Тастақ шөл өсімдіктері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті
Жаратылыстану факультеті.
География кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы : Қызылқұм шөлінің физгеографиялық ерекшеліктері мен
экологиясы
БЕКІТЕМІН Ғылыми
жетекшісі :
Кафедра меңгерушісі Ғ.ғ.к.,
А.Курбаниязов
Тех.Ғ.К. А.Мейірбеков
Хаттама № ______ Орындаған :
Жусипов.А____ ________2009 ж.
ЖГА-515 тобы , 050116
Түркістан – 2009 жыл.
Жоспар
Кіріспе :
І Табиғи-географиялық өзгешеліктері
1.1 Қызылкұм геологиясы және жер беті рельефі
1.2 Аймақтың климаты
1.3 Қызылкұм флорасы
1.4 Қызылкұм фаунасы
II.Қызылқұмның қазіргі экологиялық жағдайы
2.1 Қызылқұм шөлінің географиялық үйренілу тарихи және ғылыми-
қолданбалы маңызы
2.2 Қызылқұм табиғи жайлаулары және бұл жайлауларда өсетін
өсімдіктердің химиялық құрамы.
2.2 Арал теңізінің солтүстік Қызылқұм табиғатына тигізетің әсері
2.3 Шөлденуге қарсы күрес.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе.
Казіргі кезеңнің Дүние жүздік актуал пролемаларының бірі болып дүние
жүзінің шөлдену процесі болып есептеледі . Себебі XX ғасырда дүниежүзінде
антропогендік қысым басымның табиғаттқа әсерінің кушеиунен және жахандық
глобаль климатың жылынуы, шөлдену процессін кең маштабта күшейуне алып
келді,Осы себептен БҮҰ қасындағы ЮНЕСКО бөлімінде 1982 жылы шөлденуге
қарсы күрес аты ұйым құрылды.
Орта Азия аймағының Евразия құрлығының оталығында жайласуы,
климаттының континенталдығыағын Жер үсті суларының тапшылығы шөлдердің
дамуына алып келеді.
Қазақстан мен Орта Азия шөлдері Тұран ойпатында орналасқан. Бұл аймақ
шөлдері ойпаттың оңтүстігіндегі Копетдаг тауларынан солтүстік ендіктің 48°-
на дейін және шығысқа қарай Каспий теңізінің Тянь-Шань және Памир-Алтай
тауларына дейін созылған.Осы кең байтақ аймақта геологиялық және
ландшафттық тұрғыда әр типті шөлдер бар.
Құмды шөлдер (Қарақұм, Қызылқұм, Мойынқұм, Арал маңы қарақұм, Үлкен
және Кіші Борсық),
Тасты шөлдер (Бетпақ дала, Үстірт),
Сазды шөлдер мен сорлар (Өлі Қолтық және Қайдақ). Шөлдер рельефінің
ерекшелігі құрғақ арналар мен аңғарлардың ағысының ойыстарының болуы.
Ойыстардың кейбірі қазаншұңқыр формасында (Сарықамыс, Барсакелмес т.б.), ең
терең ойыс – Қарақия (теңіз деңгейінен – 132 м төмен) Маңғыстау түбегінде
орналсқан.
Құмдардың өмірі, олардың үстіңгі қабатында болып жатқан табиғи
процестер шөлдердің климаты мен жел режимі және құмның ылғалдануымен тығыз
байланысты. Жылжымалы құмдар жел әсерінен көп түрлі рельеф түзеді. Атап
айтқанда, бархандармен жарты ай тәріздес дюналар көптеп кездеседі. Аймақтың
климатына күн сәулесінің түсу ұзақтығы, құрғақшылық, континенталдылық
тән. Бұл оның субтропиктердің солтүстік шекарасында мұхиттан алыс, Еуразия
құрлығының ішінде орналасуымен, сондай-ақ бұлтсыз және аз – аз бұлтты
ауа райын қалыптастыруға жағдай жасайтын атмосфералық циркуляциямен
түсіндіріледі. Орта Азия климаты көбінесе 2 кезеңге бөлінеді. Мамырдың
ортасынан қазанның ортасына дейін – жылы және құрғақ, қалған мезгілде
ылғалды және суық. Жылы ылғалды кезде Атлантикадан желдер соғады. Ыстық
және құрғақ климат пен құрғақ желдерге байланысты Орта Азия мен
Қазақстан шөлдерінде булану мөлшері өте жоғары, булану түсетін
жауын -шашын мөлшерінен 20 - 25 есе көп деп есептеледі. Шөлде жаз
ыстық болатын болса (күндіз көлеңкеде +40°С +45°С)
қысы жұмсақ келеді. Қарақұмда қаңтардағы температура +1,4°С болса,
Қызылқұмда -0,4°С -4,1°С-ге жетеді.
Аймақтың жазық бөлігінің климаты ұзақ вегетациялық кезеңмен
сондай - ақ ұзақ аязсыз кезеңмен ерекшеленеді. Солтүстік 210 күн оңтүстік
24 күн. Бұл өсіп - өнуі ұзақ болатын дақылдарды, соның ішінде мақтаны,
субтропиктік өсімдіктерді өсіруге үлкен мүмкіндік береді. Қазақстанның
климаты солтүстігінде Батыс Сібір климатымен ұқсас ал оңтүстігінің климаты
Орта Азия шөлдерінің климатымен сәйкес келеді. Бірақ Қазақстан шөлдері
солтүстікке таман орналасқандықтан, климаты ұзақта суық қысымен, қысқа
жазымен ерекшеленеді, вегетациялық және аязсыз кезеңі қысқа жауын –
шашыны көптеу түседі. Аймақтың орталық және батыс аудандары өзенге кедей.
Орта Азия мұздықты қарлы қоректену типіне жататын өзендер – , Сырдария және
Амудария. Тұран жазығында, әсіресе қазақ жерінде көктемде қар жаңбыр суымен
қоректену есебінен құрылатын жылғалар өте көп. Торғай, Сарысу сияқты
өзендердің арнасы кеуіп кетпейді, тек жекелеген жерлері ғана құрғайды.
Сондай шөлдердін бірі Қызылқұм шөлі болып есептеледі. Ол Орта Азия ең
үлкен өзендері Амудария мен Сырдария аралығында, сотүстік жағында Арал
теңізі,оңтүстігінде Зарафшан тауларына дейінгі аралықты алып
жатыр.Қызылқұмның солтүстік жағы Қазақыстанда ал оңтүстігі жағы Өзбекістан
аумағында жайласқан.
Өзектілігі. Қызылқұм шөл ландшафт типтерінің таралуындағы
климаттың әсері өте үлкен. Шөл жазының ыстықтығымен, температурасының
жоғарылығымен жауын-шашын мөлшерінің аздығымен, беткі ағыстардың
жоқтығымен, эолдық процестердің ролінің жоғарылауымен, өзіне тән флорасы
және фаунасымен ерекшеленеді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында ғылым мен техниканың дамуы,
табиғатқа антропогендік босымның күшейіуі экологиялық шол экожүиесінің
өзгеруіне үлкен әсер етті.
ХХІ ғасырдың басында табиғи процестердің қайтымсыз өзгерістері
байқалуда және қоршаған ортаның тұрақты тепе - теңдігі түсу үстінде.
Казіргі кезде Қызылқұм шөлінде халық хожалығы үшін игерілуі
барысында табиғи тепетендіктің бұзымауы керекмаңызды , осы себепті бұл
аймақ тың табиғатың үирену маңызды
Құмды шөлдер Қазақстанның барлық жер көлемінің 9 % құрайды.
Бұл қауіпті құбылыстың себептері климаттың тым құрғақ болуы, ауа-
райының тым ысып кетуі, өсімдік жамылғысының жойылуы, ауылшаруашылығының
өркендеуі, табиғат байлығын дұрыс пайдаланбау.
Осы жағдайлар мен шөлдің тоқтаусыз кеңеюі, құмның жылжуы салдарынан
табиғи жағдайлардың нашарлауы.Жерлердің сортаңдануы, қуаңшылықтың жиілеуі
бәріде тірі организмдердің өміріне зиянды табиғат құбылыстарына қарсы тұру
қажеттілігін туғызады.
Шөл зонасының табиғи ерекшеліктері ғасырлар бойы шөлде өмір
сүретіндерді оның экологиялық жүйесіне бейімделуге мәжбүр етті.
Бүгінгі танда адамзат алдында тұрған басты мақсаттардың бірі-өзімізді
қоршаған табиғи ортадағы жан-жануар,өсімдіктер дүниесін қаз-қалпында, яғни
табиғи күйінде сақтап , болашақта ұрпақтарға қалдыра білу.
Зерттелу деңгейі . Диплом жұмысын жазу барысында көптеген
әдебиеттерді пайдаландым.1984 жылы Алматыда жарық көрген И.И. Чигаркиннің
Қазақстан шөлдерінің игерілуі , яғни Қазақстан жеріндегі ландшафт
типтеріне шөл зонасының әсері, 1981 – 1983 жылдары жарық көрген
А.Р.Бабаевтың КСРО шолдерінің игерілуінің өзекті мәселелері және
Шөл ерекшелігі еңбектерінде шөл зонасы және оның фаунасы мен
флорасы жайлы құнды мәліметтер келтірілген. Қазақстанның жануарлар
дүниесі ( А.Ф.Ковшарь ,В.А.Ковшарь ) және Қазақстанның өсімдіктер
әлемі (А.А.Иващенко) Қазақстанның қызыл кітабы атты еңбектен
Қазақстанның сирек кездесетін , жойылу қаупінде тұрған өсімдік және
жануарлар дүниесі туралы кеңінен баяндалады. В. Мосоловтың Құмдағы
тірішілік атты очерктер жинағы Қазақстанның құмды аймақтарын, тіршілік
тынысын қызғылықты баяндайды.
Мақсаты мен міндеттері Біріншеден, Қызылқум шөлінің физикалық-
географиясын үйрену арқылы, табиғи компононтеріне және оның дамуына әсер
ететін табиғи факторларын үйрену Екіншіден Қызылқұмның табиғи
ресурыстарын, табиғи жаилауларын үиренип географиялық баға береміз ,
үшіншіден шөлдерге тән флора және фаунасын қорғау , төртіншіден
ғаламдық көкейкесті проблема шөлейттену және шөл экологиясына әсер
етуші факторларды сипаттау, шөлдеуге байланысты іс-шараларды анықтау.
Құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қызылкұм геологиясы және жер беті рельефі
Амударияның, Сырдарияның аса үлкен өзен аралығын Памир – Алтай тауы
аймағының сілемдерінен Арал теңізіне дейін Қызылқұм алып жатыр. Ауданы 300
мың км жуық, оның беті солтүстік – батыс бағытында таулардан Арал теңізі
жағалауындағы 53 м дейін біртіндеп аласарады. Оның солтүстік және шығыс
бөлігі Қазақстанда , ал батыс және оңтүстік бөлігі Өзбекстанда орналасқан.
Геологиялық құрлысы жағынан Қызылқұмның Қарақұмнан айырмасы қатпарлы
палеозойлық фундамент Қызылқұмның шегінде жер бетіне тақау жатады, ал
орталық бөлігінде мезозой мен үштік қабатын тесіп өтіп, аласа таулар пайда
қылады. Қызылқұмда төрттік шөгінді қабаты Қарақұрдағыдан біршама өзгеше
қалыптасқан. Аллювийлі материал шөлге негізінен Сырдария арқылы
әкелінген. Борпылдақ Қызылқұмдық қат қабаттық құрамы Қарақұмның дәл
сондай шөгінділерден құрамында сазының көптігімен ажырайды. Мұны ірі
кесек материалдарды Сырдарияның Ферғана қазаншұңқырына қалдырып, едәуір
жұқаларын қазаншұңқыр шегінен ары Қызылқұмға алып келуімен түсіндіруге
болады. Сырдарияға құятын көптеген өзендердің кесек материалдарды
ағызып әкететін негізгі көзі болған. Амударияда аллювийлі
шөгінділердің мұндай коллекторы болған емес, қазірде жоқ. Ол
шайынды заттарды тікелей Қарақұмға ағызып әкеліп,
Бағытынан тайып, оларды кең аймаққа қалдырып кетті. Копет – Дагтың
солтүстік беткейінен ағып шыққан өзендер Теджен мен Маргиб сияқты
аллювийді тіке Қарақұмға ағызып әкетеді. Қызылқұм территориясы жалпы
алғанда жазық бола тұра, оның беткі мейілінше күрделі. Арал
теңізінің оңтүстік – шығыс жағалауын негізінен терең тілімденген эолды
құмдар жауып жатады, бұлардың арасында ежелгі арналарды бойлай
құмтасты – сазды, көбінесе сортаңды жазықтардың жіңішке жолағы
созылып жатыр. Кең байтақ алқапты құм массивтерімен, құмдықтарымен,
мейлінше борпылдақ бетпен және сормен алмасып келетін тақырлар алып
жатыр. Қызылқұм үстінің аса ірі бөлігінде құмтасты қырқалар мен құм
қырқаларының ірі алқабын Сырдарияның ескі арналарын қуа таралған
аллювийлі жазықтардың жіңішке жолағы басып өтеді.
Аллювийлі жазықтардың жолағынан солтүстік – батысқа қарай
созылған құмды қырқалар біршама аласа. Оңтүстікке қарай олардың
биіктігі артады 20 - 30 м дейін, ал кей тұстары 100 м дейін
құртады жетеді. Бұл қырқалар көбіне бетін жуып жатқан құмдарды
ашылып қалған байырғы жыныстардан тізілген Заунгуз қырқаларына ұқсас.
Таулардың беткейлері терең сайлармен тілімделген. Тау етегінде
кесек материалдары үйіліп жатады да, тастақты шөлдің учаскелері
пайда болады. Аласа палеозойлық тауларда тұрақты су ағысы жоқ.
Көктемде жауын – шашынның ең көп мөлшері түсетін кезеңде тау
беткейлерінен және жыраларымен тасқын сулар ағып түседі. Мамырда
жаңбыр токтасымен ақ су ағысы тартылып қалады. Жыралардың түбінен
әдетте тұщы әрі мұздай грунт сулар ағып шығады.
Аймақтың климаты
Қызылқұмның солтүстік жартысының климаты жалпы алғанда
суреттердің солтүстік аралық зонасында орналасқан территорияның соның
Ішінде Үстірттің климатына ұқсас. Солтүстік Қызылқұмға шұғыл
континенттік климат жағдайлары тән. Жазы ыстық, қысы суық. Батыс
Қызылқұм Орта Азия жазықтарының құрғақ бөлігі, жылдық жауын шашын мөлшері
80 - 100 мм. Жауын - шашынның ең көп мөлшері көктемде (наурыз, сәуір)
1 0- 20 мм ең азы шілде мен тамызда түседі. Бұл айларда әдетте
жаңбыр болмайды. Қызылқұмның оңтүстігінде қар тұрақтанып жатпайды. Қысы
суық, бірақ солтүстігіндегіден жұмсақ, қаңтардағы орташа температура -4°С,
ал төменгі темратурасы - 30°С астам, осы ретпен Қазалыда - 12°С - 44°С,
Қызылқұмның солтүстігінде шілдедегі орташа температура +30°С-қа ал
солтүстігінде +26°С-қа жетеді.
Қызылқұмда сұр – қоңыр топырақ басым, құмтасты сазды және сазды
жазықтарда тақырлар өте тұзды, саздақты және сазды топырақтар түзеледі,
олардың тұзды жерде өсетін өсімдіктер – қара сексеуіл мен баялыш және т.б.
өседі. Шағын өңірін өсімдіктері өте сирек және шоқылары жел өтінде
болатындықтан, көбіне топырақ жамылғысы жоқ құм тасты – қырқалар мен
төбелер алып жатады. Өсімдіктер мен бекіген биік қырқалы және төбелі
құмдарда әдетте илак, аяқ сексеуіл, черкез, қадым және боз жусан өседі.
Қызылқұмдағы биік құмтасты қырқаларда осы шөлге тән ақ сексеуіл
тараған, жергілікті жағдайларға қарай ақ сексеуілдің құрамы өзгеріп
отырады.Қызылқұмның солтүстік бөлігіндегі құмтасты қырқаларда сексеуілдің
түбінде әдетте шөл кеуегінің жамылғысы өседі.
Қызылқұмның жануарлар дүниесі Орта Азия шөлдерінің екі аралық
зонасының солтүстік және оңтүстік табиғат жағдайларына байланысты. Фаунасы
жағына палеозой таулары, Амудария мен Сырдария өзендері аңғарларындағы
тоғайлар ерекше көзге түседі. Қызылқұмда рептилия, әсіресе кесірткелер
мен жыландар, кемірушілер, құмтышқан, қосаяқ, тұяқтылардан
қарақұйрық аз. Жануарлардың мекендейтін жерлері ретінде Қызылқұмның
палеозойлық таулардың оларды қоршап тұрған шөлден елеулі айырмашылығы
бар. Фаунаның тарауларына грунт су көздерінің маңызы зор. Тауларда
жарқанаттар, сарыбас сұңқар, моңғолдық қызғылт кезеген, торғай
мекендейді. Тау баурайындағы жазықтықтарда кесіретке, жылан, тасбақа
көп.
Қызылкұм флорасы
Құмды шөл өсімдіктері.
Қазақстанның құмды шөлдерінің өсімдіктері едәуір көп және әртүрлі
болып келеді. Араларында қуыстары көп борпылдақ құмды топырақтардан су
төмен қарай тез өтіп, тереңде тығыз тау жыныстарының үстінде жиналады,
бұдан су өте алмайды. Әдетте, шөл жерлерінің түні салқын, күні ыстық
келеді. Соның салдарынан салқындаған құмның бетіне су буы тамшы түрінде шық
болып түседі. Бұл су тамшыларынан құмды топырақ астында ылғал жиналады. Су
мол болған жерде өсімдік те көп болады.
Қазақстанда құмды шөлдер көп, олар миллиондаған гектарды жерді алып
жатыр. Амудария мен Сырдария аралығында Қызылқұм жатыр. Мұның солтүстігін
ала, Арал теңізінің жағалауларында Арал маңы құмдары келеді, бұлардың
арасындағы ең ірі учаскені Үлкен және Кіші Борсық деп атайды.
Онда солтүстік те Волга мен Орал өзендерінің аралығында Каспий маңы
құмдар жатыр.
Шу өзенінің төменгі ағысында Мойынқұм ал Балқаш көлемінің құяр
жерінің маңында Сарытауқұм, Сарыесік – Атырау деп аталатын оңтүстік Балқаш
маңындағы құмдар жатады. Көлемі кіші құмды шөлдер Орталық Қазақстан жерінде
де кездеседі, тіпті Қостанай облысының оңтүстігінде Тосын құмы жатыр.
Құмда өсімдік алдымен құм төбелерінің арасындағы ойпаттарда,
беткейлерде, содан кейін ғана құм төбелердің үстінде өседі.
Жүзгін құм төбелер мен құм жалдарының төбесі мен беткейлерінде
жүзгіннің әр қилы түрлері кездеседі.Жүзгінде жапырақ болмайды.Мұның сұрғылт
түсті жас бұтақтарында жасыл өркендері салбырап тұрады. Жүзгіннің гүлі ақ
немесе қызғылт түсті ұсақ қос иісті болып келеді. Жүзгіннің жемісі
кішкентай кірпі тәрізді жан – жағында жыл – жал болып келеді. Тұқымдары
өніп шыққан кезде, ұяда өскен еменнің тұқымдар сияқты қалың боп өскен көгі
жақсы сақталады.
Құм қарағаны – пішіні жөнінен бұтаға да кіші кірім ағашқа да ұқсайды.
Жапырақтары жиденікі сияқты жіңішке және бозғылт түсті болады. Кішкене
бұршақ тәрізді жемісі болады. Құрамында белок көп сондықтан ол қой сүйсініп
жейтін өсімдіктердің бірі.
Қияқ – құмда көптеген злактар да жақсы өседі. Солтүстіктердегі шөлде
құмдардың төбесімен беткейлердің жалпақ және ұзын жапырақтары бар,
масақтары кере қарыс, сабандары жуан келетін қияқ та алыстан көзге түседі.
Мұның сабақтары қатты, білеуленіп біткен шырынды тамыр – сабақтарынан
шашақтанған жіңішке тамырлар жан - жаққа таралып, кең аймақты алып жатады
да жылжымалы құмдарды жақсы токтатады. Қияқтың тамыр сабағын жылқы құман
теуіп ашып жейді.
Еркекшөп – баурайлар мен ойпат жерлердегі тығыздау құмды топырақта
қияқтың орнын еркекшөп алады. Далалы жердің ойпаттарында өсетін еркекшөптің
масақтары жалпақ, үшбұршаққа ұқсас келсе ал оның құмда өсетіндерінің
масақтары жіңішке және ұзын болады. Мұның биік және көп сабақты келетін
түптері қопа болып та өседі, жазық құмда өскен еркекшөпті пішенге арнап
шабады.
Селеубояу – жан – жағында мықты жуан және қамшының өрімі тәрізді
тамырлар шығарады. Селеубояудың биіктігі жер бетінен жарты метрдей ақ
болғанмен, тамыры айналасында 10 м жерге дейінгі сусымалы құмды
бекітеді. Қаскелең маңы Мойынқұм дейтін құмды шөл, Қаскелең өзенінің
жағалауында бар. Бұл арада бір жылдық жабайы қарабидай өседі. Мұның сабағы
жіңішке, масақтары сарғыш, дәндері мәдени қарабидайдікі сияқты бірақ майда
болады. Көктемгі жылы және жауын шашын мол, болған жылдары, бұл
шөптің кейбір жерлерінде жабайы қара бидай адам қолдан еккендей қалың
өседі.
Құм түйірлерінде шыны сынықтары тәрізді өткір қырлары болды.
Злактардың жіңішке және шашақ тамырлары құмды жерге кіріп бара жатқан
кезде, құм түйіршіктері зақым келтіруі мүмкін. Мұндай жағдайларда өскен құм
злактарының тамырларында тамаша бейімділік пайда болған. Тамырдың бет
жағына желім тәрізді зат бөлініп шығады. Бұл затқа айналасындағы құм
қиыршықтар жабысып, өсіп келе жатқан тамыр шашақтарының айналасында жіңішке
қатты түтікшелер пайда болады. Осы қатты түтікше злактардың нәзік
тамырларын құм түйірлерінің өткір қырларын кесіп қорғайды. Құмды
шөлдерге малға жемшөпке арнап көп жылдық қара бидай әкеледі.Егістікке
егілген қарабидай тамырларының айналасында, құм злактарінікі сияқты,
қорғаныш болатындай қатты түтікше пайда болады. Құмды шөлдерге егілген
қарабидайдың тамырларында жоғарыда айтылған түтікше пайда болады. Бұған
қарағанда өсімдіктер өзінің өскен жерінің жағдайына қарай бейімделе
келіп, өзгеретінін көреміз. Құмдарда майда шөл қияқтарда көп болады.
Кәдімгі қияқ әдетте саз – балшықты жерлер мен өзен және көл
жағалауларына да биік болып өседі. Шөл қияқтары аласа, тамыр сабақтары ұзын
болады. Бұл тамыр сабақтарында көптеген тамырлар бар, олар арқылы бар
өсімдік өзіне керекті суды маңындағы топырақтан сорып алады. Қияқтардың
жапырақтары ұсақ болады,олар жазда кеуіп кетеді, сол кеткен күйінде қыстап
қалады. Сондықтан бұларды шабылмаған пішен дейді.
Құрғақшылық түсе бастаған кезде қияқтың жапырақтары ұшынан төмен
қарай кебе бастайды. Алдымен қызарады, одан кейін сарғаяды ең ақырында
күрең тартады. Бұл кезде хлорофил мен қоректік заттар жапырақтардың түп
жағына келіп, одан әрі тамыр мойнына жылжиды. Алайда жапырақтар кеуіп және
уақытша қурап қалғанымен, олардың құрлысы бұзылмайды. Жауын – шашын болса
әлгі кеуіп қалған жапырақтар қайтадан қалпына келіп, жапырақ тақталары
түбінен бастап ұшына дейін көгереді. Шөл қияқтары – қой үшін негізгі
шөптің бірі. Құрғақшылық түскен кезде шөл өсімдіктерінің көпшілігі
ұйықтаған сияқты болып тыныштыққа көшеді. Құм төбелердің араларында
көптеген ойпаттар болады. Бұл ойпаттарға үрлесін қар көп жиналады
да көктемде ол араға қақ тұрады. Көп ұзамай-ақ бұл қақ кеуіп кетеді. Осы
жердің қатайған топырағында мүктер өсе бастайды. Көктемде мүктер көгереді,
өседі және көбейеді. Осы күшінде 1 - 2 апта тұрады. Одан соң су буланады,
оның орыны тағыда кебеді, мүктерде кебірсиді, күтірлек болып, түсі
бозарады. Осындай күйдегі мүкті дымқыл құмның үстіне қойып, оның бетінде су
буы көбею үшін олардың үстіне шыны стакан қойса, біраздан соң ылғалды
бойына тартып көгере бастайды.
Шағылдың сусылдақ жылжымалы құмдарына ала бұту тұқымдасына
жататын бір жылдық өсімдік құмаршық көп өседі. Мұның жасылдау
келгені реңсіз, ұсақ гүлдер болады. Құмаршықтың шумақтаным жатқан
тамырлары, өзінің өсіп тұрған айналасындағы бірнеше метр жерлердің
құмын бекітеді. Құмаршықтың тұқымы ұсақ болғанымен оның белогы және
майы көп болады. Сондықтан да кейде мұны жинап алып, жергілікті
халық одан жарма жасайды.
Ебе қаңбақ – борпылдақ құмды топырақта көбінесе ебе қаңбақ немесе
ебелек өседі. Ол қалампыр тұқымдасына жатады. Гүлдері өте ұсақ және түсі
сәл қызғылттау, барлығы бірігіп сиректеу бетке шашақ бас гүл шоғырына
айналады. Сондықтан да ол алыстан көзге түседі. Ебе қаңбақтың жап -
жасыл жапырақтары сары түсті құмның үстіне төселе жатады,
тамырлары жуан келеді. Онда дәрілік және желімдік заттары жасалады.
Құмда өсетін шырыш өсімлігінен де көп желім алуға болады. Бұл
көктемнің бас кезінде гүлдейді. Шырыштың қызғылт түсі әдемі гүлдері
әдейі өсірілетін сүлебілдің гүліне ұқсайды. Мұның пияздікі тәрізді
түзу, шырынды жапырағы жеуге жарайды. Шырыштың тамыры шашақтанып
бітеді. Бірақ бұл тамырдың әрбір тармағы жайылған қолдың саусақтар
тәрізді тарбайып құмға кіріп жатады. Бұл тамырларда крахмал және
желімдік заттар көп болады.
Қылша – тығыз құмдарда атам заманнан бері қылша дейтін бұта
өседі. Мұнда жапырақ жоқ десе де болады. Ол сексеуілдікі сияқты,
Қабыршыққа айналып кеткен. Қылшаның жасыл өркендері шыршаның немесе
қарағайдың өркендеріне ұқсас Гүлдері нағыз гүлдерге ұқсамайды,
гүл желектері жоқ оның орнына қабыршықтары болады. Жемісі қарағайдың
бүрі сияқты. Оның қабыршағында тәтті шырыны болады. Таңдайың кеуіп,
ерінің кезеріп келе жатқанда қылшаның жемісін шайнасаң мейіріңді
қандырады. Шөлді жердің күні ыстық, ауасы құрғақ
болады ғой. Қылшаның жер бетінде өсе бастағанына бірнеше ондаған
жылдар өткен. Кейбір ғалымдар қылшаға ұқсас ертедегі өсімдіктер осы
кездегі гүлді ағаштардың бұталардың және шөптердің ататегі деп
есептейді. Қылшада дәрілік заттар болады. Сондықтан дәрі алу үшін
әдейі дайындайды.
Есенек – жабайы түрі, өзінің қаладағы гүл бақшаларда өсетін
мәдени түрлері сияқты түсті шашақтанып біткен гүлі бар. Бақ
есенегін адамдар жақсы шығарады. Ал шөлдерде өсетін жұпыны ғана
қызғылт түсті гүлі болады.
Жусан күрделі гүлділер тұқымдасына жатады. Олар көбінесе жартылай
бұта болып келеді. Өйткені жусан сабағының тұп жағы кәдімгі бұталардікіндей
ағаш сияқты қатты болады да, ұш жағындағы өркендері шөп тәрізді жұмсақ
келеді және қысқа қарай олардың бірқатарлары қурап қалады. Шөлдерде
көп өсетін сұр жусандардың жапырақтары ұсақ олардың сыртын сұрғылт
түк басқан. Бұл жапырақты қурап кетуден сақтайтын бейімділік.
Изен – алабота тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік. Мұның
сабағы қызғылт түсті жапырақтар мен сабағында белок көп, сондықтан да ол
өте құнарлы келеді. Изен малға азық боларлықтай сапасын қыста да
жоғалтпайды.
Сазды шөлдер өсімдігі
Қазақстанның сазды шөлдер ауа райы қатаң жері құнарсыз. Үстірт,
Каспий мен Арал теңіздерінің аралығы, Маңғыстау түбегі, Орталық
Қазақстанның көп жерін алып жатқан Бетпақдала, Қазақстан мен Өзбекстан
шекарасындағы Мырза шөл құлазыған сазды шөлдер.
Саз топырақ тығыз келеді. Жаңбыр жауса болғаны жер бетпаққа
айналады. Саздың майда түйірлерінің араларында тар саңылаулар болады.
Су жоғары көтерілгенде тұзды жер бетіне ала шығады да сортаң
топырақ пайда бола бастайды. Ойпат жерлерге өте жұқа тұнба
қабаттары және тұз кристалдары жинала бастайды. Көктемде және
жаңбырдан соң мұндай жерлерде қақ тұрады. Бұл жерге тұзды
топырақтарға төзімді келетін бактериялар мен микроскоптық ұсақ
балдырлар мекендейді. Су тез буланып кетеді. Жер кебісімен ондағы
бактериялар мен балдырлар кілегейге оралып, тыныштық күйге көшеді.
Бактериялар мен балдырлардың сыртындағы кілегейлі құрғаннан кейін
мұндай жердің бетін шымыр, бозғылт кейде жылтыр түсте теп - тегіс
басады. Мұндай жерлерді тақыр деп атайды.
Құрғақ кезде топырақтың бетіне тағалаған аттың ізі де
түспейді. Автомобиль асфальт төсеген жолмен жүргендей зымырайды.
Көктемгі жаңбырдан соң сортаң саз бен тақырдың кілегейлі қабаты
жібіп жер балшыққа айналады. Тақырға да өсімдік шығады. Тұзға
төзімді шөптердің тұқымдары тақырдың жарығына түсіп, сол арадан
өніп шығады. Бұл шөптердің көпшілігі алабота тұқымдасына жатады,
оларды сораң немесе күйреуік деп атайды. Бұтақтарымен жапырақтарында
сор жиналады да ауызға салса дәмі сор татып тұратындықтан бұл
өсімдіктерді сораң деп атайды. Күйреуіктің көп түрлерінің
жапырақтары болмайды не нашар дамыған бүршік тәрізді қызарып және
күлгінденіп кетеді. Тақырлардың төңірегін көмкеріп, әр түрлі шөптер
өседі. Күйреуіктің тұқымдарында сексеуілдікі тәрізді, ұшуға
бейімделген көнтектеу үлпілдектері болады. Бұлар көбінесе сары, қызыл
және күлгін түсті болып келеді. Күйреуіктер айқын түсті гүлге
оранған тәрізді болып келеді.
Бұйырғын – тақырға тән өсімдіктердің бірі. Ол өте аласа
болып өсетін бұта. Бұл жапырақсыз және бұтақтары шырынды өсімдік.
Кішкентай болып өсетін түбінің топыраққа тереңдеп кететін жуан
тамыры болады. Солар арқылы ондағы суды сорып алады. Жапырақсыз
өсімдік әр қашанда суды үнемдеп буландырады. Су көбінесе өсімдіктің
жапырақтары арқылы буланады. Судың булануы шөл жерлерде өсетін
өсімдіктердің жер бетіндегі мүшелерін салқындатады күнге күйдірмейді.
Су аз шөлді жерлерде жапырақтардың болмауы жағдайға бейімділік,
соның арқасында өсімдік күн сәулесінің зиянды әсерінен қорғанады
және ылғалды үнемдеп буландырады. Қоректік зат жасауға қажетті
жылуды, көмірқышқыл газды жасыл бұтақтары арқылы сіңіреді. Жел
тақырға құм айдап әкеледі. Соның а рқасында құмның астында қалған
тақырдың нағыз беті жұмсарады. Сондықтан бұл жерлерге көп жылдық
бұйырғын мен бір жылдық күйреуік тез өсіп кетеді. Сазды шөл
топырақтарының бет жағына қатты қабыршақ жауып жатады. Өйткені мұнда
жер астынан сумен бірге келтіріліп шыққан не жел айдап келген
тұздар саз ұнтағымен бірігіп қатты қабыршақ түзеді. Бұл жерлердегі
топырақтың беті де тақырдікі сияқты шыт – шыт болып көп бұрыштанып
жарылып кетеді. Мұндай топырақты тақырға ұқсас сор топырақ деп
атайды. Бұлар әсіресе сазды шөлдерде көбірек кездеседі.
Сазды шөлдерде күйреуіктен басқа жусанның көп түрі өседі. Шөл
жусандары мен күйреуіктің негізгі қонысы. Жусандардың ішінде дәрі –
дәрмек жасауға қажетті түрлері де бар. Қазақстанның оңтүстік
бөлігінде дермене өседі. Мұның жапырағымен зәмбіл гүлімен сантонин
дейтін дәрі алынады. Бұл дәрі малдың және адамның ішінде паразиттік
тіршілік ететін құрттарды глисталарды өлтіреді. Бұл затты дәрі
жасайтын арнаулы заводтарда дерменеден ғана алынады. Соңғы жылдары
сантонин Оңтүстік Қазақстан жерінде өсетін жусандардың басқа түрлері
де табылады. Сазды шөлдердегі өсетін өсімдіктер үшін жылдың ең ауыр
маусымы құрғақ жаз айлары. Шөл өсімдіктерінде осы қолайсыз
жағдайларға қарсы түрлі бейімдіктер пайда болады. Өсімдіктердің
көпшілігі тұқымынан өніп шығады, үлкейіп көлемі артады, құрлысы
күрделене өседі, гүлдейді сүйтіп жаңа тұқым шығарады. Өсімдіктер
тіршілігінің ескі тұқымынан жаңа тұқым пісіп шыққанға дейінгі
кезеңін вегетациялық дәуір деп атайды. Шөл жерлерде көктемнің
аяғында немесе жаздың бас кезінде топырақ кеппей тұрып тұқымы өніп,
өзі жетіліп 1 – 1,5 айдың ішінде жаңа тұқым беретін өсімдіктер де
өседі. Осы сияқты вегетациялық дәуірі өте қысқа өсімдік топтарын
эфемерлер деп атайды.
Жауқазындар сияқты өсімдіктердің сабағы мен жапырақтары және
гүлдері көп ұзамай қурап қалады. Тұқымдары жазғы құрғақшылыққа дейін
піседі. Одан соң жер бетіндегі мүшелері қурайды да жер астындағы
пиязшықтарды да немесе тамыр сабақтары жаздағы құрғақшылық пен
қыстың аязды күндерінде топырақ астында қыстап шығады. Көктемде
пиязшықтан және тамыр сабақтардан жас сабақтар өсіп шығады.
Сабақтардың өмірі қысқа болатын көп жылдық өсімдіктерді эфемеройдтар
деп атайды. Эфемеройдтар мен эфемерлер құрғақшылықтан осылай қашып
құтылады. Сондықтан да олар әсіресе сазды жерлерде өсетін өсімдіктер
арасында көп болады.
Эфемеройдтардың ішінен ең әдемі болып өсетіндері – жауқазындар
және әртүрлі жуалар. Сазды шөлдерде көбінесе сары, қызыл гүлді
жауқазындарымен қызғылт тек көк түсті және шар тәрізді көгілдір
гүл шоғырлары бар жуалар кездеседі. Жуаның бір түрінде мұндай гүл
шоғырының диаметрі 20 сантимертге жетеді. Өсімдік қурағаннан кейін
бұл өзінің аласа ғана сабағынан үзіліп түседі де желмен бірге
жазық
жердің бетімен домалап кете береді. Сол кезде құрғақ жемісінің
шытынаған жеріндегі саңлауынан тұқымдары жерге себіледі.
Шөлде өсетін эфемерлердің көпшілігі крест гүлділер тұқымдасына
жатады. Бұл тұқымдасқа жататын өсімдіктің крест тәрізденіп айқаса
біткен төрт желегі бар. Әдетте бұлардың түсі сары, қызғылт көгілдір
болып келеді. Крест гүлділер тұқымдасына бәрімізге таныс шалғам,
шомыр, капуста сияқты овощ дақылдары да жатады. Сазды шөлде
батлачок дейтін крест гүлді әсері көп кездеседі. Мұның ерекше
дөңгеленіп біткен кішкене ғана бұршақ жемісі бар. Шашақ тәрізденіп
біткен ақ түсті, қош иісті гүлдері бар батлачоктың мәдени түрі
гүл бақшаларда өсіріледі. Эфемерлердің ішінде көктемде жасыл болып
тұратын және көгілдір түсті жұмсақ гүлдері бар шөптер кездеседі.
Бет жағында қармақ тәрізденген ілмешекті жемісі болады. Бұларды
кәріқыз дейді.
Сазды шөлдердің жазық жерлерінде қаңбақ деген жалпы атпен
аталатын өсімдіктердің ерекше бір тобы өседі. Түптеліп өсетін
қаңбақтың сабақтары өздерінің ішіне қарай иіледі де ақырында
домаланып шар тәрізді болады. Тұқымы піскен кезде, шар тәрізденген
қаңбақ түбінен үзіліп кетеді де жел ығына қарай домалай жөнеледі.
Тұқымдары жер бетіне талай жерге шашылады. Сазды шөлдерде көп
жылдар бойы өсіп тұратын өмірінде бір - ақ ре т жеміс шығарып, онан
кейін қурап қалатын өсімдіктер бар. Мұндай өсімдіктерді бір рет
жемістенушілер немесе монокарпиктер деп атайды. Бұлардың ішінде бізге
көбірек кездесетіндері түйе жапырақ пен сасыр.
Сасыр – сабақтарының ұзындығы екі метрден астам. Іші қуыс
жуандығы 5 - 7 сантиметр ақ немесе сары түсті келетін ұқсас
гүлдері болады. Олар шоғырланып барып, сәбізбен ас көктікі немесе
балдырғандікі сияқты шатыршаға айналған гүл шоғыры. Өсімдіктің тұқымы
өте көп болады. Қысқа мерзімнің ішінде осындайлық биік шөптің өсіп
шығуы таңқаларлық іс қой. Жаздың орта ішінде оның сабағы қурап,
тұқымдары түсіп қалады. Сасырдың көп тармақты ұзындығы бір метрге
жететін жасыл қауырсын тәрізді жапырақтары жер бетінде жайылып
өседі. Тұқымнан ағаш өніп шыққан жылы сасырдың сабағы болмайды да
тек жер таған жапырақтары пайда болады. Жаз бойы жапырақ арқылы
күшті қоректенеді. Бұл кезде пайда болған көптеген қоректік заттар
қысқа тамыр жемісіне жиналады. Бірнеше жыл бойы осылай өседі.
Сөйтіп тамыр жемістерінің салмағы 2 - 3 килоға дейін жетеді және
кейде онан да артып кетеді, мұның құрамында шайырлы иісті және
дәрі - дәрмектік заттар көп болады. Сасырдың кейбір түрінде үш
жылдан соң ол екінші бір түрінде алты жылдан кейін осы тамыр
жемістерінің гүлі бар сабақ өсіп шығады. Осыдан соң ол бірақ рет
жеміс шығарадыда қурайды.
Түйе жапырақ – алғашында бойынан тақталары ұласып біткен
екі үш жертаған жапырақтар шығады. Түйе жапырақтар да бірнеше жыл
өткізіп барып жемісін өмір бойы бірақ рет шығарады. Мұның тамыр
жемістерінде иіліп заттар көп болады мұны тері илеуге пайдаланады.
Қазақстан жеріндегі ең үлкен шөл Бетпақдалада өте тамаша спиреантус
дейтін бұта өседі. Мұның жылтыр жасыл түсті дөңгелектеу жиегі
иректелген ұсақ қатты жапырақтары бар. Сонымен қатар шашақтанып
біткен ақшыл көгілдір түсті әдемі гүлдер болады. Олар ұсақтығы
болмаса көбінесе алмұрт гүліне ұқсас келеді. Спиреантус
Бетпақдаланың кейбір жерінде ғана өседі. Бұл бұта ертеден келе
жатқан өсімдік. Бірнеше ондаған миллион жыл бұрын жер жүзінде адам
болмаған кезде, Бетпақдала шөлінің орыны ылғалды дала болған және
мұнда тропик ормандары өсіп, климаты ыстық келген. Спиреантус сол
заманнан қалған өсімдіктердің бірі еді, өзінің сақталып қалған ескі
заман өсімдіктерін реликт деп атайды. Спиреантус Қазақстан жерінің
шөлдерінде өте сирек кездесетін реликт болып табылады.
Бетпақдаланың оңтүстігін Жамбыл Облысындағы Қаратау және Алматы
облысындағы Шу – Іле шөл қыраттары алып жатыр. Жайпақ қыраттар
арасынан тау жыныстары кездеседі. Бұдан көптеген миллион жылдар
бұрын, Қазақстан жерлерінің шөлдерінің орынын теңіз алып жатқан
кезде пайда болған. Тастар, түрлі саздар, известь тастардан шұбар
түсті қалың тау жыныстарының қабаты пайда болған. Бұл сияқты тау
жыныстарының бетіне известь көп болатын шөл топырақтар түзелген.
Бұл топырақтарда реликтілік өсімдіктердің бірнеше түрі өседі.
Бұлардың ішіндегі ең сирек кездесетін недзвецкия. Ол 1909 жылғы
жүргізілген ботаникалық экспедициялар кезінде Шу – Іле тауынан
табылған. Недзвецкия көп жылдық жартылай бұта. Мұның жапырақтары
ұсақ болады. Сабағының ұшында қызғылт көгілдір түсті гүлдері бар.
Гүлдері бақшада өсетін петунияға ұқсас. Пішіні сопақтау келген
құрғақ қауашағында тұқымдары болады. Бұл өсімдік революциядан бұрын
Жетісуда суландыру каналдарын қазған В.Е.Недзвецкий деген белгілі
инженердің атымен аталған. Недзвецкияға туыстас өсімдіктер осы күні
тек Оңтүстік Африкада ғана өседі. Бұлар ерте замандарда жоғарыда
айтылып кеткен жылы теңіздің жағалауында өскен. Ол теңіздер Африкадан
Азия арқылы солтүстікке дейінгі аймақты алып жатқан. Теңіз кеуіп
кетіп , оның орнында көлдер мысалы : Балқаш көлі пайда болған.
Кепкен теңіздің түбі шөлге айналып шұбар түсті тау жынысы шығып
жатқан бірнеше жерде недзвецкия кездеседі. Недзвецкияны осы кездегі
жусандар мен бетегелер қоршап , оның жан – жаққа қанат жайып
таралуына жол
бермейді. Недзвецкия Қазақстанда сирек кездесетін реликт болып
табылады. Мұны сақтап қалу үшін осы күні ботаникалық бақтарда өсіп
көбейтуде.
Тастақ шөл өсімдіктері
Қызылқұның оңтүстігіндегі тау етектерінде тасты шөлдериелеиді.
Қиыршық тасты топыраққа тастақ шөлдерге тән тасбұйырғын мен түбіртек
өседі. Тасбұйырғын тақырбұйырғына өте ұсақ биіктігі 5 - 10
сантиметр. Оның жуан тамыры тастардың жарықтардың бойлап, екі метрден
де астам тереңге ыза суға барып жетеді. Осының арқасында жауын –
шашыны өте кем тастақ шөлдерінің қатаң жағдайына шыдайды. Түбіртікті
кейде қояноты деп те атайды. Бұл шырынды тәрізді жапырақтардан
құралған домалақ шар пішінді өсімдік. Түбіртектің шар
тәрізді денесіне жазда сабақ етіп шығады да, оның ұшында
шашақтанған қызғылттау және сарғылт түсті реңсіз гүлдері орналасады.
Егер түбіртектен гербарий жасайтын болса ол түгел кеуіп кетпейді.
Жапырақтары мен сабақтарының түп жағы жылдар бойы қағаздың арасында
шырынды күйде тірі жата береді. Түбіртек суккулен деп аталатын
өсімдіктер тобына жатады. Суккуленттер денесіне суды жинап алады да
оны жаз бойы үнемдеп жұмсайды.
Тастардың бетіне қабыршықтана жабысып, түрлі – түсті қыналар
өседі. Кейбір қыналар жартастардың жарықтарында да бетінде де
мекендейді. Кейбір қыналардың денесі шар тәрізді болады. Құрғақ кезде
жел оларды үрлеп, ұшырып әкетеді. Кейде қызған ауадан алай – дүлей
құйын шығып, шаң тозаңды түтілген жүндей бұрап аспанға көтереді
де, оны шөлдерге алып кетеді. Шар тәрізді қыналар әлгі құйынмен
бірге басқа жерлерге барып түседі. Қыналар денесінен органикалық
қышқылдар бөліп шығарады. Бұл қышқылдары бірте – бірте тасты ерітіп,
бұзып өздері өліп жартастар бетінде топырақ түзеді. Бұл топыраққа
жоғары гүлді өсімдіктер өседі.
Қызылқұмның сортаң шөл өсімдігі
Кейде сортаң жердің бетінде аппақ қар сияқты болып жатқан
тұз қабаты кездеседі. Ал оның арасында бір жылдық және көп жылдық
күйреуіктердің көк бұталары көрінеді. Сортаң жерлерге әсіресе сораң
шөп шыдамды келеді. Бұл бір жылдық жапырақсыз бұтақтары өте шырынды
келетін күйреуіктердің бір түрі. Бұл түпті тұзды көлдердің
жиегіндегі кесек, тұз, жарығында да жақсы өседі. Микроскоптық
балдырлармен бактериялар тұзды ауларда да, сортаң топырақтарда өмір
сүреді.
Өте сортаң жерлерде өсімдік аз болады. Сортаң топырақтарда тұз
мөлшері әр қилы болуы мүмкін. Тұзы аз топырақтарда өсімдіктер әр
түрлі және қалың өседі. Мұндай топырақ шөл аймағының ойпат
жерлерін, өзендермен көлдердің жағалауларын алып жатады.
Қара сексеуіл – жапырағы болмайды. Жапырақтың қоректену
қызметін атқаратын жасыл өркендерінің дәмі тұз татиды. Ақ
сексеуілге қарағанда қара сексеуілдің айырмашылығы осы. Сексеуілдің
сабағы қисық бұталары өте көп, сүрегі сыртқа қарай қисая – қисая
келіп, білеуленіп біткен. Дің сабағының түбіндегі тамыр мойыны жуан.
Осы арадан бастаған тамырлары сегіз километр тереңдікке жетеді. Бұл
тамырлары көбінесе ащы болатын жер асты суы жатқан дымқыл
топыраққа дейін барады. Қара сексеуілдің гүлденуі мен жемісінің пісу
мерзімі ақ сексеуілмен бірдей. Айтарлықтай жапырақ болмайтындықтан
оның аясында онша көлеңке болмайды. Шөл жерлердегі өзендердің аяқ
жағында су мөлшері өте өзгеріп отырады, өзен суларына көптеп ілесе
келген құм мен саз өзендерінің аяғындағы ойпаттарға тосын болып
жинала береді. Тасқындардың салдарынан атырауларында тірі жан өте
алмайтында қалың қамыс өсіп кеткен шалшықты жазық пайда болады.
Шөл өзендерінің атырауындағы өзен арнасы жиі өзгеріп отырады.
Соның салдарынан шалшықтар кеуіп сортаңға айналады. Егер ыза су
деңгейі тереңге кетсе, өзен арнасы бағытын өзгертсе өзен тасқынданып жел
үрлеп әкетеді, тақыр және сортаң жерлермен ол арада шағыл құмдар пайда
болады. Осындай ертедегі өзен атырауларында сексеуіл ормандарының
көлемі өте үлкен болады. Жер асты сулары 8-12 мерт ден төмендейтін болса,
сексеуіл қурай бастайды. 100 деген гектар жерлерден қурап қалған
сексеуілдерді көруге болады. Олардың ағаштары шіріп, жер бетіне
құлап сексеуіл зияратына айналады. Ол сексеуілдер елді мекеніне
алыстаған жерлерде шіріп, зая кетеді. Дегенмен мұндай жердің өзі
жылдан – жылға азая түсуде. Сексеуілдің сүрегі өте ауыр морт келеді,
соқса болды сынады. Ол жылуды көп береді.
Жыңғыл – сексеуілмен бірге көптеген бұталар өседі. Олардың
ішіндегі ең әдемі жыңғыл. Жыңғылдың кішкене көк жасыл жапырағы
бар. Олар балықтың сыртындағы қабыршықтар тәрізденіп , біріне – бірі
тисе өркендерінің бет жағына жиі орналасады. Жыңғылдың бұтақтар
сауыр ағаштың тұяның аршаның жасыл бұтақтарына ұқсайды. Гүлдері ұсақ
түстері ақшыл қызғылт келеді. Олар қайынның сары гүліне ұқсап ұзын
және жіңішке болып келеді шашақтанып тұрады. Көптеген жасыл түсті
жас бұталардың арасынан гүл шашақтар көзге бірден түседі. Жыңғыл
құрғақшылыққа да тұзданған топыраққа да төзімді келеді. Мұны ең
алдымен парктерге, бақтарға және шөл жерлердегі егіс қорғау орман
алқаптарына отырғызады.
Жыңғылдың жас бұтақтарынан өте тамаша құбылысты байқауға болады.
Оның сабағына, бұтақтарына және жапырақтарына тұз жиналады. Су
булағанда ондағы артық тұз жапырақтарының сыртына шығады да
жылтыраған құрал тәрізді өсімдіктің сыртын қаптап тұрады. Шық түссе
не жаңбыр жауса жыңғыл бұтағынан тұзды ертінді ағады.
Ақ тікен – тұзы көп басқан топыраққа төзімді келетін өсімдіктердің
бірі. Ақ тікеннің түптеніп өскен денесі жарты шар сияқтанып, дөңгеленіп
бітеді. Бұтасының диаметрі 2 - 3 метрге жетеді. Гүлдердің түсі
жасылдау.
Қызылкұм фаунасы
Қазақстан жерінің жартысынан көбін яғни 58 % алып жатқан, үлкен құрғақшылық
аймақ әр түрлі ландшафты шөл мен шөлейттер. Шөл аймағы солтүстіктен
оңтүстікке қарай 500 - 700 км-ге, ал батыстан Каспий теңізі жағалауынан
шығыстағы Тарбағатай таулары мен Зайсан шұңқырына дейін 2800 км созылып
жатыр. Оның көлемі 1,1 миллион шаршы шақырымды құрайды. Шөл аймағының
солтүстік шекарасы 470 және 480 белдеулер аралығында. Ауа райы шұғыл
континенталды, әрі құрғақ. Қаңтардағы орташа температура батыстан
шығысқа қарай -5°С -15°С төмендейді, ал солтүстіктен оңтүстікке
қарай -16°С - 4°С жоғарылайды. Жұқа қар қабаты (10 – 20 см ) шөл
зонасында 2 -4 ай жатады. Жазы ыстық шілденің орташа температурасы
солтүстікте +24°С + 26°С, ал оңтүстікте +30° С +43°С әрі өте
құрғақ, жылына не бәрі 80 – 200 мм ылғал түседі, бұл осы уақыт
аралығындағы буланудан 10 - 12 есе аз. Шөлде жер үсті суларда тапшы, бұл
жерден біразы бітеді. Қазақстандағы шөл ландшафтысы алуан түрлі.
Мұнда құмды шөлдер ( Қызылқұм, Мойынқұм, Арал маңы Қарақұмы, Тауқұм
), балшықты кең жазықтар сор жусанды шөл өсімдіктері мен жабылған
( Үстірт, Бетпақдала ) сортанды шөлдер ( Каспий маңы, Арал маңы )
тастақты шөлдер ( Іле өзенінің оң жағалауы ) және басқада көп
түрлері кездеседі. Бұлардың әр қайсысының өз өсімдіктері, мекендейтін
жануарлары бар, олардың арасында осы жердің қиын жағдайларына
үйренген, тек шөлге тән түрлері кездеседі.
Сүтқоректілер
Ақбөкен – шөлдер мен шөлейттерде кездесетін жануарлардың бір түрі.
Ақбөкендер қорек және су іздеп ұзақ сапар шегіп отырады. Тұмсығы
илектеу – дөңес, танау терілері қатпарланып жатады, жүгіргенде танауы
дамып еркін тыныс алуына мүмкіндік береді. Текелерінің басында іші қуыс
жылтыр мүйізі болады. Ұрғашыларында мүйіз болмайды ақбөкендер аша тұяқты
болады. (денесінің ұзындығы 150 см шоқтығының биіктігі 80 см, салмағы 50 кг-
ға жетеді.) Каспий маңы мен Қазақстанның куаң аймақтарында сақталған.
Төлдеу орыны – Орталық Қазақстанда, ақбөкендер қыстау үшін Бетпақдалада
шөлінен Арысқұм , Қарақұм, Үстірт және Еділ – Жайық өзен аралық оңтүстік
аймақтарына кетеді. Үйір болып тіршілік етеді, әр аталықта бірнеше аналық
болады. 10 - 12 жыл өмір сүреді, аталығы 1,5 жыл , ал аналығы жарты
жылда жыныстық жағына жетіледі. Аналығы 5 айлық буаздықтан кейін 1 - 2
төлін дүниеге әкеледі, шөлдің қатаң жағдайынан біреуі ғана қалады. Көктемде
ақбөкендер жаздың ыстық кезінде шөбі сақталатын солтүстікке қарай ауысады.
Ал күзде оңтүстікке қарай бет алып, қар жұқа, шөп тауып жейтін
жерлерге қайта келеді. Ақбөкеннің дәмді еті және терісімен қатар медицина
өнеркәсіп үшін өте бағалы шикізат болатын мүйізі де пайдаланылады.
Қарақұйрық – сымбатты жіңішке аяқтары бар, әсем жұп тұяқты жануар (
денесінің ұзындығы 1м, шоқтығының биіктігі 60-75 см ). Аталығының
басында ұзындығы 40 см жіңішке мүйізі болады, аналығы мүйізсіз. Шөл
өміріне жақсы бейімделген және ұзақ уақыт бойы су ішпей жүре береді. Бірақ
түйемен салыстыруға болмайды. Көктемде және жаздың бірінші жартысында
аздаған топ болып жүреді, күзге жақын, қыста үйір бірнеше бас
болып жиналады. 5 - 6 ай буаздықтан кейін, әдетте мамырдың басында, аналығы
1-2 төлін дүниеге әкеледі. Төлі алғаш күндері суық пен бөтен күзден
бұталардың ығымен ой шұңқырларға тығылады. Қарақұйрықтардың жануарлар –
қасқыр, түлкі төлдерін кейде қыран, бүркіттер алады, дегенмен ең
үлкен қауып мылтықты адам. Әсіресе түнде машина жарығымен
қарақүйрықты аулау кең тараған браконьерлік аң аулау әдісі жарыққа
көздері шағылысқан жануарлар дәрменсіз болып, бір орында тұрып
қалады. Осылай қарақүйрық саны күрт азайып, қана емес, Халықаралық
Қызыл кітапқа да енгізілген.
Үстірт арқары – дене пішіні орташа, ұзын аяқты жабайы қой (
аталығының денесінің ұзындығы 160 см , аналығы 140 см, аналығының
салмағы 40 кг, аталығы 70 кг ). Ал Үстірттің ойпатқа бағытталған
жыраларында – Қарын жарық құмы мен Кендірлі сор шөлді жазықтығында,
санымен қатар Маңғыстау түбегінің ойпатында мекендейді. Аталықтарының қыста
басына дейін жететін мойыны мен кеудесіндегі ұзын (30 см ) қалың жүндері
жақсы жетілген оның жағасы деп атайды. Жоғарғы жағы ақ түсті ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті
Жаратылыстану факультеті.
География кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы : Қызылқұм шөлінің физгеографиялық ерекшеліктері мен
экологиясы
БЕКІТЕМІН Ғылыми
жетекшісі :
Кафедра меңгерушісі Ғ.ғ.к.,
А.Курбаниязов
Тех.Ғ.К. А.Мейірбеков
Хаттама № ______ Орындаған :
Жусипов.А____ ________2009 ж.
ЖГА-515 тобы , 050116
Түркістан – 2009 жыл.
Жоспар
Кіріспе :
І Табиғи-географиялық өзгешеліктері
1.1 Қызылкұм геологиясы және жер беті рельефі
1.2 Аймақтың климаты
1.3 Қызылкұм флорасы
1.4 Қызылкұм фаунасы
II.Қызылқұмның қазіргі экологиялық жағдайы
2.1 Қызылқұм шөлінің географиялық үйренілу тарихи және ғылыми-
қолданбалы маңызы
2.2 Қызылқұм табиғи жайлаулары және бұл жайлауларда өсетін
өсімдіктердің химиялық құрамы.
2.2 Арал теңізінің солтүстік Қызылқұм табиғатына тигізетің әсері
2.3 Шөлденуге қарсы күрес.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе.
Казіргі кезеңнің Дүние жүздік актуал пролемаларының бірі болып дүние
жүзінің шөлдену процесі болып есептеледі . Себебі XX ғасырда дүниежүзінде
антропогендік қысым басымның табиғаттқа әсерінің кушеиунен және жахандық
глобаль климатың жылынуы, шөлдену процессін кең маштабта күшейуне алып
келді,Осы себептен БҮҰ қасындағы ЮНЕСКО бөлімінде 1982 жылы шөлденуге
қарсы күрес аты ұйым құрылды.
Орта Азия аймағының Евразия құрлығының оталығында жайласуы,
климаттының континенталдығыағын Жер үсті суларының тапшылығы шөлдердің
дамуына алып келеді.
Қазақстан мен Орта Азия шөлдері Тұран ойпатында орналасқан. Бұл аймақ
шөлдері ойпаттың оңтүстігіндегі Копетдаг тауларынан солтүстік ендіктің 48°-
на дейін және шығысқа қарай Каспий теңізінің Тянь-Шань және Памир-Алтай
тауларына дейін созылған.Осы кең байтақ аймақта геологиялық және
ландшафттық тұрғыда әр типті шөлдер бар.
Құмды шөлдер (Қарақұм, Қызылқұм, Мойынқұм, Арал маңы қарақұм, Үлкен
және Кіші Борсық),
Тасты шөлдер (Бетпақ дала, Үстірт),
Сазды шөлдер мен сорлар (Өлі Қолтық және Қайдақ). Шөлдер рельефінің
ерекшелігі құрғақ арналар мен аңғарлардың ағысының ойыстарының болуы.
Ойыстардың кейбірі қазаншұңқыр формасында (Сарықамыс, Барсакелмес т.б.), ең
терең ойыс – Қарақия (теңіз деңгейінен – 132 м төмен) Маңғыстау түбегінде
орналсқан.
Құмдардың өмірі, олардың үстіңгі қабатында болып жатқан табиғи
процестер шөлдердің климаты мен жел режимі және құмның ылғалдануымен тығыз
байланысты. Жылжымалы құмдар жел әсерінен көп түрлі рельеф түзеді. Атап
айтқанда, бархандармен жарты ай тәріздес дюналар көптеп кездеседі. Аймақтың
климатына күн сәулесінің түсу ұзақтығы, құрғақшылық, континенталдылық
тән. Бұл оның субтропиктердің солтүстік шекарасында мұхиттан алыс, Еуразия
құрлығының ішінде орналасуымен, сондай-ақ бұлтсыз және аз – аз бұлтты
ауа райын қалыптастыруға жағдай жасайтын атмосфералық циркуляциямен
түсіндіріледі. Орта Азия климаты көбінесе 2 кезеңге бөлінеді. Мамырдың
ортасынан қазанның ортасына дейін – жылы және құрғақ, қалған мезгілде
ылғалды және суық. Жылы ылғалды кезде Атлантикадан желдер соғады. Ыстық
және құрғақ климат пен құрғақ желдерге байланысты Орта Азия мен
Қазақстан шөлдерінде булану мөлшері өте жоғары, булану түсетін
жауын -шашын мөлшерінен 20 - 25 есе көп деп есептеледі. Шөлде жаз
ыстық болатын болса (күндіз көлеңкеде +40°С +45°С)
қысы жұмсақ келеді. Қарақұмда қаңтардағы температура +1,4°С болса,
Қызылқұмда -0,4°С -4,1°С-ге жетеді.
Аймақтың жазық бөлігінің климаты ұзақ вегетациялық кезеңмен
сондай - ақ ұзақ аязсыз кезеңмен ерекшеленеді. Солтүстік 210 күн оңтүстік
24 күн. Бұл өсіп - өнуі ұзақ болатын дақылдарды, соның ішінде мақтаны,
субтропиктік өсімдіктерді өсіруге үлкен мүмкіндік береді. Қазақстанның
климаты солтүстігінде Батыс Сібір климатымен ұқсас ал оңтүстігінің климаты
Орта Азия шөлдерінің климатымен сәйкес келеді. Бірақ Қазақстан шөлдері
солтүстікке таман орналасқандықтан, климаты ұзақта суық қысымен, қысқа
жазымен ерекшеленеді, вегетациялық және аязсыз кезеңі қысқа жауын –
шашыны көптеу түседі. Аймақтың орталық және батыс аудандары өзенге кедей.
Орта Азия мұздықты қарлы қоректену типіне жататын өзендер – , Сырдария және
Амудария. Тұран жазығында, әсіресе қазақ жерінде көктемде қар жаңбыр суымен
қоректену есебінен құрылатын жылғалар өте көп. Торғай, Сарысу сияқты
өзендердің арнасы кеуіп кетпейді, тек жекелеген жерлері ғана құрғайды.
Сондай шөлдердін бірі Қызылқұм шөлі болып есептеледі. Ол Орта Азия ең
үлкен өзендері Амудария мен Сырдария аралығында, сотүстік жағында Арал
теңізі,оңтүстігінде Зарафшан тауларына дейінгі аралықты алып
жатыр.Қызылқұмның солтүстік жағы Қазақыстанда ал оңтүстігі жағы Өзбекістан
аумағында жайласқан.
Өзектілігі. Қызылқұм шөл ландшафт типтерінің таралуындағы
климаттың әсері өте үлкен. Шөл жазының ыстықтығымен, температурасының
жоғарылығымен жауын-шашын мөлшерінің аздығымен, беткі ағыстардың
жоқтығымен, эолдық процестердің ролінің жоғарылауымен, өзіне тән флорасы
және фаунасымен ерекшеленеді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында ғылым мен техниканың дамуы,
табиғатқа антропогендік босымның күшейіуі экологиялық шол экожүиесінің
өзгеруіне үлкен әсер етті.
ХХІ ғасырдың басында табиғи процестердің қайтымсыз өзгерістері
байқалуда және қоршаған ортаның тұрақты тепе - теңдігі түсу үстінде.
Казіргі кезде Қызылқұм шөлінде халық хожалығы үшін игерілуі
барысында табиғи тепетендіктің бұзымауы керекмаңызды , осы себепті бұл
аймақ тың табиғатың үирену маңызды
Құмды шөлдер Қазақстанның барлық жер көлемінің 9 % құрайды.
Бұл қауіпті құбылыстың себептері климаттың тым құрғақ болуы, ауа-
райының тым ысып кетуі, өсімдік жамылғысының жойылуы, ауылшаруашылығының
өркендеуі, табиғат байлығын дұрыс пайдаланбау.
Осы жағдайлар мен шөлдің тоқтаусыз кеңеюі, құмның жылжуы салдарынан
табиғи жағдайлардың нашарлауы.Жерлердің сортаңдануы, қуаңшылықтың жиілеуі
бәріде тірі организмдердің өміріне зиянды табиғат құбылыстарына қарсы тұру
қажеттілігін туғызады.
Шөл зонасының табиғи ерекшеліктері ғасырлар бойы шөлде өмір
сүретіндерді оның экологиялық жүйесіне бейімделуге мәжбүр етті.
Бүгінгі танда адамзат алдында тұрған басты мақсаттардың бірі-өзімізді
қоршаған табиғи ортадағы жан-жануар,өсімдіктер дүниесін қаз-қалпында, яғни
табиғи күйінде сақтап , болашақта ұрпақтарға қалдыра білу.
Зерттелу деңгейі . Диплом жұмысын жазу барысында көптеген
әдебиеттерді пайдаландым.1984 жылы Алматыда жарық көрген И.И. Чигаркиннің
Қазақстан шөлдерінің игерілуі , яғни Қазақстан жеріндегі ландшафт
типтеріне шөл зонасының әсері, 1981 – 1983 жылдары жарық көрген
А.Р.Бабаевтың КСРО шолдерінің игерілуінің өзекті мәселелері және
Шөл ерекшелігі еңбектерінде шөл зонасы және оның фаунасы мен
флорасы жайлы құнды мәліметтер келтірілген. Қазақстанның жануарлар
дүниесі ( А.Ф.Ковшарь ,В.А.Ковшарь ) және Қазақстанның өсімдіктер
әлемі (А.А.Иващенко) Қазақстанның қызыл кітабы атты еңбектен
Қазақстанның сирек кездесетін , жойылу қаупінде тұрған өсімдік және
жануарлар дүниесі туралы кеңінен баяндалады. В. Мосоловтың Құмдағы
тірішілік атты очерктер жинағы Қазақстанның құмды аймақтарын, тіршілік
тынысын қызғылықты баяндайды.
Мақсаты мен міндеттері Біріншеден, Қызылқум шөлінің физикалық-
географиясын үйрену арқылы, табиғи компононтеріне және оның дамуына әсер
ететін табиғи факторларын үйрену Екіншіден Қызылқұмның табиғи
ресурыстарын, табиғи жаилауларын үиренип географиялық баға береміз ,
үшіншіден шөлдерге тән флора және фаунасын қорғау , төртіншіден
ғаламдық көкейкесті проблема шөлейттену және шөл экологиясына әсер
етуші факторларды сипаттау, шөлдеуге байланысты іс-шараларды анықтау.
Құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қызылкұм геологиясы және жер беті рельефі
Амударияның, Сырдарияның аса үлкен өзен аралығын Памир – Алтай тауы
аймағының сілемдерінен Арал теңізіне дейін Қызылқұм алып жатыр. Ауданы 300
мың км жуық, оның беті солтүстік – батыс бағытында таулардан Арал теңізі
жағалауындағы 53 м дейін біртіндеп аласарады. Оның солтүстік және шығыс
бөлігі Қазақстанда , ал батыс және оңтүстік бөлігі Өзбекстанда орналасқан.
Геологиялық құрлысы жағынан Қызылқұмның Қарақұмнан айырмасы қатпарлы
палеозойлық фундамент Қызылқұмның шегінде жер бетіне тақау жатады, ал
орталық бөлігінде мезозой мен үштік қабатын тесіп өтіп, аласа таулар пайда
қылады. Қызылқұмда төрттік шөгінді қабаты Қарақұрдағыдан біршама өзгеше
қалыптасқан. Аллювийлі материал шөлге негізінен Сырдария арқылы
әкелінген. Борпылдақ Қызылқұмдық қат қабаттық құрамы Қарақұмның дәл
сондай шөгінділерден құрамында сазының көптігімен ажырайды. Мұны ірі
кесек материалдарды Сырдарияның Ферғана қазаншұңқырына қалдырып, едәуір
жұқаларын қазаншұңқыр шегінен ары Қызылқұмға алып келуімен түсіндіруге
болады. Сырдарияға құятын көптеген өзендердің кесек материалдарды
ағызып әкететін негізгі көзі болған. Амударияда аллювийлі
шөгінділердің мұндай коллекторы болған емес, қазірде жоқ. Ол
шайынды заттарды тікелей Қарақұмға ағызып әкеліп,
Бағытынан тайып, оларды кең аймаққа қалдырып кетті. Копет – Дагтың
солтүстік беткейінен ағып шыққан өзендер Теджен мен Маргиб сияқты
аллювийді тіке Қарақұмға ағызып әкетеді. Қызылқұм территориясы жалпы
алғанда жазық бола тұра, оның беткі мейілінше күрделі. Арал
теңізінің оңтүстік – шығыс жағалауын негізінен терең тілімденген эолды
құмдар жауып жатады, бұлардың арасында ежелгі арналарды бойлай
құмтасты – сазды, көбінесе сортаңды жазықтардың жіңішке жолағы
созылып жатыр. Кең байтақ алқапты құм массивтерімен, құмдықтарымен,
мейлінше борпылдақ бетпен және сормен алмасып келетін тақырлар алып
жатыр. Қызылқұм үстінің аса ірі бөлігінде құмтасты қырқалар мен құм
қырқаларының ірі алқабын Сырдарияның ескі арналарын қуа таралған
аллювийлі жазықтардың жіңішке жолағы басып өтеді.
Аллювийлі жазықтардың жолағынан солтүстік – батысқа қарай
созылған құмды қырқалар біршама аласа. Оңтүстікке қарай олардың
биіктігі артады 20 - 30 м дейін, ал кей тұстары 100 м дейін
құртады жетеді. Бұл қырқалар көбіне бетін жуып жатқан құмдарды
ашылып қалған байырғы жыныстардан тізілген Заунгуз қырқаларына ұқсас.
Таулардың беткейлері терең сайлармен тілімделген. Тау етегінде
кесек материалдары үйіліп жатады да, тастақты шөлдің учаскелері
пайда болады. Аласа палеозойлық тауларда тұрақты су ағысы жоқ.
Көктемде жауын – шашынның ең көп мөлшері түсетін кезеңде тау
беткейлерінен және жыраларымен тасқын сулар ағып түседі. Мамырда
жаңбыр токтасымен ақ су ағысы тартылып қалады. Жыралардың түбінен
әдетте тұщы әрі мұздай грунт сулар ағып шығады.
Аймақтың климаты
Қызылқұмның солтүстік жартысының климаты жалпы алғанда
суреттердің солтүстік аралық зонасында орналасқан территорияның соның
Ішінде Үстірттің климатына ұқсас. Солтүстік Қызылқұмға шұғыл
континенттік климат жағдайлары тән. Жазы ыстық, қысы суық. Батыс
Қызылқұм Орта Азия жазықтарының құрғақ бөлігі, жылдық жауын шашын мөлшері
80 - 100 мм. Жауын - шашынның ең көп мөлшері көктемде (наурыз, сәуір)
1 0- 20 мм ең азы шілде мен тамызда түседі. Бұл айларда әдетте
жаңбыр болмайды. Қызылқұмның оңтүстігінде қар тұрақтанып жатпайды. Қысы
суық, бірақ солтүстігіндегіден жұмсақ, қаңтардағы орташа температура -4°С,
ал төменгі темратурасы - 30°С астам, осы ретпен Қазалыда - 12°С - 44°С,
Қызылқұмның солтүстігінде шілдедегі орташа температура +30°С-қа ал
солтүстігінде +26°С-қа жетеді.
Қызылқұмда сұр – қоңыр топырақ басым, құмтасты сазды және сазды
жазықтарда тақырлар өте тұзды, саздақты және сазды топырақтар түзеледі,
олардың тұзды жерде өсетін өсімдіктер – қара сексеуіл мен баялыш және т.б.
өседі. Шағын өңірін өсімдіктері өте сирек және шоқылары жел өтінде
болатындықтан, көбіне топырақ жамылғысы жоқ құм тасты – қырқалар мен
төбелер алып жатады. Өсімдіктер мен бекіген биік қырқалы және төбелі
құмдарда әдетте илак, аяқ сексеуіл, черкез, қадым және боз жусан өседі.
Қызылқұмдағы биік құмтасты қырқаларда осы шөлге тән ақ сексеуіл
тараған, жергілікті жағдайларға қарай ақ сексеуілдің құрамы өзгеріп
отырады.Қызылқұмның солтүстік бөлігіндегі құмтасты қырқаларда сексеуілдің
түбінде әдетте шөл кеуегінің жамылғысы өседі.
Қызылқұмның жануарлар дүниесі Орта Азия шөлдерінің екі аралық
зонасының солтүстік және оңтүстік табиғат жағдайларына байланысты. Фаунасы
жағына палеозой таулары, Амудария мен Сырдария өзендері аңғарларындағы
тоғайлар ерекше көзге түседі. Қызылқұмда рептилия, әсіресе кесірткелер
мен жыландар, кемірушілер, құмтышқан, қосаяқ, тұяқтылардан
қарақұйрық аз. Жануарлардың мекендейтін жерлері ретінде Қызылқұмның
палеозойлық таулардың оларды қоршап тұрған шөлден елеулі айырмашылығы
бар. Фаунаның тарауларына грунт су көздерінің маңызы зор. Тауларда
жарқанаттар, сарыбас сұңқар, моңғолдық қызғылт кезеген, торғай
мекендейді. Тау баурайындағы жазықтықтарда кесіретке, жылан, тасбақа
көп.
Қызылкұм флорасы
Құмды шөл өсімдіктері.
Қазақстанның құмды шөлдерінің өсімдіктері едәуір көп және әртүрлі
болып келеді. Араларында қуыстары көп борпылдақ құмды топырақтардан су
төмен қарай тез өтіп, тереңде тығыз тау жыныстарының үстінде жиналады,
бұдан су өте алмайды. Әдетте, шөл жерлерінің түні салқын, күні ыстық
келеді. Соның салдарынан салқындаған құмның бетіне су буы тамшы түрінде шық
болып түседі. Бұл су тамшыларынан құмды топырақ астында ылғал жиналады. Су
мол болған жерде өсімдік те көп болады.
Қазақстанда құмды шөлдер көп, олар миллиондаған гектарды жерді алып
жатыр. Амудария мен Сырдария аралығында Қызылқұм жатыр. Мұның солтүстігін
ала, Арал теңізінің жағалауларында Арал маңы құмдары келеді, бұлардың
арасындағы ең ірі учаскені Үлкен және Кіші Борсық деп атайды.
Онда солтүстік те Волга мен Орал өзендерінің аралығында Каспий маңы
құмдар жатыр.
Шу өзенінің төменгі ағысында Мойынқұм ал Балқаш көлемінің құяр
жерінің маңында Сарытауқұм, Сарыесік – Атырау деп аталатын оңтүстік Балқаш
маңындағы құмдар жатады. Көлемі кіші құмды шөлдер Орталық Қазақстан жерінде
де кездеседі, тіпті Қостанай облысының оңтүстігінде Тосын құмы жатыр.
Құмда өсімдік алдымен құм төбелерінің арасындағы ойпаттарда,
беткейлерде, содан кейін ғана құм төбелердің үстінде өседі.
Жүзгін құм төбелер мен құм жалдарының төбесі мен беткейлерінде
жүзгіннің әр қилы түрлері кездеседі.Жүзгінде жапырақ болмайды.Мұның сұрғылт
түсті жас бұтақтарында жасыл өркендері салбырап тұрады. Жүзгіннің гүлі ақ
немесе қызғылт түсті ұсақ қос иісті болып келеді. Жүзгіннің жемісі
кішкентай кірпі тәрізді жан – жағында жыл – жал болып келеді. Тұқымдары
өніп шыққан кезде, ұяда өскен еменнің тұқымдар сияқты қалың боп өскен көгі
жақсы сақталады.
Құм қарағаны – пішіні жөнінен бұтаға да кіші кірім ағашқа да ұқсайды.
Жапырақтары жиденікі сияқты жіңішке және бозғылт түсті болады. Кішкене
бұршақ тәрізді жемісі болады. Құрамында белок көп сондықтан ол қой сүйсініп
жейтін өсімдіктердің бірі.
Қияқ – құмда көптеген злактар да жақсы өседі. Солтүстіктердегі шөлде
құмдардың төбесімен беткейлердің жалпақ және ұзын жапырақтары бар,
масақтары кере қарыс, сабандары жуан келетін қияқ та алыстан көзге түседі.
Мұның сабақтары қатты, білеуленіп біткен шырынды тамыр – сабақтарынан
шашақтанған жіңішке тамырлар жан - жаққа таралып, кең аймақты алып жатады
да жылжымалы құмдарды жақсы токтатады. Қияқтың тамыр сабағын жылқы құман
теуіп ашып жейді.
Еркекшөп – баурайлар мен ойпат жерлердегі тығыздау құмды топырақта
қияқтың орнын еркекшөп алады. Далалы жердің ойпаттарында өсетін еркекшөптің
масақтары жалпақ, үшбұршаққа ұқсас келсе ал оның құмда өсетіндерінің
масақтары жіңішке және ұзын болады. Мұның биік және көп сабақты келетін
түптері қопа болып та өседі, жазық құмда өскен еркекшөпті пішенге арнап
шабады.
Селеубояу – жан – жағында мықты жуан және қамшының өрімі тәрізді
тамырлар шығарады. Селеубояудың биіктігі жер бетінен жарты метрдей ақ
болғанмен, тамыры айналасында 10 м жерге дейінгі сусымалы құмды
бекітеді. Қаскелең маңы Мойынқұм дейтін құмды шөл, Қаскелең өзенінің
жағалауында бар. Бұл арада бір жылдық жабайы қарабидай өседі. Мұның сабағы
жіңішке, масақтары сарғыш, дәндері мәдени қарабидайдікі сияқты бірақ майда
болады. Көктемгі жылы және жауын шашын мол, болған жылдары, бұл
шөптің кейбір жерлерінде жабайы қара бидай адам қолдан еккендей қалың
өседі.
Құм түйірлерінде шыны сынықтары тәрізді өткір қырлары болды.
Злактардың жіңішке және шашақ тамырлары құмды жерге кіріп бара жатқан
кезде, құм түйіршіктері зақым келтіруі мүмкін. Мұндай жағдайларда өскен құм
злактарының тамырларында тамаша бейімділік пайда болған. Тамырдың бет
жағына желім тәрізді зат бөлініп шығады. Бұл затқа айналасындағы құм
қиыршықтар жабысып, өсіп келе жатқан тамыр шашақтарының айналасында жіңішке
қатты түтікшелер пайда болады. Осы қатты түтікше злактардың нәзік
тамырларын құм түйірлерінің өткір қырларын кесіп қорғайды. Құмды
шөлдерге малға жемшөпке арнап көп жылдық қара бидай әкеледі.Егістікке
егілген қарабидай тамырларының айналасында, құм злактарінікі сияқты,
қорғаныш болатындай қатты түтікше пайда болады. Құмды шөлдерге егілген
қарабидайдың тамырларында жоғарыда айтылған түтікше пайда болады. Бұған
қарағанда өсімдіктер өзінің өскен жерінің жағдайына қарай бейімделе
келіп, өзгеретінін көреміз. Құмдарда майда шөл қияқтарда көп болады.
Кәдімгі қияқ әдетте саз – балшықты жерлер мен өзен және көл
жағалауларына да биік болып өседі. Шөл қияқтары аласа, тамыр сабақтары ұзын
болады. Бұл тамыр сабақтарында көптеген тамырлар бар, олар арқылы бар
өсімдік өзіне керекті суды маңындағы топырақтан сорып алады. Қияқтардың
жапырақтары ұсақ болады,олар жазда кеуіп кетеді, сол кеткен күйінде қыстап
қалады. Сондықтан бұларды шабылмаған пішен дейді.
Құрғақшылық түсе бастаған кезде қияқтың жапырақтары ұшынан төмен
қарай кебе бастайды. Алдымен қызарады, одан кейін сарғаяды ең ақырында
күрең тартады. Бұл кезде хлорофил мен қоректік заттар жапырақтардың түп
жағына келіп, одан әрі тамыр мойнына жылжиды. Алайда жапырақтар кеуіп және
уақытша қурап қалғанымен, олардың құрлысы бұзылмайды. Жауын – шашын болса
әлгі кеуіп қалған жапырақтар қайтадан қалпына келіп, жапырақ тақталары
түбінен бастап ұшына дейін көгереді. Шөл қияқтары – қой үшін негізгі
шөптің бірі. Құрғақшылық түскен кезде шөл өсімдіктерінің көпшілігі
ұйықтаған сияқты болып тыныштыққа көшеді. Құм төбелердің араларында
көптеген ойпаттар болады. Бұл ойпаттарға үрлесін қар көп жиналады
да көктемде ол араға қақ тұрады. Көп ұзамай-ақ бұл қақ кеуіп кетеді. Осы
жердің қатайған топырағында мүктер өсе бастайды. Көктемде мүктер көгереді,
өседі және көбейеді. Осы күшінде 1 - 2 апта тұрады. Одан соң су буланады,
оның орыны тағыда кебеді, мүктерде кебірсиді, күтірлек болып, түсі
бозарады. Осындай күйдегі мүкті дымқыл құмның үстіне қойып, оның бетінде су
буы көбею үшін олардың үстіне шыны стакан қойса, біраздан соң ылғалды
бойына тартып көгере бастайды.
Шағылдың сусылдақ жылжымалы құмдарына ала бұту тұқымдасына
жататын бір жылдық өсімдік құмаршық көп өседі. Мұның жасылдау
келгені реңсіз, ұсақ гүлдер болады. Құмаршықтың шумақтаным жатқан
тамырлары, өзінің өсіп тұрған айналасындағы бірнеше метр жерлердің
құмын бекітеді. Құмаршықтың тұқымы ұсақ болғанымен оның белогы және
майы көп болады. Сондықтан да кейде мұны жинап алып, жергілікті
халық одан жарма жасайды.
Ебе қаңбақ – борпылдақ құмды топырақта көбінесе ебе қаңбақ немесе
ебелек өседі. Ол қалампыр тұқымдасына жатады. Гүлдері өте ұсақ және түсі
сәл қызғылттау, барлығы бірігіп сиректеу бетке шашақ бас гүл шоғырына
айналады. Сондықтан да ол алыстан көзге түседі. Ебе қаңбақтың жап -
жасыл жапырақтары сары түсті құмның үстіне төселе жатады,
тамырлары жуан келеді. Онда дәрілік және желімдік заттары жасалады.
Құмда өсетін шырыш өсімлігінен де көп желім алуға болады. Бұл
көктемнің бас кезінде гүлдейді. Шырыштың қызғылт түсі әдемі гүлдері
әдейі өсірілетін сүлебілдің гүліне ұқсайды. Мұның пияздікі тәрізді
түзу, шырынды жапырағы жеуге жарайды. Шырыштың тамыры шашақтанып
бітеді. Бірақ бұл тамырдың әрбір тармағы жайылған қолдың саусақтар
тәрізді тарбайып құмға кіріп жатады. Бұл тамырларда крахмал және
желімдік заттар көп болады.
Қылша – тығыз құмдарда атам заманнан бері қылша дейтін бұта
өседі. Мұнда жапырақ жоқ десе де болады. Ол сексеуілдікі сияқты,
Қабыршыққа айналып кеткен. Қылшаның жасыл өркендері шыршаның немесе
қарағайдың өркендеріне ұқсас Гүлдері нағыз гүлдерге ұқсамайды,
гүл желектері жоқ оның орнына қабыршықтары болады. Жемісі қарағайдың
бүрі сияқты. Оның қабыршағында тәтті шырыны болады. Таңдайың кеуіп,
ерінің кезеріп келе жатқанда қылшаның жемісін шайнасаң мейіріңді
қандырады. Шөлді жердің күні ыстық, ауасы құрғақ
болады ғой. Қылшаның жер бетінде өсе бастағанына бірнеше ондаған
жылдар өткен. Кейбір ғалымдар қылшаға ұқсас ертедегі өсімдіктер осы
кездегі гүлді ағаштардың бұталардың және шөптердің ататегі деп
есептейді. Қылшада дәрілік заттар болады. Сондықтан дәрі алу үшін
әдейі дайындайды.
Есенек – жабайы түрі, өзінің қаладағы гүл бақшаларда өсетін
мәдени түрлері сияқты түсті шашақтанып біткен гүлі бар. Бақ
есенегін адамдар жақсы шығарады. Ал шөлдерде өсетін жұпыны ғана
қызғылт түсті гүлі болады.
Жусан күрделі гүлділер тұқымдасына жатады. Олар көбінесе жартылай
бұта болып келеді. Өйткені жусан сабағының тұп жағы кәдімгі бұталардікіндей
ағаш сияқты қатты болады да, ұш жағындағы өркендері шөп тәрізді жұмсақ
келеді және қысқа қарай олардың бірқатарлары қурап қалады. Шөлдерде
көп өсетін сұр жусандардың жапырақтары ұсақ олардың сыртын сұрғылт
түк басқан. Бұл жапырақты қурап кетуден сақтайтын бейімділік.
Изен – алабота тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік. Мұның
сабағы қызғылт түсті жапырақтар мен сабағында белок көп, сондықтан да ол
өте құнарлы келеді. Изен малға азық боларлықтай сапасын қыста да
жоғалтпайды.
Сазды шөлдер өсімдігі
Қазақстанның сазды шөлдер ауа райы қатаң жері құнарсыз. Үстірт,
Каспий мен Арал теңіздерінің аралығы, Маңғыстау түбегі, Орталық
Қазақстанның көп жерін алып жатқан Бетпақдала, Қазақстан мен Өзбекстан
шекарасындағы Мырза шөл құлазыған сазды шөлдер.
Саз топырақ тығыз келеді. Жаңбыр жауса болғаны жер бетпаққа
айналады. Саздың майда түйірлерінің араларында тар саңылаулар болады.
Су жоғары көтерілгенде тұзды жер бетіне ала шығады да сортаң
топырақ пайда бола бастайды. Ойпат жерлерге өте жұқа тұнба
қабаттары және тұз кристалдары жинала бастайды. Көктемде және
жаңбырдан соң мұндай жерлерде қақ тұрады. Бұл жерге тұзды
топырақтарға төзімді келетін бактериялар мен микроскоптық ұсақ
балдырлар мекендейді. Су тез буланып кетеді. Жер кебісімен ондағы
бактериялар мен балдырлар кілегейге оралып, тыныштық күйге көшеді.
Бактериялар мен балдырлардың сыртындағы кілегейлі құрғаннан кейін
мұндай жердің бетін шымыр, бозғылт кейде жылтыр түсте теп - тегіс
басады. Мұндай жерлерді тақыр деп атайды.
Құрғақ кезде топырақтың бетіне тағалаған аттың ізі де
түспейді. Автомобиль асфальт төсеген жолмен жүргендей зымырайды.
Көктемгі жаңбырдан соң сортаң саз бен тақырдың кілегейлі қабаты
жібіп жер балшыққа айналады. Тақырға да өсімдік шығады. Тұзға
төзімді шөптердің тұқымдары тақырдың жарығына түсіп, сол арадан
өніп шығады. Бұл шөптердің көпшілігі алабота тұқымдасына жатады,
оларды сораң немесе күйреуік деп атайды. Бұтақтарымен жапырақтарында
сор жиналады да ауызға салса дәмі сор татып тұратындықтан бұл
өсімдіктерді сораң деп атайды. Күйреуіктің көп түрлерінің
жапырақтары болмайды не нашар дамыған бүршік тәрізді қызарып және
күлгінденіп кетеді. Тақырлардың төңірегін көмкеріп, әр түрлі шөптер
өседі. Күйреуіктің тұқымдарында сексеуілдікі тәрізді, ұшуға
бейімделген көнтектеу үлпілдектері болады. Бұлар көбінесе сары, қызыл
және күлгін түсті болып келеді. Күйреуіктер айқын түсті гүлге
оранған тәрізді болып келеді.
Бұйырғын – тақырға тән өсімдіктердің бірі. Ол өте аласа
болып өсетін бұта. Бұл жапырақсыз және бұтақтары шырынды өсімдік.
Кішкентай болып өсетін түбінің топыраққа тереңдеп кететін жуан
тамыры болады. Солар арқылы ондағы суды сорып алады. Жапырақсыз
өсімдік әр қашанда суды үнемдеп буландырады. Су көбінесе өсімдіктің
жапырақтары арқылы буланады. Судың булануы шөл жерлерде өсетін
өсімдіктердің жер бетіндегі мүшелерін салқындатады күнге күйдірмейді.
Су аз шөлді жерлерде жапырақтардың болмауы жағдайға бейімділік,
соның арқасында өсімдік күн сәулесінің зиянды әсерінен қорғанады
және ылғалды үнемдеп буландырады. Қоректік зат жасауға қажетті
жылуды, көмірқышқыл газды жасыл бұтақтары арқылы сіңіреді. Жел
тақырға құм айдап әкеледі. Соның а рқасында құмның астында қалған
тақырдың нағыз беті жұмсарады. Сондықтан бұл жерлерге көп жылдық
бұйырғын мен бір жылдық күйреуік тез өсіп кетеді. Сазды шөл
топырақтарының бет жағына қатты қабыршақ жауып жатады. Өйткені мұнда
жер астынан сумен бірге келтіріліп шыққан не жел айдап келген
тұздар саз ұнтағымен бірігіп қатты қабыршақ түзеді. Бұл жерлердегі
топырақтың беті де тақырдікі сияқты шыт – шыт болып көп бұрыштанып
жарылып кетеді. Мұндай топырақты тақырға ұқсас сор топырақ деп
атайды. Бұлар әсіресе сазды шөлдерде көбірек кездеседі.
Сазды шөлдерде күйреуіктен басқа жусанның көп түрі өседі. Шөл
жусандары мен күйреуіктің негізгі қонысы. Жусандардың ішінде дәрі –
дәрмек жасауға қажетті түрлері де бар. Қазақстанның оңтүстік
бөлігінде дермене өседі. Мұның жапырағымен зәмбіл гүлімен сантонин
дейтін дәрі алынады. Бұл дәрі малдың және адамның ішінде паразиттік
тіршілік ететін құрттарды глисталарды өлтіреді. Бұл затты дәрі
жасайтын арнаулы заводтарда дерменеден ғана алынады. Соңғы жылдары
сантонин Оңтүстік Қазақстан жерінде өсетін жусандардың басқа түрлері
де табылады. Сазды шөлдердегі өсетін өсімдіктер үшін жылдың ең ауыр
маусымы құрғақ жаз айлары. Шөл өсімдіктерінде осы қолайсыз
жағдайларға қарсы түрлі бейімдіктер пайда болады. Өсімдіктердің
көпшілігі тұқымынан өніп шығады, үлкейіп көлемі артады, құрлысы
күрделене өседі, гүлдейді сүйтіп жаңа тұқым шығарады. Өсімдіктер
тіршілігінің ескі тұқымынан жаңа тұқым пісіп шыққанға дейінгі
кезеңін вегетациялық дәуір деп атайды. Шөл жерлерде көктемнің
аяғында немесе жаздың бас кезінде топырақ кеппей тұрып тұқымы өніп,
өзі жетіліп 1 – 1,5 айдың ішінде жаңа тұқым беретін өсімдіктер де
өседі. Осы сияқты вегетациялық дәуірі өте қысқа өсімдік топтарын
эфемерлер деп атайды.
Жауқазындар сияқты өсімдіктердің сабағы мен жапырақтары және
гүлдері көп ұзамай қурап қалады. Тұқымдары жазғы құрғақшылыққа дейін
піседі. Одан соң жер бетіндегі мүшелері қурайды да жер астындағы
пиязшықтарды да немесе тамыр сабақтары жаздағы құрғақшылық пен
қыстың аязды күндерінде топырақ астында қыстап шығады. Көктемде
пиязшықтан және тамыр сабақтардан жас сабақтар өсіп шығады.
Сабақтардың өмірі қысқа болатын көп жылдық өсімдіктерді эфемеройдтар
деп атайды. Эфемеройдтар мен эфемерлер құрғақшылықтан осылай қашып
құтылады. Сондықтан да олар әсіресе сазды жерлерде өсетін өсімдіктер
арасында көп болады.
Эфемеройдтардың ішінен ең әдемі болып өсетіндері – жауқазындар
және әртүрлі жуалар. Сазды шөлдерде көбінесе сары, қызыл гүлді
жауқазындарымен қызғылт тек көк түсті және шар тәрізді көгілдір
гүл шоғырлары бар жуалар кездеседі. Жуаның бір түрінде мұндай гүл
шоғырының диаметрі 20 сантимертге жетеді. Өсімдік қурағаннан кейін
бұл өзінің аласа ғана сабағынан үзіліп түседі де желмен бірге
жазық
жердің бетімен домалап кете береді. Сол кезде құрғақ жемісінің
шытынаған жеріндегі саңлауынан тұқымдары жерге себіледі.
Шөлде өсетін эфемерлердің көпшілігі крест гүлділер тұқымдасына
жатады. Бұл тұқымдасқа жататын өсімдіктің крест тәрізденіп айқаса
біткен төрт желегі бар. Әдетте бұлардың түсі сары, қызғылт көгілдір
болып келеді. Крест гүлділер тұқымдасына бәрімізге таныс шалғам,
шомыр, капуста сияқты овощ дақылдары да жатады. Сазды шөлде
батлачок дейтін крест гүлді әсері көп кездеседі. Мұның ерекше
дөңгеленіп біткен кішкене ғана бұршақ жемісі бар. Шашақ тәрізденіп
біткен ақ түсті, қош иісті гүлдері бар батлачоктың мәдени түрі
гүл бақшаларда өсіріледі. Эфемерлердің ішінде көктемде жасыл болып
тұратын және көгілдір түсті жұмсақ гүлдері бар шөптер кездеседі.
Бет жағында қармақ тәрізденген ілмешекті жемісі болады. Бұларды
кәріқыз дейді.
Сазды шөлдердің жазық жерлерінде қаңбақ деген жалпы атпен
аталатын өсімдіктердің ерекше бір тобы өседі. Түптеліп өсетін
қаңбақтың сабақтары өздерінің ішіне қарай иіледі де ақырында
домаланып шар тәрізді болады. Тұқымы піскен кезде, шар тәрізденген
қаңбақ түбінен үзіліп кетеді де жел ығына қарай домалай жөнеледі.
Тұқымдары жер бетіне талай жерге шашылады. Сазды шөлдерде көп
жылдар бойы өсіп тұратын өмірінде бір - ақ ре т жеміс шығарып, онан
кейін қурап қалатын өсімдіктер бар. Мұндай өсімдіктерді бір рет
жемістенушілер немесе монокарпиктер деп атайды. Бұлардың ішінде бізге
көбірек кездесетіндері түйе жапырақ пен сасыр.
Сасыр – сабақтарының ұзындығы екі метрден астам. Іші қуыс
жуандығы 5 - 7 сантиметр ақ немесе сары түсті келетін ұқсас
гүлдері болады. Олар шоғырланып барып, сәбізбен ас көктікі немесе
балдырғандікі сияқты шатыршаға айналған гүл шоғыры. Өсімдіктің тұқымы
өте көп болады. Қысқа мерзімнің ішінде осындайлық биік шөптің өсіп
шығуы таңқаларлық іс қой. Жаздың орта ішінде оның сабағы қурап,
тұқымдары түсіп қалады. Сасырдың көп тармақты ұзындығы бір метрге
жететін жасыл қауырсын тәрізді жапырақтары жер бетінде жайылып
өседі. Тұқымнан ағаш өніп шыққан жылы сасырдың сабағы болмайды да
тек жер таған жапырақтары пайда болады. Жаз бойы жапырақ арқылы
күшті қоректенеді. Бұл кезде пайда болған көптеген қоректік заттар
қысқа тамыр жемісіне жиналады. Бірнеше жыл бойы осылай өседі.
Сөйтіп тамыр жемістерінің салмағы 2 - 3 килоға дейін жетеді және
кейде онан да артып кетеді, мұның құрамында шайырлы иісті және
дәрі - дәрмектік заттар көп болады. Сасырдың кейбір түрінде үш
жылдан соң ол екінші бір түрінде алты жылдан кейін осы тамыр
жемістерінің гүлі бар сабақ өсіп шығады. Осыдан соң ол бірақ рет
жеміс шығарадыда қурайды.
Түйе жапырақ – алғашында бойынан тақталары ұласып біткен
екі үш жертаған жапырақтар шығады. Түйе жапырақтар да бірнеше жыл
өткізіп барып жемісін өмір бойы бірақ рет шығарады. Мұның тамыр
жемістерінде иіліп заттар көп болады мұны тері илеуге пайдаланады.
Қазақстан жеріндегі ең үлкен шөл Бетпақдалада өте тамаша спиреантус
дейтін бұта өседі. Мұның жылтыр жасыл түсті дөңгелектеу жиегі
иректелген ұсақ қатты жапырақтары бар. Сонымен қатар шашақтанып
біткен ақшыл көгілдір түсті әдемі гүлдер болады. Олар ұсақтығы
болмаса көбінесе алмұрт гүліне ұқсас келеді. Спиреантус
Бетпақдаланың кейбір жерінде ғана өседі. Бұл бұта ертеден келе
жатқан өсімдік. Бірнеше ондаған миллион жыл бұрын жер жүзінде адам
болмаған кезде, Бетпақдала шөлінің орыны ылғалды дала болған және
мұнда тропик ормандары өсіп, климаты ыстық келген. Спиреантус сол
заманнан қалған өсімдіктердің бірі еді, өзінің сақталып қалған ескі
заман өсімдіктерін реликт деп атайды. Спиреантус Қазақстан жерінің
шөлдерінде өте сирек кездесетін реликт болып табылады.
Бетпақдаланың оңтүстігін Жамбыл Облысындағы Қаратау және Алматы
облысындағы Шу – Іле шөл қыраттары алып жатыр. Жайпақ қыраттар
арасынан тау жыныстары кездеседі. Бұдан көптеген миллион жылдар
бұрын, Қазақстан жерлерінің шөлдерінің орынын теңіз алып жатқан
кезде пайда болған. Тастар, түрлі саздар, известь тастардан шұбар
түсті қалың тау жыныстарының қабаты пайда болған. Бұл сияқты тау
жыныстарының бетіне известь көп болатын шөл топырақтар түзелген.
Бұл топырақтарда реликтілік өсімдіктердің бірнеше түрі өседі.
Бұлардың ішіндегі ең сирек кездесетін недзвецкия. Ол 1909 жылғы
жүргізілген ботаникалық экспедициялар кезінде Шу – Іле тауынан
табылған. Недзвецкия көп жылдық жартылай бұта. Мұның жапырақтары
ұсақ болады. Сабағының ұшында қызғылт көгілдір түсті гүлдері бар.
Гүлдері бақшада өсетін петунияға ұқсас. Пішіні сопақтау келген
құрғақ қауашағында тұқымдары болады. Бұл өсімдік революциядан бұрын
Жетісуда суландыру каналдарын қазған В.Е.Недзвецкий деген белгілі
инженердің атымен аталған. Недзвецкияға туыстас өсімдіктер осы күні
тек Оңтүстік Африкада ғана өседі. Бұлар ерте замандарда жоғарыда
айтылып кеткен жылы теңіздің жағалауында өскен. Ол теңіздер Африкадан
Азия арқылы солтүстікке дейінгі аймақты алып жатқан. Теңіз кеуіп
кетіп , оның орнында көлдер мысалы : Балқаш көлі пайда болған.
Кепкен теңіздің түбі шөлге айналып шұбар түсті тау жынысы шығып
жатқан бірнеше жерде недзвецкия кездеседі. Недзвецкияны осы кездегі
жусандар мен бетегелер қоршап , оның жан – жаққа қанат жайып
таралуына жол
бермейді. Недзвецкия Қазақстанда сирек кездесетін реликт болып
табылады. Мұны сақтап қалу үшін осы күні ботаникалық бақтарда өсіп
көбейтуде.
Тастақ шөл өсімдіктері
Қызылқұның оңтүстігіндегі тау етектерінде тасты шөлдериелеиді.
Қиыршық тасты топыраққа тастақ шөлдерге тән тасбұйырғын мен түбіртек
өседі. Тасбұйырғын тақырбұйырғына өте ұсақ биіктігі 5 - 10
сантиметр. Оның жуан тамыры тастардың жарықтардың бойлап, екі метрден
де астам тереңге ыза суға барып жетеді. Осының арқасында жауын –
шашыны өте кем тастақ шөлдерінің қатаң жағдайына шыдайды. Түбіртікті
кейде қояноты деп те атайды. Бұл шырынды тәрізді жапырақтардан
құралған домалақ шар пішінді өсімдік. Түбіртектің шар
тәрізді денесіне жазда сабақ етіп шығады да, оның ұшында
шашақтанған қызғылттау және сарғылт түсті реңсіз гүлдері орналасады.
Егер түбіртектен гербарий жасайтын болса ол түгел кеуіп кетпейді.
Жапырақтары мен сабақтарының түп жағы жылдар бойы қағаздың арасында
шырынды күйде тірі жата береді. Түбіртек суккулен деп аталатын
өсімдіктер тобына жатады. Суккуленттер денесіне суды жинап алады да
оны жаз бойы үнемдеп жұмсайды.
Тастардың бетіне қабыршықтана жабысып, түрлі – түсті қыналар
өседі. Кейбір қыналар жартастардың жарықтарында да бетінде де
мекендейді. Кейбір қыналардың денесі шар тәрізді болады. Құрғақ кезде
жел оларды үрлеп, ұшырып әкетеді. Кейде қызған ауадан алай – дүлей
құйын шығып, шаң тозаңды түтілген жүндей бұрап аспанға көтереді
де, оны шөлдерге алып кетеді. Шар тәрізді қыналар әлгі құйынмен
бірге басқа жерлерге барып түседі. Қыналар денесінен органикалық
қышқылдар бөліп шығарады. Бұл қышқылдары бірте – бірте тасты ерітіп,
бұзып өздері өліп жартастар бетінде топырақ түзеді. Бұл топыраққа
жоғары гүлді өсімдіктер өседі.
Қызылқұмның сортаң шөл өсімдігі
Кейде сортаң жердің бетінде аппақ қар сияқты болып жатқан
тұз қабаты кездеседі. Ал оның арасында бір жылдық және көп жылдық
күйреуіктердің көк бұталары көрінеді. Сортаң жерлерге әсіресе сораң
шөп шыдамды келеді. Бұл бір жылдық жапырақсыз бұтақтары өте шырынды
келетін күйреуіктердің бір түрі. Бұл түпті тұзды көлдердің
жиегіндегі кесек, тұз, жарығында да жақсы өседі. Микроскоптық
балдырлармен бактериялар тұзды ауларда да, сортаң топырақтарда өмір
сүреді.
Өте сортаң жерлерде өсімдік аз болады. Сортаң топырақтарда тұз
мөлшері әр қилы болуы мүмкін. Тұзы аз топырақтарда өсімдіктер әр
түрлі және қалың өседі. Мұндай топырақ шөл аймағының ойпат
жерлерін, өзендермен көлдердің жағалауларын алып жатады.
Қара сексеуіл – жапырағы болмайды. Жапырақтың қоректену
қызметін атқаратын жасыл өркендерінің дәмі тұз татиды. Ақ
сексеуілге қарағанда қара сексеуілдің айырмашылығы осы. Сексеуілдің
сабағы қисық бұталары өте көп, сүрегі сыртқа қарай қисая – қисая
келіп, білеуленіп біткен. Дің сабағының түбіндегі тамыр мойыны жуан.
Осы арадан бастаған тамырлары сегіз километр тереңдікке жетеді. Бұл
тамырлары көбінесе ащы болатын жер асты суы жатқан дымқыл
топыраққа дейін барады. Қара сексеуілдің гүлденуі мен жемісінің пісу
мерзімі ақ сексеуілмен бірдей. Айтарлықтай жапырақ болмайтындықтан
оның аясында онша көлеңке болмайды. Шөл жерлердегі өзендердің аяқ
жағында су мөлшері өте өзгеріп отырады, өзен суларына көптеп ілесе
келген құм мен саз өзендерінің аяғындағы ойпаттарға тосын болып
жинала береді. Тасқындардың салдарынан атырауларында тірі жан өте
алмайтында қалың қамыс өсіп кеткен шалшықты жазық пайда болады.
Шөл өзендерінің атырауындағы өзен арнасы жиі өзгеріп отырады.
Соның салдарынан шалшықтар кеуіп сортаңға айналады. Егер ыза су
деңгейі тереңге кетсе, өзен арнасы бағытын өзгертсе өзен тасқынданып жел
үрлеп әкетеді, тақыр және сортаң жерлермен ол арада шағыл құмдар пайда
болады. Осындай ертедегі өзен атырауларында сексеуіл ормандарының
көлемі өте үлкен болады. Жер асты сулары 8-12 мерт ден төмендейтін болса,
сексеуіл қурай бастайды. 100 деген гектар жерлерден қурап қалған
сексеуілдерді көруге болады. Олардың ағаштары шіріп, жер бетіне
құлап сексеуіл зияратына айналады. Ол сексеуілдер елді мекеніне
алыстаған жерлерде шіріп, зая кетеді. Дегенмен мұндай жердің өзі
жылдан – жылға азая түсуде. Сексеуілдің сүрегі өте ауыр морт келеді,
соқса болды сынады. Ол жылуды көп береді.
Жыңғыл – сексеуілмен бірге көптеген бұталар өседі. Олардың
ішіндегі ең әдемі жыңғыл. Жыңғылдың кішкене көк жасыл жапырағы
бар. Олар балықтың сыртындағы қабыршықтар тәрізденіп , біріне – бірі
тисе өркендерінің бет жағына жиі орналасады. Жыңғылдың бұтақтар
сауыр ағаштың тұяның аршаның жасыл бұтақтарына ұқсайды. Гүлдері ұсақ
түстері ақшыл қызғылт келеді. Олар қайынның сары гүліне ұқсап ұзын
және жіңішке болып келеді шашақтанып тұрады. Көптеген жасыл түсті
жас бұталардың арасынан гүл шашақтар көзге бірден түседі. Жыңғыл
құрғақшылыққа да тұзданған топыраққа да төзімді келеді. Мұны ең
алдымен парктерге, бақтарға және шөл жерлердегі егіс қорғау орман
алқаптарына отырғызады.
Жыңғылдың жас бұтақтарынан өте тамаша құбылысты байқауға болады.
Оның сабағына, бұтақтарына және жапырақтарына тұз жиналады. Су
булағанда ондағы артық тұз жапырақтарының сыртына шығады да
жылтыраған құрал тәрізді өсімдіктің сыртын қаптап тұрады. Шық түссе
не жаңбыр жауса жыңғыл бұтағынан тұзды ертінді ағады.
Ақ тікен – тұзы көп басқан топыраққа төзімді келетін өсімдіктердің
бірі. Ақ тікеннің түптеніп өскен денесі жарты шар сияқтанып, дөңгеленіп
бітеді. Бұтасының диаметрі 2 - 3 метрге жетеді. Гүлдердің түсі
жасылдау.
Қызылкұм фаунасы
Қазақстан жерінің жартысынан көбін яғни 58 % алып жатқан, үлкен құрғақшылық
аймақ әр түрлі ландшафты шөл мен шөлейттер. Шөл аймағы солтүстіктен
оңтүстікке қарай 500 - 700 км-ге, ал батыстан Каспий теңізі жағалауынан
шығыстағы Тарбағатай таулары мен Зайсан шұңқырына дейін 2800 км созылып
жатыр. Оның көлемі 1,1 миллион шаршы шақырымды құрайды. Шөл аймағының
солтүстік шекарасы 470 және 480 белдеулер аралығында. Ауа райы шұғыл
континенталды, әрі құрғақ. Қаңтардағы орташа температура батыстан
шығысқа қарай -5°С -15°С төмендейді, ал солтүстіктен оңтүстікке
қарай -16°С - 4°С жоғарылайды. Жұқа қар қабаты (10 – 20 см ) шөл
зонасында 2 -4 ай жатады. Жазы ыстық шілденің орташа температурасы
солтүстікте +24°С + 26°С, ал оңтүстікте +30° С +43°С әрі өте
құрғақ, жылына не бәрі 80 – 200 мм ылғал түседі, бұл осы уақыт
аралығындағы буланудан 10 - 12 есе аз. Шөлде жер үсті суларда тапшы, бұл
жерден біразы бітеді. Қазақстандағы шөл ландшафтысы алуан түрлі.
Мұнда құмды шөлдер ( Қызылқұм, Мойынқұм, Арал маңы Қарақұмы, Тауқұм
), балшықты кең жазықтар сор жусанды шөл өсімдіктері мен жабылған
( Үстірт, Бетпақдала ) сортанды шөлдер ( Каспий маңы, Арал маңы )
тастақты шөлдер ( Іле өзенінің оң жағалауы ) және басқада көп
түрлері кездеседі. Бұлардың әр қайсысының өз өсімдіктері, мекендейтін
жануарлары бар, олардың арасында осы жердің қиын жағдайларына
үйренген, тек шөлге тән түрлері кездеседі.
Сүтқоректілер
Ақбөкен – шөлдер мен шөлейттерде кездесетін жануарлардың бір түрі.
Ақбөкендер қорек және су іздеп ұзақ сапар шегіп отырады. Тұмсығы
илектеу – дөңес, танау терілері қатпарланып жатады, жүгіргенде танауы
дамып еркін тыныс алуына мүмкіндік береді. Текелерінің басында іші қуыс
жылтыр мүйізі болады. Ұрғашыларында мүйіз болмайды ақбөкендер аша тұяқты
болады. (денесінің ұзындығы 150 см шоқтығының биіктігі 80 см, салмағы 50 кг-
ға жетеді.) Каспий маңы мен Қазақстанның куаң аймақтарында сақталған.
Төлдеу орыны – Орталық Қазақстанда, ақбөкендер қыстау үшін Бетпақдалада
шөлінен Арысқұм , Қарақұм, Үстірт және Еділ – Жайық өзен аралық оңтүстік
аймақтарына кетеді. Үйір болып тіршілік етеді, әр аталықта бірнеше аналық
болады. 10 - 12 жыл өмір сүреді, аталығы 1,5 жыл , ал аналығы жарты
жылда жыныстық жағына жетіледі. Аналығы 5 айлық буаздықтан кейін 1 - 2
төлін дүниеге әкеледі, шөлдің қатаң жағдайынан біреуі ғана қалады. Көктемде
ақбөкендер жаздың ыстық кезінде шөбі сақталатын солтүстікке қарай ауысады.
Ал күзде оңтүстікке қарай бет алып, қар жұқа, шөп тауып жейтін
жерлерге қайта келеді. Ақбөкеннің дәмді еті және терісімен қатар медицина
өнеркәсіп үшін өте бағалы шикізат болатын мүйізі де пайдаланылады.
Қарақұйрық – сымбатты жіңішке аяқтары бар, әсем жұп тұяқты жануар (
денесінің ұзындығы 1м, шоқтығының биіктігі 60-75 см ). Аталығының
басында ұзындығы 40 см жіңішке мүйізі болады, аналығы мүйізсіз. Шөл
өміріне жақсы бейімделген және ұзақ уақыт бойы су ішпей жүре береді. Бірақ
түйемен салыстыруға болмайды. Көктемде және жаздың бірінші жартысында
аздаған топ болып жүреді, күзге жақын, қыста үйір бірнеше бас
болып жиналады. 5 - 6 ай буаздықтан кейін, әдетте мамырдың басында, аналығы
1-2 төлін дүниеге әкеледі. Төлі алғаш күндері суық пен бөтен күзден
бұталардың ығымен ой шұңқырларға тығылады. Қарақұйрықтардың жануарлар –
қасқыр, түлкі төлдерін кейде қыран, бүркіттер алады, дегенмен ең
үлкен қауып мылтықты адам. Әсіресе түнде машина жарығымен
қарақүйрықты аулау кең тараған браконьерлік аң аулау әдісі жарыққа
көздері шағылысқан жануарлар дәрменсіз болып, бір орында тұрып
қалады. Осылай қарақүйрық саны күрт азайып, қана емес, Халықаралық
Қызыл кітапқа да енгізілген.
Үстірт арқары – дене пішіні орташа, ұзын аяқты жабайы қой (
аталығының денесінің ұзындығы 160 см , аналығы 140 см, аналығының
салмағы 40 кг, аталығы 70 кг ). Ал Үстірттің ойпатқа бағытталған
жыраларында – Қарын жарық құмы мен Кендірлі сор шөлді жазықтығында,
санымен қатар Маңғыстау түбегінің ойпатында мекендейді. Аталықтарының қыста
басына дейін жететін мойыны мен кеудесіндегі ұзын (30 см ) қалың жүндері
жақсы жетілген оның жағасы деп атайды. Жоғарғы жағы ақ түсті ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz