Ардагерлерге көрсететін әлеуметтік жұмыстың барысы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ,
ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ҚОҒАМДЫҚ ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ
Жүсіп Мақсат
ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ АРДАГЕРЛЕРІН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОЛДАУ МЕХАНИЗІМДЕРІ
5В050100-әлеуметтану мамандығы
ТҮРКІСТАН, 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ,
ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ҚОҒАМДЫҚ ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді:
Қоғамдық ғылымдар кафедрасының
меңгерушісі, филос.ғ.к., доцент
_______ Ө.А.Малдыбеков
_________________2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ АРДАГЕРЛЕРІН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОЛДАУ МЕХАНИЗІМДЕРІ
5В050100-әлеуметтану мамандығы
Студент ___________________ Ж.Мақсат
Ғылыми жетекшісі,
филос.ғ.к., доцент ___________________ Ө. А.Малдыбеков
ТҮРКІСТАН, 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I. АРДАГЕРЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі ұғымының мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Ардагерлерді әлеуметтік қорғау жүйесіндегі қолданыста болатын
заңнамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.3.Ардагерлерге көрсететін әлеуметтік жұмыстың барысы ... ... ... ... ..25
II. АРДАГЕРЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕГІ КӨКЕЙТЕСТІ МӘСЕЛЕЛЕР ТУРАЛЫ
2.1. Ардагерлерді қолдау және оларға әлеуметтік көмек берілудің
жариялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .31
2.2.Ардагерлерді әлеуметтендірудегі көкейтесті мәселелер
туралы ... ... ..34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...50
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Елбасымыздың Нұрлы жол – болашаққа
бастау жол атты жолдауында 2015 жыл - ұлттық тарихымызды ұлықтау және
бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы [1] –деп,
қазақ хандығының 550 жылдығын, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен
Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын ерекше атап өткен
болатын.
Ұлы Жеңіске биыл 70 жыл толып отыр. 1945 жылдың 9-мамыры күні дәл осы
шаттық хабарды естіп тұрып, бүкіл әлем теңселіп кетті. Миллиондаған адамдар
мерт болды. Миллиондаған адамдар мүгедек болып қалды. Миллиондаған адамдар
бет алдына босып кетті. Бірақ бәрібір Берлингтегі рейхстаг үстінде жеңіс
туы желбірей көтерілді. Осы жеңісте Қазақстаннан шыққан қаһарманмен
жауынгерлердің қанымен, жанымен мына жарық өмір үшін аянбай ұмтылған зор
үлестері бар еді. Біз Жеңіс күнін жақындатқан, қаратүнек фашизмге қарсы
жан аямай күрескен әрбір жауынгерге қарыздармыз. Ұлы Отан соғысы және Ұлы
Жеңіс. Бұл екі сөз бір-бірінен толықтыра түседі. Ұлы Жеңіс біздің
халқымыздың орасан зор құрбандықтарымен келген қасіретті
арифметикасы.
Соғыс салған зардап әлі күнге дейін толық жойылған жоқ. Олардың Отан
үшін қан кешкен әрбір қадамы, жеңісті жақындата түскен әрбір күні
ұмытылмайды. Өйткені, ерлік шежіресі ұрпаққа ұлағат, ертеңгі күнге үлгі
боларлық сабақ. Биыл ТМД елдері осы соғыстағы ортақ ұлы Жеңістің 70
жылдығын мерекелеуде. Біз соғыстан кейін туған ұрпақ кешегі Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы аға ұрпақтың – қазақтар мен қазақстандықтардың жанкешті ерлігі
туралы тек оқулықтардан, көркем әдебиеттен және кинотуындылардан ғана
білеміз. Жеңістің 70 жылдығы қарсаңында Ұлы Отан соғысында қаза тапқан
боздақтардың рухына бас иіп, олардың ерлігінің саяси – кейінгі буынның
азаматтық парызы. Соғыста біздің әкелеріміз ежелден еркіндік аңсаған ер
қазақтың өршіл рухын, батырлығын әлемге паш етті. Қазақ ұлты ұландарының
антқа адалдығын көрсетті.
Отан соғысы майдандарында, жау тылындағы партизандар мен Еуропа
елдеріндегі қарсыласу қозғалысы қатарында шайқасып, фашизм
концлагерьлерінде қаза тапқан өжет, қайсар қандастарымыз рухына бас иеміз.
Әрине соғысты, оның қорытындыларын бағалауда әр ұрпақтың өз көқарасы болуы
мүмкін. Уақыттың тарихи-саяси оқиғаларды бағалауға, саралауға өз таңбасын
салуы – табиғи құбылыс. Бірақ олар түбегейлі, принципті мәселеде өзгермеуі
керек. Көлемі, қаталдығы, адам және материалдық шығыны жағынан екінші
дүниежүзілік соғыс адамзат тарихындағы ең жойқын соғыс болды.
Әлеуметанушы ретінде біршама талдауларға назар аударсақ: соғыс дүние
жүзі халықтарының бестен төртінің тағдырына әсер етті. Соғыс қимылдары
әлемнің 40 мемлекетінің аумағында жүрді. Ең соңғы деректер бойынша бұл
алапатта 60 мил. адам қаза тапты. Кеңес Одағының адам шығыны ресми түрде 27
мил. деп есептеледі. Қазақстанның Ұлы Жеңіске үлесі айрықша болды.
Республикамыз халқы қаһарлы жылдары тас- түйіндей бекілді. Қазақстан
халқының соғыс қажеттеріне жұмылдырылуы 24% жеткен. Ал екі майданда бірдей
соғысқан Германия халқының соғысқа жұмылдырылуы 12 % болған. Осы деректен-
ақ тылдағы еліміз залқына қандай ауыртпалық түскенін айқын көруге болады.
Салмақ әйелдер мен жасөспірімдерге түсті. Соғыс жылдары өнеркәсіпте еңбек
еткендердің 50% жеңіл, сондай- ақ тамақ өнеркәсібінде 85-90%, ауыл
шаруашылығында 80% астамы әйелдер болды. Жастар жұмыс істейтіндердің 35-
40% құрған. Осындай жұмысшылар құрамымен Қазақстан соғыс жылдары КСРО-да
өндірілген молибденнің 60%, металдық висмуттың 65%, полимета лл
рудаларының 79%, мыстың 35%, қорғасынның 83% берді. Батыс аудандардан
көшірілген 220 кәсіпорынды қабылдап, қысқа мерзімде іске қосты. Өз
халқының тұрмыстық-әлеуметтік жағдайы төмен бола тұрса да республикамыз
соғыс жылдары орталыққа 4 829 мың тонна астық, 600 мың тонна ет тапсырды
[2].
Республика малшылары Қызыл Армияға 110 мың ат берді, бұл 10 атты
әскер дивизиясын құруға жетті. Соғыс өртіне шалынған аймақтардан
эвакуацияланған жүздеген мың адамдарды, кейіннен саяси-сүргінге түсіп,
депортацияға ұшыраған 1 миллионға жуық әртүрлі этнос өкілдерін қабылдады.
Мұның бәрі республикадағы әлеуметтік-тұрмыстық жағдайды одан әрі
күрделендірілгені белгілі [3].
Халқымыз осының бәріне ерекше төзімділік көрсетіп, тағдыр талқысымен
келгендерге қол ұшын берді. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ерлігі үшін 500
қазақстандық Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Биылғы жылы Ұлы Отан
соғысының аяқталғанына 70 жыл толып отыр. Соңғы мәліметтер бойынша,
бұрынғы Кеңес Одағының 27 миллиондай адамын жалмаған сұрапыл соғыста
Қазақстаннан 1 миллон 600 мыңдай жауынгер жауларға қарсы жан аямай
шайқасты. Одақ бойынша 12 мыңнан астам жауынгерлер, командирлер,
қолбасшылар, партизандар, қарапайым халық өкілдері 1934 жылы белгіленген
ең жоғарғы атақ – Кеңес Одағының Батыр атағын иеленеді. Солардың қатарында
осы үлкен атаққа қазақ ұлтының 103 азаматы ие болыпты [4].
Міне оңаймен келмеген жеңіс күніне жеткізген азаматтарды ардақтау
парыз. Ел борышы. Сондықтан, оларға деген әлеуметтік көмектер реті мемлекет
тарапынан қашанда қаралып отыр. Жыл сайын ардагерлердің қатары азайып, сол
майданға қатысқандар легі азайғанмен өз қанымен отанын азат еткендерге
деген құрмет арып келеді. Зерттеу жұмысымда осы бағыттағы әлеуметтік
процестер ТМД әр бөлігінде әр түрлі қаралғанымен, Қазақ жерінде қашанда өз
бағасын ала білген. Сондықтан, бүгінгі ұрпаққа Ұлы Отан соғысындағы Кеңес
Одағы мен оның халықтарының жеңісінің факторлары туралы айту парыз. Және
бұл қолдаулар әр қашанда жүйелі орын алып отырады.
Жұмыстың зерттелу денгейі. Бұл тақырып сонау ежелден зерттеліп келе жатқаны
баршамызға аян. Бір қызығы бұл өз құндылығын жоймайтын, әрі қайта-қайта
зерттеуді қажет ететін жыл өткен сайын сараптаулар жүргізе беретін аса
қызығушылықпен қарайтын жұмыстар қатарында. Әлемде барлық мемлекеттер осы
тұрғыда сөз қозғап өзіндік таңбасын қалдыруға тырысып жатады. Оны жас
ұрпақ білуі керек. Ол соғыстағы жеңістің қайнар көздері, негіздері мен
қозғаушы күштері туралы ондаған, тіпті мыңдаған еңбектер жазылған.
Бүгінгі Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жүйесіне,
Қазақстанның индустриялы, аграрлы ел болып қалыптасуындағы басқару мектебін
құрудағы рөлін айту парыз. Отан соғысынан қайтқан жеңімпаздар аса
құштарлықпен, адалдықпен, іскерлікпен еңбек етті. Отан соғысы
жеңімпаздарының ерекше миссиясы туралы айтқанда ғалымдарымыздың екінші
тылдағы ерлігі туралы айту қажет. Белгілі ғалымдар М.Ғабдуллин,
С.Аманжолов, С.Бәйішев, А,Нүсіпбеков, С.Зимонов, А.Абдуллин, Ә.Қайдаров
және басқалары соғыс кезінде ең қиын сәттерде жауынгерлердің арасына саяси-
тәрбие жұмысын жүргізіп, алдыңғы шепте аянбай соғысса, соғыстан кейін
ғылымның бүкіл бір саласына бағдар, басшылық жасап, Қазақстанда іргелі
ғылымның дамуына ерекше үлес қосты.
Ұлттық акдемияның академиктері атанды. Соғыстың от-майданында жүріп
алты малтаны ас етіп, толарсақтан қан кеше жүріп, елге жеңімпаз
ретінде оралған олар соғыстың ерлік рухын, адам бойындағы бар қасиетке сын
болған алапат қиыншылықта өзінің азаматтық арына дақ түсірмей, тіпті
дәлірек айтсақ қазақ ұлты ұландарының ерлігі мен мәрттігі, жанкештілігі
мен төзімділігі туралы бүгінгі ұрпаққа жеткізген кешегі өткен Бауыржан
Момышұлы мен Қасым Аманжолов, Жұбан Молдағалиев бастаған жазушылар мен
ақындардың шығармашылық ерлігін, бүгінгі ортамыздағы қайырымдылық пен
әділдіктің, патриоттықтың жыршысы мен күзетшісіндей Әбдіжәміл Нүрпейісо в,
Әзілхан Нұршайықов, Мұзафар Әлімбаев, Қалмұқан Исабаев және басқаларды
айту парыз.
1945 жылдан бері көп оқиға болды. Бірнеше ұрпақ ауысты. Елімізде
түрлі күрделі оқиғалар болды. Әлемнің саяси картасында Тәуелсіз Қазақстан
мемлекеті берік орын тепті. Кеңес жауынгерлерін өз туының астына
топтастырған коммунистік идеология мұрағатқа кетті. Соғыстың қорытындысында
қалыптасқан социалистік лагерь, әлем саяси дамуының бағытын анықтаған Ялта
бейбітшілік шарты, Варшава шарты ыдырады. Кеңес халқының Ұлы Отан
соғысындағы ерлігі әлемді таңқалдырып, мойындатты. Оған қазақстандықтар мен
қазақтар қосқан қасиетті де қаһармандық ерлік үлес – ерлікті біз мақтан
тұтамыз. Аға ұрпақтың ерлігі мен әскери даңқы жас ұрпақты Отанымыздың
болашағы үшін азаматтық жауапкершілікке, елін қорғауға әзір болу рухын
сіңіреді. Олардың ерлігі алдында тағзым етіп бас ию тірілерге қажет.
Ұлы отан соғысы ардагерлеріне жасалу қажет әлеуметтік жұмыстар
мәселесі жөнінде еңбектер жазғандардың қатарынан А.В.Зориктуеваның
Социальная защита ветеранов Великой Отечественной войны, Ф.Рахматуллаев,
Д.А.Абузярованың Трансформация системы социальной защиты ветеранов
Великой Отечественной войны атты еңбектерін ерекше атап өту керек.
Ер есімі - ел есінде мәңгі сақталады. Ешкім де, ештеңе де ұмытылмақ
емес. Тәуелсіз Қазақстан елі өз боздақтарын қастерлеп, қасиеттейді! Біз өз
аталарымызды мақтан тұтамыз өйткені, олар біз үшін Отан үшін қасық
қандары қалғанша күресіп, бізге жеңіс сыйлады. Бұл жеңістің басты себебі,
әрине, халқымыздың Отанға деген сүйіспеншілігі, қайтпас қайсар ерлігі, сын
сағаттағы отаншылдық қасиеті. Міне осы бағыттағы зерттеу жасау үшін осы
тақырыпта жазғанды орынды деп білемін. Ел үмітін ер ақтар, ер атағын ел
сақтар - дей келе Ұлы Отан соғысының 70 жылдығына орай ата-
бабаларымыздың рухына тағзым ретінде олардың ерен ерліктерін, жер, Отан,
біздердің жарқын болашағымыз үшін жасаған ерліктерін мәңгілікке есте
сақтап, жадымызда ұстаймыз. Қанша жылдар өтседе, бұл соғыста ерлікпен қаза
тапқан әрбір батырларымздың тарих төрінен орын алатыны және
ұрпақтары мәңгі жеңіс алауын сөндірмей, Отан үшін от кешкендерді әрқашанда
қадірлеп ұстау үшін әлеуметтік тұрғыдан қолдап отыру керек деп білемін.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері – Ұлы отан соғысы
ардагерлерімен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың ерекшеліктерін анықтау.
Қойылған мақсаттардан келесі міндеттерді шешу негізделген:
- Әлеуметтік тәрбие беруде ардагерлердің Отан үшін орнын жас ұрпаққа
таныту;
- Мемлекет тарапынан ардагерлерге көрсетіліп отырған көмектің қандай
болып жатқанын анықтау;
- Ардагерлерді әлеуметтендірудегі көкейтесті мәселелерді анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған диплом жұмысында
төмендегідей ғылыми жаңалықтар анықталған:
- Мемлекет құрылымындағы өзгерістер ардагерлерге деген құрметті
жоймайды. Арнайы сараланатын әлеуметтік материалдарды қолдану арқылы
оның тәрбиелік маңызы анықталды. Бұл қазіргі қоғамда дамушы жастардың
санасына үлкен сабақ болары сөзсіз.
- Қазіргі дағдарыс пен жаһандық процесстерді өтудегі рухани негіздердің
тарихи қажеттілігі екендігі анықталды. Құндылықтардың құнсыздануы,
мәдениеттің құлдырауы сияқты көріністер сараланды. Ұлттық тәлім-тәрбие
мен дәстүрлік ерекшеліктерді саралауда ардагерлердің жан қиярлық
еңбектерінің ролі анықталды.
- Әлеуметтік қарым-қатынасты зерттеуші ұйымдар тарапынан жасалған
зерттеулерден алынған мәліметтерге қарай жасалған жұмыстар нақты
зерттеліп, жаңа ұсыныстар берілді.
Зерттеудің методологиялық негізі болып Оңтүстік Қазақстан облысы еңбек,
халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау департаментіні. Еңбек және
халықты әлеуметтік қорғауды ұйымдастыруы туралы бағдарламасы, Оңтүстік
Қазақстан облысы еңбек, халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау
департаментіні. Халықты әлеуметтік қорғаудың 2010-2015 жылдарға арналған
бағдараламасы, Дельпере Н. “Защита прав и свобод граждан пожилого
возраста”, “Социальная работа с пожилыми людьми” Е.И.Холостовтың,
“Социальное обслуживание пенсионеров и инвалидов. Обзорная информация” және
де басқа көптеген еңбектер есептеледі.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І АРДАГЕРЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі ұғымының мәні мен мазмұны
Ұлы Жеңіс әкелген құндылықтар туралы айтқанда ойға ең алдымен сол бір
қантөгіс, жиһангерлік соғыстан аман қайтқан ағаларымыз бен апаларымыздың
соғыстан кейінгі қоғамдық өмірдің әр саласында атқарған адамгершілік,
тәрбиелік, отансүйгіштік, жас ұрпаққа қамқорлық, әділеттілік пен тазалықтық
қорғаушысы болған ерекше миссиясы туралы айтумегн қатар оларға деген
қолдаулар жөнінде айту парыз.
Елбасы, Н.Ә.Назарбаев толық тұжырымдағандай қазіргі кезде білім және
тәрбие саясаты Қазақстан халықтарының ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрлерін
есепке ала отырып жүргізуде қалыптасқан, сондықтан, тұлға еуразиялық
мәдениет пен еуразиялық ынтымақтастықта дамиды. Тәрбиенің жалпы адамзаттық
бастауы кейбір ағартушылық бағдарлама мен идеология шеңберінде іске
асырылуы міндет. Ал қазіргі тәрбиенің мақсаты мен нәтижесі бойына өз
халқының мәдениетін сіңірген, басқа халықтардың мәдениетін бағалайтын,
өмірінің барысында түрлі іс-әрекетті өз басымен ұйымдастыруға қабілетті
адам.
Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек этникалық-
моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның прагматикалық
негізі де бар, өйткені ХХІ ғ. табалдырығында адам капиталының ролі
экономикалық өсудің басты қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді.
192 елдің ұлттық байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік
банктің сарапшылары 90-шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың
үлесіне ұлттық байлықтың 16% - ы, табиғи қорларға – 20 % - ы, адам
капиталына 64% -ы тигенін есептеп шығарды [5].
Әлеуметтік көмек көрсету жүйесі әркелкі қоғамның барлық мүшелері
үшін ең төменгі тұрмыс стандарттарын қамтамасыз етуді ұйғарды. Осындай
тәсілдің теориялық негізін алғаш рет Джон Роулз қалады. Оның философиясының
мәні былай тұжырымдалды: әр азамат өзінің болашағын нық сеніммен болжай
алмағандықтан, кедейшіліктен немесе табыс көзінен айырылудан сақтандыру
әбден тиімді болуы мүмкін.
Қоғам ауқымындағы мұндай сақтандыру оның ең аз қамсыздандырылған
мүшелері жөнінде қамқорлық нысандарын қабылдауы ықтимал: өздерінің ағымдағы
табыстарының бір бөлігін осы мақсаттарға беру арқылы, әрбір азамат,
болашақтағы қолайсыз жағдайлардан өзін сақтандырғандай болады.
Роулз критерийіне сәйкес қоғамның жалпы әл-ауқаты оның ең кедей тұрмысты
жіктерінің әл-ауқат деңгейімен анықталады. Алайда, үдемелі теңдікке
бағытталған саясат, өте қымбат қоғам игілігі ретінде (немесе тиімділіктен
айырылу ретінде) қаралуы мүмкін, ондай игілікті тек дәулетті қоғам ғана
пайдалана алады. Бұл арада орынды жеткіліктілік қағидасын сақтау ерекше
маңызды.
Қазіргі кездегі саяси және экономикалық жағдайдың тұрақтылығы мен
шиеленесуі, тұрмыстағы күйзеліс, адамгершілік құндылықтардың кемуі,
білімге, адал еңбекке деген ұмтылудың азаюы, еңбек етуге мүмкіншіліктің
жоқтығы, жеке адамның, қоғамның, ұлттық және мәдени дәстүрлерден өзін
шектеу жас ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Тәрбие әлеуметтік ішкі жүйе, азаматтық қоғам институты ретінде азамат
тәрбиесінің негізгі факторы болады. Азаматтық тәрбие ден біз қоғам мен
мемлекеттің мүшесі ретінде өсіп жатқан адамның әлеуметтік-саясаттық.
қүқықтық, экономикалық экологиялық моральдық-этикалық бөімдерін,
тәжірибелік іс-әрекет адамдарын қалыптастыру жүйесінің процесі деп
түсінеміз. Әлеуметтік және басқа қатынастар туралы білімдер стандарттары
азамат тәрбиенің келелі мәселелерін әрқашан жаңа тұрғыдан көріп қарастыруды
талап етеді. Бұл салада әлемдік стандарттарға интеграциялау мәні негізінде
жас азамат бойында әлеуметтік іс-әрекет субъектісі ретінде көзқарастар мен
сенімдер, ой-сана мен адамгершіліктік қасиеттер қалыптасады. Тәжірибелік іс-
әрекетте өсіп жатқан алам оның әлеуметтік ортадағы орнын белгілейтін
айқындалған азаматтық қасиеттермен ұстамдардың этикалық негіздерінде дамып
қалыптасады. Қазіргі заманның жеке адамы қоғамда жүріп жатқан үрдістердің
бәріне де белсенді әсер береді.
Қазіргі кездегі саяси және экономикалық жағдайдың тұрақтылығы мен
шиеленесуі, тұрмыстағы күйзеліс, адамгершіліктік құндылықтардың кемуі,
білімге, адал еңбекке деген ұмтылудың азаюы, еңбек етуге мүмкіншіліктің
жоқтығы, жеке адамның, қоғамның, ұлттық және мәдени дәстүрлердің өзін
шектеу жас ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Осындай кезеңде жас жеткіншектерге әлеуметтік тәрбие берудің маңызы зор
болып тұр. Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек
этникалық-моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның
прагматикалық негізі де бар, өйткені ХХІ ғ. табалдырығында адам
капиталының ролі экономикалық өсудің басты қозғаушы күші ретінде шырқау
биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық байлықтарының талдауына сүйене отырып,
Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-шы жылдардың орта шенінде өндірістік
қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16% - ы, табиғи қорларға – 20 % - ы,
адам капиталына 64% -ы тигенін есептеп шығарды [6].
Әлеуметтік көмек көрсету жүйесі әркелкі қоғамның барлық мүшелері үшін ең
төменгі тұрмыс стандарттарын қамтамасыз етуді ұйғарды. Осындай тәсілдің
теориялық негізін алғаш рет Джон Роулз қалады. Оның философиясының мәні
былай тұжырымдалды: әр азамат өзінің болашағын нық сеніммен болжай
алмағандықтан, кедейшіліктен немесе табыс көзінен айырылудан сақтандыру
әбден тиімді болуы мүмкін [7].
Қоғам ауқымындағы мұндай сақтандыру оның ең аз қамсыздандырылған
мүшелері жөнінде қамқорлық нысандарын қабылдауы ықтимал: өздерінің ағымдағы
табыстарының бір бөлігін осы мақсаттарға беру арқылы, әрбір азамат,
болашақтағы қолайсыз жағдайлардан өзін сақтандырғандай болады.
Көптеген дамыған елдерде Ұлы Отан соғысының ардагерлерін әлеуметтік
көмек көрсету эмпирикалық деңгейде үкімет ұйымдастыратын әлеуметтік
бағдарламаларға және мұқтаж адамдарға ақшалай және заттай нысанды
бөлінетін қаражаттарға қатысты қолданылады.
Кеңестен кейінгі елдердің қоғамтану әдебиетінде әлеуметтік көмек
көрсету термині біршама бертінді пайда болды – 90 –шы жылдарда тұрмыс
деңгейінің күрт төмендеуі мен халықтың қайыршылық халге түсуі салдарынан ол
қоғамға қажетті және әлеуметтік маңызды үдерістің символына айналды [8].
Осы терминді саясаткерлер, құқықтанушылар, әлеуметтанушылар және
экономистер көбіне сөздің жай мағынасында пайдаланады. Қарапайым көрінетіне
қарамастан, әлеуметтік көмек көрсету ұғымы өте көп мәнді және қарама-
қайшы.
Сөздің кең ауқымдағы құқықтық мағынасында әңгіме әлеуметтік қатынастар
жүйесі туралы қозғалады және әлеуметтік көмек көрсетудің мазмұны іс жүзінде
өркениетінде әлеуметтік көмек көрсету механизмі тектес құрам мен отбасылық
байланыстардан қазіргі заманғы демократияның заңдастырылған үлгілеріне
дейін ұдайы дамып отырды, мұнда азаматтардың әлеуметтік қорғалуы
экономикалық және құқықтық институттардың күрделі кешенімен қамтамасыз
етіледі.
Сонымен, санаттарды (категорияларды) құқықтық тұрғыдан қарағанда
халықтың әлеуметтік қорғалуының жалпы межелері азаматтарға конституциялар
мен өзге де заңнамалық актілерде көзделген әлеуметтік кепілдіктерді береді.
Бұл – проблеманың құқықтық аспекті.
Сонымен бірге мемлекеттің барлық азаматтарды тегіс қамтитын әлеуметтік
кепілдіктер (тегін тұрғын үй, денсаулық сақтау, білім, өскелең ұрпақты
тәрбиелеу жөніндегі бүкіл жүйенің қамқорлығы, еңбекке берілетін құқық,
кепілденген зейнетақылық қамсыздандыру және т.б.) беруге ұмтылуы қоғам мен
жеке адам арасындағы қалыпты объективтік-субъективтік байланыстардың
бұзылуына ұшыратады.
Жеке адам өздігінен өз қамын ойлауға және өзінің жеке тіршілік
әрекеті мен өз балаларының тіршілік әрекеті үшін жағдайлар жасауға ұмтылуды
доғарады. Әлеуметтік асырауда болудың феномені туындайды, ол адамның өз
күшіне емес, ал қоғамның қолдау көрсетуіне ойсыз бағдар жасауын білдіреді.
Ол еркін және саналы субъект ретінде әрекет жүргізуді тоқтатады, яғни
даралықтан айырылады да, енжар объектіге айналады. Бұл - шамадан тыс
кепілдік берудің негізгі келеңсіз әлеуметтік салдары.
Бұдан қоғам да ұтпайды. Социалистік мемлекет өзі жариялаған әлеуметтік
көмек көрсету құқықтырын қамтамасыз етуге дәрменсіз болды, ол туралы
дамыған капиталистік елдер мен КСРО елдеріндегі халықтың тұрмыс
деңгейлерінің бірнеше есеге алшақтанатын көпшілігінде, соның ішінде
Қазақстанда да сақталып отыр, - заңнамалық әлеуметтік кепілдіктерді іске
асыру мүмкін емес, өйткені ол үшін қажетті қаржылай қаражаттар жоқ.
1992-1997 жылдары Қазақстандағы әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы
негізінен экономикалық құлдыраудың, жоғарғы инфляция мен жұмыссыздықтың
келеңсіз әлеуметтік-экономикалық салдарынан жұмсарту жолымен жүрді. Атап
айтқанда, бюджеттен тыс әлеуметтік қорлар (жұмыспен қамтылу, зейнетақы,
әлеуметтік сақтандыру), әлеуметтік төлемдерді индекстеу механизмдері және
азаматтардың әлеуметтік осал санаттарына қолдау көрсету жөніндегі
мекемелердің желісі құрылды.
Елордада 206 ардагер, 157 – ҰОС қатысушысы, 49 - ҰОС мүгедегі
(белсенділері – 103, белсенді еместері (төсек тартып жатқандар)-103) тұрып
жатыр [9].
Қазақстан Республикасында 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы
Жеңістің 70 жылдығын мерекелеуге дайындық және оны өткізу жөніндегі іс-
шаралар жоспары шеңберінде 1941 – 1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы
Жеңіске қосқан үлесі үшін ҰОС қатысушылары мен мүгедектерін және соларға
теңестірілген адамдарды әлеуметтік қолдауға бағытталған іс-шаралар
көзделген:
1) тұрғын үй-жайларына күрделі жөндеу жүргізу
ҰОС 84 ардагеріне тұрғын үй тұрмыстық жағдайларына жүргізілген тексеру
қорытындысы бойынша құрылыс компанияларының қатысуымен, сондай-ақ
демеушілік қаражаты есебінен тұрғын үйді жөндеу жүргізілуде.
2) 2015 жылдың 20 мамырына дейін тұрғын үй беру
Тұрғын үйге мұқтаж 6 ардагерге салтанатты түрде тұрғын үйдің кілттері
берілді;
3) біржолғы материалдық көмек көрсетілді:
республикалық бюджет қаражатынан
- 210 ҰОС қатысушылары мен мүгедектеріне - 100 000 теңгеден;
- 4465 тыл еңбеккерлеріне 25 000 теңгеден;
- 28 фашизм тұтқындары жәнеблокада кезеңінде жұмыс істеген 4 азаматқа - 30
000 теңгеден;
- 317 қайтыс болған ҰОС мүгедектері мен қатысушыларының әйелдеріне - 25
000 теңгеден;
Жергілікті бюджет қаражатынан:
4) біржолғы материалдық көмек көрсетілді:
- 216 ҰОС қатысушылары мен мүгедектеріне – 1 100 000 теңгеден (2015 жылдың
1 наурызы жағдайы бойынша);
- 4083 тыл еңбеккерлеріне (тыл еңбеккері санаты бойынша арнаулы
мемлекеттік жәрдемақы алушыларға) - 10 000 теңгеден;
- 40 кепілдіктері мен жеңілдіктері бойынша ҰОС ардагерлеріне теңестірілген
адамдарға - 20 000теңгеден (фашизм тұтқындары, фашистік Германияға қарсы
ұрыс қимылдарына қатысқан адамдар, Ленинград қаласының қоршаудағы кезеңінде
жұмыс істеген азаматтар;
- 620 Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне теңестірілген адамдардың басқа да
санаттарына - 10 000теңгеден (қайтыс болған соғыс мүгедектерінің және
соларға теңестірілген тұлғалардың әйелдері, қайтыс болған әскери
қызметшілердің отбасылары);
5) ардагерлерді бірыңғай киім нысанымен қамтамасыз ету - 29 640,0 мың
теңгеден;
Бүгінгі күні елордада тұратын ҰОС ардагерлері бірыңғай киім нысанымен (сұр
түсті костюм, сұр түсті пальто (плащ), ашық көгілдір түсті берет пен
галстук, ақ түсті жейде, қара түсті аяқ киіммен) қамтамасыз етілген.
6) соғыс жылдарында қаза болған қазақстандық жауынгерлер жерленген жерлерге
бару үшін әлеуметтік көмек көрсету- 10 000,0 мың теңге, бүгінгі күні
жауынгерлер жерленген жерлерге бару үшін 52 адамнан өтінімдер қабылданды.
7) әлеуметтік көмектің қосымша түрлері:
2003 жылдан бастап ҰОС ардагерлері мен соларға теңестірілген тұлғаларға
коммуналдық қызметтерді төлеу жүргізіледі, 2215 адамды қамту жоспарлануда -
150 753,0 мың теңге;
- моншаларға, мәдени ойын-сауық немесе спорт іс-шараларына, шаштараздарға
баруға, мерзімді баспа басылымдарына жазылуға әлеуметтік көмек - 3 272,0
мың теңге;
- ҰОС ардагерлері мен соларға теңестірілген тұлғаларға шипажайлық курорттық
емделу - 17 500,0 мың теңге;
- ҰОС ардагерлері мен соларға теңестірілген тұлғаларды дәрі-дәрмек
құралдарымен қамтамасыз ету - 27 183,0 мың теңге;
- әскери жылдары тыл еңбеккерлері үшін шипажайлық-курорттық емделу 16 500,0
мың теңге;
- әскери жылдары тыл еңбеккерлері үшін дәрі-дәрмек құралдарына әлеуметтік
көмек – 12 000,0 мың теңге [10];
Ағымдағы жылдың сәуір айында: - 52 тыл еңбеккерлеріне Қарттар,
мүгедектер және мүгедек балалар оңалту орталығы КММ Шучинск-Боровой
аймағында 50% жеңілдікпен шипажайлық-курорттық емделу ұсынылды; - 4465 тыл
еңбеккерлеріне дәрі-дәрмек құралдарын сатып алуға 2577 теңге мөлшерінде
біржолғы ақшалай төлем көрсетілді.
Бұдан басқа ҰОС ардагерлері және соларға теңестірілген адамдар қалалық
жолаушылар көлігінде жеңілдікті жол жүру, тісті тегін протездеу құқығын
пайдаланады, 102 344,9 мың теңге қарастырылған. ҰОС ардагерлері ҰОС
мүгедектеріне арналған Орталық клиникалық госпиталінде стационарлық
емделуден өтуде [11].
2014 жылдың қаңтар айынан бастап соғыс ардагерлеріне және соларға
теңестірілген адамдарға медициналық қызмет көрсету № 4-ші қалалық емхана
негізінде қамтамасыз етіледі, тегін медициналық көмектің кепілдендірілген
көлемі шеңберінде жүрек талмасы жүйесі: гипертония, қант ауруы және тағы
басқа аурулармен ауыратындарға 1429 дәрі-дәрмек құралдары көзделген [12].
1941-1945 жылдарды қамтыған Ұлы Отан соғысына облысымыздан 140 мың
азамат аттанған. Оның 43 мыңы ғана елге оралса, бүгінде соның 550-і ғана
арамызда жүр. Олардың көпшілігі мүгедектер. Бұлардан өзге тыл
еңбеккерлерінің саны өңірімізде – 25 463. Шымкент қаласында Ұлы Отан
соғысының 144 ардагері, 5008 тыл еңбеккері тұрады екен. Ұлы Отан соғысы
ардагерлеріне теңестірілген азаматтардың саны – 759 [13].
Өтпелі қоғамдарда, соның ішінде Қазақстанда да, шын мәнінде еңбекке
берілетін әлеуметтік кепілдіктер, тегін білім алу және медициналық
қызметтер түріндегі және т.б. халықты әлеуметтік қорғаудың ескі үлгісі
бұзылып, ал қалыптасу үстіндегі әлеуметтік қорғаудың жаңа үлгісі үшін
қаржылай қаражаттар ұдайы жетіспейді. Қазір қолайлы табыстар алуға,
жұмыспен қамтуға, тамақ және халыққа медициналық қызмет көрсетуге
байланысты өте қиын жағдай орнады.
Осы жағдайда халықты әлеуметтік қорғауды дамыған индустриялы
елдердегі сияқты тек ақшалай-өтімдік деңгейде ғана жүзеге асыруға болмайды.
Жаңа тәуелсіз мемлекеттердегі әлеуметтік қорғау мазмұнына әлсіреген
экономика, бюджеттің төмен қаржылық әлеуеттері (потенциялары) және халық
арасында кедейшіліктің кеңінен таралуы елеулі түзетулер енгізеді.
Ұдайы және қатаң бюджеттік-қаржылық шектеулер жағдайларында бұрынғы
социалистік өзге елдердегі сияқты Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғау
жүйесі де көмек көрсетуге дейін қарапайымдалған және жүйелік белгілерді
жойған. Ол қоғамдағы әлеуметтік катаклизмдерді (көпшілік тәртіпсіздігі,
аштық жариялаулар және т.б.) болдырмау қолдарынан келетін халықтың жеке
жіктеріне немесе еңбек ұжымдарының ақшалай-өтемдік сипаттағы шұғыл шаралар
қабылдауымен астасып кетті.
Мәселен, 1998 жылдан бері халықтың көптеген маргиналды (шектеулі)
жіктеріне еңбек үлесіе ұйғаратын зейнетақылардың орнына ақшалай
жәрдемақылар бере бастады, олар соңғыларының төмен мөлшерлеріне қарай
зейнетақылық төлемдерден шамалы ғана төмен болды. Осындай тәсіл әлеуметтік
қорғаудың негізгі қағидаларының бірін бұзды, өйткені дұрысында әлеуметтік
сақтандыру бойынша төленетін төлемдер олардың еңбек сипатының салдарынан
әлеуметтік көмек бойынша төлемдерден жоғары болуы тиіс еді.
Бюджеттік бөліс қағидатына сәйкес әлеуметтік шығындардың
ауыртпалығы барған сайын жергілікті бюджеттерге көптеп ауысуда. Халықты
әлеуметтік қорғауда коммерциялық емес (бейкоммерциялық) ұйымдар да біршама
(әзірше мардымсыз) роль атқарады.
Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік сақтандыру
қаражаттарының есебінен әлеуметтік қорғау 1996 жылғы Міндетті әлеуметтік
сақтандыру туралы тиісті Заң арқылы 1999 жылға дейін реттеліп келді, осы
заң бойынша елдегі азаматтарға әлеуметтік кепілдіктердің мына түрлері
берілетін еді:
1) зейнетақылық қамсыздандыру;
2) уақытша еңбекке жарамсыздыққа;
3) екіқабаттыққа және босануларға байланысты жәрдемақылар;
4) сауықтыру сипатындағы қызметтер;
5) міндетті медициналық сақтандыру;
6) жұмыссыз болғанда әлеуметтік қолдау көрсету;
7) бала туғанда берілетін жәрдемақы;
8) жерлеуге бөлінетін жәрдемақы [14].
90-шы жылдардың бас кезі мен орта шеніндегі экономиканың
дағдарысы әлеуметтік сақтандыру жүйесін де дағдарысқа үшыратып, ол
жарналарды төлетудің базалық көрсеткіштерінің құлдырауынан, сондай-ақ жарна
төлеушілердің жарналарды әлеуметтік қорларға толық және уақытылы аударуға
құлықсыздық көрсетулерінің салдарынан әлеуметтік сақтандыруға жарналар
жинаудың төмен деңгейінен көрініс тапты. Бұл зейнеткерлер мен жәрдемақы
алушылар алдында ірі ауқымдағы берешектерге ұшыратты. Әлеуметтік қорлар
қаражаттарының инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлер мен жәрдемақылар
алушылардың күнкөріс минимумындағы қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмады
және қорлар қаражаттарының барған сайын шектеле түсуі кезінде әлеуметтік
төлемдері ұдайы индекстеу қажеттілігін туындатады. Сондай-ақ, экономикаға
жоғарғы ставкадағы аударымдардың келеңсіз ықпал ету проблемасы мен өндіріс
шығындарын азайту үшін оны төмендету қажеттілігі пісіп жетіледі.
1999 жылы әлеуметтік қорларға төленетін төлемдер бірыңғай
әлеуметтік салыққа ауыстырылды. Оның қаражаттары бюджетке түседі, бірақ
қатаң мақсаттық тағайындауда болулары тиіс, яғни олар зейнетақы төлемдері
жөніндегі Мемлекеттік орталыққа, Медициналық қызметтерге төлем жасау
жөніндегі Мемлекеттік орталыққа және жұмыспен қамту қызмет орындарына
жолданулары керек. Алайда қазіргі кезде олардың мақсатты пайдаланылуларын
қадағалау қиын. Осы кезеңде әлеуметтік салық туралы жаңа ереже талқылануда.
Бірақ талқылау нәтижесінде байланыссыз, салық төлеушілер әлеуметтік салаға
жасайтын төлемдеріне баламалы мөлшерде әлеуметтік қамсыздандыру алулары
үшін, 2 мезетте – жалпы бюджеттің ашықтығын және әлеуметтік салықтың
мақсаттық тағайындалуын реттеу қажет.
Бүгінгі таңда Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың мына
бағыттарын шартты түрде бөліп атауға болады:
1) жұмыссыздарды қорғау;
2) медициналық қызметтер ақысын жарым-жартылай төлеу;
3) әлеуметтік көмек беру [15].
Жоғарыда айтқан халықты әлеуметтік қорғаудың бағыттарын ішінде біз
жұмыссыздарды қорғау мәселесіне толық тоқтамақпыз.
Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау жүйесінде белсенді және енжар
шараларды даралайды. Белсенді шараларға кәсіптік даярлау мен жұмыссыздарды
қайта оқыту, қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру және жаңа жұмыс орындарын ашу
жатады. Енжар шаралар жұмысқа орналастыруды, жәрдемақылар төлеу мен
жұмыссыздарға материалдық көмек көрсетуді қамтиды.
Дамыған елдерде де жұмыспен қамту саясатына белсенді және енжар
компоненттер кіреді. Белсенді іс-шараларға жаңа жұмыс орындарын ашуға,
қайта мамандануға, мүгедектерді еңбек қатарына қосуға және т.б. барлық
шығындардың 25-30 % жұмсалады. Қалған қаражаттар жұмыссыздық бойынша
жәрдемақылар төлеуге пайдаланады. Ұзақ мерзімді жұмыссыздық кезінде (1-2
жыл) жұмыссыздар аз қамсыздандырылған азаматтар санатына көшеді де,
кедейшілік бойынша жәрдемақылар ала бастайды.
Қазақстанда 1991-1999 жылдары халықты әлеуметтік қорғаудың енжар
нысандарына екпін берілді. 1991 жылы жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің
мемлекеттік қоры құрылды, қорға бюджеттен тыс мен өзге факторларға қарай
жұмыссыздарға сараланған саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар, ал 1997 жылдан
бері бюджеттік саладағылар да жалақы қорынан 1-2 % ақша аудара бастады
[16].
Қазақстан Республикасында Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы (1991
ж.) бірінші Заңына сәйкес жұмыссыздардың бұрынғы жұмыс стажына, асырудағы
жандарына, жұмыстағы үзілістердің ұзақтығы жәрдемақылар белгіленді.
Әлеуметтік қолдау көрсетудің анағұрлым жоғарғы деңгейі штаттың қысқаруына
немесе кәсіпорындарды таратқан жағдайға байланысты жұмыстан босатылған
қызметкерлерге кепілденді. Сондай-ақ мамандыққа оқыту мерзімінде
жұмыссыздарға стипендиялар төлеу қарастырылды.
1999 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының Халықтың
жұмыспен қамтылуы туралы жаңа Заңы күшіне енді, ол жұмыспен қамту
саласында белсенді саясат жүргізуге, азаматтарды жұмыс іздеуге уәждеуге,
халықтың ең осал санаттарына әлеуметтік қорғау көрсетуге бағдарланады. Осы
заңға сәйкес жұмыссыздық бойынша жәрдемақы едәуір азайтылды және ол айлық
есептік көрсеткіштің 3,5 еселік мөлшерінде есептеле бастады. Бұрын жұмыс
істемегендерге төленетін жәрдемақы жойылды. Жұмыссыздады кәсіптік даярлау
(қайта даярлау) кезінде төленетін стипендиялар айлық есептік көрсеткіштің 3
еселік шамасында сақталды.
Қазақстанда жұмыспен қамтудың белсенді саясаты мен еңбек рыногының
жаңа парадигмасына көшудің амалсыздан және қаржылық пайымдардың мәжбүр
етуінен болғанын атап кеткен жөн. Бюджет жағдайынан одан әрі нашарлауы
небәрі 3 ай өтпей жатып-ақ жаңа Заңға түзетулер енгізуді талап етті.
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 5 сәуірдегі Халықты
жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының Заңына өзгертулер енгізу
туралы Заңына сәйкес белгіленген тәртіпте жұмыссыздар болып танылған
азаматтарға жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төленбейтін болды. Оның орнына
жергілікті бюджеттің қаражаттары есебінен атаулы көмек көрсету
қарастырылды, оны аудандық (қалалық) еңбек, жұмыспен қамту және әлеуметтік
көмек көрсету (халыққа әлеуметтік көмек көрсету орталықтары) бөлімдері
жүзеге асырады [17].
Материалдық көмек – біздің жағдайларымызда өте бұлыңғыр
(көмескі) салада жергілікті бюджеттердің қаржы жағдайын ескеру арқылы
беріледі (тұрғын үйді пайдаланғанға дотация, азық-түлікпен, отынмен, киім-
кешекпен заттай көмек көрсету және т.б.).
Қазақстанда шағын несиелендіру бағдарламасы 1998 жылы біраз
дамуын тапты (жұмыссыздар мен кедей азаматтарға 400 АҚШ долларына баламалы
мөлшерде шағын несиелер бөлу), оларды жұмыспен қамтудың жаңа салаларын
(жұмыс орындарын) ашу және әлеуметтік көмек ретінде қарауға болады [18].
Алайда қаржылай қаражаттардың жеткіліксіздігіне байланысты бұл
бағдарлама 2000 жылы қысқартылды. Сонымен, жұмыспен қамтудың белсенді
саясатына көшу мән жағынан жұмыссыздық бойынша жәрдемақыларды жоюды
білдіреді, ал жұмысқа орналастыру мен кадрларды даярлау жөнінде нақты
қадамдар жасалған жоқ.
Жоғарыда мазмұндалған мәселенің аспектінде Қазақстан
Республикасының халқын әлеуметтік қорғау Тұжырымдамасы әбден уақытылы және
керек болып табылады, ол Үкіметтің 2001 жылғы 27 маусымдағы Қаулысымен
мақұлданады, қаулыда жұмыстан айырылған жағдайда әлеуметтік қорғауға
арналған арнайы бөлім бар, бөлімде әлеуметтік қорғаудың екі деңгейлік
құрылымын енгізу қарастырылған:
Бірінші деңгей: жұмыссыз азаматтарды жұмысқа орналастыруға,
кәсіптік қайта даярлауға, жергілікті бюджеттердің есебінен ақылы қоғамдық
жұмыстар беруге жәрдемдесу жолымен әлеуметтік қорғау.
Екінші деңгей: белгілі бір уақыт аралығында әлеуметтік сақтандыру
жүйесінен ресми сектордың қызметкерлеріне төлемдер беру. Әлеуметтік
сақтандыру жүйесін төлемдер алуға азаматтардың құқығы, егер азамат
заңнамада белгіленген тәртіп бойынша жұмыссыз болып танылса және жұмыс
іздеумен белсенді түрде шұғылданса, сондай-ақ жүйеге нақты салым ақша
салған жағдайда пайда болады.
Жеке құқық бұзулар үшін түрлі дәрежедегі мамандықтан айыру жүйесі
қолданылады, ол төлемнің мерзімін созуға, азайтуға немесе оны бұзуға
құқылы, мәселен, егер мамандығы мен біліктілігі бойынша жұмыс сәйкес
келіп, ол осы жұмыстан бас тартқаны, өз еркімен жұмыстан босатылуы және
т.б. үшін. Міндетті сақтандыру жүйесін енгізу жұмыссыздарды
қамтамасыздандыру жүйесін едәуір жақсарту мен кеңейтуге жағдай жасайды, ал
жәрдемақы төлеу мерзімін шектеу белсенді түрде жұмыс іздеуді ынталандыртып
болады.
Осы құжаттың мазмұндық жағына тоқталмастан, мынаны айтып өтеміз,
міндетті әлеуметтік сақтандырудың есебінен сыйақы беруге жататын әлеуметтік
қауіптердің тізбесіне жұмыстан айырылу қаупін кіргізу 2003-2005 жылдары
жоспарланып отыр. Бұл - өте үлкен мерзім. Сонымен бірге жұмыссыздарды
әлеуметтік қорғаудың бас стратегиясы негізгі 3 мақсатта қол жеткізуді
көздеуі тиіс:
1.Экономиканың нақты секторын дамыту;
2. Жаңа жұмыс орындарын жасау үшін әсіресе шағын және орта бизнесті
дамыту, кәсіпорындардың жаппай банкротқа ұшыраулары мен қызметкерлерді
жұмыстан босатуға жол бермейтін жұмыс істеп тұрған өндірістерге бар
мүмкіндігінше қолдау көрсету;
3. Жұмыспен қамту орындарын жекешелендіру, жұмыскерлерді жұмысқа
орналастыру мен қайта оқытуды шұғыл және икемді түрде жүзеге асыруға
септігін тигізген болар еді [19].
Бюджеттің әлеуметтік мүмкіндіктері шектеусіз емес және олар салықтық
алымдар алу шарасымен белгіленеді, салықтардың шамадан тыс мөлшері
өндіріске қысым көрсетеді. Қазіргі кезде мәселені әлеуметтік шығындарды
ұлғайту туралы емес, ал алынатын әлеуметтік нәтижені барынша көбейту
мақсаттарында жиналатын салықтарды анағұрлым ұтымды пайдалану және қолайлы
әлеуметтік стандарттарға қол жеткізу жайында қойған орынды. Сонымен,
әлеуметтік қорғау проблемасы экономикалық дауыс, экономикалық аспект бола
алады.
Әлеуметтік көмек көрсету ұғымының материалдық (экономикалық)
шаралар қабылдауымен шектелмейтін атап көрсету керек, ол өзге де адам
аспекттерін қамтиды. Мәселен, ата-аналар балалардың тәрбиесіне
жауапкершілік алғысы келмейтін немесе ала алмайтын отбасыларда бала
әлеуметтік жат қылықтың сорақы түрлерімен күн сайын кездеседі, олар:
маскүнемдік, жезөкшелік, арамтамақтық, ұрлық, ондай балалар шын мәнінде
қараусыз болып табылады.
Мұндай балалар ең алдымен осы жағдайда әлеуметтік қорғаудың түрі
болып табылатын қалыпты тәрбиеге мұқтаж болады.
Әйелдердің әлеуметтік қорғалуы туралы мәселе қозғалғанда,
бірінші кезекте оларды ауыр және зиянды еңбек жағдайларынан еңбек
төлеміндегі кемістетін қасиетін қорлайтын өзге де әрекеттерден қорғау
ұйғарылады. Халықтың өзге санаттары – жұмыссыздар, зейнеткерлер, науқастар
да сондай араласуға, рақымдылыққа және әлеуметтік қолдау көрсетудің өзге де
экономикалық емес шараларына мұқтаж.
Алайда көпшілік жағдайларда өздігінен алынған құқықтық және
әлеуметтік аспекттер сөздің тар мағынасында халықты әлеуметтік қорғаудың
мазмұнын әсте тәмендайды. Ондағы басты, негізгісі – экономикалық құрамдас
бөлік. Сонымен, кең мағынада халықты әлеуметтік қорғау ұғымы халықтың, оның
жеке топтарының, жіктері мен таптарының тіршілік әрекетін жақсарту, адам
дамуының деңгейін арттыру жөніндегі құқықтық, саяси, әлеуметтік, ұйымдық
және экономикалық шаралар жүйесін көрсетеді.
Әлеуметтік көмек көрсетуде таза күйде, саяси, құқықтық,
әлеуметтік немесе экономикалық шараны бөліп қарау әрдайым мүмкін бола
бермейді, өйткені бір шараның өзінде (мәселен, ғалымдарға, медицина
қызметкерлеріне, мұғалімдерге жалақыны заң жүзінде көбейту) үлкен саяси,
әлеуметтік және экономикалық мән болуы мүмкін. Теория мен практикада
әлеуметтік көмек көрсетуде көбіне тар мағынада ең алдымен ерекше күрделі
жағдайлардағы және сырттан қолдау көрсетусіз өздерінің тіршілік әрекетін
жақсартуға дәрменсіз (қарттар, жетімдер, жұмыссыздар мен өзгелері) халықтың
шектеулі (маргиналды) аталатын жіктеріне жарамды (қанағат етерлік)
күнкөрісті қамтамасыз етуге ұмтылатын мемлекеттің әлеуметтік саясаты
ретінде қаралады.
Біздің ұғымымызда (түсінігімізде) халықтың маргиналды (шектеулі)
(әлеуметтік осал) жіктерін әлеуметтік қорғау механизмі небәрі соның бір
бөлігі болып табылады да, тұтас нәрсені, яғни әлеуметтік қорғаудың бүкіл
жүйесін қамтиды. Оны (маргиналды топтарды әлеуметтік қорғау механизмі)
әлеуметтік қайыр көрсету немесе әлеуметтік көмек ретінде (соңғы термин
айтуға анағұрлым қолайлы, бірақ дәл емес) сипаттауға болады. Одан басқа,
әлеуметтік көмек табыстар мен жалақыны қорғауды, бөлу қатынастарын
жетілдіру және өзгелерді қамтиды.
Бизнесмендердің де әлеуметтік қорғауы болуы мүмкін, бірақ олар
халықтың маргиналды жіктеріне жатпайды.
Халықты әлеуметтік көмек көрсету жүйесінде мына деңгейлерді бөлу
қабылданған:
• Мемлекеттің және муниципалды басқару органдарының тарапынан;
• жұмыс берушілердің, фирмалар әкімшіліктерінің, кәсіпорындардың
тарапынан;
• кәсіподақтар, әр түрлі үкіметтік емес ұйымдар мен еңбек ұжымдарының
тарапынан;
• отбасылық қорғау және өзін-өзі қорғау.
Объект бойынша әлеуметтік қорғаудың мынадай нысандары бөлуге
болады:
• балалар;
• аз қамсыздандырылған (табысы аз) отбасылар мен азаматтар;
• әйелдер мен көп балалы аналар;
• жұмыссыздар;
• зейнеткерлік жастағы адамдар;
• науқастар мен мүгедектер;
Аталған деңгейлер мен нысандар өзара байланысты және өзара
сабақтас [20].
Дүниеге келген сәбилер алғашқы кезде біржола отбасының әлеуметтік
қорғауында болады (егер бала тууға байланысты бір жолғы жәрдемақыны
есептемесе). Қазіргі кезде көптеген отбасылыр өз балаларына тіршілік
әрекетінің толыққанды жағдайларын, әсіресе балалардың саны көп болғанда,
қамтамасыз ете алмайды. Осыдан балалар мен көп балалы аналарды мемлекет пен
муниципалды басқару органдарының тарапынан әлеуметтік қорғау қажеттілігі
туындайды.
Былайғы тең жағдайларда әркелкі отбасының (жеке адамның) тіршілік
етуге неғұрлым қаражаттары көп болса, соғұрлым ол әлеуметтік көмек
көрсетуге аз мұқтаж болады. Сондықтан тұрақты, біршама жоғары ағымдағы
табыстар, сондай-ақ қор жинаулар (меншік, құнды қағаздар, банктегі жинақ
ақшалар түрінде және өзге де құндылықтар) халықтың өзін-өзі қорғаудағы ең
тиімді құралдар болып табылады.
Дамыған батыс елдерінің тәжірбиесі, әлеуметтік сақтандыру,
әлеуметтік қорғау мен қамқоршылық өзара іс-қимыл жасаған кезде әлеуметтік
қорғау жүйесінің өз міндеттерін нәтижелі орындауға жалпы қабілетті
екендігін көрсетеді. Әлеуметтік сақтандыру қағидаты жарналардың және
жарналар мен көрсетілетін қызметтердің арасындағы өзара тығыз байланыстың
есебінен көрсетілетін әлеуметтік көмекті алдын ала қаржыландыруға
бағдарланады.
Көмек көрсету кезінде жеке жарналар да, сондай-ақ жарым-жартылай
ортақ қайта бөлу жүйесі де роль атқарады. Қамқоршылық жасау кезінде
стандарттық көмек алушының бұрын жасаған жарналарына, көлденең табыстарына
немесе мүліктік жағдайына тәуелсіз көрсетіле береді. Мұндай көмек жалақыдан
немесе отбасылық табыстан айырылған жағдайда, өзге салық төлеушілерден
қаражаттарының есебінен беріледі.
Бірде-бір, тіпті сақтандырудың ең жетілген жүйесі де, әлеуметтік
қауіптің барлық жағдайларын алдын ала ескере алмайды, солардың салдарынан
адам (немесе отбасы) қиын жағдайға ұшырауы мүмкін. Сондықтан әлеуметтік
қорғаудың құрамдас бөлігі ретінде әлеуметтік көмек адамдардың жеке
мұқтаждарына бағдарлана және ол мүмкін жағдайдан өз қаражаттарымен шығуға
шамалары келмейтіндерге көрсетіледі. әлеуметтік көмекті қаржыландыру көзі
бюджет болып табылатындықтан, оның масштабтары (көлемдер) әр мемлекеттің
қаржы жағдайына қарай белгіленеді.
Әлеуметтік қорғаудың ең ортақ (жалпы) қағидаларына жататындар:
• халықтың барлық жіктерінің тіршілік әрекетінің қолайлы жағдайларын
қамтамасыз етуге қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік жауапкершілігі;
• қажетті жағдайларда медициналық әлеуметтік және кәсіптік
жауапкершілігі;
• жұмыс істейтін халықты әлеуметтік және кәсіптік қауіптерден қорғаудың
жалпыға бірдей және міндетті сипаты;
• халықтың неғұрлым көп бөлігіне әлеуметтік қорғау жүйесін қолдану
саласын ұлғайту үрдісі [21].
Ақшалай жәрдемақылар беру үшін себеп – қартаюдан, еңбек
қабілетінен тұрақты айырылудың, қысқа уақыт науқастанудың немесе өндірістік
жарақаттың, сондай-ақ асыраушыдан айырылудың, бала табудың, жұмыссыздықтың
нәтижесінде табыстың азаюы. Әлеуметтік қорғаудың заттай нысандарына
госпитальға жатқызу, медициналық қызмет көрсету, сауықтыру күтімі, тамақ
өнімдерімен, отынмен көмек көрсету жатады.
Әлеуметтік жәрдемақылардың үлкен бөлігі әлеуметтік сақтандыру
жолымен беріледі, ол зейнетақылар мен еңбекке жарамсыздық, науқастық және
жұмыссыздық жөніндегі жәрдемақылар төлеміне қатысты. Жәрдемақының мөлшері
көбіне бұрынғы табыспен (кіріспен) байланысты. Егер жеке адамның әлеуметтік
сақтандыру қызметтерін пайдалануға құқықтары болмаса, ал оның нақты табысы
(әлеуметтік тексеру жолымен белгіленген) елдегі кепілденген ең аз табыстан
аз болса, онда аз қамсыздандырылу (табысы аз) бойынша жәрдемақылар төлемі
нысанадағы әлеуметтік көмек бағдарламасы күшіне енеді. Бұған үйленуге,
бала тууға, қазаға (өлімге) байланысты арнайы шығындарды өтеуге арналған
әлеуметтік жәрдемақыларды жатқызу қажет.
Көптеген елдерде әлеуметтік сақтандыру мен аз қамсыздандырылу
бойынша жәрдемақылардан басқа үй шаруашылықтарының табысына қатыссыз барлық
балалы отбасыларға балалар үшін жәрдемақы төленеді (кейде осы
жәрдемақылардың орнына ата-аналарға салық төлеу мерзімін ұзарту құқы
беріледі). Балаларға арналған жәрдемақылар – демографикалық саясаттың бір
бөлігі, сондықтан, қағида ретінде, олар бала туу көрсеткіштерін ынталандыру
мақсатын көздейді. Сондай – ақ, әлеуметтік қорғау жүйесінің элементтері ең
аз жалақы мәселелері жөніндегі заңнама болып табылады.
Индустриялы елдердегі әлеуметтік қорғаудың ұлттық жүйелерінің
құқықтық базасы адам құқығы саласындағы жалпыға танылған халықаралық
нормалар мен стандарттарға (Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы,
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пакт,
Әйелдерге байланысты кемсітушіліктің барлық түрлерін (нысандарын) жою
туралы Конвенция, Балалар құқықтары туралы Конвенция, Мүгедектер үшін тең
мүмкіндіктер қамтамасыз етудің стандартты ережелері және т.б.) сүйенеді.
Шетелдік теория мен практика әлеуметтік игіліктер беруді
оңтайландырудың мынадай негізгі бағыттарын жасады:
• бір-бірін қайталайтын көптеген жәрдемақылардың орнына атаулы
бағыттағы бірыңғай жәрдемақылар енгізу;
• материалдық жағдайларын мұқият тексерумен ұштастыру арқылы қатты
мұқтаждар санаттарының реттемесін қатайту;
• әлеуметтік қорғау жүйесінің жалпыға бірдейлік қағидатынан сайланбалы
қағидатына көшу (ауысу);
• бұрын барлығына мемлекеттік бюджеттің есебінен көрсетіліп келген
әлеуметтік жетекші салалардағы (денсаулық сақтау, білім) қоғамдық секторды
сақтау;
• әлеуметтік бағдарламаларды қамтамасыз ету бойынша негізгі қаржы
ауыртпалығын мемлекеттік бюджеттен (орталықтан) жергілікті бюджеттерге
(аумақтар және жергілікті өзін-өзі (өзіндік) басқару органдары) көшіру;
• әлеуметтік салалардағы шаруашылық жүргізу мен коммерциялық емес
ұйымдардың жеке рыноктық нысандарын (түрлерін) дамыту;
• әлеуметтік секторды бағдарламалар бойынша қаржыландыруға ауысу,
әлеуміттік нормативтерді және қаржы-қаражаттардың жұмсалуына мемлекеттік
бақылауды пайдалану, әлеуметтік тапсырыстарды ендіру жолымен бюджеттік
қаражаттарды дербестендіру арқылы қаржыландыру,
• бәсекені және әлеуметтік қызмет көрсетулерді тұтынушылық таңдау
мүмкіндіктерін ұлғайту;
• әсіресе еңбекті ынталандыратын кәсіпорындарда әлеуметтік қызмет
көрсетудің бір бөлігін сақтау (әлеуметтік шығындар төмен елдерде, мәселен,
Жапонияда, мұнда фирмалар әлеуметтік роль атқарады) [22].
Барлық жерде әлеуметтік көмек жолға қойылған. Соғыс ардагерлері үшін де
мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ,
ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ҚОҒАМДЫҚ ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ
Жүсіп Мақсат
ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ АРДАГЕРЛЕРІН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОЛДАУ МЕХАНИЗІМДЕРІ
5В050100-әлеуметтану мамандығы
ТҮРКІСТАН, 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ,
ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ҚОҒАМДЫҚ ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді:
Қоғамдық ғылымдар кафедрасының
меңгерушісі, филос.ғ.к., доцент
_______ Ө.А.Малдыбеков
_________________2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ АРДАГЕРЛЕРІН ӘЛЕУМЕТТІК ҚОЛДАУ МЕХАНИЗІМДЕРІ
5В050100-әлеуметтану мамандығы
Студент ___________________ Ж.Мақсат
Ғылыми жетекшісі,
филос.ғ.к., доцент ___________________ Ө. А.Малдыбеков
ТҮРКІСТАН, 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I. АРДАГЕРЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі ұғымының мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Ардагерлерді әлеуметтік қорғау жүйесіндегі қолданыста болатын
заңнамалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.3.Ардагерлерге көрсететін әлеуметтік жұмыстың барысы ... ... ... ... ..25
II. АРДАГЕРЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕГІ КӨКЕЙТЕСТІ МӘСЕЛЕЛЕР ТУРАЛЫ
2.1. Ардагерлерді қолдау және оларға әлеуметтік көмек берілудің
жариялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .31
2.2.Ардагерлерді әлеуметтендірудегі көкейтесті мәселелер
туралы ... ... ..34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...50
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Елбасымыздың Нұрлы жол – болашаққа
бастау жол атты жолдауында 2015 жыл - ұлттық тарихымызды ұлықтау және
бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы [1] –деп,
қазақ хандығының 550 жылдығын, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен
Конституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70 жылдығын ерекше атап өткен
болатын.
Ұлы Жеңіске биыл 70 жыл толып отыр. 1945 жылдың 9-мамыры күні дәл осы
шаттық хабарды естіп тұрып, бүкіл әлем теңселіп кетті. Миллиондаған адамдар
мерт болды. Миллиондаған адамдар мүгедек болып қалды. Миллиондаған адамдар
бет алдына босып кетті. Бірақ бәрібір Берлингтегі рейхстаг үстінде жеңіс
туы желбірей көтерілді. Осы жеңісте Қазақстаннан шыққан қаһарманмен
жауынгерлердің қанымен, жанымен мына жарық өмір үшін аянбай ұмтылған зор
үлестері бар еді. Біз Жеңіс күнін жақындатқан, қаратүнек фашизмге қарсы
жан аямай күрескен әрбір жауынгерге қарыздармыз. Ұлы Отан соғысы және Ұлы
Жеңіс. Бұл екі сөз бір-бірінен толықтыра түседі. Ұлы Жеңіс біздің
халқымыздың орасан зор құрбандықтарымен келген қасіретті
арифметикасы.
Соғыс салған зардап әлі күнге дейін толық жойылған жоқ. Олардың Отан
үшін қан кешкен әрбір қадамы, жеңісті жақындата түскен әрбір күні
ұмытылмайды. Өйткені, ерлік шежіресі ұрпаққа ұлағат, ертеңгі күнге үлгі
боларлық сабақ. Биыл ТМД елдері осы соғыстағы ортақ ұлы Жеңістің 70
жылдығын мерекелеуде. Біз соғыстан кейін туған ұрпақ кешегі Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы аға ұрпақтың – қазақтар мен қазақстандықтардың жанкешті ерлігі
туралы тек оқулықтардан, көркем әдебиеттен және кинотуындылардан ғана
білеміз. Жеңістің 70 жылдығы қарсаңында Ұлы Отан соғысында қаза тапқан
боздақтардың рухына бас иіп, олардың ерлігінің саяси – кейінгі буынның
азаматтық парызы. Соғыста біздің әкелеріміз ежелден еркіндік аңсаған ер
қазақтың өршіл рухын, батырлығын әлемге паш етті. Қазақ ұлты ұландарының
антқа адалдығын көрсетті.
Отан соғысы майдандарында, жау тылындағы партизандар мен Еуропа
елдеріндегі қарсыласу қозғалысы қатарында шайқасып, фашизм
концлагерьлерінде қаза тапқан өжет, қайсар қандастарымыз рухына бас иеміз.
Әрине соғысты, оның қорытындыларын бағалауда әр ұрпақтың өз көқарасы болуы
мүмкін. Уақыттың тарихи-саяси оқиғаларды бағалауға, саралауға өз таңбасын
салуы – табиғи құбылыс. Бірақ олар түбегейлі, принципті мәселеде өзгермеуі
керек. Көлемі, қаталдығы, адам және материалдық шығыны жағынан екінші
дүниежүзілік соғыс адамзат тарихындағы ең жойқын соғыс болды.
Әлеуметанушы ретінде біршама талдауларға назар аударсақ: соғыс дүние
жүзі халықтарының бестен төртінің тағдырына әсер етті. Соғыс қимылдары
әлемнің 40 мемлекетінің аумағында жүрді. Ең соңғы деректер бойынша бұл
алапатта 60 мил. адам қаза тапты. Кеңес Одағының адам шығыны ресми түрде 27
мил. деп есептеледі. Қазақстанның Ұлы Жеңіске үлесі айрықша болды.
Республикамыз халқы қаһарлы жылдары тас- түйіндей бекілді. Қазақстан
халқының соғыс қажеттеріне жұмылдырылуы 24% жеткен. Ал екі майданда бірдей
соғысқан Германия халқының соғысқа жұмылдырылуы 12 % болған. Осы деректен-
ақ тылдағы еліміз залқына қандай ауыртпалық түскенін айқын көруге болады.
Салмақ әйелдер мен жасөспірімдерге түсті. Соғыс жылдары өнеркәсіпте еңбек
еткендердің 50% жеңіл, сондай- ақ тамақ өнеркәсібінде 85-90%, ауыл
шаруашылығында 80% астамы әйелдер болды. Жастар жұмыс істейтіндердің 35-
40% құрған. Осындай жұмысшылар құрамымен Қазақстан соғыс жылдары КСРО-да
өндірілген молибденнің 60%, металдық висмуттың 65%, полимета лл
рудаларының 79%, мыстың 35%, қорғасынның 83% берді. Батыс аудандардан
көшірілген 220 кәсіпорынды қабылдап, қысқа мерзімде іске қосты. Өз
халқының тұрмыстық-әлеуметтік жағдайы төмен бола тұрса да республикамыз
соғыс жылдары орталыққа 4 829 мың тонна астық, 600 мың тонна ет тапсырды
[2].
Республика малшылары Қызыл Армияға 110 мың ат берді, бұл 10 атты
әскер дивизиясын құруға жетті. Соғыс өртіне шалынған аймақтардан
эвакуацияланған жүздеген мың адамдарды, кейіннен саяси-сүргінге түсіп,
депортацияға ұшыраған 1 миллионға жуық әртүрлі этнос өкілдерін қабылдады.
Мұның бәрі республикадағы әлеуметтік-тұрмыстық жағдайды одан әрі
күрделендірілгені белгілі [3].
Халқымыз осының бәріне ерекше төзімділік көрсетіп, тағдыр талқысымен
келгендерге қол ұшын берді. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ерлігі үшін 500
қазақстандық Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Биылғы жылы Ұлы Отан
соғысының аяқталғанына 70 жыл толып отыр. Соңғы мәліметтер бойынша,
бұрынғы Кеңес Одағының 27 миллиондай адамын жалмаған сұрапыл соғыста
Қазақстаннан 1 миллон 600 мыңдай жауынгер жауларға қарсы жан аямай
шайқасты. Одақ бойынша 12 мыңнан астам жауынгерлер, командирлер,
қолбасшылар, партизандар, қарапайым халық өкілдері 1934 жылы белгіленген
ең жоғарғы атақ – Кеңес Одағының Батыр атағын иеленеді. Солардың қатарында
осы үлкен атаққа қазақ ұлтының 103 азаматы ие болыпты [4].
Міне оңаймен келмеген жеңіс күніне жеткізген азаматтарды ардақтау
парыз. Ел борышы. Сондықтан, оларға деген әлеуметтік көмектер реті мемлекет
тарапынан қашанда қаралып отыр. Жыл сайын ардагерлердің қатары азайып, сол
майданға қатысқандар легі азайғанмен өз қанымен отанын азат еткендерге
деген құрмет арып келеді. Зерттеу жұмысымда осы бағыттағы әлеуметтік
процестер ТМД әр бөлігінде әр түрлі қаралғанымен, Қазақ жерінде қашанда өз
бағасын ала білген. Сондықтан, бүгінгі ұрпаққа Ұлы Отан соғысындағы Кеңес
Одағы мен оның халықтарының жеңісінің факторлары туралы айту парыз. Және
бұл қолдаулар әр қашанда жүйелі орын алып отырады.
Жұмыстың зерттелу денгейі. Бұл тақырып сонау ежелден зерттеліп келе жатқаны
баршамызға аян. Бір қызығы бұл өз құндылығын жоймайтын, әрі қайта-қайта
зерттеуді қажет ететін жыл өткен сайын сараптаулар жүргізе беретін аса
қызығушылықпен қарайтын жұмыстар қатарында. Әлемде барлық мемлекеттер осы
тұрғыда сөз қозғап өзіндік таңбасын қалдыруға тырысып жатады. Оны жас
ұрпақ білуі керек. Ол соғыстағы жеңістің қайнар көздері, негіздері мен
қозғаушы күштері туралы ондаған, тіпті мыңдаған еңбектер жазылған.
Бүгінгі Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жүйесіне,
Қазақстанның индустриялы, аграрлы ел болып қалыптасуындағы басқару мектебін
құрудағы рөлін айту парыз. Отан соғысынан қайтқан жеңімпаздар аса
құштарлықпен, адалдықпен, іскерлікпен еңбек етті. Отан соғысы
жеңімпаздарының ерекше миссиясы туралы айтқанда ғалымдарымыздың екінші
тылдағы ерлігі туралы айту қажет. Белгілі ғалымдар М.Ғабдуллин,
С.Аманжолов, С.Бәйішев, А,Нүсіпбеков, С.Зимонов, А.Абдуллин, Ә.Қайдаров
және басқалары соғыс кезінде ең қиын сәттерде жауынгерлердің арасына саяси-
тәрбие жұмысын жүргізіп, алдыңғы шепте аянбай соғысса, соғыстан кейін
ғылымның бүкіл бір саласына бағдар, басшылық жасап, Қазақстанда іргелі
ғылымның дамуына ерекше үлес қосты.
Ұлттық акдемияның академиктері атанды. Соғыстың от-майданында жүріп
алты малтаны ас етіп, толарсақтан қан кеше жүріп, елге жеңімпаз
ретінде оралған олар соғыстың ерлік рухын, адам бойындағы бар қасиетке сын
болған алапат қиыншылықта өзінің азаматтық арына дақ түсірмей, тіпті
дәлірек айтсақ қазақ ұлты ұландарының ерлігі мен мәрттігі, жанкештілігі
мен төзімділігі туралы бүгінгі ұрпаққа жеткізген кешегі өткен Бауыржан
Момышұлы мен Қасым Аманжолов, Жұбан Молдағалиев бастаған жазушылар мен
ақындардың шығармашылық ерлігін, бүгінгі ортамыздағы қайырымдылық пен
әділдіктің, патриоттықтың жыршысы мен күзетшісіндей Әбдіжәміл Нүрпейісо в,
Әзілхан Нұршайықов, Мұзафар Әлімбаев, Қалмұқан Исабаев және басқаларды
айту парыз.
1945 жылдан бері көп оқиға болды. Бірнеше ұрпақ ауысты. Елімізде
түрлі күрделі оқиғалар болды. Әлемнің саяси картасында Тәуелсіз Қазақстан
мемлекеті берік орын тепті. Кеңес жауынгерлерін өз туының астына
топтастырған коммунистік идеология мұрағатқа кетті. Соғыстың қорытындысында
қалыптасқан социалистік лагерь, әлем саяси дамуының бағытын анықтаған Ялта
бейбітшілік шарты, Варшава шарты ыдырады. Кеңес халқының Ұлы Отан
соғысындағы ерлігі әлемді таңқалдырып, мойындатты. Оған қазақстандықтар мен
қазақтар қосқан қасиетті де қаһармандық ерлік үлес – ерлікті біз мақтан
тұтамыз. Аға ұрпақтың ерлігі мен әскери даңқы жас ұрпақты Отанымыздың
болашағы үшін азаматтық жауапкершілікке, елін қорғауға әзір болу рухын
сіңіреді. Олардың ерлігі алдында тағзым етіп бас ию тірілерге қажет.
Ұлы отан соғысы ардагерлеріне жасалу қажет әлеуметтік жұмыстар
мәселесі жөнінде еңбектер жазғандардың қатарынан А.В.Зориктуеваның
Социальная защита ветеранов Великой Отечественной войны, Ф.Рахматуллаев,
Д.А.Абузярованың Трансформация системы социальной защиты ветеранов
Великой Отечественной войны атты еңбектерін ерекше атап өту керек.
Ер есімі - ел есінде мәңгі сақталады. Ешкім де, ештеңе де ұмытылмақ
емес. Тәуелсіз Қазақстан елі өз боздақтарын қастерлеп, қасиеттейді! Біз өз
аталарымызды мақтан тұтамыз өйткені, олар біз үшін Отан үшін қасық
қандары қалғанша күресіп, бізге жеңіс сыйлады. Бұл жеңістің басты себебі,
әрине, халқымыздың Отанға деген сүйіспеншілігі, қайтпас қайсар ерлігі, сын
сағаттағы отаншылдық қасиеті. Міне осы бағыттағы зерттеу жасау үшін осы
тақырыпта жазғанды орынды деп білемін. Ел үмітін ер ақтар, ер атағын ел
сақтар - дей келе Ұлы Отан соғысының 70 жылдығына орай ата-
бабаларымыздың рухына тағзым ретінде олардың ерен ерліктерін, жер, Отан,
біздердің жарқын болашағымыз үшін жасаған ерліктерін мәңгілікке есте
сақтап, жадымызда ұстаймыз. Қанша жылдар өтседе, бұл соғыста ерлікпен қаза
тапқан әрбір батырларымздың тарих төрінен орын алатыны және
ұрпақтары мәңгі жеңіс алауын сөндірмей, Отан үшін от кешкендерді әрқашанда
қадірлеп ұстау үшін әлеуметтік тұрғыдан қолдап отыру керек деп білемін.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері – Ұлы отан соғысы
ардагерлерімен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың ерекшеліктерін анықтау.
Қойылған мақсаттардан келесі міндеттерді шешу негізделген:
- Әлеуметтік тәрбие беруде ардагерлердің Отан үшін орнын жас ұрпаққа
таныту;
- Мемлекет тарапынан ардагерлерге көрсетіліп отырған көмектің қандай
болып жатқанын анықтау;
- Ардагерлерді әлеуметтендірудегі көкейтесті мәселелерді анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған диплом жұмысында
төмендегідей ғылыми жаңалықтар анықталған:
- Мемлекет құрылымындағы өзгерістер ардагерлерге деген құрметті
жоймайды. Арнайы сараланатын әлеуметтік материалдарды қолдану арқылы
оның тәрбиелік маңызы анықталды. Бұл қазіргі қоғамда дамушы жастардың
санасына үлкен сабақ болары сөзсіз.
- Қазіргі дағдарыс пен жаһандық процесстерді өтудегі рухани негіздердің
тарихи қажеттілігі екендігі анықталды. Құндылықтардың құнсыздануы,
мәдениеттің құлдырауы сияқты көріністер сараланды. Ұлттық тәлім-тәрбие
мен дәстүрлік ерекшеліктерді саралауда ардагерлердің жан қиярлық
еңбектерінің ролі анықталды.
- Әлеуметтік қарым-қатынасты зерттеуші ұйымдар тарапынан жасалған
зерттеулерден алынған мәліметтерге қарай жасалған жұмыстар нақты
зерттеліп, жаңа ұсыныстар берілді.
Зерттеудің методологиялық негізі болып Оңтүстік Қазақстан облысы еңбек,
халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау департаментіні. Еңбек және
халықты әлеуметтік қорғауды ұйымдастыруы туралы бағдарламасы, Оңтүстік
Қазақстан облысы еңбек, халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау
департаментіні. Халықты әлеуметтік қорғаудың 2010-2015 жылдарға арналған
бағдараламасы, Дельпере Н. “Защита прав и свобод граждан пожилого
возраста”, “Социальная работа с пожилыми людьми” Е.И.Холостовтың,
“Социальное обслуживание пенсионеров и инвалидов. Обзорная информация” және
де басқа көптеген еңбектер есептеледі.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І АРДАГЕРЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі ұғымының мәні мен мазмұны
Ұлы Жеңіс әкелген құндылықтар туралы айтқанда ойға ең алдымен сол бір
қантөгіс, жиһангерлік соғыстан аман қайтқан ағаларымыз бен апаларымыздың
соғыстан кейінгі қоғамдық өмірдің әр саласында атқарған адамгершілік,
тәрбиелік, отансүйгіштік, жас ұрпаққа қамқорлық, әділеттілік пен тазалықтық
қорғаушысы болған ерекше миссиясы туралы айтумегн қатар оларға деген
қолдаулар жөнінде айту парыз.
Елбасы, Н.Ә.Назарбаев толық тұжырымдағандай қазіргі кезде білім және
тәрбие саясаты Қазақстан халықтарының ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрлерін
есепке ала отырып жүргізуде қалыптасқан, сондықтан, тұлға еуразиялық
мәдениет пен еуразиялық ынтымақтастықта дамиды. Тәрбиенің жалпы адамзаттық
бастауы кейбір ағартушылық бағдарлама мен идеология шеңберінде іске
асырылуы міндет. Ал қазіргі тәрбиенің мақсаты мен нәтижесі бойына өз
халқының мәдениетін сіңірген, басқа халықтардың мәдениетін бағалайтын,
өмірінің барысында түрлі іс-әрекетті өз басымен ұйымдастыруға қабілетті
адам.
Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек этникалық-
моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның прагматикалық
негізі де бар, өйткені ХХІ ғ. табалдырығында адам капиталының ролі
экономикалық өсудің басты қозғаушы күші ретінде шырқау биікке көтерілді.
192 елдің ұлттық байлықтарының талдауына сүйене отырып, Дүниежүзілік
банктің сарапшылары 90-шы жылдардың орта шенінде өндірістік қорлардың
үлесіне ұлттық байлықтың 16% - ы, табиғи қорларға – 20 % - ы, адам
капиталына 64% -ы тигенін есептеп шығарды [5].
Әлеуметтік көмек көрсету жүйесі әркелкі қоғамның барлық мүшелері
үшін ең төменгі тұрмыс стандарттарын қамтамасыз етуді ұйғарды. Осындай
тәсілдің теориялық негізін алғаш рет Джон Роулз қалады. Оның философиясының
мәні былай тұжырымдалды: әр азамат өзінің болашағын нық сеніммен болжай
алмағандықтан, кедейшіліктен немесе табыс көзінен айырылудан сақтандыру
әбден тиімді болуы мүмкін.
Қоғам ауқымындағы мұндай сақтандыру оның ең аз қамсыздандырылған
мүшелері жөнінде қамқорлық нысандарын қабылдауы ықтимал: өздерінің ағымдағы
табыстарының бір бөлігін осы мақсаттарға беру арқылы, әрбір азамат,
болашақтағы қолайсыз жағдайлардан өзін сақтандырғандай болады.
Роулз критерийіне сәйкес қоғамның жалпы әл-ауқаты оның ең кедей тұрмысты
жіктерінің әл-ауқат деңгейімен анықталады. Алайда, үдемелі теңдікке
бағытталған саясат, өте қымбат қоғам игілігі ретінде (немесе тиімділіктен
айырылу ретінде) қаралуы мүмкін, ондай игілікті тек дәулетті қоғам ғана
пайдалана алады. Бұл арада орынды жеткіліктілік қағидасын сақтау ерекше
маңызды.
Қазіргі кездегі саяси және экономикалық жағдайдың тұрақтылығы мен
шиеленесуі, тұрмыстағы күйзеліс, адамгершілік құндылықтардың кемуі,
білімге, адал еңбекке деген ұмтылудың азаюы, еңбек етуге мүмкіншіліктің
жоқтығы, жеке адамның, қоғамның, ұлттық және мәдени дәстүрлерден өзін
шектеу жас ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Тәрбие әлеуметтік ішкі жүйе, азаматтық қоғам институты ретінде азамат
тәрбиесінің негізгі факторы болады. Азаматтық тәрбие ден біз қоғам мен
мемлекеттің мүшесі ретінде өсіп жатқан адамның әлеуметтік-саясаттық.
қүқықтық, экономикалық экологиялық моральдық-этикалық бөімдерін,
тәжірибелік іс-әрекет адамдарын қалыптастыру жүйесінің процесі деп
түсінеміз. Әлеуметтік және басқа қатынастар туралы білімдер стандарттары
азамат тәрбиенің келелі мәселелерін әрқашан жаңа тұрғыдан көріп қарастыруды
талап етеді. Бұл салада әлемдік стандарттарға интеграциялау мәні негізінде
жас азамат бойында әлеуметтік іс-әрекет субъектісі ретінде көзқарастар мен
сенімдер, ой-сана мен адамгершіліктік қасиеттер қалыптасады. Тәжірибелік іс-
әрекетте өсіп жатқан алам оның әлеуметтік ортадағы орнын белгілейтін
айқындалған азаматтық қасиеттермен ұстамдардың этикалық негіздерінде дамып
қалыптасады. Қазіргі заманның жеке адамы қоғамда жүріп жатқан үрдістердің
бәріне де белсенді әсер береді.
Қазіргі кездегі саяси және экономикалық жағдайдың тұрақтылығы мен
шиеленесуі, тұрмыстағы күйзеліс, адамгершіліктік құндылықтардың кемуі,
білімге, адал еңбекке деген ұмтылудың азаюы, еңбек етуге мүмкіншіліктің
жоқтығы, жеке адамның, қоғамның, ұлттық және мәдени дәстүрлердің өзін
шектеу жас ұрпаққа теріс ықпалын тигізуде.
Осындай кезеңде жас жеткіншектерге әлеуметтік тәрбие берудің маңызы зор
болып тұр. Адам жөнінде қамқорлықтың өсуі, оны әлеуметтік қорғау тек
этникалық-моральдық пайымдардың ғана бұйрығы емес, сонымен бірге оның
прагматикалық негізі де бар, өйткені ХХІ ғ. табалдырығында адам
капиталының ролі экономикалық өсудің басты қозғаушы күші ретінде шырқау
биікке көтерілді. 192 елдің ұлттық байлықтарының талдауына сүйене отырып,
Дүниежүзілік банктің сарапшылары 90-шы жылдардың орта шенінде өндірістік
қорлардың үлесіне ұлттық байлықтың 16% - ы, табиғи қорларға – 20 % - ы,
адам капиталына 64% -ы тигенін есептеп шығарды [6].
Әлеуметтік көмек көрсету жүйесі әркелкі қоғамның барлық мүшелері үшін ең
төменгі тұрмыс стандарттарын қамтамасыз етуді ұйғарды. Осындай тәсілдің
теориялық негізін алғаш рет Джон Роулз қалады. Оның философиясының мәні
былай тұжырымдалды: әр азамат өзінің болашағын нық сеніммен болжай
алмағандықтан, кедейшіліктен немесе табыс көзінен айырылудан сақтандыру
әбден тиімді болуы мүмкін [7].
Қоғам ауқымындағы мұндай сақтандыру оның ең аз қамсыздандырылған
мүшелері жөнінде қамқорлық нысандарын қабылдауы ықтимал: өздерінің ағымдағы
табыстарының бір бөлігін осы мақсаттарға беру арқылы, әрбір азамат,
болашақтағы қолайсыз жағдайлардан өзін сақтандырғандай болады.
Көптеген дамыған елдерде Ұлы Отан соғысының ардагерлерін әлеуметтік
көмек көрсету эмпирикалық деңгейде үкімет ұйымдастыратын әлеуметтік
бағдарламаларға және мұқтаж адамдарға ақшалай және заттай нысанды
бөлінетін қаражаттарға қатысты қолданылады.
Кеңестен кейінгі елдердің қоғамтану әдебиетінде әлеуметтік көмек
көрсету термині біршама бертінді пайда болды – 90 –шы жылдарда тұрмыс
деңгейінің күрт төмендеуі мен халықтың қайыршылық халге түсуі салдарынан ол
қоғамға қажетті және әлеуметтік маңызды үдерістің символына айналды [8].
Осы терминді саясаткерлер, құқықтанушылар, әлеуметтанушылар және
экономистер көбіне сөздің жай мағынасында пайдаланады. Қарапайым көрінетіне
қарамастан, әлеуметтік көмек көрсету ұғымы өте көп мәнді және қарама-
қайшы.
Сөздің кең ауқымдағы құқықтық мағынасында әңгіме әлеуметтік қатынастар
жүйесі туралы қозғалады және әлеуметтік көмек көрсетудің мазмұны іс жүзінде
өркениетінде әлеуметтік көмек көрсету механизмі тектес құрам мен отбасылық
байланыстардан қазіргі заманғы демократияның заңдастырылған үлгілеріне
дейін ұдайы дамып отырды, мұнда азаматтардың әлеуметтік қорғалуы
экономикалық және құқықтық институттардың күрделі кешенімен қамтамасыз
етіледі.
Сонымен, санаттарды (категорияларды) құқықтық тұрғыдан қарағанда
халықтың әлеуметтік қорғалуының жалпы межелері азаматтарға конституциялар
мен өзге де заңнамалық актілерде көзделген әлеуметтік кепілдіктерді береді.
Бұл – проблеманың құқықтық аспекті.
Сонымен бірге мемлекеттің барлық азаматтарды тегіс қамтитын әлеуметтік
кепілдіктер (тегін тұрғын үй, денсаулық сақтау, білім, өскелең ұрпақты
тәрбиелеу жөніндегі бүкіл жүйенің қамқорлығы, еңбекке берілетін құқық,
кепілденген зейнетақылық қамсыздандыру және т.б.) беруге ұмтылуы қоғам мен
жеке адам арасындағы қалыпты объективтік-субъективтік байланыстардың
бұзылуына ұшыратады.
Жеке адам өздігінен өз қамын ойлауға және өзінің жеке тіршілік
әрекеті мен өз балаларының тіршілік әрекеті үшін жағдайлар жасауға ұмтылуды
доғарады. Әлеуметтік асырауда болудың феномені туындайды, ол адамның өз
күшіне емес, ал қоғамның қолдау көрсетуіне ойсыз бағдар жасауын білдіреді.
Ол еркін және саналы субъект ретінде әрекет жүргізуді тоқтатады, яғни
даралықтан айырылады да, енжар объектіге айналады. Бұл - шамадан тыс
кепілдік берудің негізгі келеңсіз әлеуметтік салдары.
Бұдан қоғам да ұтпайды. Социалистік мемлекет өзі жариялаған әлеуметтік
көмек көрсету құқықтырын қамтамасыз етуге дәрменсіз болды, ол туралы
дамыған капиталистік елдер мен КСРО елдеріндегі халықтың тұрмыс
деңгейлерінің бірнеше есеге алшақтанатын көпшілігінде, соның ішінде
Қазақстанда да сақталып отыр, - заңнамалық әлеуметтік кепілдіктерді іске
асыру мүмкін емес, өйткені ол үшін қажетті қаржылай қаражаттар жоқ.
1992-1997 жылдары Қазақстандағы әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы
негізінен экономикалық құлдыраудың, жоғарғы инфляция мен жұмыссыздықтың
келеңсіз әлеуметтік-экономикалық салдарынан жұмсарту жолымен жүрді. Атап
айтқанда, бюджеттен тыс әлеуметтік қорлар (жұмыспен қамтылу, зейнетақы,
әлеуметтік сақтандыру), әлеуметтік төлемдерді индекстеу механизмдері және
азаматтардың әлеуметтік осал санаттарына қолдау көрсету жөніндегі
мекемелердің желісі құрылды.
Елордада 206 ардагер, 157 – ҰОС қатысушысы, 49 - ҰОС мүгедегі
(белсенділері – 103, белсенді еместері (төсек тартып жатқандар)-103) тұрып
жатыр [9].
Қазақстан Республикасында 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы
Жеңістің 70 жылдығын мерекелеуге дайындық және оны өткізу жөніндегі іс-
шаралар жоспары шеңберінде 1941 – 1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы
Жеңіске қосқан үлесі үшін ҰОС қатысушылары мен мүгедектерін және соларға
теңестірілген адамдарды әлеуметтік қолдауға бағытталған іс-шаралар
көзделген:
1) тұрғын үй-жайларына күрделі жөндеу жүргізу
ҰОС 84 ардагеріне тұрғын үй тұрмыстық жағдайларына жүргізілген тексеру
қорытындысы бойынша құрылыс компанияларының қатысуымен, сондай-ақ
демеушілік қаражаты есебінен тұрғын үйді жөндеу жүргізілуде.
2) 2015 жылдың 20 мамырына дейін тұрғын үй беру
Тұрғын үйге мұқтаж 6 ардагерге салтанатты түрде тұрғын үйдің кілттері
берілді;
3) біржолғы материалдық көмек көрсетілді:
республикалық бюджет қаражатынан
- 210 ҰОС қатысушылары мен мүгедектеріне - 100 000 теңгеден;
- 4465 тыл еңбеккерлеріне 25 000 теңгеден;
- 28 фашизм тұтқындары жәнеблокада кезеңінде жұмыс істеген 4 азаматқа - 30
000 теңгеден;
- 317 қайтыс болған ҰОС мүгедектері мен қатысушыларының әйелдеріне - 25
000 теңгеден;
Жергілікті бюджет қаражатынан:
4) біржолғы материалдық көмек көрсетілді:
- 216 ҰОС қатысушылары мен мүгедектеріне – 1 100 000 теңгеден (2015 жылдың
1 наурызы жағдайы бойынша);
- 4083 тыл еңбеккерлеріне (тыл еңбеккері санаты бойынша арнаулы
мемлекеттік жәрдемақы алушыларға) - 10 000 теңгеден;
- 40 кепілдіктері мен жеңілдіктері бойынша ҰОС ардагерлеріне теңестірілген
адамдарға - 20 000теңгеден (фашизм тұтқындары, фашистік Германияға қарсы
ұрыс қимылдарына қатысқан адамдар, Ленинград қаласының қоршаудағы кезеңінде
жұмыс істеген азаматтар;
- 620 Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне теңестірілген адамдардың басқа да
санаттарына - 10 000теңгеден (қайтыс болған соғыс мүгедектерінің және
соларға теңестірілген тұлғалардың әйелдері, қайтыс болған әскери
қызметшілердің отбасылары);
5) ардагерлерді бірыңғай киім нысанымен қамтамасыз ету - 29 640,0 мың
теңгеден;
Бүгінгі күні елордада тұратын ҰОС ардагерлері бірыңғай киім нысанымен (сұр
түсті костюм, сұр түсті пальто (плащ), ашық көгілдір түсті берет пен
галстук, ақ түсті жейде, қара түсті аяқ киіммен) қамтамасыз етілген.
6) соғыс жылдарында қаза болған қазақстандық жауынгерлер жерленген жерлерге
бару үшін әлеуметтік көмек көрсету- 10 000,0 мың теңге, бүгінгі күні
жауынгерлер жерленген жерлерге бару үшін 52 адамнан өтінімдер қабылданды.
7) әлеуметтік көмектің қосымша түрлері:
2003 жылдан бастап ҰОС ардагерлері мен соларға теңестірілген тұлғаларға
коммуналдық қызметтерді төлеу жүргізіледі, 2215 адамды қамту жоспарлануда -
150 753,0 мың теңге;
- моншаларға, мәдени ойын-сауық немесе спорт іс-шараларына, шаштараздарға
баруға, мерзімді баспа басылымдарына жазылуға әлеуметтік көмек - 3 272,0
мың теңге;
- ҰОС ардагерлері мен соларға теңестірілген тұлғаларға шипажайлық курорттық
емделу - 17 500,0 мың теңге;
- ҰОС ардагерлері мен соларға теңестірілген тұлғаларды дәрі-дәрмек
құралдарымен қамтамасыз ету - 27 183,0 мың теңге;
- әскери жылдары тыл еңбеккерлері үшін шипажайлық-курорттық емделу 16 500,0
мың теңге;
- әскери жылдары тыл еңбеккерлері үшін дәрі-дәрмек құралдарына әлеуметтік
көмек – 12 000,0 мың теңге [10];
Ағымдағы жылдың сәуір айында: - 52 тыл еңбеккерлеріне Қарттар,
мүгедектер және мүгедек балалар оңалту орталығы КММ Шучинск-Боровой
аймағында 50% жеңілдікпен шипажайлық-курорттық емделу ұсынылды; - 4465 тыл
еңбеккерлеріне дәрі-дәрмек құралдарын сатып алуға 2577 теңге мөлшерінде
біржолғы ақшалай төлем көрсетілді.
Бұдан басқа ҰОС ардагерлері және соларға теңестірілген адамдар қалалық
жолаушылар көлігінде жеңілдікті жол жүру, тісті тегін протездеу құқығын
пайдаланады, 102 344,9 мың теңге қарастырылған. ҰОС ардагерлері ҰОС
мүгедектеріне арналған Орталық клиникалық госпиталінде стационарлық
емделуден өтуде [11].
2014 жылдың қаңтар айынан бастап соғыс ардагерлеріне және соларға
теңестірілген адамдарға медициналық қызмет көрсету № 4-ші қалалық емхана
негізінде қамтамасыз етіледі, тегін медициналық көмектің кепілдендірілген
көлемі шеңберінде жүрек талмасы жүйесі: гипертония, қант ауруы және тағы
басқа аурулармен ауыратындарға 1429 дәрі-дәрмек құралдары көзделген [12].
1941-1945 жылдарды қамтыған Ұлы Отан соғысына облысымыздан 140 мың
азамат аттанған. Оның 43 мыңы ғана елге оралса, бүгінде соның 550-і ғана
арамызда жүр. Олардың көпшілігі мүгедектер. Бұлардан өзге тыл
еңбеккерлерінің саны өңірімізде – 25 463. Шымкент қаласында Ұлы Отан
соғысының 144 ардагері, 5008 тыл еңбеккері тұрады екен. Ұлы Отан соғысы
ардагерлеріне теңестірілген азаматтардың саны – 759 [13].
Өтпелі қоғамдарда, соның ішінде Қазақстанда да, шын мәнінде еңбекке
берілетін әлеуметтік кепілдіктер, тегін білім алу және медициналық
қызметтер түріндегі және т.б. халықты әлеуметтік қорғаудың ескі үлгісі
бұзылып, ал қалыптасу үстіндегі әлеуметтік қорғаудың жаңа үлгісі үшін
қаржылай қаражаттар ұдайы жетіспейді. Қазір қолайлы табыстар алуға,
жұмыспен қамтуға, тамақ және халыққа медициналық қызмет көрсетуге
байланысты өте қиын жағдай орнады.
Осы жағдайда халықты әлеуметтік қорғауды дамыған индустриялы
елдердегі сияқты тек ақшалай-өтімдік деңгейде ғана жүзеге асыруға болмайды.
Жаңа тәуелсіз мемлекеттердегі әлеуметтік қорғау мазмұнына әлсіреген
экономика, бюджеттің төмен қаржылық әлеуеттері (потенциялары) және халық
арасында кедейшіліктің кеңінен таралуы елеулі түзетулер енгізеді.
Ұдайы және қатаң бюджеттік-қаржылық шектеулер жағдайларында бұрынғы
социалистік өзге елдердегі сияқты Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғау
жүйесі де көмек көрсетуге дейін қарапайымдалған және жүйелік белгілерді
жойған. Ол қоғамдағы әлеуметтік катаклизмдерді (көпшілік тәртіпсіздігі,
аштық жариялаулар және т.б.) болдырмау қолдарынан келетін халықтың жеке
жіктеріне немесе еңбек ұжымдарының ақшалай-өтемдік сипаттағы шұғыл шаралар
қабылдауымен астасып кетті.
Мәселен, 1998 жылдан бері халықтың көптеген маргиналды (шектеулі)
жіктеріне еңбек үлесіе ұйғаратын зейнетақылардың орнына ақшалай
жәрдемақылар бере бастады, олар соңғыларының төмен мөлшерлеріне қарай
зейнетақылық төлемдерден шамалы ғана төмен болды. Осындай тәсіл әлеуметтік
қорғаудың негізгі қағидаларының бірін бұзды, өйткені дұрысында әлеуметтік
сақтандыру бойынша төленетін төлемдер олардың еңбек сипатының салдарынан
әлеуметтік көмек бойынша төлемдерден жоғары болуы тиіс еді.
Бюджеттік бөліс қағидатына сәйкес әлеуметтік шығындардың
ауыртпалығы барған сайын жергілікті бюджеттерге көптеп ауысуда. Халықты
әлеуметтік қорғауда коммерциялық емес (бейкоммерциялық) ұйымдар да біршама
(әзірше мардымсыз) роль атқарады.
Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік сақтандыру
қаражаттарының есебінен әлеуметтік қорғау 1996 жылғы Міндетті әлеуметтік
сақтандыру туралы тиісті Заң арқылы 1999 жылға дейін реттеліп келді, осы
заң бойынша елдегі азаматтарға әлеуметтік кепілдіктердің мына түрлері
берілетін еді:
1) зейнетақылық қамсыздандыру;
2) уақытша еңбекке жарамсыздыққа;
3) екіқабаттыққа және босануларға байланысты жәрдемақылар;
4) сауықтыру сипатындағы қызметтер;
5) міндетті медициналық сақтандыру;
6) жұмыссыз болғанда әлеуметтік қолдау көрсету;
7) бала туғанда берілетін жәрдемақы;
8) жерлеуге бөлінетін жәрдемақы [14].
90-шы жылдардың бас кезі мен орта шеніндегі экономиканың
дағдарысы әлеуметтік сақтандыру жүйесін де дағдарысқа үшыратып, ол
жарналарды төлетудің базалық көрсеткіштерінің құлдырауынан, сондай-ақ жарна
төлеушілердің жарналарды әлеуметтік қорларға толық және уақытылы аударуға
құлықсыздық көрсетулерінің салдарынан әлеуметтік сақтандыруға жарналар
жинаудың төмен деңгейінен көрініс тапты. Бұл зейнеткерлер мен жәрдемақы
алушылар алдында ірі ауқымдағы берешектерге ұшыратты. Әлеуметтік қорлар
қаражаттарының инфляциялық құнсыздануы зейнеткерлер мен жәрдемақылар
алушылардың күнкөріс минимумындағы қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмады
және қорлар қаражаттарының барған сайын шектеле түсуі кезінде әлеуметтік
төлемдері ұдайы индекстеу қажеттілігін туындатады. Сондай-ақ, экономикаға
жоғарғы ставкадағы аударымдардың келеңсіз ықпал ету проблемасы мен өндіріс
шығындарын азайту үшін оны төмендету қажеттілігі пісіп жетіледі.
1999 жылы әлеуметтік қорларға төленетін төлемдер бірыңғай
әлеуметтік салыққа ауыстырылды. Оның қаражаттары бюджетке түседі, бірақ
қатаң мақсаттық тағайындауда болулары тиіс, яғни олар зейнетақы төлемдері
жөніндегі Мемлекеттік орталыққа, Медициналық қызметтерге төлем жасау
жөніндегі Мемлекеттік орталыққа және жұмыспен қамту қызмет орындарына
жолданулары керек. Алайда қазіргі кезде олардың мақсатты пайдаланылуларын
қадағалау қиын. Осы кезеңде әлеуметтік салық туралы жаңа ереже талқылануда.
Бірақ талқылау нәтижесінде байланыссыз, салық төлеушілер әлеуметтік салаға
жасайтын төлемдеріне баламалы мөлшерде әлеуметтік қамсыздандыру алулары
үшін, 2 мезетте – жалпы бюджеттің ашықтығын және әлеуметтік салықтың
мақсаттық тағайындалуын реттеу қажет.
Бүгінгі таңда Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың мына
бағыттарын шартты түрде бөліп атауға болады:
1) жұмыссыздарды қорғау;
2) медициналық қызметтер ақысын жарым-жартылай төлеу;
3) әлеуметтік көмек беру [15].
Жоғарыда айтқан халықты әлеуметтік қорғаудың бағыттарын ішінде біз
жұмыссыздарды қорғау мәселесіне толық тоқтамақпыз.
Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау жүйесінде белсенді және енжар
шараларды даралайды. Белсенді шараларға кәсіптік даярлау мен жұмыссыздарды
қайта оқыту, қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру және жаңа жұмыс орындарын ашу
жатады. Енжар шаралар жұмысқа орналастыруды, жәрдемақылар төлеу мен
жұмыссыздарға материалдық көмек көрсетуді қамтиды.
Дамыған елдерде де жұмыспен қамту саясатына белсенді және енжар
компоненттер кіреді. Белсенді іс-шараларға жаңа жұмыс орындарын ашуға,
қайта мамандануға, мүгедектерді еңбек қатарына қосуға және т.б. барлық
шығындардың 25-30 % жұмсалады. Қалған қаражаттар жұмыссыздық бойынша
жәрдемақылар төлеуге пайдаланады. Ұзақ мерзімді жұмыссыздық кезінде (1-2
жыл) жұмыссыздар аз қамсыздандырылған азаматтар санатына көшеді де,
кедейшілік бойынша жәрдемақылар ала бастайды.
Қазақстанда 1991-1999 жылдары халықты әлеуметтік қорғаудың енжар
нысандарына екпін берілді. 1991 жылы жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің
мемлекеттік қоры құрылды, қорға бюджеттен тыс мен өзге факторларға қарай
жұмыссыздарға сараланған саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар, ал 1997 жылдан
бері бюджеттік саладағылар да жалақы қорынан 1-2 % ақша аудара бастады
[16].
Қазақстан Республикасында Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы (1991
ж.) бірінші Заңына сәйкес жұмыссыздардың бұрынғы жұмыс стажына, асырудағы
жандарына, жұмыстағы үзілістердің ұзақтығы жәрдемақылар белгіленді.
Әлеуметтік қолдау көрсетудің анағұрлым жоғарғы деңгейі штаттың қысқаруына
немесе кәсіпорындарды таратқан жағдайға байланысты жұмыстан босатылған
қызметкерлерге кепілденді. Сондай-ақ мамандыққа оқыту мерзімінде
жұмыссыздарға стипендиялар төлеу қарастырылды.
1999 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының Халықтың
жұмыспен қамтылуы туралы жаңа Заңы күшіне енді, ол жұмыспен қамту
саласында белсенді саясат жүргізуге, азаматтарды жұмыс іздеуге уәждеуге,
халықтың ең осал санаттарына әлеуметтік қорғау көрсетуге бағдарланады. Осы
заңға сәйкес жұмыссыздық бойынша жәрдемақы едәуір азайтылды және ол айлық
есептік көрсеткіштің 3,5 еселік мөлшерінде есептеле бастады. Бұрын жұмыс
істемегендерге төленетін жәрдемақы жойылды. Жұмыссыздады кәсіптік даярлау
(қайта даярлау) кезінде төленетін стипендиялар айлық есептік көрсеткіштің 3
еселік шамасында сақталды.
Қазақстанда жұмыспен қамтудың белсенді саясаты мен еңбек рыногының
жаңа парадигмасына көшудің амалсыздан және қаржылық пайымдардың мәжбүр
етуінен болғанын атап кеткен жөн. Бюджет жағдайынан одан әрі нашарлауы
небәрі 3 ай өтпей жатып-ақ жаңа Заңға түзетулер енгізуді талап етті.
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 5 сәуірдегі Халықты
жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының Заңына өзгертулер енгізу
туралы Заңына сәйкес белгіленген тәртіпте жұмыссыздар болып танылған
азаматтарға жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төленбейтін болды. Оның орнына
жергілікті бюджеттің қаражаттары есебінен атаулы көмек көрсету
қарастырылды, оны аудандық (қалалық) еңбек, жұмыспен қамту және әлеуметтік
көмек көрсету (халыққа әлеуметтік көмек көрсету орталықтары) бөлімдері
жүзеге асырады [17].
Материалдық көмек – біздің жағдайларымызда өте бұлыңғыр
(көмескі) салада жергілікті бюджеттердің қаржы жағдайын ескеру арқылы
беріледі (тұрғын үйді пайдаланғанға дотация, азық-түлікпен, отынмен, киім-
кешекпен заттай көмек көрсету және т.б.).
Қазақстанда шағын несиелендіру бағдарламасы 1998 жылы біраз
дамуын тапты (жұмыссыздар мен кедей азаматтарға 400 АҚШ долларына баламалы
мөлшерде шағын несиелер бөлу), оларды жұмыспен қамтудың жаңа салаларын
(жұмыс орындарын) ашу және әлеуметтік көмек ретінде қарауға болады [18].
Алайда қаржылай қаражаттардың жеткіліксіздігіне байланысты бұл
бағдарлама 2000 жылы қысқартылды. Сонымен, жұмыспен қамтудың белсенді
саясатына көшу мән жағынан жұмыссыздық бойынша жәрдемақыларды жоюды
білдіреді, ал жұмысқа орналастыру мен кадрларды даярлау жөнінде нақты
қадамдар жасалған жоқ.
Жоғарыда мазмұндалған мәселенің аспектінде Қазақстан
Республикасының халқын әлеуметтік қорғау Тұжырымдамасы әбден уақытылы және
керек болып табылады, ол Үкіметтің 2001 жылғы 27 маусымдағы Қаулысымен
мақұлданады, қаулыда жұмыстан айырылған жағдайда әлеуметтік қорғауға
арналған арнайы бөлім бар, бөлімде әлеуметтік қорғаудың екі деңгейлік
құрылымын енгізу қарастырылған:
Бірінші деңгей: жұмыссыз азаматтарды жұмысқа орналастыруға,
кәсіптік қайта даярлауға, жергілікті бюджеттердің есебінен ақылы қоғамдық
жұмыстар беруге жәрдемдесу жолымен әлеуметтік қорғау.
Екінші деңгей: белгілі бір уақыт аралығында әлеуметтік сақтандыру
жүйесінен ресми сектордың қызметкерлеріне төлемдер беру. Әлеуметтік
сақтандыру жүйесін төлемдер алуға азаматтардың құқығы, егер азамат
заңнамада белгіленген тәртіп бойынша жұмыссыз болып танылса және жұмыс
іздеумен белсенді түрде шұғылданса, сондай-ақ жүйеге нақты салым ақша
салған жағдайда пайда болады.
Жеке құқық бұзулар үшін түрлі дәрежедегі мамандықтан айыру жүйесі
қолданылады, ол төлемнің мерзімін созуға, азайтуға немесе оны бұзуға
құқылы, мәселен, егер мамандығы мен біліктілігі бойынша жұмыс сәйкес
келіп, ол осы жұмыстан бас тартқаны, өз еркімен жұмыстан босатылуы және
т.б. үшін. Міндетті сақтандыру жүйесін енгізу жұмыссыздарды
қамтамасыздандыру жүйесін едәуір жақсарту мен кеңейтуге жағдай жасайды, ал
жәрдемақы төлеу мерзімін шектеу белсенді түрде жұмыс іздеуді ынталандыртып
болады.
Осы құжаттың мазмұндық жағына тоқталмастан, мынаны айтып өтеміз,
міндетті әлеуметтік сақтандырудың есебінен сыйақы беруге жататын әлеуметтік
қауіптердің тізбесіне жұмыстан айырылу қаупін кіргізу 2003-2005 жылдары
жоспарланып отыр. Бұл - өте үлкен мерзім. Сонымен бірге жұмыссыздарды
әлеуметтік қорғаудың бас стратегиясы негізгі 3 мақсатта қол жеткізуді
көздеуі тиіс:
1.Экономиканың нақты секторын дамыту;
2. Жаңа жұмыс орындарын жасау үшін әсіресе шағын және орта бизнесті
дамыту, кәсіпорындардың жаппай банкротқа ұшыраулары мен қызметкерлерді
жұмыстан босатуға жол бермейтін жұмыс істеп тұрған өндірістерге бар
мүмкіндігінше қолдау көрсету;
3. Жұмыспен қамту орындарын жекешелендіру, жұмыскерлерді жұмысқа
орналастыру мен қайта оқытуды шұғыл және икемді түрде жүзеге асыруға
септігін тигізген болар еді [19].
Бюджеттің әлеуметтік мүмкіндіктері шектеусіз емес және олар салықтық
алымдар алу шарасымен белгіленеді, салықтардың шамадан тыс мөлшері
өндіріске қысым көрсетеді. Қазіргі кезде мәселені әлеуметтік шығындарды
ұлғайту туралы емес, ал алынатын әлеуметтік нәтижені барынша көбейту
мақсаттарында жиналатын салықтарды анағұрлым ұтымды пайдалану және қолайлы
әлеуметтік стандарттарға қол жеткізу жайында қойған орынды. Сонымен,
әлеуметтік қорғау проблемасы экономикалық дауыс, экономикалық аспект бола
алады.
Әлеуметтік көмек көрсету ұғымының материалдық (экономикалық)
шаралар қабылдауымен шектелмейтін атап көрсету керек, ол өзге де адам
аспекттерін қамтиды. Мәселен, ата-аналар балалардың тәрбиесіне
жауапкершілік алғысы келмейтін немесе ала алмайтын отбасыларда бала
әлеуметтік жат қылықтың сорақы түрлерімен күн сайын кездеседі, олар:
маскүнемдік, жезөкшелік, арамтамақтық, ұрлық, ондай балалар шын мәнінде
қараусыз болып табылады.
Мұндай балалар ең алдымен осы жағдайда әлеуметтік қорғаудың түрі
болып табылатын қалыпты тәрбиеге мұқтаж болады.
Әйелдердің әлеуметтік қорғалуы туралы мәселе қозғалғанда,
бірінші кезекте оларды ауыр және зиянды еңбек жағдайларынан еңбек
төлеміндегі кемістетін қасиетін қорлайтын өзге де әрекеттерден қорғау
ұйғарылады. Халықтың өзге санаттары – жұмыссыздар, зейнеткерлер, науқастар
да сондай араласуға, рақымдылыққа және әлеуметтік қолдау көрсетудің өзге де
экономикалық емес шараларына мұқтаж.
Алайда көпшілік жағдайларда өздігінен алынған құқықтық және
әлеуметтік аспекттер сөздің тар мағынасында халықты әлеуметтік қорғаудың
мазмұнын әсте тәмендайды. Ондағы басты, негізгісі – экономикалық құрамдас
бөлік. Сонымен, кең мағынада халықты әлеуметтік қорғау ұғымы халықтың, оның
жеке топтарының, жіктері мен таптарының тіршілік әрекетін жақсарту, адам
дамуының деңгейін арттыру жөніндегі құқықтық, саяси, әлеуметтік, ұйымдық
және экономикалық шаралар жүйесін көрсетеді.
Әлеуметтік көмек көрсетуде таза күйде, саяси, құқықтық,
әлеуметтік немесе экономикалық шараны бөліп қарау әрдайым мүмкін бола
бермейді, өйткені бір шараның өзінде (мәселен, ғалымдарға, медицина
қызметкерлеріне, мұғалімдерге жалақыны заң жүзінде көбейту) үлкен саяси,
әлеуметтік және экономикалық мән болуы мүмкін. Теория мен практикада
әлеуметтік көмек көрсетуде көбіне тар мағынада ең алдымен ерекше күрделі
жағдайлардағы және сырттан қолдау көрсетусіз өздерінің тіршілік әрекетін
жақсартуға дәрменсіз (қарттар, жетімдер, жұмыссыздар мен өзгелері) халықтың
шектеулі (маргиналды) аталатын жіктеріне жарамды (қанағат етерлік)
күнкөрісті қамтамасыз етуге ұмтылатын мемлекеттің әлеуметтік саясаты
ретінде қаралады.
Біздің ұғымымызда (түсінігімізде) халықтың маргиналды (шектеулі)
(әлеуметтік осал) жіктерін әлеуметтік қорғау механизмі небәрі соның бір
бөлігі болып табылады да, тұтас нәрсені, яғни әлеуметтік қорғаудың бүкіл
жүйесін қамтиды. Оны (маргиналды топтарды әлеуметтік қорғау механизмі)
әлеуметтік қайыр көрсету немесе әлеуметтік көмек ретінде (соңғы термин
айтуға анағұрлым қолайлы, бірақ дәл емес) сипаттауға болады. Одан басқа,
әлеуметтік көмек табыстар мен жалақыны қорғауды, бөлу қатынастарын
жетілдіру және өзгелерді қамтиды.
Бизнесмендердің де әлеуметтік қорғауы болуы мүмкін, бірақ олар
халықтың маргиналды жіктеріне жатпайды.
Халықты әлеуметтік көмек көрсету жүйесінде мына деңгейлерді бөлу
қабылданған:
• Мемлекеттің және муниципалды басқару органдарының тарапынан;
• жұмыс берушілердің, фирмалар әкімшіліктерінің, кәсіпорындардың
тарапынан;
• кәсіподақтар, әр түрлі үкіметтік емес ұйымдар мен еңбек ұжымдарының
тарапынан;
• отбасылық қорғау және өзін-өзі қорғау.
Объект бойынша әлеуметтік қорғаудың мынадай нысандары бөлуге
болады:
• балалар;
• аз қамсыздандырылған (табысы аз) отбасылар мен азаматтар;
• әйелдер мен көп балалы аналар;
• жұмыссыздар;
• зейнеткерлік жастағы адамдар;
• науқастар мен мүгедектер;
Аталған деңгейлер мен нысандар өзара байланысты және өзара
сабақтас [20].
Дүниеге келген сәбилер алғашқы кезде біржола отбасының әлеуметтік
қорғауында болады (егер бала тууға байланысты бір жолғы жәрдемақыны
есептемесе). Қазіргі кезде көптеген отбасылыр өз балаларына тіршілік
әрекетінің толыққанды жағдайларын, әсіресе балалардың саны көп болғанда,
қамтамасыз ете алмайды. Осыдан балалар мен көп балалы аналарды мемлекет пен
муниципалды басқару органдарының тарапынан әлеуметтік қорғау қажеттілігі
туындайды.
Былайғы тең жағдайларда әркелкі отбасының (жеке адамның) тіршілік
етуге неғұрлым қаражаттары көп болса, соғұрлым ол әлеуметтік көмек
көрсетуге аз мұқтаж болады. Сондықтан тұрақты, біршама жоғары ағымдағы
табыстар, сондай-ақ қор жинаулар (меншік, құнды қағаздар, банктегі жинақ
ақшалар түрінде және өзге де құндылықтар) халықтың өзін-өзі қорғаудағы ең
тиімді құралдар болып табылады.
Дамыған батыс елдерінің тәжірбиесі, әлеуметтік сақтандыру,
әлеуметтік қорғау мен қамқоршылық өзара іс-қимыл жасаған кезде әлеуметтік
қорғау жүйесінің өз міндеттерін нәтижелі орындауға жалпы қабілетті
екендігін көрсетеді. Әлеуметтік сақтандыру қағидаты жарналардың және
жарналар мен көрсетілетін қызметтердің арасындағы өзара тығыз байланыстың
есебінен көрсетілетін әлеуметтік көмекті алдын ала қаржыландыруға
бағдарланады.
Көмек көрсету кезінде жеке жарналар да, сондай-ақ жарым-жартылай
ортақ қайта бөлу жүйесі де роль атқарады. Қамқоршылық жасау кезінде
стандарттық көмек алушының бұрын жасаған жарналарына, көлденең табыстарына
немесе мүліктік жағдайына тәуелсіз көрсетіле береді. Мұндай көмек жалақыдан
немесе отбасылық табыстан айырылған жағдайда, өзге салық төлеушілерден
қаражаттарының есебінен беріледі.
Бірде-бір, тіпті сақтандырудың ең жетілген жүйесі де, әлеуметтік
қауіптің барлық жағдайларын алдын ала ескере алмайды, солардың салдарынан
адам (немесе отбасы) қиын жағдайға ұшырауы мүмкін. Сондықтан әлеуметтік
қорғаудың құрамдас бөлігі ретінде әлеуметтік көмек адамдардың жеке
мұқтаждарына бағдарлана және ол мүмкін жағдайдан өз қаражаттарымен шығуға
шамалары келмейтіндерге көрсетіледі. әлеуметтік көмекті қаржыландыру көзі
бюджет болып табылатындықтан, оның масштабтары (көлемдер) әр мемлекеттің
қаржы жағдайына қарай белгіленеді.
Әлеуметтік қорғаудың ең ортақ (жалпы) қағидаларына жататындар:
• халықтың барлық жіктерінің тіршілік әрекетінің қолайлы жағдайларын
қамтамасыз етуге қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік жауапкершілігі;
• қажетті жағдайларда медициналық әлеуметтік және кәсіптік
жауапкершілігі;
• жұмыс істейтін халықты әлеуметтік және кәсіптік қауіптерден қорғаудың
жалпыға бірдей және міндетті сипаты;
• халықтың неғұрлым көп бөлігіне әлеуметтік қорғау жүйесін қолдану
саласын ұлғайту үрдісі [21].
Ақшалай жәрдемақылар беру үшін себеп – қартаюдан, еңбек
қабілетінен тұрақты айырылудың, қысқа уақыт науқастанудың немесе өндірістік
жарақаттың, сондай-ақ асыраушыдан айырылудың, бала табудың, жұмыссыздықтың
нәтижесінде табыстың азаюы. Әлеуметтік қорғаудың заттай нысандарына
госпитальға жатқызу, медициналық қызмет көрсету, сауықтыру күтімі, тамақ
өнімдерімен, отынмен көмек көрсету жатады.
Әлеуметтік жәрдемақылардың үлкен бөлігі әлеуметтік сақтандыру
жолымен беріледі, ол зейнетақылар мен еңбекке жарамсыздық, науқастық және
жұмыссыздық жөніндегі жәрдемақылар төлеміне қатысты. Жәрдемақының мөлшері
көбіне бұрынғы табыспен (кіріспен) байланысты. Егер жеке адамның әлеуметтік
сақтандыру қызметтерін пайдалануға құқықтары болмаса, ал оның нақты табысы
(әлеуметтік тексеру жолымен белгіленген) елдегі кепілденген ең аз табыстан
аз болса, онда аз қамсыздандырылу (табысы аз) бойынша жәрдемақылар төлемі
нысанадағы әлеуметтік көмек бағдарламасы күшіне енеді. Бұған үйленуге,
бала тууға, қазаға (өлімге) байланысты арнайы шығындарды өтеуге арналған
әлеуметтік жәрдемақыларды жатқызу қажет.
Көптеген елдерде әлеуметтік сақтандыру мен аз қамсыздандырылу
бойынша жәрдемақылардан басқа үй шаруашылықтарының табысына қатыссыз барлық
балалы отбасыларға балалар үшін жәрдемақы төленеді (кейде осы
жәрдемақылардың орнына ата-аналарға салық төлеу мерзімін ұзарту құқы
беріледі). Балаларға арналған жәрдемақылар – демографикалық саясаттың бір
бөлігі, сондықтан, қағида ретінде, олар бала туу көрсеткіштерін ынталандыру
мақсатын көздейді. Сондай – ақ, әлеуметтік қорғау жүйесінің элементтері ең
аз жалақы мәселелері жөніндегі заңнама болып табылады.
Индустриялы елдердегі әлеуметтік қорғаудың ұлттық жүйелерінің
құқықтық базасы адам құқығы саласындағы жалпыға танылған халықаралық
нормалар мен стандарттарға (Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы,
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пакт,
Әйелдерге байланысты кемсітушіліктің барлық түрлерін (нысандарын) жою
туралы Конвенция, Балалар құқықтары туралы Конвенция, Мүгедектер үшін тең
мүмкіндіктер қамтамасыз етудің стандартты ережелері және т.б.) сүйенеді.
Шетелдік теория мен практика әлеуметтік игіліктер беруді
оңтайландырудың мынадай негізгі бағыттарын жасады:
• бір-бірін қайталайтын көптеген жәрдемақылардың орнына атаулы
бағыттағы бірыңғай жәрдемақылар енгізу;
• материалдық жағдайларын мұқият тексерумен ұштастыру арқылы қатты
мұқтаждар санаттарының реттемесін қатайту;
• әлеуметтік қорғау жүйесінің жалпыға бірдейлік қағидатынан сайланбалы
қағидатына көшу (ауысу);
• бұрын барлығына мемлекеттік бюджеттің есебінен көрсетіліп келген
әлеуметтік жетекші салалардағы (денсаулық сақтау, білім) қоғамдық секторды
сақтау;
• әлеуметтік бағдарламаларды қамтамасыз ету бойынша негізгі қаржы
ауыртпалығын мемлекеттік бюджеттен (орталықтан) жергілікті бюджеттерге
(аумақтар және жергілікті өзін-өзі (өзіндік) басқару органдары) көшіру;
• әлеуметтік салалардағы шаруашылық жүргізу мен коммерциялық емес
ұйымдардың жеке рыноктық нысандарын (түрлерін) дамыту;
• әлеуметтік секторды бағдарламалар бойынша қаржыландыруға ауысу,
әлеуміттік нормативтерді және қаржы-қаражаттардың жұмсалуына мемлекеттік
бақылауды пайдалану, әлеуметтік тапсырыстарды ендіру жолымен бюджеттік
қаражаттарды дербестендіру арқылы қаржыландыру,
• бәсекені және әлеуметтік қызмет көрсетулерді тұтынушылық таңдау
мүмкіндіктерін ұлғайту;
• әсіресе еңбекті ынталандыратын кәсіпорындарда әлеуметтік қызмет
көрсетудің бір бөлігін сақтау (әлеуметтік шығындар төмен елдерде, мәселен,
Жапонияда, мұнда фирмалар әлеуметтік роль атқарады) [22].
Барлық жерде әлеуметтік көмек жолға қойылған. Соғыс ардагерлері үшін де
мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz