Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі салалары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

I
–тарау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-36

1. Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі
салалары ... ... ... ... ... ... ... ... .11- 24

1.2. Қазақстандағы ауыл шаруашылық құрылымдарының бағыттары
мен серпінді
жобалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...25-36

II –
тарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37 -50

2.1. Ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін
арттырудың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...40-44

2.2. Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасын реттеу объектісі мен
АӨК – нін ғылыми қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45-50

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51-53

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .54-56

Кіріспе

Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық
қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы
болып келеді. Республика экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі бола
отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен қорға ие.
Қазақстанның әр түрлі климаттық жағдайлары қоңыржай жылы белдікте
барлық дерлік дақылдарды өсіруге және мал шаруашылығын дамытуға мүмкіндік
береді.
Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешеніндегі жағдайға жалпы талдау.
Қазақстанның аграрлық секторы мынадай сипатқа ие:
ауыл шаруашылығына арналған жердің жалпы аумағы - 222,6 млн. га, оның
ішінде 24 млн. га(10,8%)-егістік жерді, 5 млн. га (2,2%)-пішіндік жерді,
189млн. га(85%) - жайылым жерді алып жатыр.
▪ Ауыл тұрғындарының саны -7,3 млн. адам немесе ел тұрғындарының жалпы
санының 47,2%-ын құрайды.
▪ Топырақ және өсімдік жамылғысының тік және көлденең зоналары анық
белгіленген. Орманды дала мен дала аймағында барлық жердің 10%, шөл және
шөлейт аймағында - 60%-ға жуығы, таулы аймақтарда - 5% - ға жуығы жатыр.
▪ елдің барлық егіншілік аймақтары жылдық жауын шашынның аздығымен
сипатталады – 150 - 320 мм.
▪ теңізге шығу жолының жоқтығы, бұл сыртқы нарыққа шығуға айтарлықтай
қиындықтар тұдырады.
▪ Маусым аралық кезеңдерде қант, өсімдік майы, құс еті, көкөніс пен жеміс
сияқты өнімдерді қоспағанда, азық-түлік өнімдерінің көпшілігімен
қамтамасыз етудің өзіндік жеткіліктілігі.
▪ солтүстік аймақтардың астық дақылдарын өсіруге және мал шаруашылығына
мамандандырылуы, суармалаудың айтарлықтай маңызы бар оңтүстік аймақтарда
өсірілетін дақылдардың (асты, майлы, жеміс жидек дақылдары, көкөніс
мақта) көбінше әртараптандырылған.
▪ 2007 жылдағы 1 га егістікте ауылшаруашылығының жалпы өнімін өндіру 47,5
мың теңгені құрайды, ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін 1 ауыл
шаруашылығы өнімін өндіру 453 мың теңгені құрайды.
▪ бидай мен ұнның ірі экспорттаушы (10 әлемдік экспорттаушылардың
қатарына енеді) болып табылады. Елдің ауыл шаруашылығы өнімнің жалпы
экспортында мақтаның (15%), тері мен жүннің (25%) де маңызды үлесі бар.
▪ мал шаруашылығы саласы Қазақстан үшін дәстүрлі шаруашылық болып
табылады, мұнда малдың 90% - ы тұрғындардың үй шаруашылығына тиесілі.
▪ ауыл шаруашылығы техникасы паркінің орта жасы пайдаланудың нормативтік
мерзімі 7-10 жыл жағдайында, 13 - 14 жылды құрайды, ауыл шаруашылығы
техникасы паркінің 70% - ы 1991 жылға дейінгі өндірілгендер.
▪ ауыл шаруашылығы саласына қаржылық қызмет көрсету ұсыныстарының
шектеулігі.

Дүниежүзілік банктың бағалауы бойынша несие ресурстарына деген
қажеттіліктің қанағаттанбағандығы ең кері тартпалық бағалар бойынша жылына
шамамен АҚШ-тың 1 млрд долларына бағаланады.
Ауыл экономикасын көрсету мақсатында соңғы 10 жылда қомақты қаржы
ресурстарымен қосымша күшейтілген АӨК мен ауылды дамыту және қолдау
жөніндегі мемлекттік және салалық бағдарламалар қабылданды.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың 2009 жылы 6 наурызда Қазақстан халқына
Жолдауында айтылғандай, дағдарысқа байланысты қиын жағдай қалыптасса да,
елімізде халықтың әлеуметтік жағдайы төмендемейді. Ал дағдарысқа қатысты
мемлекеттің іс қимыл жоспарындағы негізгі бағыттардың бірі-ауыл
шаруашылығы. Ауыл шаруашылығы – ел экономикасындағы өз ерекшеліктері бар
негізгі салалардың бірі.
Сондықтан 2008 жылы аграрлық секторды мемлекеттік қолдау деңгейі 2007
жылғы көрсеткіштен 1,7 есе асып түсті. Соның ішінде субсидия беру 2 есе,
несиелендіру деңгейі 2,2 есеге өсті. Нәтижесінде, егіс көлемі артып , 15,6
миллион астық алынды, мал шаруашылығында да ілгерілеу байқалды. Ауыл
шаруашылығы өнімін өңдеу де едәуір жақсарды. Халық қажет ететін негізгі
тағам түрлерінен тұрақтандыру қорлар құрлып, бұл ішкі рынокта азық- түлік
бағасының тұрақты болуына ықпал етті. Ірі қалалар айналасында азық-түлік
белдеулері қалыптаса бастады.
Егін шаруашылығы саласында мемлекеттік қолдау ішкі рыноктың сұранысын
толық қамтамасыз ете алмай отырған ауыл шаруашылығы дақылдарының (қант
қызылшасы, майлы дақылдар, көкөніс, жеміс-жидек және тағы басқа)1 гектарына
кететін шығындарын субсидиялауға, тұқым шаруашылығын дамытуға бағытталып
отыр. Нәтижесінде 2008 жылы қант қызылшасының көлемі -39 пайызға,майлы
дақылдар-34,5 пайыз, көкөніс -16,8 пайызға өсіп отыр.
2009 жылдан бастап минералды тыңайтқыштар ендірілетін егіс көлемін
ұлғайту мақсатында, ауыл шаруашылық тауар өндірушілері пайдаланатын
минералды тыңайтқыштардың құнын 50 пайыз арзандатуға бағытталған жаңа
бюджеттік бағдарлама жұмыс істей бастады.
Мал шаруашылығы өнімдерінің өнімділігі мен сапасын арттыру мақсатында
жыл сайын мал тұқымын асылдандыруға, ірі қара мал, қой, шошқа, құс еттері
мен сүт, жұмыртқа ендіруге керекті құрамажем бағасын төмендетуге кететін
шығындарға субсидиялар берілуде. Алайда, республика бойынша асыл тұқымды
мал санының жыл сайын өсуіне қарамастан, олардың үлес салмағы әлі де төмен.
Мәселен, мұйізді ірі қара мал шаруашылығында -3,6 пайыз, қой -6,9 пайыз,
жылқы-2,5 пайызды құрайды. Алдағы кезде де мал шаруашылығын мемлекеттік
қолдау үшін істелетін жұмыстар сапалы мал өнімдерін өндіруді молайту мен
асыл тұқымды мал басын көбейтуге бағытталуы керек.
Елімізде ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау әлемнің дамыған елдері
мен салыстырғанда әлде қайда төмен. Қазақстанда 1гектар айналатын жерге
көрсетшлген мемлекеттік қолдау 35 долар шамасында ғана болса, Еуропа
елдерінде -1111, Канадада-882, АҚШ-та 411,7 долларды құрайды. Бізбен табиғи
климаты ұқсас Канадамен салыстырғанда астық өнімділігі 2 есеге, бір сиырдың
сүт сауу 3 есеге төмен. Айтарлықтай қолдауларға қарамастан, ауылдың
жағдайы әліде мәз емес, техникалар ескі, қаржы жетпейді, жолдары жүруге
жарамсыз, өндірілген өнімді өңдеу, сақтау толық шешілмеген.
БСҰ-ға кірер алдында ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау және оның
тетіктерін жетілдіру барынша күш жинауға тиіс. Ол диқандар мен шаруаларды
бәсекеге қабілетті арзан және сапалы өнім өндіруге ынталандыратын дәрежеде,
әрі қарапайым, түсінікті болуы тиіс. Мемлекеттік қолдау арқылы нарықтық
экономика кезінде біз орта шаруаның зиянсыз жұмыс істеуіне жағдай жасалуы
тиіс.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығында шешімін таппаған үш үлкен мәселе
бар. Біріншісі- техниканың тапшылығын ескіруі,екіншісі - қаржының
жетіспеуі, үшіншісі- ауылшаруашылық өнімдерін сатып алу, өңдеу мәселесі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті. Ауыл шаруашылығы Қазақстан
агралық өнеркәсіптік кешенінің негізгі саласы болып табылады яғни Қазақстан
ауыл шаруашылығы кешенінің даму бағыттарын, негізгі салаларын, жобаларын,
ел экономикасындағы орны мен ерекшеліктерін толығырақ қарастырып, ауыл
шаруашылығы өндірісінің экономикалық тиімділігін арттырып ауыл шаруашылық
кешенін ғылыми қамтамасыз ету жайлы толығырақ мәлімет беру.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстанда ауыл шаруашылығының қазіргі
жағдайын, дамуын, егіншілік жағдайын мал шаруашылығын дамытып отандық өнім
сапасын арттыра отырып, аграрлық бизнестің тиімді жүесін қалыптастыру,
отандық өнімнің бәсекеге қабілетін арттыру және сыртқы рынокта сату көлемін
ұлғайту және де егін, мал шаруашылығын дамыту мен одан алынатын өнімдерді
өңдеу мәселелерін жан – жақты қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден екі
тараудан, тарау бөлімдерінен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден
тұрады.

1.тарау.

Қазақстан ауыл шаруашылығы кешенінің даму бағыттары және
ауылдық аумақтарды дамыту.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев 2009 жылы халыққа жолдауында сала басшылығы
мен мамандарының алдына ауыл шаруашылығын бәсекеге қабілетті өнімдерді, оны
экспортқа шығарып, еліміздің бюджетін тұрақты түрде толтырып отыратын
рентабельді салаға айналдыру міндетін қойды. Осыған байланысты және
әлемдегі экономикалық және қаржы дағдарысынан шығу мақсатында 2009-2011
жылдарға арналған 3 жылдық бюджетте жыл сайын ауыл шаруашылығына 1 млрд АҚШ
долары көлемінде қаржы қаралды. Сонымен бірге, 2009 жылы Ұлттық қордан
экономиканы тұрақтандыру үшін бөліген 10 млрд АҚШ долларының 1 млрд ды ауыл
шаруашылығын дамыту үшін ҚазАгроұлттық холдингіне бөлінді.
Қосымша бөлінген қаржы негізінен, ауылшаруашылығын өнеркәсіптік
негізге көшіру мен кооперациялауға жұмсалды. Атап айтқанда, дамыған
экспорттық инфрақурылымдары бар, жылыжай, көкөніс, мал бордақылау мен
тауарлы сүт кешендері , құс фабрикалары салынады. Қазіргі заманғы ет, сүт,
көкөніс өңдеу кешендерінің құрылысы жүргізіледі, тамшылатып суару
технологиясы енгізіліп, жеміс - көкөніс дақылдары өндіріледі, ауыл
шаруашылығы жаңа қуатты техникалар мен жарақтандырылады. Яғни бір сөз бен
айтқанда, жұмыстар ауылшаруашылығын индустрияландыру бағытталады.
Ал ағымдағы жұмстардың басты бағыты - 2009 жылдың көктемгі егіс
жұмыстарын сапал және дер кезінде өткізу. Бұл экономиканы тұрақтандыру мен
дағдарыстың зиянын азайту жолындағы маңызды шаралардың бірі. Көктемнің әр
күні жылға азық деп бекер айтылмаған. Уақтылы егін егіп, мол өнім жинап
алсақ, ол ел ырзығы, байлғы. Ұлттық қордан бөлінген қаржының 84 миллард
теңгесі осы мақсатқа жұмсалады. Ендігі мәселе Ұлттық қордан Президент
пәрмені мен бөлінген қаржыны аграрлық секторды дамытуға пайдаланып жатыр.
Алдымен көктемгі егіс жұмыстарына бөлінген қаржыны ауылшаруашылық тауар
өндірушілеріне жеткізудің дұрыс, тиімді тетіктерін тауып, іске қосылуы
керек.
Суармалы жерлерде жұмыс істейтін агроқұрылымдар көлемі шағын. Мысалы,
Өңтүстік Қазақстан облысында 70 мың агро құрылым бар, бұл- Республика
агроқұрылымының 35 пайызы. Оллардың 24813 немесе 35 пайызы мақта өндіру мен
айналысады. Мақта өсірілетін шаруашылықтардың 13127 - сінің немесе 53
пайызының 5 гектарға дейін, 9252 сінің немесе 41 пайызының 15 гектарға
дейін жері бар. Агроқұрылымдардың жер көлемі өте шағын болғандықтан
ауыспалы егіс жүесі игерілмей, егістік жердің құнарлығы жылдан жылға
төмендеуде, жаңа техника мен технологиларды пайдалану тиімсіз. Мәселен 2008
жылы облыста іріленген 803 шаруашылық 1 гектар мақталықтан 30 центнер өнім
жинаған болса, облыс бойынша небары 19,5 ғана өнім жиналды. Сондықтан
бірінші кезекте шаруа қожалықтарын ірілендіру мәселесі қолға алынуы керек.
Оны іске асыру әкімгерлік жолмен емес, ерікті түрде шаруаларды ірілендіруді
ынталандыру жолымен жүргізілуі тиіс.
Ауылдағы шаруаның өндірген өнімдерін ортадағы делдарларға жегізбей, әр
ауыл, аудан көлемінде ауылдық тұтынушылар кооперативін құрып, олардың
жұмысын жандандыру үшін Қазагронесие АҚ арқылы берілетін несиенің
көлемін көбейтіп, шаруалардың өнімдерін дайындап, сақтап, өңдеп тиімді
бағаға сатып беру мәселесін шешу керек. Сонда азық-түлік бағасы арзандайды.
Шаруалардың өнімдерін дайындап, сақтап, өңдеп тиімді бағаға сатып беру
мәселесін шешуде. Сонда азық түлік бағасы арзандайды, шаруалардың табысы да
өседі. Алайда, бұл жұмыс Республика көлемінде мардымсыз жүргізілуде. 2008
жылдың 1 қаңтарында Республика бойынша осы бағытта 3396 жеке қосалқы
шаруашылық 1106 шаруа қожалықтарын біріктіріп 120 ауылдық тұтынушылар
кооперативті құрылып, оларға 7,6 миллиарт несие берілді.. Бұл ауылдық
тұтынушылар коопераративтеріне біріктірілген Республикадағы шаруа
қожалықтарының 0,5 пайызы ғана. Бұл өте аз. Бұл ұсақ шаруашылықтарды
ірілендіруге, кооперациялауға жол ашатын перспективалы бағыт. Сондықтан
Үкімет пен жергілікті әкімдер бұл мәселеге аса басым аударып, барынша көмек
көрсетулері керек. Көктемгі егіс жұмыстарын ұйымдастырудағы маңызды
шаралардың бірі - шаруаларға арзандатылған жанар-жағар май жеткізу болып
табылады. Соңғы кездері экспортқа шығарылатын мұнай бағасының 3-4 есе
арзандағанына қарамастан, шаруаларға берілетін мұнай өнімдерінің бағасы
бұлтырғы көлемінде қалуы тіптен түсініксіз. Бұл бөлшек саудадағы мұнай
өнімдерінің бағасынанда қымбат. Осы себепті, Үкімет ауылшаруашылығы тауар
өндірушілеріне берілетін жанар-жағар май бағасын арзандатудың
мүмкіншіліктерін іздестіру керек.
Республика көлемінде жыл сайын егіс жұмыстарын жүргізуге шаруаларға
миллиарттаған несие бөлінеді. Бірақ екінші деңгейі банктер мен Қаз Агро
ұлттық холдингіне қарайтын қаржы ұйымдарының несие беру жолдарының қиын
және үстеме сиақыларының жоғары болуына байланысты Үкімет тарапынан
ауышаруашылығы саласын қолдауға бөлінген қаржыларды көптеген шаруашылықтар
пайдалана алмай келеді. Мәселен ҚазАгро Ұлттық холдингінің Азық-түлік
келісім шарт коорпорациясы АҚ несиені тек 2-деңгейлі банктердің кепілдігі
мен береді. Ал екінші деңгейлі банктер ауылдағы кепілдікке қойылатын дүние-
мүлктерді қабылдамай, кепілдік хат беруден бас тартуда. Жер кодексіне
сәйкес шаруалардың жерді кепілдікке құқығы бар болған мен, оны банктер
қабылдамайды. Соның салдарынан Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Азық-
түлік келісім шарт коорпорациясы АҚ атқылы берілетін несие көлемі 2006
жылғы 1 миллиарт 700 миллион теңгеге дейін, немесе 15 есеге азайтты.
Республика үкіметінің 2005 жылғы 9 тамыздағы №858 қаулысына сәйкес
мақта кластерін және жеке меншік мақта зауыттарының арсында бәсекелестікті
дамыту мен мақта бағасының монополиясын жою мақсатында құрылған. Мақта
келісім шарт коорпорациясы АҚ өз дәрежесінде жұмыс атқармай келеді.
Тікелей Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев тапсырмасымен мақта өсірушіларді қолдап,
бәсекелік орта тұдыру үшін салынған осы компанияның мақта тазалау зауыты өз
қуатының үштен бірін де пайдаланбайды. Ол соңғы үш жылда облыста өндірілген
мақтаның не бары 4,7 пайызын ғана қабылдап, жекеменшік мақта зауыттарының
алдында дәрменсіздік көрсетіп отыр. Ал 2008 жылы осы коорпорация
республикалық бюджеттен мақта шаруашылықтарын қолдауға бөліген 600 миллион
теңгенің, шаруашылықтарға қойылған шартарының қиындығынан небары 50 миллион
теңгесін немесе 8,3 пайзын ғана игерді. Мақта саласын дамыту тұралы заңның
қабылдағанына 2 жылдан асса да, заң әртүрлі толыққанды жұмыс істемейді.
Мақта қолхатын пайдалану арқылы несие беру әлі шешілмей келеді. Мақта
кепілдігінің (кепілдік квотасы ) жалпы көлемі 96 мың тонна немесе 5,4
миллиард теңге болуына қарамастан, өткен жылы небәрі 15 мың тонна мақта 1
миллиарт теңге көлемінде ғана мақта қолхаттары мен кепілдендірілді.
Биылғы жағдайда оңып тұрған жоқ. Оңтүстікте көктем шығып, дала
жұмыстары басталып кеткендігіне қарамастан,Президент тапсырмасымен Ұлттық
қордан бөлінген қаржының шаруаларға жеткізу жолдары әлі шешілген жоқ.
ҚазАгро Ұлттық холдигі басқармасының шешімі мен бекітілген несиелеу
ережесінде несие шаруаларға 2-ші деңгейлі банк кепілдігі болған жағдайда 8
пайыз, астық қолхатымен 12 пайыз жылдық өсімімен беріледі делінген.
2-деңгейлі банктер өзі тарапынан кемінде 4-5 пайыз сый ақы талап етеді
және өтімділігін жоғары кепілдік сұрайды. Сонда несиенің жылдық өсімі кем
дегенде 12-13 пайызға барады. Алайда, бұл жағдай да шаруалар несие ала
алмайды. Себебі олардың өтімдіктері жоғары кепілдіктері жоқ. 2-деңгейлі
банктер ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің жер телімі мен техникасын,
жылжымайтын мүлктерін кепілдікке қабылдамайды. Сондықтан, облыстарда несие
алу үшін өтімділігі жоғары кепілдіктері бар компаниялар арқылы несие алуға
әрекеттер жасауда. Олар шаруға беретін несиеге өздерінің 8-10 пайыз
сыяқыларын қосып, несиені 20-22 пайызға қымбаттатып жібереді. Мұндай ахуал
егіс алқаптарының егілмей қалуына немесе өндірілген азық- түлік
қымбаттауына әкеліп соғады. Бұл дағдарысқа қарсы күрес пен экономиканы
тұрақтандырұға, халықты азық- түлік пен қамтамасыз етуге кері әсерін
тигізетін жағдай қалыптастырады. Сондықтан ауылшаруашылық тауар
өндірушілері мен ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеушілердің ағымдағы
жұмыстарына ҚазАгро холдингіне кіретін компаниялар арзан несие берудің
тетіктерін жетілдіре түсуі керек.
Ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне несие берудің ең тиімді жолы
Қазагронесие АҚ пен оның Республикадағы 161 ауданда құрылған ауыл несие
серіктестіктері арқылы беру екенін тәжірибе дәлелдеп отыр. Алайда, мұндай
ауыл несие серіктестіктеріне Республикадағы 194 мың шаруа қожалығының 6113-
і ғана немесе 3,1 пайызы ғана біріккен. Үімет осы мәселені арнайы қарап,
келешекте ҚазАгронесие акционерлік қоғамы арқылы ауышаруашылығы тауар
өндірушілерін көптеп тарту тетіктерін қарастыруы керек.
Ауылды халықты жұмыс пен толық қамту үшін миконесие ұйымдарының санын
көбейтіп, микро несиелеу жумыстарын жандандыру арқылы шағын бизнесті
дамытуды ынталандырып және қолдап отыру керек. Ауыл шаруашылығы өнімдерін
өңдеу саласының бәсекеге қабілеттілігін арттыру- алда тұрған басым
міндеттердің бірі. 32
Республика ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу терең өңдеу, өз
дәрежесінде емес. Базарларда, дүкендерде сатылатын, терең өңделген ауыл
шаруашылығы өнімдері шет елдерден келеді. Азық-түлік тауарларының импорт
көлемі басым. Тамақ өнеркәсібі жоқтың қасы. Қазіргі кезде тұтынушылар азық-
түлік өнімдерінің тек өңделгеніне ғана емес,сапасына, сондай-ақ дизайніне,
бұып-түюіне, өлшеп орауна дейін назар аударады. Ал, экономика заңдылығына
сәйкес, азық-түлік өнімдерінің импорты 20пайыздан асса, сол тауарды
өндіруші сала дамымайды, қайта төмендейді. Сондықтан мемлекет ауыл
шаруашылығының өңдеу саласына қолдауды күшейту керек. Сонымен бірге, мал
өнімдерінің қауыпсіздігін қамтамасыз ету мен эпизоотиялық жағдайлардың
алдын алу үшін бірқатар жұмыстар атқарылуы тиіс. Бүкіләлемдік сауда сауда
ұйымына кіру алдында малдәрігерлік қызметі халықаралық талаптар мен
стандарттарға сай дамыту үшін және азық-түлік қауыпсіздігін нығайту
мақсатында Малдәрігерлік қызмет тұралы Заңға тиісті өзгерістер мен
толықтырулар енгізілуі қажет. Республика халқының 47 пайызы ауылда тұрса,
30 пайызы ауылда жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығы мен айналысатын 201890
агроқұрылым бар. Олардың басқа, акуылда шағын және орта бизнес пен
айналысатын кәсіпкерлер, бюджет саласының мекемелері мен қызметкерлері
қаншама.
Елбасымыз биылғы Жолдауында ауылды қолдау тек ауыл шаруашылығын қолдау
емес, ол ауылдың инфрақұрылымын қолдау, ауыл тұрғындарына өмір сүру үшін
қолайлы жағдайлар жасау екені баса айтылды. Ол үшін ауыл жолдарын, су,
жылу, кәріздік жүелер, мектептер, ауруханалар мен мәдениет үйлерін жөндеу
керектігіне тоқталды. Бұл шаралар дағдарыс кезінде ауыл тұрғындарын жұмыс
пен қамтұмен бірге, олардың мәдени тұрмыстық жағдайын жақсартады.
Ауылдық елді мекендерде әлеуметтік сала қызметкерлерін (дәрігерлер,
мұғалімдер, мәдениет, спорт, қызметкерлері және тағы басқалар) тұрақтандыру
мақсатында Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың тапсырмасымен 2009 жылдан бастап ауылға
жұмысқа орналасқан әлеуметтік сала қызметкерлерін әлеуметтік қолдау
бағдарламасы жұмыс істей бастады. Бұл бағдарлама бойынша ауылға жұмыс
істеуге келген мұғалім, дәрігер және басқада әлеуметтік сала мамандарына 70
айлық есептік көрсеткіш көлемінде бір реттік жәрдемақы беріледі. Ал, үй
салып алу үшін 630 айлық есептік көрсеткіш көлемінде 15 жылға пайыссыз
несие берілетін болды.
Бұл шаралар ауыл тұрғындарына көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің
сапасын жақсартады, нәтижесінде халықтың денсаулығы нығаяды, білім беру
сапасы артады. Дағдарыс кезінде жаңаша ойлау, жаңа бағдарламалар жасау
арқылы, жаңа биіктерге шығуды ойластыруымыз керек. Дағдарыстан кейін өрлеу
басталады, сол өрлеу жолын дұрыс таңдап алуымыз қажет.
2004-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасынң ауылдық
аумақтарын дамыту тұралы мемлекттік бағдарламасының бірінші кезеңін жүзеге
асыру жұмыстары өз мәресіне жетті. Мемлекеттік бағдарлама жүзе асырыла
бастаған үш жыл ішінде барлық қаражат көздерінен, соның ішінде
республикалық бюджетті қоса, шамамен 202 млрд теңгедей қаражат бөлінді,
соның ішінде, республикалық бюджеттен 66,8 млрд. теңге жергілікті
бюжеттерден 95,6 млрд. теңге бюджеттен тыс қаражат көздерінен 40 млрд.
теңге бөлінген.
Республикалық бюджеттен бөлінген қаражат 2004-2006 жылдары 100
мектепті, 63 денсаулық сақтау нысандарын, 193 ауыз сумен қамтамасыз ету
нысандарн, соның ішінде ұзындығы 2531 шақырымды құрайтын су желілерін
салуға және қайтадан қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Ауылдық аумақтардың
100% телвизиялық каналдар мен радио жиіліктері мен қамтамасыз ету жұмыстары
жүзеге асырылуда. Ауылдық елді мекендерде пошта-жинақ қызметі жүесі де
дамуда. Ауылдық округтердің экологиялық карталарын құрастыру, женрлік-
кадастрлік карталарын дайындау жұмыстары өз жалғасын табуда. Ауылдық
аумақтарды дамытудың өңірлік бағдарламаларын жүзеге асыру аясында
жергілікті бюджет есебінен 5250 ауылдық білім беру ошақтары, денсаулық,
мәдениет және спорт нысандары, 973 сумен қамтамасыз ету объектілері
салынған, жаңартылған және күрделі жөндеуден өткізілген. Ауылдық аумақтарды
дамыту саласындағы номативтік–құқықтық база да жетілдіруде. Әкімшілік
аумақты орналастыру тұралы Қазақстан Республикасы Заңы қабылданды,
аталған Заңда ауылдық елді мекен деген түсінікке ауылдық әкімшілік
округке бағынышты поселкілер кіреді деп атап көрсетілген.
Аталған заң поселкілер мәртебесін заңдастыру және осыған байланысты
мемлекетке қарсы денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, спорт және
әлеуметтік қамсыздандыру саласында жұмыс істейтін мамандардың жалақысына 25
% қосымша еңбекақы төлеуге және отын алғанда жеңілдіктер беруге
мүмкіндіктер береді.
Жеке және отбасылық кәсіпкерлікті дамыту мақсатында 2005 жылдан бастап
ауыл тұрғындарына шағын кредит беру жүесін енгізуге бағытталған бюджеттік
бағдарлама жүзеге асырылуда. Бағдарламаны жүзеге асыру барысында, бірінші
жылы республикалық бюджеттен 1,0 млрд. теңге (8,3 АҚШ долл.) бөлінді. 2007
жылы 2,5 млрд. теңге бөлу жоспарланды. Бюджеттік бағдарламаны жүзеге
асырғаннан бергі екі жыл ішінде 25 иыңнан артық шағын кредит берілді, оның
8 мыңнан артығы табысы төмен деңгейдегі үй шаруашылықтарына, шамамен 17
мыңдайы орташа табысы бар қосалқы шаруашылық иелеріне берілді. 16

1. Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі салалары.

Қазақстанда Республикааралық маңызы бар ірі ауыл шаруашылығының
дамуына ең алдымен оның орасан зор жер қоры – атап айтқанда жыртуға
жарамды жерлер, жайылымдар, шалғындықтар мен шабындықтардың болуы себепкер
болады. Қазақстан егіншілігі немесе өсімдік шаруашылығы мал шаруашылығына
қарағанда өнімді азрақ береді, бірақ онда ауылдағы еңбекке қабілетті
халықтың көпшілігі еңбек етеді. Ол көп жағдайда республиканың белгілі бір
блігіндегі ауыл шаруашылығының негізгі мамандану бағытын айқындайды.
Сондықтан егіншілік Қазақстан ауыл шаруашылығының жетекші саласы болып
есептеледі. Тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты 50 – жылдардың
ортасынан бастап оның маңызы айрықша өсті. Не бары 5 – 6 жыл ішінде
Республикада 25 млн. гектардан астам жер жаңадан жыртылды. Қазір
Қазақстанның егістік жер клемі 36 млн. гектарға жетіп отыр. Жыртылған
жердің көпшілігі ресрубликаның солтүстігіндегі қара және қоңыр топырақты
орманды дала және дала зоналарындща орналасқан, мұнда суарылмайтын
егіншілік жүргізуге жауын шашын жеткілікті. Алтайдың, қалба жотасымен Тянь
– Шаньнның баурайындағы шағын көлемді жыртылатын жерлер жіңішке алқап
болып созылып жатыр. Оңтүстіктегі жыртылған жерлер кейде зен аңғарларын
қуалай шөл және шөлейт зоналарына сыналана енеді. Бұлар - клемі 2,3 млн.
гектар болатын суармалы жерлер. Республиканың солтүстігіндегі егіншілікке
қарағанда мұндағы егіншілік барынша жақсы дамыған және әр бір гектардан
едәуір мол табыс береді. Қазақстанның осы заманғы ауылшаруашылық өндірісін
ұйымдастырудың зіне тән ерекшелігі – оның егістік жер клемі орта есеппен
16 және 9 мың гектар болатын мамандандырылған ірі совхоздар мен
колхоздарға шоғырлануы. Сондықтан Қазақстанның колхоздары мен совхоздарында
топырақты өңдеу, егісті күтіп – баптау және астықты жинау кезінде осы
заманғы жоғарғы өнімді машиналарды қолдана отырып, ауыл шааруашылық
жұмыстарын еншенді механикаландырудың ерекше зор маңызы бар.
Астық шаруашылығы – Қазақстан егіншілігінің басты саласы. Ол халықты
нан німдері мен, ал мал шаруашылығын – астықты ндіреді. Дәндә дақылдар
егістің 3\4 – інен астамы жаздық бидайдың үлесіне келеді. Оны негізінен
республиканың солтүстік бөлігінде егеді, ал оңтүстікте күздік бидай
өсіріледі. Арпа, бидай, сұлы, жүгері егісі барлық жерде дерлік кездеседі,ал
Қазақстанның солтүстік - батысында тары көп егіледі. Сырдария мен Іленің
сағасындағы суармалы жерлерде және Қаратал өзенінің аңғарында күріш сіретін
ірі аудандар бар.
Қазақстан алуан түрлі техникалық дақылдар өсіріледі. Олар негізінен
тамақ және жеңіл өнеркәсіпке шикізат ретінде пайдаланылып, тұтынушыларға
ұқсатылған күйіде жеткізіледі. Республикадағы аса маңызды техникалық
дақылдар – шитті мақта мен қант қызылшасы. Мақта егісі Бетпақдаладағы,
Келес және Арыс зендерінің аңғарындағы, алш қант қызылшасы – Асы және
Талас, Шу, Қаратал зендерінің зендерінің аңғарындағы және Қырғыз Алатауы,
Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауының баурайындағы суармалы жерлерге
орналастырылған. Сонғы кезде з қажеттеріне пайдалану үшін қант қызылшасын
аздаған млшерде Қазақстанның шығыс және солтүстік блігінде сіре бастады.
Оны ұқсату үшін әдетте республиканың оңтүстік облыстарындағы қант
зауыттарына жнелтеді. Суарылмайтын техникалық дақылдардан кең таралғаны
күбағыс. Оны Қказақстанның Ертіс өзені аңғарында жайғасқан үш шығыс облыста
– шығыс Қазақстан, Семей және Павлодар облыстарында көп егеді.
Республикада егіншіліктің бау және жүзім шаруашылығы салаларының да
маңызы аз емес. Олар негізінен Қазқстанның оңтүстігінде дамыған.
Республикада бау – бақша дақылдары жеткілікті сіріледі. Картоп орамжапырақ,
пияз, сәбіз, алжұмыр, қияр және басқа ккеністерді сіретін ондаған
мамандандырылған шаруашылықтар құрылды. Халыққа көкніс және жеміспенжақсы
қамтамасыз қамтамасыз ету мақсатында республикада кәсіпорындардағы қосалқы
шаруашылықтардың, азаматтардың жеке қожалықтарының, ұжымдық бау және бақша
шаруашылықтарының мүмкіндіктерін барынша толық пайдалануға зор көңіл
бөлінуде.

12. 306 бет.
Тұқым шаруашылығын жан-жақты мемлекеттік қолдау (субсидиялар беру)
төменде аталған бағыттар бойынша жүргізіледі: бірегей және элиталық тұқым
өндіру, сорттық және егістік сапасын айқындау және сортты сынақтан өткізу
Аграрлық саясатты мақсатты жүргізу нәтижесінде республикада сортты
сынақтан өткізу және тұқым шаруашылығы саласында біршама жақсы істер
атқарылды. Жыл сайын шаруашылықтар пайдаланатын ауыл шаруашылық
дақылдарының 800-1100 сорттары мен гибридтері сынақтан өткізіледі.
Өндірістік тұқым шаруашылығының үш деңгейі қалыптапстырылды.: оригинаторлар
(32), элиталық тұқым өсіретін шаруашылықтар (80) және тұқым өсіруші
шаруашылықтар-репродукторлар(303). Ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің
тұқымының сапасы толығымен тексеріледі: 2006 жылы кондициялық тұқым үлесі
100%, себілетін тұқым үлесі 72% жоғары репродукциялы тұқымдар үлесі 87%
құрайды.
Қолайсыз табиғат құбылыстары мен төтенше жағдайларда ауыл шаруашылығы
тауарын өндірушілерге көмек көрсету, республиканы тұқымдық материалдар мен
тұрақты қамтамасыз ету үшін 100 мың тоннадай тұқымның мемлекеттік қоры
құрылды. Сорт алмастыру және сорт жаңарту мақсатында өсірілетін элиталық
тұқым өндіру және сату көлемі 54-58 мың тонна деңгейінде тұрақтандырылады.,
бұл барлық қажеттілікті қамтиды. Тұқым шаруашылығына мемлекеттік қолдау
көрсету үшін өткен жылы республикалық бюжеттен 1260,0 млн. теңге ( 10,5 млн
долл.) бөлінді. Осы шаралардың барлығы республикаға 6 мың тонна бірегей
тұқым мен 60 мың дана жеміс ағаштарының көшеттерін өсіруге және ауыл
шаруашылық тауарын ондірушілерге 40% арзандатылған 53 тонна элиталық тұқым
өсіруге жеміс-жидек ағаштарының көпжылдық екпелерін отырғызуға және тағы
басқа қажетті шаралар өткізуге мүмкіндік береді.
Егіншілік жағдайы-адамды өсімдік текті тамақ өнімдері мен (астық,
картоп, көкөніс, жеміс, т.б.), малды далалық жем шөппен қамтамасыз етеді.
Егіншіліктің көптеген өнімдері тамқ және жеңіл өнеркәсіпке шикізат болып
табылады. Республиканың ауыл шаруашылық дақылдары 36 млн ға жерге өсіріліп
келді. Оның 25 млн гектарына дәнді дақылдар (соның ішінде 17 млн ға бидай)
егіледі. Бидай негізгі дәнді дақыл, Дәнді дақылдар егістіктің ¾ бөлігін
жаздық бидай құрайды. Жаздық бидай негізінен Қазақстанның солтүстігінде
өсіріледі. Күздік бидай негізінен республиканың оңтүстігінде
Күзде егіледі. Бидайдан алынатын ұннан Қазақстан Республикасы ондық елдер
құрамына кіреді. 2004 жылдық ұн экспортын 500 мың тоннадан асырып көлемі
жөнінен әлем елдері арасында Европа одағы мен Туркиядан кейінгі үшінші
орынға көтерілді. Оның негізгі тұтынушылары Орталық Азиядан көршілеріміз-
Қығызыстан, Өзбекстан, және Тәжікістан елдеріболып отыр. Солтүстік
Қазақстанның жауы-шашын аздау түсетін батыс және оңтүстік бөліктерінде
жаздық бидаймен қатар құрғақшылыққа төзімді дақыл- тары өсіріледі.
Жүгері аса маңызды маңызды азық-түліктік дақыл. Жазы қысқалау
солтүстік аудандарда жүгеріні сүрлемге және көктей жем-шөп ретінде
пайдалануға, ал оңтүстік аудандарда негізінен астық алу үшін өсіріледі.
Арпа мен сұлы- егісі барлық жерде өсіріледі. Ақтөбе облысыцнда қара бидай,
Павлодар облысы мен Оңтүсиік Алтайда қарақұмдық өсіріледі.
Күріш- бидай сияқты негізгі азық-түлік дақыл. Күріш оңтүстік
Қазақстанның суармалы жерінде, негізінен сырдария, Қаратал, Іле өзендері
аңғарларында өсіріледі. Сырдария аңғарында күріш егістігінің 90% дан астамы
шоғырланған.
Қант қызылшасы- бірден-бір қант өсімдік көзі. Қант қызылшасын көп
сақтауға және алысқа тасымалдауға келмейді, сондықтан оны ауылдық жерге
жақын орналасқан қант зауыттырында өңдейді. Қант қызылшасы Аса, Талас, Шу,
Қаратал өзендерінің аңғарларынд, сондай ақ Қырғыз Іле және Жоңғар Алатауы
бөктерінде, темір жолға жерлерде өсіріледі.
Картоп пен көкөніс дақылдары республиканың орталық аймақтарында
өсіріледі. Картоп негізінен Солтүстік Қазақстанда, республиканың шығыс және
оңтүстік шығыс аудандарында көн егіледі. Бақ және жүзім шаруашылығы
негізінен республиканың оңтүстігіндегі тау баурайлары мен өзен аңғарларында
дамыған. Жеміс ағаштарынан көбінесе алма, алмұрт, өрік, шие өсіріледі.
Алматының апорты дәмділігі мен хош иісі жағынан шетелдергеде мәлім болған.
Жүзім өсіру Шымкент, Жамбыл, Алматы маңайында жақсы дамыған. Бұл жерлерде
шампан және жоғарғы сапалы құрғақ шарап өндіруге жұмсалған жүзім сорттары
жерсіндірілген.
2007 жылы дәнді дақылдарыныңрекрттық өнімі жиналды, оның өңделгенінен
кейінгі салмақ бойынша жалпы көлемі статистика органдарының алдын ала
мәліметтері бойынша 20,1 млн. тоннаны құрады, өнімділігі -13,3 цга, бұл
2006 жылы қол жеткен деңгейден сәйкесінше 3,6 млн тоннаға (22%) және 1,6
цга артық. Жалпы бұл көлем мемлекеттің ішкі қажеттілігін толықтай
қамтамасыз етуге және астық экспортының көлемін 10
,0млн. тоннаға дейін жеткізуге мүмкіндік береді (соның ішінде астық түрінде
-7,5 млн. тонна астыққа шаққандағы ұн түрінде-1,5 млн. тонна). 2007 жылы
ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс алқабының 80% астамы дәнді дақылдардың
үлесіне келді.
Жалпы республика бойынша 2007 жылы бидайдың егіс алқабы 2005 жылмен
салыстырғанда 246,9 мың гектарға (2,0%), соның ішінде қатты бидайдың егіс
алқабы-19,3 мың гектарға (8,7%), күздік қаоа бидайдың - 19,9 мың гектарға
(60,3% ), қарақұмықтың-60,5 мың гектарға (73,2%), жемдік дақылдардың (арпа
мен сұлының)-322,3 мың гектарға (18,8%), рапстың - 129,1 мың гектарға (4,1
есе), май бұршақтың егіс алқабы - 12,6 мың гектарға (34%) артты. Алдын ала
мәліметтер бойынша майлы дақылдар өндірісі 459,4 мың тонна болды, 2006 жылы
458,9 мың тонна болған, көкөніс дақылдары -2196,4 мың тонна, бұл 2006 жылғы
деңгейден 6,7% жоғары , картоп - 2414,8 немесе 2,3% жоғары, шитті мақта -
438,7 мың тонна, 3,3 мың тоннаға немесе 0,8% жоғары.
Астық өндірісінің өсуі оны сату көлемдерінің улғаюына және саланың
табыстылығының жоғарылауына себепші болды.
2007 жылы экспортқа 6,8 млн тонна астық жөнетілген. Сонымен қатар 1,5
млн. тонна шамасында ұн экспортталды, бұл астыққа айналдырғанда 2,1 млн.
тоннаны құрайды. Сонымен астыққа шаққандағы ұнды қоса енсептегенде астық
экспортының көлемі 8,9 млн. тонна болды. Бұл ретте астық эксрортының көлемі
2006 жылғы көлеммен салыстырғанда 2,2 млн. тоннаға (48%), ұн - 339,9 мың
тоннаға (30%) артты. Астық пен ұнды экспортқа сатудан түскен түсім сомасы
1542,7 млн. АҚШ долллары деңгейінде болжанып отыр. Бұл 2006 жылдың
деңгейінен 801,7 млн. АҚШ долларына немесе 2,1 есе артық.
Астық өндірісінің ұлғаюында жетістіктерге жетуге өсімдік шаруашылығын
мамандандандыру негізінде оны әртараптандыруды жүзеге асыру бойынша
жүргізілген жүелі жұмыс, өндіріске қазіргі заманғы технологиярды және
егіншіліктің озық әдістерін ендіру, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді
мемлекеттік қолдау көлемдерінің өсуі себепші болуда. Республиканың
құрғақшылықты климат жағдайларында өсімдіктің осуіне жетіспейтін қажетті
йлғалды тиімді пайдалануға себепші болатын ылғал ресурс сақтайтын
технологияларды кеңінен қолдануға, қажетті агротехнологиялық шараларды
уақтылы және сапалы жүргізуге тиісті көңіл бөліп келеді. 2007 жылы
Қазақстанның астығы 45 мемлекетке экспортқа шығарылды. Негізінен олар 3,3
млн. тонна (22,2 %) шамасында – Таяу Шығыс, 0,9 млн. тонна (13,5%) –
Солтүстік Африка, 0,6 млн. тонна (9,5%) – Европа одағы елдері. Осы жылы
қазақстандық астық алғаш рет Венгрия, Бангладеш, Танзания нарықтарына
жеткізілді, перспективада қытай бағытына астық экспорттауды пысықтау жүріп
жатыр.
ТМД елдері ішінде астықтың елеулі көлемдерін Әзербайжан – 886,6 мың
тонна, Ресей – 613,5 мың тонна, Украина- 394,6 мың тонна, Қырғызыстан –
345,5 мың тонна, Тәжікістан -298,4 мың тонна, импорттады.
Алыс шетел мемлекеттері бойынша астықтың үлкен көлемдері Тунисқа –
464,5мың тонна, Сауд Аравиясына – 348,5 мың тонна, Египетке -329,6 мың
тонна, Иранға – 225,3 мың тонна, Йеменге -193,0 мың тонна , Италияға –
176,8 мың тонна, Германияға – 149,7 мың тонна экспортталады. Астық
экспортының барысын тежейтін басты қиындықтың біреуі болып табылады.
Қазіргі уақытта осындай астық тасымалайтын арнай вагондардың саны 5236.
Егер осы вагондар айына бір айналым жасағанда онда айына экспортқа 500,0
мың тонна астық шығара алады. Бұл ретте жоспарланған 10,0 миллион тонна
астықты тасымалдап үлгеру үшін айына 1 миллион тоннадан кем емес астық
тасымалдану керек екнін атап өткен жөн. Бұдан басқа астық тасымалдайтын
жылжымалы құрамдардың айналымын тездетуге Украина аймақтарындағы
(порттарындағы) тасымалдау жұмыстарының көбеюі. Азов теңізіндегі тереңдігі
аз Россия айлақтарын мұз басып қалғандығы кедергі келтіруде. Мысалы үшін,
қазіргі уақытта Украина айлақтарында және оларға жақын теміржол
бекеттерінде 75 теміржол құрамытүсіруді күтіп жиналып қалған оның 31 -
Қазақстаннан. Сол сияқты кедендік және басқада жүкпен бірге болатын керекті
құжаттардың дер уақтында ресімделмегендігін вагондары тиеп жөненлтуде
кешігушілікке жол беру фактілеріде кездеседі. Мұндай жағдайлар әсіресе
кеден бекеттері жоқ Ақмола облысының Жарқайың, Есіл және жақсы аудандарында
орын алуда.

Егістік жерлер
құрылымы
Барлығы: 18 млн га (2004ж.)

Мал шаруашылығы – Қазақстанның зор табиғи мүмкіндіктері және халқының
шаруашылықтарға еңбек пен қаржыны аз жұмсай отырып, көп табыс беретін,
малды жайылым – жайлауда күтіп – бағудың тарихи қалыптасқан дәстүрлері бар
маңызды мал шаруашылықты аудандардың бірі болып табылады.
Өзіндік табиғат жағдайлары мен жергілікті халқының еңбек дәстүрлері
бар Қазақстан бұрыннан аса ірі мал шаруашылықты ел болып есептеледі. 50 –
жылдардың ортасында тың және тыңайған жерлерді игеруге дейін мал
шаруашылығыреспублика ауыл шаруашылығының басты саласы болып келеді. Тың
және тыңайған жерлерді игеруден бастап егіншіліктің тез дамығанына
қараиастан, оның Қазақстан экономикасындағы маңызы қазір де те зор болып
отыр.
Мал шаруашылығын дамытудың негізін жем шөп базасы құрайды Әдетте, мал
азығы ретінде екпе шөптерден тұратын егістік дақылдар, егіншілік пен тамақ
неркәсібінің қалдықтары, жайылымтар мен шабындықтардың табиғи шөптері
қолдалынады. Малды жемшөппен қамтамасыз етудеқұрамажем өнеркәсібі айрықша
орын алады. Республикада атлған жемшөптің барлық түрі кеңінен
пайдаланылады. Жем – шөп базасы мал шаруашылығының дамуына ғана емес,
сонымен қатар, өнімді мал базасының құрылымына да күшті әсер етеді.
Жемшөптің сипатына қарай мал шаруашылығын мамандандырудың бағыты да
өзгереді. Мысалы, ірі қара әдетте құрамында клетчатка көп кездесетін
жемшөпті жақсы сіңіреді және мал шаруашыдлығының жетекші саласы ретінде
барлық егіншілікті аудандарда сіріледі, ал шөлдер мен шөлейттердегі және
биік таулардағы жайылымдар оларға аса қолайлы емес, бұлар қой шаруашылығын
дамыту үшін пайдаланылады. Сонымен бірге, шырынды азық мол дайындалатын
аудандарда әдетте сүтті ірі қара өсірілсе, шырынды азық болмайтын немесе
шамалы мөлшерде ғана дайындалатын құаңшылық климатты аудандарда етті ірі
қара өсіріледі.
Табиғат жағдайлары мен топырақ - өсімдік зоналарындағы көптеген
айырмашылықтарға байланысты Қазақстан мал шаруашылығының жемшөп базасы
едәуір дәрежеде табиғи алқаптар – жайылымдар мен шабындықтардан,
пішендіктерден құралады. Табиғи алқаптар 186 млн. гектар жерді алып жатыр,
бұл республикадағы бүкіл шаруашылығына жарамды жер көлемін 85 пайызы деген
сөз. Оның үстіне, Қазақстан жайылымдары маусым бойынша – көктемде, күзде,
жазда, қыста және тіпті жыл бойы пайдаланылады. Жайылымдарды маусымдарға
бөліп пайдалану еңбек шығынын кп қажет етпейтін және шаруашылықтарға
айтарлықтай пайда беретін малды шалғайдағы жайылымдардағы отарлап бағу
әдістерін кеңінен қолдануға мүмкіндік береді.
Мал шаруашылығы – халықты ет, сүт, май, сарымай, ал жеңіл өнеркәсіп
үшін жүн, тері, сияқты аса маңызды шикізат өндіретін сала. Мал шаруашылығы
ірі қара, қой, шошқа, жылқы, түе, құс өндіру сияқты бір неше ірі салаларға
бөлінеді. Жем – шөп базасы мал шаруашылығы ойдағыдай даму үшін берік жем –
шөп базасы керек. Табиғи мал азықтық жерлер , яғни жайылымдар мен
шабындықтар 186 млн га немесе республикадағы ауыл шаруашылығына жарамды
жердің 80 пайызынан астамын құрайды.
Ірі қара өсіру – Қазақстан мал шаруашылығының маңызды саласы.
Егіншілігі күшті дамығансолтүстікте ірі ірі қара өсіру мал шаруашылығының
басым саласы болып табылады. Бұл аймақта республикадағы ірі қараның жартысы
өсіріледі. Қазақстанның солтүстігінде Семей және Петропавл ірі комбинаттары
орналасқан. Бұрынғы КСРО - да Санкт –Петербургпен Мәскеу ет комбинаттарынан
кейін үшінші орын алады. Сүтті – етті ірі қара өсіру республиканың
оңтүстігіндегі тау етегі зонасында да дамыған. Орталық Қазақстан аумағында
ет бағытында қазақтың ақбас сиырын өсіру басым.
Қой өсіру – Қазақстан мал шаруашылығының басты саласы. Қой өсіру қазақ
халқының дәстүрлі кәсібі. Қазақстанда әр түрлі табиғи ортаға бейімдеоген әр
алуан қой тұқымдару өсіріледі. Биязы және жартылай биязы жүнді қой өсірудің
шаруашылықта маңызы күшті. Олар көбіне республиканың оңтүстігінде астық
тұқымдас шөптер мен шалғыныбасым тау зонасында өсіріледі. Қазақстан
ғалымдары биік таулы альпілік және субальпілік шалғынды пайдалану үшін
қойдың арқар –меринос тұқымын шығарды. Қылшық жүнді, елтірі беретін қойлар
шөлдің ыстық климаты мен көгалды жердің суын жақсы көреді. Олар бағалы қозы
терісін –қаракөл алу үшін осіріледі. Шу, Сырдария, Талас, Жайық, Маңғыстау
түбегінде кең тараған.
Мал шаруашылығы Қазақстан аграрлық секторының бұл саласы халықтың
ұлттық ерекшеліктеріне орай дәстүрлі сала болып табылады. Ауылдық жерде
тұратын жергілікті тұрғынды өз жеке меншік ауласыз елестету қиын. Қазқ
халқы үшін төрт түлік мал (жылқы, сиыр, түе) ғасырлар бойы жанұя
әлеуметінің негізі болған.
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі және жергілікті
атқарушы органдардың мал шаруашылығы саласындағы жүргізіп отырған
мемлекттік саясаты мал мен құс санының тұрақты өсуін, мал шаруашылығы
өнімдерін өндіруді, мал мен құс өнімділігінің жоғарылауын, малды өз төлінен
өсіруді жақсартуды қамтамасыз етеді.
2008 жылдың қаңтары бойынша шаруашылықтардың барлық санаттарындағы
былтырғы жылдың осы уақытымен салыстырғандығы негізгі көрсеткіштері
төмендегідей. Барлық мал түрі мен құстың саны: мүйізді ірі қара 3,4% - ға
өсіп, 5853,0 мың бас қой мен ешкі – 5,2% - ға өсіп, 16151,7 мың бас, шошқа
6,4% -ға өсіп, 1387,9 мың бас жылқы – 4,4% -ға өсіп, 1289,6 мың бас; түе –
3,7% - ға өсіп, 143,7 бас; құс – 5,7% - ға өсіп ,29850,2 мыңбасты құрады.
Мал мен құстың өнімділігі, бір сиырға шаққандағы орташа сауылымы –
1,2% өсіп, 22,02 кг – ды, бір жұмыртқалағыш тауыққа шаққандағы жұмыртқаның
орташа шағымы – 2,6% өсіп, 198 дананы құрады, бір қойға шаққандағы жүннің
орташа түсімі былтырғы жыл деңгейінде қалды., яғни 2,9 кг. Ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарындағы мал мен құстың өнімділігі айтарлықтай жоғары: бір сиырға
шаққандағы сүттің орташа сауылымы – 2810 кг немесе 2006 жылғы
көрсеткішкішпен салыстырғанда 4,2% - ға өскен, сондай ақ бір жұмыртқалағыш
орташа шағымы - бір жұмырқалағыш тауыққа шаққандағы жұмыртқаның орташа
шағымы – 239 дана немесе 2,1% - ға өскен.
Төлдің түсімі 100 саулыққа төлдің шығымы өсті: торайлар – 33басқа
өсіп, 1276 басты құрады,боталар – 3 басқа өсіп, 49 басты құрады, бұзаулар
мен құлндар былтырғы жыл деңгейінде қалды, яғни 88 және 85 бас, қозылар мен
лақтар 1 басқа азайып, 98 басты құрады. Ауыл шаруашылығы министрлігі елдегі
азық – түлік қауыпсіздігін қамтамасыз ету және экспортқа шығаруды бәсекеге
қабілетті мал шаруашылығы өнімі өндірісінің көлемін одан әрі арттыруды
жұмыстар жүргізуде. Осы мақсатта 2008 жылы республикада инфроқұрылымы
дамыған бес бордақылау алаңдарын салу жоспарланған, оның ішінде 4- де
өндірістік құаты жылына 5 мың бас бордақыланатын ірі қараны, 1-де 20 мың
бас қой бордақыланады. Олардың құрылысна бюджеттен 12,8 млрд. теңге қаржы
бөлінді. Сүт сонымен қатар ет өндірісін және оы қайта өңдеуді дамытудың
жағдайы мен келешегін зерттеу мақсатында ҚР АШМ де республикалық екі кеңес
өткізілді.
Асыл тұқымды мал шаруашылығының дамуы асыл тұқымды мал
шаруашылықтарының саны мен, сонымен қатар асыл тұқымды малдардың жалпы
барлық мал ішіндегі үлестік салмағы мен өнімділігінің жоғарылауымен
үздіксіз байланысты. Бұл асыл тұқымды шаруашылықтар санының көбеюі асыл
тұқымды жас төлдің сатылуының жыл сайын өсіп келе жатқанымен байланысты.
Асыл тұқымды шаруашылықтар ашуды одан әрі қарай көбейту мақсатында ҚР АШМ –
нің алқа мәжілісінде асыл тұқымды шаруашылықтар үшін аналық мал басы
санының критериын төмендету тұралы шешім қабылданды.
Малдың тұқымдық құрамын жақсарту және үлестік салмағын жоғарылату
мақсатында 2007 жылы Қазақстан Республикасына Канададан 1700 бас құнажындар
мен таналар әкелінді, ның ішінде 1504 бас жоғары өнімді сүтті бағыттығы
голштин тұқымы. Асыл тұқымды малдарды сырттан әкелу (импорт) шарттарын
жасарту мақсатында Қазақстан Үкіметінің қаржы лизингі бойынша әкелінген
асыл тұқымды малға қосымша құн салынған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.