тектоник,фациал-
литологик,геохимик,химия-бутумоноло гик мұнай-газ орны бұрғылауы,оның
геологик құрылымы негіздері атты екі томды еңбегінде бұл іздеулер
жұмыстарының бір қаншасы туралы мәлімет жиналып толық қамтылған.
Бұл монографияда Үстірттің мезо-кайназойлық қатпарлықтардың фациал-
палеографик характеристикасы және минерал құрамы
,петрографик,тектоник,стратиграфик бөліктері келтірілген.
Литологик және химик-бутиминологик зерттеулері анализдері негізінде
палеозойлық ,пермо-триастық ,мезазойлық қатпарлықтың сол регионның
мұнай және газға ие болған бағыт берілді.
Геологик-географик очеркті аяқтай келе осы зерттелер бойынша көптеген
сұрақтар туылуда.Бұл зерттеулерді бастапқы кезең деп қарастырған жөн.
Үстірттің геологиялық құрылымы.
Үстіртте мұнай және газды іздеу үшін бұрғылау жұмыстары нәтижесінде
,оның терең қатпарлығының құрылысы бойынша мәліметтер алынды.Сол
ауданды тексерудегі жиналған материалдарды оқып үйренгенде оның
үлкен герцинді прогибы бөлініп шығарылған және Орталық Үстірт
көтерілімдерінің топтарға бөлінуі көрсетілген.
Көтерілу шеттеріндегі пермге дейінгі известняк бөліктері
,сланец,құмтастар,эффузиялық және магмалық топталуы,скважиналар арқылы
ашылды.Бірақ олардың ж асы анықталмады.Қалыңдығы 350 м Үстірттің ең
маңызды геологиялық факторы перм және триастың бөлімдерге бөлінбеген
.Атап айтсақ бұл шөгінділер Шығыс Өзбектанда аз көрсетілген.Үстірттің
пермдік және триастық қатпарлары қызыл түрдегі континенттің пайда
болуы түрінде ,ағып өткен су ағымы дельталарында
жиналған,Полеокаспий теңізі бұғазына келіп түскені көрсетілген.
Көп жағдайларда пермо-триастық бөлімдер және оны қоршап тұрған юра
түзілім шөгінділері жатқызылып қалады.Сондықтан оны бірлемші тізімді
топқа жатқызу мүмкін.Құрылысы және орналасуы жағдайына қарап Үстірт
пермо-триастық жағдайлары ,теңіз организмдері көп кездесетін
Маңғыстаудың триастық және дамыған күл-қоқыс аудандарынан шұғыл
бөлініп тұрады.
Шығыс Барсекелместен Аламбек ,Ассаковдан бұрғылаушылар пермотриастық
қатпарларды тесіп өткен.
Олар құмтастар,олевралиттер қатпарлықтардың извест мен араласқан
түрінде келтірілген.Мұның конгломераты белгіленіп ,қалыңдығы 770 м-ден
аспайды.кескіннің төменгі бөлігі пермге,жоғары бөлігі болса триасқа
жетеді деп шартты түрде белгіленген.Көпшілік жағдайларда орташа
қалдықтарының қатпарлығының жайылмасы болғандығы себепті перм-
триастың бөлінбеген қатпарлықтар бөлімдерге бөлінеді.
Орталық Үстірт көтерілімі тобы зонасында перм-триастық қатпарлықтар
жоқ.Юралық ,бор палеогендік шөгінділер кейбір пунктерде ғана
кездеседі,олар кесінді де күшті ықшамдалып көрсетілген.ы
Мезазой қатпарлықтары үлкен көтерілімде шамамен неогеннең алдыңғы
уақыттары мүжілген.Бірақ консилиментациялық топтау әсерін жоққа
шығаруға болмайды.Сонымен қатар юра қатпарлығы өте төменде жатады.
Перм-триас қалыңдығының үстінде орналасқан юра қатпарлығының ең толық
кесілмесі Барсакелмес,Ассаковдан бұрғылау жұмыстарымен
анықталмаған.Мұнда юра тізбесі барлық бөліктері мен көрсетілген
.Сазды олеврит қатпары көбірек органикалық қалдықтары аз болған төменгі
және орта юра кесілмесі бір типтегі характерге ие.
Бұл белгі Үстірт юрасын ,Өзбекстанның басқа аудандарындағы юра
дәуірі қатпарлығынан ерекше болып тұрады.Үстірттің төменгі және орта
юрасы континенттік болып, аздау бөлігі теңіз қатпарлығы жатады.
Ярустық бөлімдерге бөлу --------кешенді және жоғары өлшемдегі
шарттылыққа негізделген.Жалпы қалыңдығы 220 м-ге дейін болған,олеврит саз
майда заттардан ,линзалы құмдар континентталдық қатпарлыққа
жатады.Орта юралық континентталдық және теңіздік шөгінділері кесілмесі
шағалдан,олевриттен ,конгломераттық линзалы,
аргилиттер құрамынан құралған.Өсімдік қалдықтары болған қатпардың
төменгі бөлігі --------------------------- ярустарды өз ішіне
алған.Жоғары теңіздік генезис ( қалыңдығы 230 м) Батыс ярусына
(Базармин,Саридирмин,Кафакмин тобы) өте ұқсайды.Орта юралық қатпарлықтар
палеозойлық фундамент,перм-триастық және төменгі юраға
трансгрессияланады.
Жоғары юралық теңіз қатпарлықтары Көкбахта Байтерек алмони,брахионит
,фороминифер қалдықтарынан бөлінген колловой ярусынан басталады.
Төменгі колловойлы қатпарлықтар саздың құм және олевролит қосындысы
түрінде көрінеді.Оның қалыңдығы 160 м-ден асады.ы
Пильца және кешенді спор бойынша колловой ярустың жоғары под ярусты
және оксфорлық ярус анықталады.130м-ге дейін қалыңдықта болған ярус
аллевролиттің аз көлемде известняк пен қоспасынан ,гипс және саздан
құмдардан тұрады.
Юралық теңіз қатпарлықтарының ең соңғы кесілмесі киммерийлік және
титандық ярустары ---------- және остракад қалдықтары және қалыңдығы 50
м известняк мен бірге келтірілген.
Осы кезге дейін Шахпахта және басқада топтардың жас көрсеткіші бойынша
анық бір пікір жоқ.
Палеонтологостратиграфия бойынша бор кезеңі қатпарлығының бір типтегі
кесіндісі бөлінеді.
Төменгі бор бір типті құрылымға ие.Онда барлық ярустар
көрінеді.Кейбір кездері эпегенетикалық жыныстар кейбір бөлімдері
көрінбейді.Төменгі борда лагуналық және теңіздік шөгінділер к өп
кездеседі,бірақ континентталдық аз таралған.
Бор қатпарлықтары өте тереңдікте орналасқан.Төменгі бор үшін көрінетін
жалғыз жол АПТС жасында болған жыныс жиналған.орталық Үстірт даласының
тақырында жоғары борлы жыныстар Қазақты,Шурджа,Ақбүйір,Ақсаймақ және
Арал теңізі бойы аймағында табылған.
Көпшілік зерттеушілер юра және бор шекарасын острахад фораминифер спор
және пиьцаның қалдықтары бойынша бөлініп шығатын барриастық
және воломиндық негізделіп берілген.Соңғы уақыттары Ақбүйір тобында
табылған алимонит жынысының негізінде юралы жастың келіп шығуы
бойынша жаңа пікір келіп шықты.
Берриас-Воломин шөгіндісі жоғарғы юраның известінде орналасқан.Олар
көгілдір саз ,алевролит кварц түрінде көрінеді.Қалыңдығы 65 м.
Территорияның көпшілік бөлігінде Волонжин ярусымен готеривтік және
боремнің готерив пен шекарасы шартты түрде болады.Шымбай тобына кіруі
,қызыл түсті және шие түсті аллеврилит түрінде келтірілген.
Топ жасы кешенге негізделіп көрсетілген және қалыңдығы 92 м
болады.Қалыңдығы 98 м-ге дейін болған Шымбай тобының жоғары топ бөлімшесі
барремдік ярусқа тиесілі.Құмтас аллевролит саз мергель және известтерден
тұрады.
Жоғары баррем қатпарлығ АПТС ярусы жыныстары мен қапталған фораминифер
және остроход спор және пильца қалдықтары бойынша негізделіп баррем
ярусы ,анте ярусы мен шекараланған АПТС қатпарлық бөлімшесі ярустарға
құмтастарға және үлкен түйіршікті алевролиттің саз бен қосымшасына
бөлінген.Орталық АПТС-тің қалыңдығы 127 м болған --------және орта бөлігі
құмтасты және саздың қоспасынан тегіс орналаспағанжоғарғы АПТС-тің
қалыңдығы 49 м болған жоғарғы бөлігі құмтастың алевролитті саз бен
қоспасынан тұрады.
Альп ярусы көгілдір саз,алевролит теңіз генезисінің қалыңдығы 650м-ге
дейін болған құмтастардан тұрады.Төменгі альп орта палеогеннен
бөлінбеген.Орта және жоғары альп шекарасы спор және пильца
кешендерінен тұрады.Бұл жыныстар Үстірттің оңтүстік жағында кездеседі.
Үстірттің жоғарғы бор дәуіріндегі теңіз қатпарлықтары аудандарында
жақсы ұсталып ұрады.Оның төменгі бөлігі жыныстардан,жоғарысы карбонатты
болып келеді.Биіктікте карбонат ярусы төменгі шекарасы конь және
сантон ярустары арасынан өтіп,бір жерлерінде конь ярусының ішінен
өтеді.
Палеонтологостратиграфик жоғары бордың типтік кесіндісін зерттеудің
есебі бойынша Үстірттің шығыс шеттерінде фораминифендері бойынша
теңіз ------------қалдықтары белгісі мен Орта Азияның басқа
аудандарынан айырмашылық етеді. Және даттық ярустан тұрады.Содан
көрініп тұрғандай биіктікте даттық ярус кейде жоғары бордың
кесілімінің сеномен дәуіріне дейін болған көрінісі мүлдем жоқ.
Жоғары бор қатпарлығының тар жолы шығыс чинкте топталған ,онда олар
жоғары бордың бөлінбеген индекс пен көрсетілген.
Ең ұзыны Шорқазахлы және Тонлемқұмда белгіленген .Мұнда сеномандық
тұрандық самтендік камнндікмаастрихтік және даттық ярустар
көрсетілген.Тұран құмдағында көзге онша көрінбеген антиклиналь ярусына аяқ
басады.Фораминер кешені бойынша ярустар арасындағы шекараның үлкен
бөлігі қазіргі уақытқа дейін шешімін таппаған.
Фораминифер кешені бойыгша Тұран ярусы төменгі және жоғары бөлігі
подярусқа бөлінген.Оның аймағында литологикстратиграфик айырмашылықтар
кездеседі.
Бұл глауконитті ярус фосфоритті ------------извест құмдақтарынан
тұрады.оның жасы фораминифер жасының қалдықтары бойынша анықталмаған.
Төменгі подярус қалыңдығы 6 м-ден 40 м-ге дейін,жоғарғысы 4-50 м.Камннды
ярус оңтүстік және солтүстік Үстірт синеклизасы бордың жоғары бүкіл
кесілмесінен бөлініп шығады.
Сондықтан ол подярустарға ажыратылған.Төменгі подярус извест қалыңдығы 40
м –ден 60 м-ге дейін,жоғары подярус ашық түсте,тығыз әр жере мергельге
жақын болған қалыңдығы 10 м-ден 90 м-ге дейін болған известняк
түрінде жиналған.
Маастрихты ярус Шымбай ауданында жақсы зерттелген және
фороминерқалдықтары бойынша екі подярусқа бөлінегн.Төменгі под ярус
Үстірт синеклизасының барлық жерлерінде қалыңдығы 10 нан100 м-ге дейін
болған карбонат қалыңдығы түрінде көрсетілген.Жоғары подярус ақ және
ақшыл көгілдір известняк түрінде төменгі бөлігінед гипсты
болып,жоғарғы бөлігі құм қоспасы түріндегі қалыңдығы 10-нан 60 м-ге
дейін баорады.
Даттық ярус Үстірт жазықтарында известняк және құмдақтардан тұрады.ол
маастрихтық жыныстың шайылып кетген жүзінде жетеді.Қатпарлықтың
қалыңдығы 8-40 м.
Палеогендік қатпарлық теңіз генезисінің карбонатты жынысының бір
түрдегі қатпарлығынад көрсетілген.Фаунистық характердегі даттық ярусқа
кірітіледі.Жақсы сақталған және орталық Үстірт және Шуржа-Сарықамыс
биіктігінің неогеннен алдыңғы шайылу кезінде пайда болған шеттерінде
жоқ.
Төменгі палеоцен қалыңдығы 5м болған құмды карбонат-сазды құрамына ие
жыныстар болып жетеді.Фароминифер кешенінен негізделген.
Жоғары палеоценде көрсетілген төменгі қатпарлығы мен байланысты болып
онымен ұқсас жынысқа ие.Оның қалыңдығы 8м.
Төменгі эоцендік қатпарлықтар негізінде палеоцендік кесілімдердің
жалғасы болып кейбір жерлерде ең бұрынғы жыныстарға трансгрессиясы
белгіленіп өтілген.Үстіртте олар ақшыл ,ақшыл-көгілдір известті
құмдақтар түйіршікті фосфорит түрінде болып келеді.Қалыңдығы 7 м-ден 70
м-ге дейін аралықта болады.
Төменгі эоцен шөгінділері бір түрдегі ақ мергельдің және орта эоцен
известі мен қапталған.Қалыңдығы 10м ден 40м-ге дейін барады.
Орта эоцен жасы фораминифер және молюскалар бойынша анықталған.
Жоғарғы эоцен қатпарлығының әдетте орта эоцен қатпарлығы жауып
жатады.Оның құрамында ашық сүр көгілдір ақ мергельдер көкшіл қызғылт
және кіші көк саз бар.Жалпы қалыңдығы 240 м-ге дейін барады.
Олигаценнің орта теңіз басы қатпарлығы бір түрде тарадлмаған.Ең толық
кесіндісі солтүстік Үстірт синеклизасы скважиналарында ашылған.Молюскалар
қалдығы және фораминифер кешені бойынша төменгі және орат
олигаценге ,көк аллевриттің сидарит конкрециясы мен араласқан жіңішке
қатпарлы сазды жатқызуға болады.Қалыңдығы 300 м –ге дейін.
Жоғары --- қатпарлықтың жалғастық кесіндісі көкшіл-көгілдір алеврилитті
саздың мергельді қатпарымен байланысты түрде көрсетілген.Оның қалыңдығы
20 м.Бұған себеп неогеннен алдыңғы шайылу поцесі деп түсіндіріледі.
Палеогенді қатпарлық шығыс чинктың бүкіл жерінде табылады.Қартада бұл
бөлінбеген палеоген индексінде көрсетілген.Мұнан басқа төменгі орта
эоценді және жоғары эоценді шөгінділер ------------,----------
сайларында жиналған.
Неогенді қатпарылықтар үшін сәйкес болған анық екі кешенді жасына
бөлінген миоценді және жоғары плиоценді төменгі және орта плиоцен
шөгінділері анықталмаған.
Үстіртте неоген қатпары кез келген жерде кездеседі.Олар палеоген және
бордың әр түрлі горизонттында трансгрессивті орналасқан.
Фороминифер бойынша бөлінген төменгі миоцен әр түрлі алевриті
карбонат сазынан тұрады.Қалыңдығы 20 м.үстірттегі орта миоцен де бүкіл
Каспий горизонтында белгілі аудан Қарақия және кКонь дәуірінен
тұрады.
Часрак горизонты бір ғана солтүстік Үстірт -------- қалдығы бойынша
анықталмаған тағы бір Барсакелмес және Ассаковдан да палеоген әр түрлі
горизонтта орналасұқан.Құрамы известті саз мергель гипс және
құмдақтардан тұрады.Қалыңдығы 50 м.
Қараған горизонтьы кең жайылма пайда болған.
Жайылп жатқан Чакрак қатпары үстінде қалыңдығы 30 м болған Қараган
горизонты орналасқан.Ол әр жерде мергелден саз және гипстен
тұрады.Жыныс түрі қоңыр және сүр қоңыр болып келеді.
Конь горизонтын Қараган жауып тұрады.Ол саз гипс мергель кейде
известняктан тұрады.Қалыфңдығы 70 м құайды.
Орта миоценді жыныстар шығыс чинк сайларында жиналған.Онда олар миоцен
және орта миоцен индексі мен көрсетілген.
Жоғары миоцен теңіз шөгінділері Конь ярусы жыныстарда болып және
трансгрессивті ең ескі биіктік зонасында жатыр.Оның қалыңдығы 70 м
болған Сармат ярусы төменгі бөлігі мергель саз,жұқа известняк және
гипстан құралады.Жоғары бөлігі известняк пен мергелдің қоспасынан және
карбонат сазынан тұрады.
Үстіртте изотик ярус анықталмаған.Понтиктік ярус және континентталдық
жоғары миоцен шөгінділері Үстіртте плицен қатпарлықтары деп
көрсетілген.Кейбір Понтиктік ------- известняк тар солтүстік Үстірт
шеттерінде табылған.
Жоғары плиоцен қатпарын негізгі көгілдір және сүр құм алевролит
және саз құрайды.Бұлар көбінесе гипсті известті болып келеді.
Төрттік қатпарлығыанан қалыңдығы 2 м-ге дейін болған,көгілідр-қоңыр
түрінде көрінетін аллювиал –делювиал жыныстар көптеп таралған.
Терең емес жерлерде кездеседі .Ол жұқа түйіршікті қалыңдығы 0,5 м-ден 2
м-ге дейін болады.
Химиялық төрттік шөгінділер Барсакелместің орталық бөлігінде
таралған.Тереңдіктер тұратын кейде гипс және полит қатпарлығы кездеседі.
Жасы тарапынан бұл қатпарлық жоғары төрттік және сол дәуірлік
қатпарға жатқызылған.
ГИДРОГИОЛОГИЯ
5-БАБ .Үстірт платосының өсімдік дүниесі.
Үстірт платосының өсімдік дүниесі И.И.Гринов
(1949),И.Ф.Момотов(1953-1973)Н.Н.Пе льт және В.Ф.Червинский
(1956),Х.Зарипов,К.Турсынов(1972-19 73)Б.Сарыбаев,П.Халмуратов,Ш.Сапаро в
(1977-1986) және басқалар тарапынан зерттелген.
Соңғы жылдарда экологик жағдайдың жылдам өзгеруі және антропогендік
,техногендік әсерлердің күшеюі өсімдік дүниесіде біраз өзгеріске
алып келді.Экологик жағдайдың әсері оңтүстік және теңіз бойы
райондарында күшті әсерін өткізді.Үстірт платосының өсімдік дүниесінің
қазіргі жағдайыны зерттеу керектігі келіп шықты.
Үстірт округінің Қарақалпақсианға тиісті бөлігінде қазіргі уақытта 326
түр жоғары дережелі өсімдік тізімге алынып 192 класқа,42 түрге
ажыратылған.Үстірт жазықтығы табиғи өсімдіктері негізінен
бүйірген,жұсан, баялыш және сексеуілдер құрайды.
Бүйіргендер класы – Үстірт платосының ең негізгі өсімдіктерінің бірі
болып саналады.,платоның барлық жер көлемінің 65-70 % ны
құрайды.Негізгі өсімдігі бүйірген есептелінеді.Бүйірген күшті
сорланған топырақтардан бастап,сор емес топырақтарда ,механикалық құрамы
бойынша жеңіл топырақтардан бастап ауыр сазды топырақтарда да
кездеседі.Бүйірген өсімдігі жанында өсетін өсімдіктер
қырықбоғын,рогач,жұсан және басқалар кездеседі.
Үстірт платосының Қарақалпақстанға тиісті бөлігінде бүйіргендің
экологик формасы кездеседі.
1.Қысқа бойлы бүйіргендер(5-18см) көпшілік кезде жайылып өседі.Флоралық
құрамы 3-9 түрлі өсімдіктерден құралған.Бүйірген бойы төмен
,экологик формасы негізінен оңтүстік және орталық Үстіртте көп
тарқалған.
2.Бойы бір қанша биік (22-60см) ,бүйіргендің түсі жасыл,негізінен
солтүстік және орталық Үстіртте тарқалған.Ауыр сазды және орташа
сорланған топырақтарда өседі.Бүйірген көп жылдық ,жартылай бұталы
өсімдік , биіктігі 50-60 см,жуандығы 1-3 мм.
Үстірт жағдайында бүйірген өсімдігі сәуір айының орталарында өсіп
шығады.Мамыр айында гүлдейді ,қазан айында дәніні береді.Қараша айында
піседі.Жылына 51-430 дана дән болады.
Шөл өсімдіктерінің динамикалық қасиеттері
Коровин(1969),Гранитов(1964),Родин( 1961),Нечаева ,Ақжигитова,Сарыбаев
(1986),Мирочнишенко(1986) тарапынан жақсы зерттелді.Сол уақытқа дейін
Үстірт платосының өсімдіктерінің динамикасын соның ішінде бүйіргенді
бірлеспелердің динамикалық қасиеттері толық зерттелмеген.
Бүйіргенділердің динамикасын екі районға бөліп үйреніледі.Оңтүстік және
солтүстиік Үстірт,70%
Бүйірген өсімдігі құрайды,одан кейін жусан,үшінші орынды баялыш
құрайды.
Теңіз бойы районында бүйіргенділердің жыл ішінде маусымдық өзгерістері
сезіледі.
Ерте көктемде эфемерлер көгеріп шығып жасыл аудандарды құрайды ,
бүйірген өсімдігінде еш қандай өзгеріс болмайды.Көктем айының орталарына
қарай көпшілік өсімдіктерде жасыл майда чақалар , жапырақатар өсіп
шығады.Бүйіргенділер бір қанша жасыл түсге кіреді.Жаз айының орталарына
келіп көп жылдық өсімдіктер жасыл түске кіріп эфемерлердің ұрығы
пісіп жетіледі және кейбіреулері құрғап қалады.Кзде барлық
өсімдіктер өзінің вегатациялық дәуіріні тоқтатады.Күз айының аяғында
барлық өсімдіктердің жапырақтары құрғап қалады.Барлық өсімдіктер ақшыл-
қлңғыр түске кіреді.
Оңтүстік Үстірт районы бүйіргендері флорасының құрамы жыл бойғы
климатқа байланысты болып келеді.Жауын-шашын көлемі қыс-көктем
айларында көп болса,өсімдік түрлеріде көп болады.Үстірт жағдайында
құрғақшылық жылдары эфемер өсімдіктердің көпшілік түрлерпі жер бетіне
шықпай қалады.Соның үшін бұл уақыттары флораның құрамы өте кем
болады.Жаз айының орталарына келіп эфемерлер толық құрғап қалып
бүйіргенді флоралық құрамы кескін кемейіп кетеді.Флораның құрамының ең
кем өсімдікң саны күз және қыс айларында тіркелген.
Оңтүстік Үстірт районы бүйіргендіктері жыл бойы өзгерісі климаттың
өзгеруіне,маусымдық өзгеріске байланыстылығы анықталған.Көктем айларыда
флоралық құрамының көпшілік бөлігіні эфемер өсімдіктер құрайды.
Оңтүстік Үстірт бүйіргенді динамикалық өзгеруіне тікелей климат себепші
болып келеді.Солтүстік Үстірт районы бүйіргенді өсетін жер беті бір
қанша тегіс болып ,әр жерде түрлі қазаншұңқырлар болады.Топырағы орташа
сазды болып,сорлық дәрежесі әр түрлі ,кейбір жерлердің топырағы күшті
сорланған,басқа бір жерлер сорлануы аз болған.
Бүйіргендің флоралық құрамы көктем айында 6-18,жазда 5-20,күзде 3-6
түр жоғары дәрежелі өсімдіктерден құралған.Өсімдіктердің жер бетін
қамтуы 25-65 %
Негізгі өсімдігі бүйірген және қосымша қырқбоғын ,жұсан,түйесіңгір
және тағы басқа өсімдіктер қосылып кеткен.Жыл бойғы өнімі орташа 0,3-
2,3 цга.
Бүйірген өсімдіктері наурыз айының аяғында вегатациялық дамуы басталып
,сәуір айының аяғында жасыл түске кіреді.
Наурыз айында эфемер және эфемероид өсімдіктер жақсы өсіп дамыиды
және гүлдейді.Кейбір жерлерде жасыл ,сары көк түсті құрайды.Күннің
ыстығының көтерілуімен топырақтағы ылғал бірқанша кемейеді эфемер
өсімдіктер өзінің өсіп дамуын тоқтатады және жаз айларының
орталарында құрғап ұшып кетеді.Солтүстік Үстірт бүйіргендік флоралық
құрамы өте жоғары емес ,көктем айларында 6-16 түрі,соң 2 кустарник,3-4
бір жылдық шөптер,5-9 эфемер өсімдіктер.ең жоғары түр саны ылғал көп
болған көктем айларында ,ең кем түр саны күз және қыс айында
есепке алынады.
Бүйіргендердің динамикалық дамуы өсімдіктердің шұңыл өзгерісі және
бір түрдің орнына екінші бір түр өсімдіктердің пайда болуы
кездеспейді.
Үстірт платосының жұсанды бірлеспелер кең тарқалған,бүйіргенден кейін
екінші орында тұрады.Күшті сорланған төменгі жерлерден басқа жерлерге
жұсан өсімдігі тарқалған болып ,Үстірт табиғи жайлауларының негізгі
шөпті өсімдігі болып саналады.
Жұсандар тобының кең тарқалған түрі Ақ жұсан есептелінеді.Үстірт
платосының жағдайына жұсан сұр қоңғыр гипсты орташа және аз
көлемде сорланған ауыр сазды және жеңіл сазды топырақта өседі.
Үстіртттің оңтүстік және солтүстік райондары таза жүсанды
жайлаулардан бір неше гектарларға жетеді.Ақ жұсан көп жылдық жартылай
бұталы болып ,биіктігі 30-80 см . Көктем және күз айларында көп
жылдық пахалыдан бір жылдық жасыл чақалар шығады.Күз айында шыққан
қысқа жасыл чақа көктем келуі мен өсіп дамиды.Жұсан өсімдігі
вегаттатив және генетатип чақалари болады.Бір жылдық чақаларнинг
биіктігі 20-65 см ге дейін жетеді.
Үстірт платосы жағдайында жұсан өсімдігі бочлич ,сексеуіл ,бүйірген
,партак және басқа эфемер өсімдіктері мен бірлесе өседі.Жұсан
өсімдігінің Үстірт жағдайында қыркүйек айында гүлдеп ,қараша айында
піседі.Жұсандар тобында әр бір 100 м2 жерде орташа 65-112 дана жұсан
есепке алынған.
Флоралық құрамы 29-43 түр жоғары жәрежелі өсімдіктерден
тұрады,құрғақшылық жылдары 3 мәрет кемейіп кетеді.
Жұсан ерет көктемде өзінің вегетациялық фазасын бастайды.Бір айдан
соң жер еті жасыл түске кіреді.Көп жылдық өсімдіктердің пақолидан
жасыл чақалар пайда болады.,бір жылдық өсімдіктер көптеп өсіп
шығады.Мамыр айында жұсанды тобтың құрамы әр түрлі сарғыш ,қызғыш
түсті болады.Себебі бұл уақытта эфемердің барлығы гүлдейді.
Жаз айының орталарына келіп жұсандар тобы бір қанша қоңыр түске
өзгереді.Эфемер өсімдіктері құрғайды.,кейбір бұталы өсімдіктердің
төменге жапырақтары қрғап төгіледі.Бұл уаықтта жұсан өсімдігі тоқ жасыл
түске кіреді.
Жұсанды тобтың флоралық жағынан динамикалық өзгерісі жыл бойы жауын-
шашын және маусымға байланысты ылғалдылық жоғары жылдарда флоралық
құрамы көктем айларындда 38 түрден болса,құрғақшылық жылдары 7-8
түрден аспайды.
Тобтың құрамында өсімдік түр мсанынң ең көп кездесетіні көктем айына
,ең кемі күз және қыс айына тура келеді.Соңғы жылдары Арал теңізінің
құрғап қалған бөлігінен бір неше жылдар бойы келіп түскен тұзды
шаңдың әсерінен жұсанды тобтың топырағы жоғары 0-50 см қатпарында
еритін тұз көлемі бір қанша жоғарылағандығын көреміз.Яғни топырақтың
жоғарғы қабаты сорлануына алып келді.Нәтижесінде жұсанды тобтың
құрамыдан кейбір эфемер өсімдіктер түрінің жоқ болып кетуіне алып
келді.
Қәзіргі уақытта жұсанды қосылыстар құрамында өзгеріс бір өсімдік
орнына басқа бір өсімдік түрі көп болғандықтан оншалық
сезілмейді.Кейбір ассоцияларда өсімдіктердің сан жағынан кемеййіп
орнына галофит өсімдіктер көбейп бара жатқандығы
кездесуде.Жұсандардың барлығының өнімділігі өткен жылдардағы ғылыми
мәліметтер бойынша (Түрсінбаев 1973) салыстырғанда 0,3-1,2 цга
кемейгген.Соңғы жылдары антропогендік және экологиялық жағдайлардың
өзгеруі ауадан келіп түскен жауын-шашын көлемі азаюы жұсандардың
жақсы өсуіне кедергі болуда.
Үстірт платосының Қарақалпақстан бөлігінде боялич орталық және
солтүстік райондарда кең тарқалған.Негізінен
Қосбұлақ,Қуныш,Белеулі,Чурук массивтерін,де бір неше мың гектар жерді
қамтиды.Боялич формасы құрамында аз ауданды (5-15%) бүйірген және
жұсан (3-10%) құрайды.Осыдан басқа бір жылдық және көп жылдық от
-өсімдіктерде кездеседі.Үстірт платосының негізгі жайлау өсәімдіктері
бірі қара боялич.Өсімдіктердің орналасуы бойынша Үстірт платосы
үшінші орында тұрады.Барлық бояличтер тобының ауданы 2 миллион гектеар.
Боялич тобының топырағы қоңыр-сұр түсте , аз сорланған,орташа
сазды.Топырақ қалындығы 40-80 см.Боялич формациясы ,боялич ,бүйірген-
боялич ,жұсан әр түрлі от-өсімдіктер ассоциясыдан тұрады.Флораның
құрамы бойынша ең бай боялич тобы болып саналады.Құрамында ө өте көп
эфемерлер,эфемереоидтер кездеседі.Флораның құрамында бояличдан басқа
бүйірген жұсан партық түйесіңгір қарасәксеуіл кездеседі.Бір жылдық
шөптердің өнімділігі 0,2-2,3 цга.Барлық жер беті құрғақ бөлігінің
өнімділігі 5,8-26,5 цга.
Үстірт платосының жағдайында боялич өсімдігінің вегатациялық дәуірі
сәуір айының басынан қараша айыынң аяғына дейін жалғасады.Мамыр айында
бір жылдық шөптер толық өсіп шығады. Және олар жасыл жапырақтар мен
қоршалған болады.Бұл кезеңде бояличтер тобының сары түсте,көк түсте
,қоңыр түсте тюльпан өсімдіктерінің гүлдеп тұрғанын көруімізге болады.
Жаз айының басталуы мен көпшілік эфемер өсімдіктер өзінің вегетациялық
кезеңін таңдайды.Бочличтер тобының арасында қоңыр түсті түрлері жасыл-
қоңыр түске айналады.Күз айының басталуынан көпшілік өсімдіктер
жапырақтары төкіліп қоңыр түске кіреді.Бірақ жұсан мен бояличтің
жоғарғы бөлігі жасыл түсте болады.Күз айының соңында бүтіндей қоңыр
түске кіреді.
Үстірт платосыының Қарақалпақстанға тиесілі бөлігінде бояличтер тобы
флоралық құрамы динамикалық өзгерістер метеорологик жағдайына байланысты
болады.
Көктем айларында флораның құрамы 49 түрлі жоғары өсімдік есепке
алынды.Орташа ылғалдылық жылдары 23,құрғақшылық жылдары 10.Жаз айларында
флораның құрамы көктем айларымен салыстырғанда көптеген өзгерістерге
ие.Флораның құрамы өсімдіктердің ең аз саны күз және қыс айларында
,ылғал жоғары болған жылдары 23 түр,құрғақшылық жылдары 10 түр
болады.100м2 орташа 67-193 дана боялич өсімдігі есепке алынып ,оның
70-75% өте жақсы өсіп дамыған жағдайы,10-20%өсімдік дамуы орташа
,2,3%өсімдіктердің дамуы төмен деңгейде ,4-5%толық құрғаған.Соңғы
жылдары Арал теңізінің деңгейінің төмендеуі әр ттүрлі шаң тұздарды
келіп түсуі нәтижесінде табиғи боялич бұзылуына алып келуде.
К.Турсинбаев (1978),Б.Сарыбаев(1983) мәліметі бойынша біздің мәліметтерді
салыстыра отырып зерттедік.Алдыңғы мәліметтерде салысстыруымыз мбойынша
біз жақтан боялич формациясының құрамы төменгідей түр өсімдіктер
бірінші мәрте есепкеалынды ,климокоптера,қара сора,галофит өсімдіктері
құрамы енгізілді.Бұл топырақтың жоғары қабатының аз көлемді болса да
сорланғанын көрсетеді.Боялич өсімдігі табығы жайлаулар мал азығын
болашаққа сақтап калу үшін әр түрлі шаралар қолдануымыз және қолдан
жаңа жайлаулар жасауымыз керек.
Үстірт платосының Қарақалпақстан бөлігі сексеуілдер тобы шектелген
көлемде тарқалған.Сексеуіл жер бетінің төменгі бөлігінде орналасқан
болып ,Барсакелмес,Қуаныш,Қосқұдық ,Чурук массивтерінде тоғайларда пайда
болады.Топырағы сұр-қоңыр түсті ,сорланған.Топырақ құрамында тұз
мөлшері жоғары 0-50 см қабаты бір қанша сорланған болып мөлшері 0,48-
3,15 құрайды.Оңтүстік Үстіртте сексеуілдер Барсакелмес,Ассаковтан
батықтарда және Довутата массивтерінде кездеседі.Бұл райондарда
сексеуіл жұсан мен бірге өседі.
Өсімдік биіктігі 1,5 м ,кейбір жағдайда 2,5 м ге дейін жетеді.Орташа
әр бір гектар жерде 15-25 мың түп сексеуіл өмседі.Сексеуіл
формациясы сексеуіл ,бүйірген-сексеуіл ,сексеуіл-жұзғын-жұсан
ассосацияларынан турады.
Флоарның құрамы 28-36 түр өсімдіктерден құралған. Жасау формасы
бойынша 2-5%,5-11 бұта және де жартылай бұта ,45-60%көп жылдық шөп
өсімдіктері 5-16% бір жылдық шөп өсімдіктері.Жер бетін 55-
85%құрайды.Негізінен боялич ,жұсан және басқалар.Сексеуіл кешені үште
қабаттан тұрады,ең жоғары қабаты сексеуіл екінші қабаты куврюк ,үшінші
қабаты пион өсімдіктері есептелінеді.Өнімділігі орташа 17,5-25,9
цга.Жылдың барлық уақытында малдар үшін жайлау ретінде
пайдаланылады.Орталық Үстірт қара сексеуілдер Қуашыш,Қосбұлақ
массивтерінде кездеседі.Флораның құрамы 61 түрлі ассосациялардан
бүйіргенді-жұсанды-сексеуіллі жұсанды-кейреуиклі жұсанды өсімдіктерден
құралған.
Тобтың жылдық өнімділігі көктем айларында 2,4-2,6 ,жазда 4,1-5 ,күзде
3,4-4,4 цга жетеді.үБарлық жер үсті бөлігі орташа 32,8-45,7 %
Өсімдіктердің жер бетінің 65-85 % құрайды.Бірінші жоғары қабаты
сексеуіл ,орта қабатта терескен,төменгі қабатта бүйірген және шөп
өсімдіктері.
Сексеуіл биіктігі 120-140 см,терескен 38-70 см,шөп өсімдіктері 5-25 см.Қара
сексеуілдің көктемгі вегетациясы сәуір айынан басталады.Мамыр айының
басынан гүл төгеді.Қараша айында ұрық төгеді,қазан айында піседі.Үстірт
жағдайында қарасексеуілдердің өсіп дамуы келіп түсетін жаңбыр көлеміне
байланысты болмай әр уақытта өсе береді.Өнімділігі көктем айларында жер
үсті массивінде 33,1-40,7цга ,жаз айларында 41,0-47,1цга .Күз
айларында өнімділігі азаяды.
Сексеуіл тобы флоралық құрамы өзгерісі жыл бойы түсетін жауын-шашын
көлеміне байланысты .Ылғалды уақыттары 38-47 түрлі өсімдік
болса,құрғақшылық уақыттары 28-36 түр қалады.Жаз айларынан флоралық
құрамы азаяды.Бұл уақытта эфемерлер өздерінің вегетациялық уақытын
тоқтатады.Флоралық құрамында қара сексеуілден басқа бұта ,жарым бұта
және көп жылдық ,бір жылдық вегетация дәуірі күзге дейін баратын шөп
өсімдіктер құрайды.
Қара сексеуілдердің флоралық құрамының өнімділігі ең аз уақыт қыс және
күз айларында болады.
Үстір жағдайында қарасексеуіл тобының өсуіне жағдай жақсы.Бірақ отын
ретінде адамдардың пайдалануы дамуға кедергі жасауды.Нәтижесінде көлемі
қысқаруда. Қара сексеуілдерді сақтап қалу үшін мемлекет тарапынан бақылау
болуы керек және фитимелиоративтік жолмен қолдан егу керек.
6-баб.Пайдалы қазбалар.
Үйреніліп жатқан территорияда өнеркәсіпке маңызды тұз кен орындары
,антропоген қатпарлықтар мен байланысты болып ,мұнай-газдың анықталуы
юра қатпарлықтарымен байланысты деп есептелінеді.Антропоген гологен
формациасы,Ақчагиыдікіндей болып тереңдік типіне ие.Тұздың ең көп
ауданы Қараумбет және Барсакелмес көлдерінен табылған.
Бұл көрсетілген жерлерде ең ірі тұз кені болып Барсакелмес
белгіленген.Ол сол аттағы ойпатта орналасқан болып.Үстірттің оңтүстік-
шығыс бөлімінде және Арал теңізінен 40 км оңтүстік-батыста
орналасқан.Тұз кені шұңқырда орналасқан 60 м ға дейін сайлар мен
қоршалған.Аумағы 1000 км (солтүстіктен оңтүстікке ұзындығы 50 км, ені
35 км ).
Бұл сайдың ең ірі бөлігі шұңқырдың шығыс жағынында табылған.Тік
жағалау батыс бөлігінде аяқталады.Шұңқырдың солтүстік -батыс бөлігі
бұрышы тар шығанақ болып ,ол кейінінде көл түбі жүзінің Үстірт
жазықтығы жүзі мен қосылысы болған.
Тұз кеніні ұстап тұрған жыныстарға –Орта миоценніңКонь және Караган
горизонты жатады.Көлдің орталық бөлігі 30х40 км болған тұз қатпарлығын
құраған.Солтүстік-батыс шекарасына жақын жерде көл шөгінділері
арасынан Шайтонқала аралша көтеріледі(40м дейін),Абсолют биіктігі 71
және 101 м.
Барсакелмес көлі және Шайтонқала аралы түрлі зерттеушілер барған
Солун(1938),Г.В.Сабатовский және басқалар(1939),С.В.Викторов
(1946),Л.М.Гроховский және басқалар.
Мосгволнеруд трестиден (1956) Свещников және басқалар (1959),Кругинник
және басқалар (1959),және Химгеонеруд Өзбасгеология экспедиция
қызметкерлері (1961) болған.
Геология бойынша ең толық мәлімет және Барсакелмес тұзды көлінің
құрамы туралы Химгеонеруд Өз геология экспедициясы мәліметінде
келтірілген.Бұл экспедиция тұзды ерекше бұрғылау ісіні алып барған.Осы
тураклы тұз құрамы толық И.В.Рубанов(1973) жағынан толықтырылған.
Бұл жерде жаңа қатпарлықтардың тарқалуы төрт зонасы
шуролди,шурли,илли, тұзды қатпарлық.Соңғысы алдыңғы үш зона мен
қоршалған.
Тұз кенінің жағасында орналасқан он бір скважина мен,бір –бірінен
он км ұзақтықта Барсакелмес көлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz