Коммерциялық банк активтерінің құрылымы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 3
I-тарау Коммерциялық банктер активтерінің рационалды құрылымы – банктің
тұрақтылығының кепілі
1.1 Коммерциялық банк активтерінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Банктік активтердің сапасын бағалаудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ...12
1.3 Нарықты экономика жағдайында коммерциялық банк активтерін басқару
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2 5
II-тарау АҚ Темірбанктің активті операцияларын талдау
2.1 АҚ Темірбанктің негізгі активті операцияларының қазіргі жағдайы ... ..34
2.2 АҚ Темірбанктің активтерінің сапасын айқындау ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Банктің активтерін және пассивтерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.4 Банктің несие қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.5 Депозит саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.6 Банк қызметінің қаржылық көрсеткіштерін талдау. ... ... ... ... ... ... ...53
2.7 Банктің кіріс және шығыс бөлімін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
2.8 “Темірбанк” АҚ-ң қарыз капиталын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
III-тарау АҚ Темірбанктің активтер сапасын жоғарылату жолдары
3.1 Несиелік тәуекелдерді басқару – банктік активтердің сапасын
арттырудың негізгі жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктердің активтерінің
құрамы, маңызы және сапасы ерекше мәнге ие болады. Себебі коммерциялық
банктер ресурстық базаны тиімді үйлестіру проблемасымен бетпе-бет кездесу
үстінде. Банктер қаражаттарды активтерге салу барысында көптеген ішкі және
сыртқы факторларды есепке алу керек. Демек, олардың алдында “пайдалылық
және өтімділік” диалемасы пайда болады. Әрине, банктер нарықтық экономика
жағдайында әрекет ететін барлық шаруашылық субъектілер сияқты алдымен
өзінің табыстылығын қамтамасыз етуді жөн көреді. Дегенмен, банктер әрдайым
нақты ақшаға қажеттілікті өтей алу қабілеттілігіне ие болуы шарт.
Банктердің өтімділігі – бұл банктік жүйенің қызмет ету негізі болып
табылады. Олар қаржы нарығының субъектілері болғандықтан күн сайын
клиенттердің қажеттіліктерін өтеу үшін өтімді қаражаттардың қорына иеленуі
керек. Сондықтан банктік активтерінің тиімді әрі өтімді құрылымын құру
банктік теорияның жеткілікті қиындықтарға ие тақырып болып есептеледі.
Қазіргі кезде әрбір коммерциялық банк бұл мәселені өз бетінше шешу
үстінде. Демек, әрбір банк активтердің сапалы әрі тиімді құрылымын бекіту
барысында біртекті мәселелерге жолығады. Себебі жалпыға бірдей банктік
активтердің оптималды құрылымы бекітілмеген. Коммерциялық банктердің
басқармалары активтердің оптималды құрылымын бекітілген заңдылық шеңберінде
өздері құрастырады. Әрине, бұл мезетте банктің жүргізіп отырған саясаты,
елдегі жалпы экономикалық жағдай және басқа да негізгі факторлар ескерілуі
шарт. Ол тек банктің тұрақты табыстылығын қамтамасыз етіп қана қоймай,
сонымен қатар оның тұрақты қызмет ету негізін де сақтап отырады. Сондықтан
банктік қызметтің ерекшелігін ескере отырып, нарықтың әрбір қатысушысы
аталған мәселені жете зерттеуі шарт. Мұның нәтижесінде осындай ірі
мәселенің дұрыс шешімі табылады.
Коммерциялық банктердің оптималды активтер құрылымы – бұл активтердің
өтімділігі, тәуекелділігі, критикалық және толық емес активтердің үлесі,
сондай-ақ активтер кірістілігінің деңгейі сияқты барлық шарттар ескеріліп,
бөлек банк үшін құрылған ең тиімді активтер құрылымы болып табылады. Бұл
құрылым негізінен елдегі банктік заңдылықтардың және бухгалтерлік есептің
ерекшеліктері, сыртқы ортаның әсеріне байланысты өзгеріске ұшырайды.
Сонымен бірге банктік активтерінің құрылымы банктің осы салаға бағытталған
саясатына байланысты болады.
Дамыған елдерде бұрыннан-ақ кез келген коммерциялық банктердің
активтерінің сапалы құрылымын құрумен арнайы комитет айналысатын. Аталған
комитеттің негізгі қызметі болып қолда бар қаражаттарды тиімді әрі төмен
тәуекелділікпен орналастыру бағыттарын таңдау табылады. Жалпыға мәлім,
несиелендіру активтер құрылымында маңызды мәнге иеленеді. Сонымен қатар
несиелендіруді аса тәуекелді активтер қатарына жатқызуға болады. Сондықтан
да оларды басқаруға ерекше назар аударылады. Соның үстіне шығындарды
бақылау, салықты жоспарлау және активті операцияларының бөлек түрлері
бойынша тәуекелділік деңгейін реттеу аталмыш комитеттің функцияларының
шеңберіне енеді. Демек, ол кең көлемді банктік активтерді басқаруды жүзеге
асырады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты болып коммерциялық банктің
активтерінің оптималды құрылымын анықтау, олардың сапасын талдаудың қазіргі
ерекшеліктерін, сондай-ақ банктік активтерінің сапасын басқару, соның
ішінде несиенің сапалылығын басқару тұрғысындағы банктік қызметтің алға
басуын қамтамасыз ететін ұсыныстарды талдау есептеледі. Аталған мақсатқа
жету үшін мынадай негізгі міндеттер атқарылады:
- банктік активтердің сапалы құрылымын талдау және зерттелген
мәселенің қазіргі жағдайын теориялық негіздеу;
- банк қызметін белгілеген мерзім аралығында экономикалық талдау және
маңызды көрсеткіштердің өзгеру динамикасын бағалау;
- жүзеге асырылған зерттеулердің нәтижесінде алынған мәліметтерді
талдау және банк активтерінің сапасын жетілдіру шараларын көрсету.
Диплом жұмысты жазу барысында зерттеу обьектісі ретінде АҚ Темірбанк
алынды.
I-тарау Коммерциялық банктер активтерінің рационалды құрылымы – банктің
тұрақтылығының кепілі
1. Коммерциялық банк активтерінің құрылымы
Банктің активті операциялары экономикалық мәні және олардың
сапасы жағынан әртүрлі болып келеді. Сапасы әртүрлі активтер арасындағы
сандық қатынас немесе баланс жиынына түрлі актив баптарының қатынасы
активтер құрылымы деп аталынады. Бұл құрылым рационалды немесе рационалды
емес, тиімді, яғни операцияның табыстылығы мен пайдалылығының қажетті
деңгейін қамтамасыз ететін, немесе тиімді емес болу мүмкін. Мұны анықтау
үшін келесі шарттар қарастырылады:
- Активтердің диверсификациялану деңгейі;
- Активтер құрылымы, соның ішінде жақсы (қамтамасыз етілген,
сенімді) және жаман (жоғары тәуекелді, критикалық, қамтамасыз
етілмеген, сенімсіз, қайтарылуы мүмкін емес) активтердің мөлшері;
- Түрлі активтер топтарының өтімділік деңгейі;
- Банктің активтер мен пассивтер құрылымының алтын сәйкестік ережесін
сақтауы (тартылған және орналастырылған қаражаттардың мөлшері мен
мерзімі бойынша сәйкестендіру).
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің жалпы активтері 2003жыл
ішінде 46,2% артып, 1146,0 млрд. теңге көлеміне жетіп, сыртқы жиынтық
өнімге қатынасы 30,5% бекітілді. Жалпы алғанда коммерциялық банктің
активтерін 4 топқа топтастыруға болады:
1. Кассадағы нақты қаражаттар немесе оған теңестірілген қаражаттар.
2. Құнды қағаздарға инвестициялар.
3. Ссудалар.
4. Негізгі құралдар.
Кассадағы нақты қаражаттар түрлі нақты валюталардан құралып қана
қоймай, сонымен қатар оған Ұлттық банк пен басқа коммерциялық банктердегі
ақша қаражаттары енеді. Бұл активтер алғашқы өтімділік резервін құрайды.
Демек, егер банктен мерзімнен бұрын депозиттерді талап еткенде немесе басқа
да қаражаттарға деген қажеттіліктер туғанда, нақты қаражаттар банктің
бірінші қорғаныс линиясы болып табылады. Әдетте коммерциялық банктер бұл
активтер тобын тиімді деңгейде сақтауға үлкен көңіл бөледі. Себебі нақты
қаражаттардың қоры банктің өтімділігін сақтап, сонымен бірге олар банк үшін
ешбір пайыздық кіріс әкелмейді.
Шетел тәжірибесінде кассадағы нақты ақшалар немесе оған
теңестірілген қаражаттар бабына келесі активтерді енгізу қабылданған:
федералдық резервтік банктер мен басқа да коммерциялық банктер шотындағы
қаражаттар, банкноттар мен монеталар, сондай-ақ инкасациялау процесіндегі
төлем қаражаттары. Аталған қаражаттар ақшаны айырбастау, салымдарды
қайтару, ссудалық сұранысты қанағаттандыру және әртүрлі операциондық
шығындарды өтеуге қолданылады.
Құнды қағаздарға инвестициялар да банк активтерінің өтімді бөлігін
қамтамасыз етеді. Әдетте оларды нақты қаражаттарға қажеттілікті өтеу және
банктің өтімділігін қамтамасыз ету үшін қаражаттарды мобилизациялау үшін
екінші қорғаныс линиясы деп аталады. Демек, құнды қағаздар банктің екінші
резервтер тобын кұрайды. Құнды қағаздар нақты қаражаттар мен ссудалар
арасындағы аралық орынға ие болады. Өйткені құнды қағаздар орташа деңгейлі
пайыздық кіріс әкеліп қана қоймай, сонымен қатар оларды қысқа мерзімде
нақты қаражаттарға айналу мүмкіндігі банк үшін аса тиімді.
Дамыған елдерде жалпы инвестициялардың көп бөлігі мемлекеттік құнды
қағаздарға келеді. Сондай-ақ өтімділіктің қажетті деңгейін қамтамасыз ету
үшін банктер шағын көлемдегі қаражаттарды басқа да құнды қағаздарға салады.
Олардың қатарына жататындар: акцептер, нарықтық айналымдағы коммерциялық
құнды қағаздар, тауарлық-несиелік корпорациялардың брокерлік ссудалары мен
сертификаттары, үкіметтік құрылымдардың облигациялары және бірінші дәрежелі
эмитенттердің құнды қағаздары.
Қазіргі кезде қазақстандық екінші деңгейлі банктер экономиканың нақты
секторын аса белсенді несиелендіруде. Жалпы активтердің 70% жуығын
экономиканы несиелендіруге бағытталып отыр. Бұл Қазақстандық банктердің
активтерінің құрылымы дамыған елдердің әмбебап банктерінің актив құрылымына
жақындағанын сипаттайды. Ұлттық банктің ақша-несие саясатының негізгі
бағыттарына сәйкес 2005 жылы банктердің экономикаға несие құю көлемі 767,0
млрд. теңге, ал 2006 жылы ол көрсеткіш 905,0 млрд. теңгені құрап, 2005 жылы
несиелендіру көлемі 1059,0 млрд. теңгеге жететінін жоспарлады. Қаржылық
нәтижелерде оларды нетто-ссудалар деп белгілеп, онда барлық ұсынылған әрі
толық қайтарылмаған несиелердің таза сомасы көрсетіледі. Ссудалар аталған
активтердің ішінде ең тәуекелді активтер тобын құрайды. Біршама өтімді
ссудалар бұл басқа банктерге ұсынылған ссудалар, сонымен бірге каржы
жағдайы тұрақты кәсіпорындар мен мекемелерге берілетін қысқа мерзімді
ссудалар. Қазіргі жағдайда ұзақ мерзімді ссудалардың өтімділігі өте төмен.
Сондықтан банктердің оларға қызығушылығы да шамалы болып отыр.
Банктің негізгі құралдары күнделікті қызмет барысында екінші деңгейлі
активтер тобын құрайды. Жалпы активтер көлеміндегі олардың үлесі әдетте 1-
2% құрайды. Дегенмен, олар банктердің пайда алуының материалдық негізін
құрайды. Ғимараттар, құрал-жабдықтар мен материалды емес активтердің таза
құны фиксирленген активтер деп сипатталады.
Аталған активтердің рационалды құрылымын бекіту мен сақтау бойынша
коммерциялық банктер бірқатар мәселелерге кезігеді. Активтердің құрылымы
негізінен елдегі банктік заңдылықтардың ерекшелігі, қолданылатын
бухгалтерлік есеп ерекшеліктері және сыртқы ортаның әсеріне байланысты
өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Сонымен бірге олардың құрылымы банктің
жүргізіп отырған банктік саясатына тікелей байланысты болады. Дегенмен,
дүние жүзілік банктердің активтер құрылымындағы белгілі бір ортақ
тенденцияларын келтіруге болады:
1. Ссудалар активтер ішінде ең ірі үлесті алып, орташа мөлшерде 65%-
83,25% иеленеді;
2. Құнды қағаздарға салынатын инвестициялар шамамен 2,15-23,87%
аралығында бекітіледі;
3. Банк активтерінің 0,2-12,94% кассалық активтер алады;
4. Басқа да активтердің үлесі негізінен 2,0-8,0% шамасында орын алады.
Қазақстан Республикасында қызмет ететін коммерциялық банктердің
активтер құрылымының ерекшеліктерін бағалау аса маңызды болып есептеледі.
Оларды жан-жақты қарастыру үшін келесі кестені талдайық.
Кесте 1
Қазақстандық банктердің активтерінің құрылымы.
Актив баптары 1 қаңтар 2006 жыл
Млрд.теңге Үлес салмағы,%
Нақты қаражаттар 227,0 3,3
Басқа банктерде орналастырылған 88,7 10,9
депозиттер
Құнды қағаздар 135,5 16,6
Несиелер 516,5 63,3
Заңды тұлғалардың капиталдарына 5,0 0,6
инвестициялар
Негізгі құралдар мен материалды емес 22,9 2,8
активтер
Басқа да активтер 21,0 2,5
Жалпы активтер 816,6 100,0
Жоғарыдағы кестеге сәйкес, қазақстандық банктердің активтерінің құрылымы
дамыған елдердің банктерінің активтер құрылымынан елеулі өзгешеліктері жоқ
екенін байқауға болады. Активтер құрылымындағы негізгі орынға несиелер
иеленді, яғни банктер активтердің 63,3%-ын несиелендіруге жұмсайды. Әрине
бұл жағдай несиелендірудің жоғары табыстылықты қамтамасыз етуімен тікелей
байланысты.
Коммерциялық банктер мұндай тенденцияларды ескере отырып, сапалық
жағынан активтердің рационалды құрылымын құруға тырысады. Бұл мәселе
төңірегінде активтерді актив-брутто мен актив-нетто топтарына бөліп
қарастыру ерекше сипатқа ие болады. Оларға толығырақ тоқталып кетейік.
Актив-брутто құрылымы.
1. Кіріс әкелмейтін активтер:
- ақшалай қаражаттар;
- басқа банктердегі корреспонденттік шоттар;
- міндетті резервілеу қоры;
- негізгі құралдар;
- материалды емес активтер;
- капиталды шығындар;
- болашақ кезең шығындары;
- валюталық құралдар мен құнды қағаздарды қайта бағалау;
- дебиторлық қарыз;
- есептесудегі қаражаттар;
- бюджеттік және бюджеттік емес қорлардағы қаражаттарды пайдалану;
- капиталды салымдарды қаржыланды;
- ағымды шығындар;
- пайдадан бөлінетін қаржылар;
- есепті және өткен кезең шығындары.
2. Кіріс әкелетін активтер:
- ұзақ, орта, қысқа мерзімді ссудалар;
- ссудалар, пайыздар бойынша уақыты өткен қарыздар;
- факторинг;
- лизинг;
- құнды қағаздар;
- берілген кепілдемелер.
3. Жалпы брутто-активтер.
Баланс-нетто құрылымында активтерден реттеуші, жинақтаушы және
транзитті шоттар көлемі шегеріледі.
Актив-нетто құрылымы.
1. Кіріс әкелмейтін активтер:
- ақшалай қаражаттар;
- басқа банктердегі корреспонденттік шоттар;
- міндетті резервілеу қоры;
- қалдық құны бойынша есепке алынған негізгі құралдар мен материалды
емес активтер;
- кредиторлардан артқан көлемдегі дебиторлар.
2. Кіріс әкелетін активтер:
- ссудалар бойынша жоғалтуларды жабу резервін шегерген соң ұзақ,
орта, қысқа мерзімді ссудалар;
- операциялар бойынша алдын-ала құрылған құнсыздану резервін
шегергеннен кейінгі факторинг және лизинг;
- құнды қағаздар, вексельдер, қайтарымсыз міндеттемелердің құнсыздану
резервін шегергендегі құнды қағаздар.
3. Жалпы актив-нетто.
Актив-неттоның актив-бруттоға қатынасы сапалық жағынан
активтердің рационалды құрылымын береді.
2. Банктік активтердің сапасын бағалаудың қазіргі жағдайы
Коммерциялық банктің активтерінің сапасы аса өзгермелі
көрсеткіштердің қатарына жатады. Сондықтан оны әрдайым бағалап отыру үлкен
мәнге ие. Бағалауды қажетті деңгейде жүзеге асыру үшін келесі жағдайларды
ескеру керек:
1. Баланс активінің сапалық құрылымы және оның көлемінің динамикасы,
соның ішінде:
- өндірістік активтер (негізінен клиенттермен операциялар);
- өндірістік емес активтер;
- банктің меншікті қажеттіліктеріне арналған шығындар (капиталды
активтер, банк ішілік ақшалай активтер, материады емес активтер,
пайда есебінен шегерілген қаражаттар, шығындар мен зияндар);
2. Тартылған қаражаттардың құрылымы мен оның көлемінің динамикасы;
3. Меншікті қаражатардың құрылымы мен оның көлемінің динамикасы;
Мұндай талдау негізінде банк өмірінің маңызды тенденцияларын анықтап,
қандай операциялардың есебінен пайдалылықтың артқанын немесе кемігенін
айқындап, меншікті капитал мен иммобилизирленген активтердің өзгерісін
бағалап, тартылған қаражаттардың өсімін (кемуін) көріп, банк қызметінің
әдістері мен ерекшеліктеріндегі өзгерістердің қажеттіліктерін айқындауға
болады. Басқаша айтқанда, динамикадағы банк портфелін бағалау өз балансын
тиімді басқаруды сипаттайды. Сонымен қатар банк портфелін құрастырудың
альтернативті әдістерін, нарықта орын алған пайыздық ставкаларын, кірісті
максимизациялау мен зиянды минимизациялауға ерекше көңіл аударылады.
Сонымен активтер сапасы олардың өтімділігімен, тәуекел активтердің
көлемімен, критикалық және толық емес активтердің үлесімен және кіріс
әкелетін активтер көлемімен айқындалады. Банктің меншікті міндеттемелерін
күн сайын өтеу мүмкіндігіне ие болу үшін активтер құрылымы өтімділік
талаптарына сәйкес болу керек. Өтімділік деп активтерді өткізу және
қайтадан ақшаға аудару жылдамдығы мен сапасы есептеледі.
- Бірінші деңгейлі өтімді қаражаттар деп дәл осы мезетте
пайдалануға дайын жағдайдағы қаражатар, яғни нақты ақша болып табылатын
немесе оңай ақшаға айналатын қаражаттар саналады. Оған кассадағы қаражаттар
және оған теңестірілген қаражаттар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
мен басқа коммерциялық банктерде орналастырылған корреспондентік шоттардағы
қаражаттар (нақ осы мерзімде проблемді қатарына жатқан қаражаттардан
басқасы), жоғары деңгейлі эмитенттердің вексельдері, кейбір мемлекеттік
құнды қағаздар. Сонымен қатар Ұлттық банктің міндетті резервілеу қорына
депонирленген банктің қаражатын жатқызуға болады, бірақ банк оларды
пайдалана алмайды.
- Өтімді активтер – бұл қысқа мерзім аралығында нақты ақшаға айналу
қабілетіне ие қаражаттар болып табылады. Өтімді активтер қатарына 30 күн
аралығында банкке нақты қайтарылатын несиелер мен басқада төлемдер,
банктің иелігіндегі құнды қағаздардың белгілі бір бөлігі және басқа да
активтер.
- Банк үшін қажетті мерзімде өткізілуі мүмкін емес, сонымен бірге
өткізу барысында біршама жоғалтулар мүмкін болатын активтерді өтімділігі
төмен активтер қатарына жатқызамыз. Аталған топқа негізінен негізгі
құралдар енеді.
- Өтімсіз қаражаттар деп нақты ақшаға аударылуы мүмкін емес активтер
есептеледі. Өтімсіз қаражаттарға банктің мерзімі өткен әрі сенімсіз
қарызы және сатып алушы табылмайтын активтер енеді.
Банк өтімділігін сипаттау үшін 2 тәсіл қолданылады. Ол
өтімділікке екі көзқарастың орын алуымен тікелей байланысты. Демек, оны
қалдық (босалқы) және ағым ретінде қарастыруға болады.
Өтімділікті қалдық ретінде түсіну кең таралған. Бұл көзқарасты түсіну үшін
келесі жағдайларды талдаған жөн:
- белгілі бір мерзімдегі банк балансының активтері мен пассивтерінің
қалдықтары мәліметтерінің негізінде өтімділік деңгейін анықтау;
- нақты ақшаға жылдам айналуы мүмкін активтер ғана қарастырып, өтімді
активтердің көлемі нақты мерзімдегі банктің өтімді қаражаттарға
деген қажеттілігімен салыстырылады;
- өткен кезеңге тиісті баланс мәләметтері бойынша өтімділік деңгейін
бағалау. Бұл өткен кезеңдегі өтімділікті сипаттап, есепті кезең
бойынша өтімділік деңгейі туралы ақпараттар алынбайды.
Бұл тәсілмен есептелінген өтімділік нақты әрі толық ақпараттарды
бейнелемейді. Мұндағы есептелінген өтімділікке мынадай анықтама беруге
болады: егер баланстың активін жылдам өткізу нәтижесінде алынған қаражаттар
пассивтің мерзімді міндеттемелерін жабуға мүмкіндік берсе, онда банктің
балансы өтімді болып табылады.
Өтімділікті ағым ретінде қарастыру кең әрі толық мағынаны
береді. Бұл жағдайда банк өтімділігінің деңгейін бағалау үздіксіз жүзеге
асырылып, оны бағалау балансты талдаумен шектелмей, сонымен бірге банктің
несиелер мен займдарды тарту мүмкіндігін және ағымды операционды қызметтен
қаражаттардың ағымын қамтамасыз ету қабілетін есепке алады. Мұнда банк
өтімділігін келесідей түсіндіруге болады: егер банктің өтімді активтері мен
қысқа мерзімде басқа көздерден тартылған өтімді қаражаттардың жалпы көлемі
банктің барлық ағымды міндеттемелерін өтеуге жеткілікті болса, онда банк
өтімді болып есептеледі.
Бантің өтімділігіне көптеген факторлар әсер етеді. Олардың
негізгілері төменде көрсетілген:
- Пассивтер құрылымы. Қарыздық қаражаттардың ішінде белгілі бір
мерзімге жұмылдырылған қаражаттардың көлемі неғұрлым басым болса,
соғұрлым банк үшін мерзім мен сома бойынша активтер мен пассивтер
арасындағы қажетті балансты сақтау оңайға соғады. Демек, банктің
өтімділігі жоғары дәрежеге ие болады.
- Активтер құрылымы. Активтердің жалпы көлемінде бірінші деңгейлі
өтімді активтердің артқан сайын, банктің өтімділігі де жоғарылайды.
Дегенмен, мұнда міндетті түрде аталмыш активтер кіріс әкелмейтінін
ескерген жөн. Сондықтан тек бір ғана критерий негізінде құрылған
баланс оптималды болуы мүмкін емес. Мұны ескере отырып, банк
өтімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз ету қажеттілігі және өзіне
максималды кіріс әкелу қажеттілігі арасындағы тепе-теңділік шешімін
іздеу және табу керек. Демек, банк өз кірістілігі мен пайдалылығын
бірінші орынға қояды.
- Тартылған ресурстардың мерзімін орналастырылған қаражаттардың
мерзіміне сәйкестендіру. Бұл әрбір бөлек кезеңде банк қызметінің
екі саласының динамикалық тепе-теңділігін орнатумен ұштасады, яғни
банктің болашақтағы төлемдерінің сомасы мен банк активтерге
жіберуге қабілетті соманың арақатынасын тиімді деңгейде орнату
керек. Демек, мұндағы алтын ережені былай айқындауға болады:
банктің пассивтері қандай болса, активтері де сондай болуы
шарт.
- Активті операциялардың тәуекелділік деңгейі;
- Банкті басқару сапасы;
- Баланстан тыс операцияларды орындау көлемі, құрылымы және мерзімі;
- Банктің басқа қайнар көздерден қаражаттарды жылдам мобилизациялау
мүмкіндігі.
Сонымен қатар банктің өтімділігіне әсер ететін көптеген сыртқы факторлар да
аз емес. Олардың қатарына енетін факторларды былай топтастыруға болады:
- циклдық (іскерлік белсенділіктің өзгерісін сипаттайтын) факторлар;
- Ұлттық банктің ақша-несие саясатындағы өзгерістер;
- ұзақ мерзімді (тұтынудағы өзгерістерге негізделген, инвестициялық
процестер мен ғылыми-техникалық прогресске байланысты)
факторлар;
- Сезондық (сезондық өндіріс түрлерімен байланысты) факторлар.
Коммерциялық банктер өтімділік деңгейін өздері бекітеді. Дегенмен,
берілген нақты жағдайдағы банк үшін тиімді өтімділік деңгейі мен осы
саясатты анықтайтын банк басқармасының мамандану деңгейі де өз әсерін
тигізеді. Сондай-ақ, банктің өтімділігіне Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі белгілеген талаптары тікелей әсер етеді.
Банк активтерін өтімділігіне байланысты келесідей топтастыруға
болады:
- жоғары өтімді активтер;
- өтімді активтер;
- ұзақ мерзімді өтімді активтер.
Жоғары өтімді активтер қатарына жататын активтер: нақты
қаражаттар, қымбат металдар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің
корреспонденттік шоттарындағы қаржылар, чектермен есептесу үшін енгізілген
банктердің қаржылары, филиалда кассалық қызмет көрсету бойынша несие
мекемелерінің қаржылары, банктік емес несиелік есептесу мекемелеріндегі
есептесуге қатысушылардың қаржылары, Ұлттық банкте орналастырылған
депозиттер, несиелік мекемелер мен резидент емес банктерде орналастырылған
талап етуге дейінгі депозиттер, несиелік мекемелер мен резидент емес
банктерде пластикалық карталарды пайдалану арқылы есептесу қаражаттары,
заңды тұлғалар болып табылатын банктің клиенттеріне ұсынылған талап етуге
дейінгі қаражаттар, ұсынылған несиелер бойынша кепілділік қызметін
атқармайтын мемлекеттік құнды қағаздарға салымдар, Ұлтық банк шығарған
құнды қағаждарға инвестициялар, дамыған елдердің резидент емес
банктеріндегі корреспонденттік шоттарда орналастырылған қаражаттар және
тағы да басқа активтер.
Өтімді активтерге енетін активтер: табиғи құнды тастар,
несиелік мекемелер мен резидент емес банктерде орналастырылған еркін
конверттелетін валютадағы корреспонденттік шоттардағы қаражаттар, резидент
емес банктердің корреспонденттік шоттарында орналастырылған шекті
конверттелетін шетел валютасындағы қаражаттар мен бағалы металдар, шетел
және ұлттық валютада ұсынылған барлық несиелер (ең болмағанда бір рет
кешіктірілген және алдағы уақытта берілген несиені өтеуге ұсынылған
несиелерді қоспағанда), депозиттер мен басқа да орналастырылған қаражаттар,
несиелік мекемелермен ұсынылған қаражаттар,алдағы 30 күн ішінде өтелуі
керек есепке алынған вексельдер мен басқа да банктің міндеттемелері.
Банктің ұзақ мерзімді өтімді активтерін келесідей топтастыруға
болады: өтелуі кешіктірілген несиелерді қоспағандағы банкпен берілген
барлық несиелер (үкіметпен кепілдендірілген ссудалар, мемлекеттік құнды
қағаздар мен жергілікті басқару органдарының құнды қағаздары
кепілдендірілген ссудалар, бағалы металдар кепілдендірілген ссудаларды
қоспағанда), бір жылдан астам мерзімде өтелінетін банкпен орналастырылған
депозиттер мен қаражаттар, соның ішінде бағалы металдарға орналастырылған
қаражаттар, бір жылдан астам уақытқа берілген кепілдемелер мен
кепілхаттардың 50%.
Банк қызметінде жиі қолданылатын активтің бірі болып құнды
металдармен жүргізілетін операциялар есептеледі. Олардың өтімділігін
анықтау басқа активтерден өзгеше түрде жүзеге асырылыды. Құнды металдармен
жүргізілетін операциялардың өтімділік нормативі құнды металдардағы жоғары
өтімді активтердің талап етуге дейінгі құнды металдардың міндеттемелері мен
30 күн аралығындағы мерзімде талап етілетін міндеттемелерге қатынасы
ретінде есептеледі. Бұл нормативтің минималды мәні 10% шамасында
бекітілген. Жоғарыда аталған жағдайлардың барлығы банктік активтерді
басқаруда елеулі орын алады. Бірақ банк активтерінің рационалды құрылымын
құруда басты шарт өтімді және жалпы активтер арасындағы тиімді қатынасты
сақтау болып табылады.
Банк рационалды активтер құрылымын бекіту барысында өтімділік
талаптарын сақтау керек. Демек, банктің иелігінде жоғары өтімді активтер,
өтімді активтер және ұзақ мерзімді өтімді активтердің қажетті мөлшері
болып, сонымен қатар олардың мерзімі, көлемі және типінің көрсеткіштері
міндеттемелерге қатынасында сәйкестеніп орналасуы қажет.
Коммерциялық банк тиімді қызмет ету барысында мезеттік, ағымды және
ұзақ мерзімді өтімділік нормативтерін сақтайды. Мезеттік өтімділік
нормативі банктің жоғары өтімді активтерінің талап етуге дейінгі шоттар
бойынша міндеттемелер сомасына қатынасы ретінде есептеледі. Бұл нормативтің
минималды мәні 20% болып табылады. Ағымды өтімділік нормативін есептеу үшін
банктің өтімді активтерінің сомасының талап етуге дейінгі шоттар мен 30
күнге дейінгі міндеттемелердің сомасына қатынасын табу керек. Ағымды
өтімділік нормативінің минималды деңгейінің мәні 70% болып саналады.
Банк өтімділігін талдауда ұзақ мерзімді өтімділік нормативі аса маңызды. Ол
банктің ұзақ мерзім аралығындағы тұрақтылығын сипаттайды. Ұзақ мерзімді
өтімділік нормативін өтеу мерзімі бір жылдан астам барлық банктің ұзақ
мерзімді міндеттемелерін ( сонымен қатар кепілдемелер мен кепілхаттар) өтеу
мерзімі бір жылдан астам банктің депозиттік шоттар бойынша міндеттемелер
мен алынған несиелерге қатынасы арқылы есептеледі. Аталған нормативтің
максималды мәні 120% болып табылады. Банктердің өтімділігін бағалауда жиі
қолданылатын норматив болып жалпы өтімділік нормативі саналады. Жалпы
өтімділік нормативін табу үшін өтімді активтердің жалпы активтерге
пайыздық қатынасын есептеу керек. Бірақ мұнда банктің иелігіндегі жарғылық
капиталдың меншікті үлесі, несиелер мен құнды металдармен операциялар
бойынша мерзімі кешіктірілген пайыздар, Ұлттық банктегі міндетті резервтер,
чектермен есептесу үшін басқа банктердің енгізілген қаражаттары, қарыздық
міндеттемелер бойынша купондық кірістің төленген авансы, құнды қағаздарды
қайта бағалау, шетелдік валюта мен құнды металдардағы қаражаттар, банктің
шығындары мен зияндары, вексельдер бойынша төленбеген пайыздарды есепке
алмайды. Бұл нормативтің минималды мәні 20% болып есептеледі.
Бірақ активтердің рационалды құрылымын құру барысында тек өтімділік
талаптары орындалып қана қоймай, сондай-ақ активтердің тәуекелділік және
табыстылық талаптары да орындалуы шарт. Активтердің тәуекелділік деңгейін
есептеу үшін баланстың белгілі шоттарындағы қаражаттардың қалдығын
тәуекелділік коэффициентіне көбейтіп, жүзге бөлу керек.
Жалпы алғанда, банктің барлық активтері белгілі бір тәуекелділікке ие
болады. Коммерциялық банктер өз активтерінің тәуекелділік дәрежесін
Қазақстан Республикасында әрекет ететін заңдылықтар мен банктік сұрақтарды
қамтитын саясат негізінде анықтауы және сақтауы керек. Банк активтерінің
құрылымының нәтижелерін талдау негізінде әртүрлі тәуекелділіктер түрлерін
бағалауға болады. Банктің активтерінің пайыздық тәуекелділігін
табыстылыққа байланысты активтерді топтастыру негізінде анықтауға болады.
Дегенмен, банк ісіндегі негізгі тәуекелділіктер болып нақты операциялар
бойынша қаражаттарды жоғалту мүмкіндігі саналады. Аталған тәуекелділік
түрін анықтау үшін активтер құрылымының нәтижелерін бағалау пайдаланады.
Жалпы банктің тәуекелділік деңгейін анықтау үшін активтердің бөлек топтары
бойынша үлес салмақты сол топтың тәуекелділік коэффициентіне көбейту керек.
Банк активтерінің топтарына номер беріп, сол арқылы тәуекелділік
коэффициентін анықтаймыз. Банк активтерін тәуекелділік дәрежесіне
байланысты топтастырып, жалпы көлемдегі олардың үлес салмағын есептеу
қажет. Банк активтерінің сапалық жағдайын бағалау үшін активтерді
тәуекелділік деңгейі мен олардың құнының бөлігін жоғалту мүмкіндігі бойынша
5 топқа бөлістіріп қарастырған жөн.
Банк активтерін тәуекелділік дәрежесіне байланысты қарастыру міндетті
түрде критикалық және толық емес активтер көлемін бағалап, олардың өзгеруін
талдау қажет. Сондай-ақ негізгі көңілді банктің несиелік қызметіне аударған
жөн. Өйткені банктің қызметінде несиелендіру ірі көлемге иеленіп, сонымен
бірге ол ең тәуекелді бесінші топқа жатады. Аталмыш талдауды жүзеге асыру
үшін қосымша мынадай көрсеткіштерді қарастырған жөн:
1. Кәсіпорындар, жеке тұлғалар мен банктердің ссудалық шоттарындағы
қалдықтар сомасы ретінде есептелген несиелердің жалпы көлемі;
2. Банктің несиелік портфелінде ұзақ, орта және қысқа мерзімді
ссудалар мен талап етуге дейінгі ссудалардың көлемі мен жалпы
сомасындағы үлес салмақтары, сондай-ақ экономика салалары бойынша
ссудалардың көлемдері мен олардың үлес салмақтары және бөлек
заёмшылар бойынша ссудалардың көлемдері мен олардың үлес
салмақтары талдануы қажет. Бұл талдауды толықтыру үшін қысқа
мерзімді ссудаларды бөлек экономикалық контрагенттер бойынша және
қысқа мерзімді ссудалардың жалпы сомасын бағалау мүмкін.
3. Ссудалардың топтары бойынша орташа пайыздық ставкалар;
4. Берілген жалпы ссудалардағы мерзімі кешіктірілген
міндеттемелердің үлесі;
5. Банкпен берілген ірі несиелердің көлемі;
6. Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің талаптарына сай
тәуекелділік деңгейі бойынша есептелінген ссудалардың көлемі және
заёмшының міндеттерінің 50% банк капиталына қатынасы;
7. Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің талаптарына сай
есептелінген тәуекелділіктің және қамтамасыз етудің түрлі
деңгейлерімен несиелер топтарының көлемдері мен үлестері;
8. Факторинг және лизингтік операциялар шоттарындағы қалдықтар
қозғалысының көрсеткіштерін талдау. Бұл факторинг және лизингтік
операциялардың даму динамикасын сипаттайды;
9. Инсайдерлер мен заёмшылардың бір-біріне байланысты топтар бойынша
жүргізілетін бағалау.
Банктің активтерінің сапасын сипаттайтын тағы бір көрсеткіш
тәуекелділігі жоғары активтердің деңгейінің көрсеткіші болып есептеледі. Ол
банктің саясатының тәуекелділік деңгейін сипаттайды. Оны есептеу үшін
банктің тәуекелділігі жоғары активтердің жалпы активтер сомасына қатынасын
табу қажет. Тәуекелділігі жоғары активтер қатарына мынадай активтер енеді:
ссудаларды классификациялауда үшінші және төртінші топқа кіретін ссудалар,
құнды қағаздар, факторинг, лизинг бойынша кешіктірілген міндеттемелер,
дебиторлық қарыздан кредиторлық міндеттемелердің асу сомалары.
Коммерциялық банк активтерінің үлесіндегі күмәнді активтер деңгейін
анықтау активтерді бағалаудың келесі қадамы болып табылады. Күмәнді
активтер деңгейін бағалау үшін күмәнді қарыздың көлемінің банк активті
операцияларына қатынасын есептеген жөн. Сонымен қатар банктің активтерін
бағалау үшін міндетті түрде келесі коэффициенттер есептелуі керек:
активтерді тиімді пайдалану коффициенті және депозиттік базаны несиелеуге
пайдалану коэффициенті. Активтерді тиімді пайдалану коэффициенті кіріс
активтерін активті шоттар бойынша орташа қалдықтардың барлық активті шоттар
бойынша орташа қалдықтарға қатынасы арқылы есептелуі керек. Есептелінген
мән активтердің қай түрі кіріс әкелетінін сипаттайды. Депозиттік базаны
несиелеуге пайдалану коэффициенті несиелер бойынша орташа міндеттемелердің
депозиттік шоттарға орташа қалдықтарына қатынасы арқылы есептеледі. Барлық
аталған көрсеткіштер банктің несиелік саясатын, активтер құрылымының
рационалдығын, активті операциялардың тәуекелділік деңгейін талдауға және
олардың банк өтімділігіне, кірістілігіне және рентабельділігіне әсерін
толық бағалауға мүмкіндік береді. Банктің активті операцияларының құрамында
несиелендіруден басқа да кіріс әкелетін активтер аз емес. Олардың қатарына
құнды қағаздарға салымдар (мемлекеттік және мемлекеттік емес) мен шетел
валюталарымен операцияларға салымдар жатады. Олардың көлемін анықтап,
несиені талдағандай талдау аса маңызды. Себебі банк активтерін басқаруда
барлық актив түрлерін ескерген жөн.
Банк активтерінің құрылымының рационалдығын талдауда жалпылама
көрсеткіш ретінде кіріс әкелетін активтердің жалпы активтерге қатынасы
есептеледі. Банктің активтерінің кірістілігі мен рентабельділігінің
көрсеткіштерін бағалау маңызды. Себебі банктің кіріс әкелетін активтері
әрдайым тиімді қызмет етпеуі әбден мүмкін.
Банк активтерінің жоғары дәрежедегі кірістілігі, рентабельділігі,
пайдалылығы мен қызмет ететін активтердің ірі салмағына қарамастан банк
өтімділік талаптарды орындай алмауы мүмкін. Ол тікелей қызмет етпейтін
активтердің төмен деңгейімен байланысты. Оларға жататын активтер:
1. Ақшалай қаражаттар;
2. Корреспонденттік шоттар;
3. Пайызсыз ссудалар мен пайыз төленбейтін мерзімі кешіктірілген
ссудалар;
4. Ұлттық банктің резервтері;
5. Капиталды салымдар (негізгі құралдар мен капиталды шығындар);
6. Басқа да дебиторлар;
7. Басқа да активтер.
Халықаралық тәжірибеде банк активтерінің сапасын бағалаудың
рейтингтік жүйесі қолданылады. Бұл жүйенің негізгі талабы болып критикалық
және сапасыз активтердің көлемін бағалау есептеледі. Олардың көлемін
бағалауда келесі шарттар қарастырылады: есептелген классификациондық
көрсеткіш және классификациондық көрсеткіш және трендтер. Есептелінген
классификациондық көрсеткіш әлемдік тәжірибеде берілген ссудалар бойынша
күтілмеген зияндарды және несиелік операциялар бойынша мүмкін жоғалтуларға
резервтер құруды есептеу үшін қолданылады. Оны анықтау үшін несиелер тобы
бойынша зияндарға жыл сайынғы есептен шығару коэффициенті мен белгіленген
несиелер тобы бойынша тәуекелділік пайызының көбейтіндісі есептеледі.
Есептелген классификациондық көрсеткіштің көлемі активтің белгіленген
тобының сомасын тәуекелділік коэффицентіне көбейту арқылы шығарылады.
Классификациондық көрсеткіш критикалық және сапасыз активтердің топтары
бойынша қажетті резервтер көлемін анықтайды. Олардың негізінде есептелінген
резервтер банктің меншікті капиталынан асып түссе, банкті сенімсіз
банктердің қатарына жатқызуға болады. Дегенмен, есептелген
классификациялардың капиталға қатынасы активтер сапасын анықтайтын негізгі
көрсеткіш болып табылмайды. Аталған рейтингтің нәтижесінде бағалаудың бес
типі анықталады.
1 рейтинг (күшті):
Егер жалпы есептелінген классификациялар жиынтық капиталдың 5%-нан аспаса,
онда активтерге осы рейтинг беріледі. Егер банктің экономикалық жағдайы
жақсы болып, сонымен қатар банктің басқармасы өздерінің проблемді
активтерін тиімді басқару мүмкіндігін көрсетсе, онда 5%-дан шамалы асу
көрсеткіші бірінші рейтингке қарсы келмейді. Дегенмен, банктің қаржылық
жағдайы төмендесе, несиелер мен инвестициялардың концентрациясымен қосымша
қиын мәселелер орын алса, қызмет етпейтін активтердің ірі үлесімен
байланысты мәселелер немесе фиксирленген активтерге ірі инвестициялармен
байланысты мәселелер банктің қызметінде орын алатын болса, онда банкке
төмен рейтинг ұсынылады. Аталған жағдайда есептеленген классификациялардың
көлемі меншікті капиталдан 5%-дан төмен үлесті алса да, бәрі бір банк
төмен рейтингке ие болады.
2 рейтинг (қанағаттанарлық):
Банк қызметін оң немесе теріс бағалауда аталған шарттар мен талаптарды
ескеріп, бірақ банктің есептелінген классификациялары жалпы капиталдың
үлесінен 15%-дан аспауы қажет.
3 рейтинг (орташа):
Бұл рейтингке ие болу үшін банктердің есептелінген классификациялар көлемі
жалпы меншікті капиталдың 30%-нан аспауы шарт.
4 рейтинг (критикалық):
Егер банктің есептелінген классификацияларының көлемі меншікті капиталдың
50%-нан жоғары болмаса, онда оған 4 рейтинг беріледі.
5 рейтинг (қанағаттанарлық емес)
Жалпы капиталдың мөлшерінен есептелген классификациялар көлемі 50%-дан
асатын болса,онда банк қызметіне бесінші рейтинг беріледі.
Аталған бағалау түрімен қатар банк активтерінің сапасының критикалық
қаржылық факторлары да бар. Оларды былай топтастыруға болады:
1. Классификациялар көлемі:
- есептелінген классификациялық көрсеткіш,
- жалпы классификациялық көрсеткіш,
- доллар көлемі мен қатынастардың тренді.
2. Пайыздар есептелінбейтін ссудалар мен қайта қарастырылған
шарттармен берілген ссудалардың құрылымы, деңгейі мен тренді;
3. Арнайы көрсетілген ссудалардың деңгейі мен тренді;
4. Ссудалардың әкімшіліктің тиімді жұмысы:
- ссудалық және инвестициялық саясат,
- несиелер мен кешіктірілген ссудалардың көлемі мен тренді,
- ссудаларды талдау, қарастыру жүйесінің сәйкестігі,
5. Капиталдың 25%-нан асатын несиелер көлемінің концентрациясы;
6. Инсайдерлермен мәмілелердің көлемі мен сипаты;
7. Құнды қағаз портфелін бағалауды төмендету.
Қазақстан Республикасында әрекет ететін барлық коммерциялық банктерде
активтердің сапасын бағалаудың аталған барлық формалары қолданылады.
Дегенмен, олар банктік қызметті реттейтін заңдылықтарда көрініс таппай,
банктермен өз бетінше жүзеге асырылады.
1.3 Нарықты экономика жағдайында коммерциялық банк активтерін басқару
жүйесі
Коммерциялық банктің активтерін басқарудағы банктік менеджменттің
мақсаты – банк өзінің балансының өтімділігін сақтай отырып, кірісті және
табысты жұмыс атқаруды қамтамассыз ету үшін активтерді басқарудың тиімді
жүйесін қолдану. Активтерді басқару банктік менеджменттің маңызды
бағыттарының қатарына жатып, белгілі бір мерзімдегі бантік саясатпен жүзеге
асырылады. Банктің активтерін басқарудың мәні жоғары табыс алу мақсатында
банктің меншікті және тартылған қаражаттарын мақсатты әрі тиімді
орналастырудан тұрады. Себебі банктік активтерді сапалы басқаруға жалпы
банктің өтімділігі, табыстылығы, қаржылық сенімділігі мен тұрақтылығы
тәуелді. Активтерді басқару стратегиясына сәйкес банктік қаражаттарды салу
мерзіміне, қамтамасыз етудің сапасына, клиентің қаржылық жағдайына,
несиелік тарихына, олардың табыстылығына және тәуекелділік дәрежесіне
байланысты барлық активтерді классификацияға жіктелуі керек. Қазіргі кезде
банктің активтерінің классификациясы 2002 жылы 26 желтоқсанда қабылданған
№465 Күмәнді және сенімсіз категориясына жатқызу арқылы активтер мен
шартты міндеттемелерді классификациялау мен оларға қарсы провизияларды құру
ережелерін бекіту туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық банк
басқармасының Жарлығына сәйкес жүзеге асырылады. Оған сәйкес активтер
стандартты және классифицирленген болып бөлінеді. Ал классифицирленген
активтер сенімсіз және күмәнді активтерге топтасады. Активтерді басқару
жүйесі банктің несиелік мәселелерінің ерекшеліктерімен анықталады. Сонымен
қатар банктің пассивтерінің құрылымына байланысты активтерді орналастыру
теориясын және оны жүзеге асыру әдістерінің өңделуін білдіреді. Активтерді
басқару рентабельділік, өтімділік нормативіне сәйкес активтерді
орналастыру, активтер мен пассивтердің жағдайы арасындағы белгілі бір
тәуекелділікті белгілеуді білдіретін экономикалық математикалық модельдеу
арқылы жүзеге асырылады. Сонымен бірге активтерді басқару әртүрлі
экономикалық жағдайлардағы альтернативті шешімдерді табуға бағытталған.
Өтпелі кезеңдегі банктердің активтерінің құрылымы диверсификацияланбауымен
ерекшеленеді. Демек, банк активтерінде өтімді активтер мен несиелік
салымдар басым болады. Өтімді активтер банктің өтімділігін қажетті деңгейде
ұстап тұру үшін, ал несиелер банкке кіріс әкелу үшін қолдалынады. Бірақ,
несиелік салымдар ссудаларды уақытылы өтемеумен және пролонгациялаумен жиі
сипатталады. Сондықтан банктер активтерді басқару үшін қосымша ресурстарды
тарту қажеттілігіне кезігеді. Ал, бұл өз кезегінде, багктің өтімділігіне
және төлем қабілеттілігіне кері әсер етеді. Сондықтан активтерді басқаруды
анықтайтын негізгі шарт ссудалардың сенімділігі мен қайтарымдылығын
бағалауды жеткілікті негіздеу болып табылады. Осымен бірге ссудалар бойынша
мүмкін жоғалтулардың орнын толтыру үшін резервтер құруға және өтімді
активтердің артуына назар аударған жөн. Бұл активтерді басқару белгілі бір
принциптерге негізделеді. Олардың негізгілері келесідей көрініс табады:
1. Активтердің құрылымдық мақсаттылығын сақтау;
2. Активті операциялардың жеткілікті диверсификациялануы;
3. Активтердің тәуекелділігін анықтап, қажетті резервтер құру;
4. Активтердің кірістілігін ұстау.
Активтердің құрылымы болып банк балансының активінің сапасы
бойынша әртүрлі баптардың баланстық жиынына қатынасы есептелетіні белгілі.
Активтердің оң әрі тиімді құрылымы мен сапасы олардың өтімділік дәрежесін
білдіреді. Қысқа мерзімді әрі жоғалтулары төмен өтімді активтерді банктің
міндеттемелерін өтеуге жұмсайды. Активтердің бұл тобы бастапқы резервтерге
еніп, активтерді басқару әдістерін талдау тұрғысынан қызығушылық танытады.
Банктің ресурстарды пайдаланудың басты бағыты несиелерді ұсыну болып
табылады. Ссудалық қаражаттардың активті операциялардың құрылымында
активтерді басқару мәселесі банктердің өтімділігін жеткілікті деңгейде
ұстаудан тұрады. Банк активтерінің құрылымында құрылымдық өзгерістер
болады. Соның нәтижесінде банктің корреспонденттік шотында қаражаттар
қалдығы көбеюі мен ссудалық қарыздардың абсолютті көлемінің азаюы жүзеге
асырылады. Банк берген ссудалар мен өз міндеттемелері арасындағы
мерзімділік қатынасты реттейді. Ссудалар уақытылы өтелмеген жағдайда немесе
пролонгация орын алса, онда активтер мен тартылған қаражаттар арасындағы
мерзімділік сәйкестік бұзылады. Банк активтерін басқару және баланстың
өтімділігін ұстау мақсатында банкті ақша нарығынан қосымша ресурстарды
тартуға немесе ағымды төлемдердің резервін мерзімді төлемдерді жүзеге асыру
үшін пайдалануға итермелейді. Егер банк ағымды төлемдердің резервін
пайдалану барысында оның көлемі жеткіліксіз болса, онда банк өтімді емес
болып қалуы мүмкін. Сондықтан банк үшін несиелік портфельді сапалы басқару
және жеке ссудалар бойынша несиелік тәуекелдер дәрежесі мен мөлшерін
анықтау аса маңызды. Оның нәтижесінде берілген ссудалардың қайтарымдылығы
мен сенімділігінің дәрежесі артады.
Банктік активтерді пайдаланудың бағыттарын диверсификациялау
тәуекелділікті азайту әдістерінің бірі болып есептеледі. Активтерді
диверсификациялау портфельді және географиялық болуы мумкін. Портфельді
диверсификациялау – бұл әртүрлі табыс көздері мен кепілділік төлемдеріне ие
салалар, шаруашылық субъектілер және тұрғындардан тұратын клиенттердің кең
топтары арасында несиелік салымдарды бөлістіру болып табылады. Ал
географиялық диверсификациялау деп алуан түрлі географиялық аудандары
немесе түрлі экономикалық жағдайлары бар елдерде оларды енгізу есебінен
банктің қызмет ету сферасын кеңейту саналады. Бұл әдіс банктік
тәуеклділікті тиімді төмендетеді. Демек, бір клиенттен түсетін кірістердің
азаюы басқа клиент топтарынан түсетін кірістердің көбеюімен орнын
толтырады. Банктің активті операцияларының жеткіліксіз диверсификациялануы
банктің өтімділік тәуекелділігін жоғарылатып, активтерді басқару сапасын
төмендетеді.
Банктің несиелік портфелін тиімсіз басқарудан туындайтын
ссудаларды қайтармау тәуекелділігінен қорғану үшін банкте арнайы, жалпы
және жасырын резервтер құрылады. Ссудалар бойынша мүмкін жоғалтулар
резервінің мөлшері есеп беру күніне несиелердің әрбіреуінің тәуекелділік
дәрежесіне тікелей байланысты болады. Банк несиелік активтердің тәуекелдік
дәрежесіне байланысты қажетті резервтер көлемін есептеу барысында жалпы
несиелерді шартты 5 топқа топтастырады:
1. Стандартты несиелер. Бұл ссуданы қайтару мерзімі жетпеген, сонымен
қатар оның сапасы күмән келтірмейді. Клиенттің қаржылық жағдайы
тұрақты, дебиторлық қарызы қысқа мерзімде айналады. Осымен қоса
несиеге сенімді әрі өтімді қамтамасыз ету (депозит, мемлекеттік
құнды қағаздар, құнды металдар) ұсынылған. Демек, банктің клиентке
деген сенімі мол болады.
2. Субстандартты несиелер. Несие бойынша төлемдерді 1 рет қана 30
күнге дейін кешіктіру орын алып, клиенттің қаржылық жағдайы
тұрақты, бірақ кейбір жағымсыз қаржылық көрсеткіштер болуы мүмкін.
Мысалы, дебиторлық міндеттемелердің өсуі немесе дайын өнімнің
өтімсіз қалдығының көбеюі.
3. Қанағаттанарлықсыз несиелер. Ссудалар бойынша төлемдерді бір реттен
аса 30-60 күнге кешіктірулер болып, клиенттің қаржылық жағдайының
шамалы төмендеуі, сондай-ақ несиелік досьенің орын алмауымен
сипатталатын несиелер.
4. Күмәнді несиелер. Олар бойынша төлемдерді жүйелі түрде 60-90 күнге
кешіктірулер көрініп, клиентте қарызды өтеуге қаражаттардың
жетіспеуі байқалады. Сонымен қатар оған бір жылдан кем мерзімге
санацияны хабарлап, клиенттің басқа да міндеттері бойынша
кешіктірілген төлемдер пайда болады.
5. Сенімсіз несиелер. Аталған ссудалар бойынша төлемдерді 90 күннен
астам мерзімге кешіктіру, клиентті банкрот деп тану, сондай-ақ оған
бір жылдан астам мерзімге санацияны хабарлау мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген несиелердің топтарына сәйкес банкте несиелік
тәуекелділікті жабу резерві құрылады. Оның сомасы тәуекелділік тобына және
белгіленген тәуекелділік коэффициентіне байланысты несиелік тәуекелділік
шкаласы бойынша банк балансын жасау күніне есептеледі. Ссудалар бойынша
мүмкін жоғалтулардың резерві банктің меншікті қаражатының құрамына енбейді.
Демек, банктің берілген ссудалар бойынша мүмкін жоғалтулар көлеміне банктің
өтімділік потенциалы төмендейді. Бұдан банктің активтер сапасы төмендеп,
банктің несиелік портфелін басқаруға негізгі көңілді аударуға итермелейді.
Активтердің кірістілігін қалыпты деңгейде ұстау банк үшін ең негізгі
принцип деп көрсетуге болады. Себебі нарықты экономика жағдайында кезкелген
шаруашылық субъектісі алдына қоятын маңызды талаптардың бірі болып кіріс
алу табылады. Сол сияқты банк өз қызметін әрі қарай жетілдіру үшін міндетті
түрде жеткілікті деңгейдегі пайдаға иеленуі шарт. Демек, есепті жыл
ішіндегі банктің жалпы кірістері барлық шығыстарынан арту керек.
Қаражаттарды орналастыру барысында банктің алдында өтімділік немесе
табыстылықты қолдаудың мәсәлелері пайда болады. Банк өз қаражатын ұзақ
мерзімді құнды қағаздар, күмәнді несие қабілеттілігіне ие клиенттерді
несиелендіру және пайдаланбайтын қалдықтарды қысқарту сияқты жоғары
деңгейлі кіріс әкелетін активтерге салуды жөн көреді. Бірақ, бұл жағдайда
банктің өтімділігі төмендеп, банктің салымдарды қайтару мен байырғы
клиенттерге несие ұсыну мүмкіндігі кемиді. Банктің өтімділік – табыстылық
диалемасын шешу үшін үш әдіс қолданылады. Олардың әрқайсысы өзіне тән теріс
әрі оң жағдайларына ие болады. Банктің менеджерлері нақты мәселелерді шешу
үшін олардың кезкелгенін немесе олардың жиынын қолдануы мүмкін. Банкте
қаражаттардың артуы орын алған жағдайда қаражаттардың жалпы қоры әдісін
қолдану тиімді. Екінші әдіс болып активтерді бөлістіру немесе қаражаттардың
конверсиясы табылып, соңғысы ғылыми басқару және ақпараттық
технологиялармен байланысты қолданылады. Аталған әдістердің әрбіреуін
пайдалану барысында қаражаттарды тарту бойынша шекті шығындар мен активті
операциялардан түсетін мүмкін шекті кірістерді салыстыру маңызды.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісінің негізінде барлық ресурстарды қосу
принципі жатыр. Банкке қаражаттар алуан түрлі көздерден жинақталады, яғни
талап етуге дейінгі, жинақ, мерзімді депозиттер және банктің меншікті
қаражаттары банктік ресурстарды құрайды. Кейін тиімді деп есептелетін
активтерге осы қаражаттар үйлестіріледі. Бұл үлгіде қаражаттардың түсу көзі
аса маңызды емес, бірақ оларды үйлестіру банктің алдына қойған мақсатына
тікелей байланысты болады. Демек, банк барлық қаражаттарды бір қорға
біріктіріп, одан қажетіне байланысты үйлестіреді. Активтерді басқарудың бұл
әдісі келесі сызбада сипатталған:
Қаражаттардың түсу көздері Қаражаттарды орналастыру
Сызба 1. Қаражаттардың жалпы қоры әдісі.
Менеджерлер осы әдісті қолдануда банктің өтімділігі мен табыстылығының
принципін теңдей сақтау керек. Қаражаттар аталған принциптерге толық сәйкес
келетін активтер түрлеріне орналастырылады. Банкирлер ерекше назарды
алғашқы активтерге, яғни қажетті мерзімде нақты ақшаға қажеттілікті өтей
алатын активтерге аударады. Олар банк өтімділігінің негізгі көзі болып
есептеледі. Алғашқы активтерге нақты қаражаттар, чектер, инкассо
процесіндегі төлем құжаттары, басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 3
I-тарау Коммерциялық банктер активтерінің рационалды құрылымы – банктің
тұрақтылығының кепілі
1.1 Коммерциялық банк активтерінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Банктік активтердің сапасын бағалаудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ...12
1.3 Нарықты экономика жағдайында коммерциялық банк активтерін басқару
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2 5
II-тарау АҚ Темірбанктің активті операцияларын талдау
2.1 АҚ Темірбанктің негізгі активті операцияларының қазіргі жағдайы ... ..34
2.2 АҚ Темірбанктің активтерінің сапасын айқындау ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Банктің активтерін және пассивтерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.4 Банктің несие қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.5 Депозит саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.6 Банк қызметінің қаржылық көрсеткіштерін талдау. ... ... ... ... ... ... ...53
2.7 Банктің кіріс және шығыс бөлімін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
2.8 “Темірбанк” АҚ-ң қарыз капиталын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
III-тарау АҚ Темірбанктің активтер сапасын жоғарылату жолдары
3.1 Несиелік тәуекелдерді басқару – банктік активтердің сапасын
арттырудың негізгі жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктердің активтерінің
құрамы, маңызы және сапасы ерекше мәнге ие болады. Себебі коммерциялық
банктер ресурстық базаны тиімді үйлестіру проблемасымен бетпе-бет кездесу
үстінде. Банктер қаражаттарды активтерге салу барысында көптеген ішкі және
сыртқы факторларды есепке алу керек. Демек, олардың алдында “пайдалылық
және өтімділік” диалемасы пайда болады. Әрине, банктер нарықтық экономика
жағдайында әрекет ететін барлық шаруашылық субъектілер сияқты алдымен
өзінің табыстылығын қамтамасыз етуді жөн көреді. Дегенмен, банктер әрдайым
нақты ақшаға қажеттілікті өтей алу қабілеттілігіне ие болуы шарт.
Банктердің өтімділігі – бұл банктік жүйенің қызмет ету негізі болып
табылады. Олар қаржы нарығының субъектілері болғандықтан күн сайын
клиенттердің қажеттіліктерін өтеу үшін өтімді қаражаттардың қорына иеленуі
керек. Сондықтан банктік активтерінің тиімді әрі өтімді құрылымын құру
банктік теорияның жеткілікті қиындықтарға ие тақырып болып есептеледі.
Қазіргі кезде әрбір коммерциялық банк бұл мәселені өз бетінше шешу
үстінде. Демек, әрбір банк активтердің сапалы әрі тиімді құрылымын бекіту
барысында біртекті мәселелерге жолығады. Себебі жалпыға бірдей банктік
активтердің оптималды құрылымы бекітілмеген. Коммерциялық банктердің
басқармалары активтердің оптималды құрылымын бекітілген заңдылық шеңберінде
өздері құрастырады. Әрине, бұл мезетте банктің жүргізіп отырған саясаты,
елдегі жалпы экономикалық жағдай және басқа да негізгі факторлар ескерілуі
шарт. Ол тек банктің тұрақты табыстылығын қамтамасыз етіп қана қоймай,
сонымен қатар оның тұрақты қызмет ету негізін де сақтап отырады. Сондықтан
банктік қызметтің ерекшелігін ескере отырып, нарықтың әрбір қатысушысы
аталған мәселені жете зерттеуі шарт. Мұның нәтижесінде осындай ірі
мәселенің дұрыс шешімі табылады.
Коммерциялық банктердің оптималды активтер құрылымы – бұл активтердің
өтімділігі, тәуекелділігі, критикалық және толық емес активтердің үлесі,
сондай-ақ активтер кірістілігінің деңгейі сияқты барлық шарттар ескеріліп,
бөлек банк үшін құрылған ең тиімді активтер құрылымы болып табылады. Бұл
құрылым негізінен елдегі банктік заңдылықтардың және бухгалтерлік есептің
ерекшеліктері, сыртқы ортаның әсеріне байланысты өзгеріске ұшырайды.
Сонымен бірге банктік активтерінің құрылымы банктің осы салаға бағытталған
саясатына байланысты болады.
Дамыған елдерде бұрыннан-ақ кез келген коммерциялық банктердің
активтерінің сапалы құрылымын құрумен арнайы комитет айналысатын. Аталған
комитеттің негізгі қызметі болып қолда бар қаражаттарды тиімді әрі төмен
тәуекелділікпен орналастыру бағыттарын таңдау табылады. Жалпыға мәлім,
несиелендіру активтер құрылымында маңызды мәнге иеленеді. Сонымен қатар
несиелендіруді аса тәуекелді активтер қатарына жатқызуға болады. Сондықтан
да оларды басқаруға ерекше назар аударылады. Соның үстіне шығындарды
бақылау, салықты жоспарлау және активті операцияларының бөлек түрлері
бойынша тәуекелділік деңгейін реттеу аталмыш комитеттің функцияларының
шеңберіне енеді. Демек, ол кең көлемді банктік активтерді басқаруды жүзеге
асырады.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты болып коммерциялық банктің
активтерінің оптималды құрылымын анықтау, олардың сапасын талдаудың қазіргі
ерекшеліктерін, сондай-ақ банктік активтерінің сапасын басқару, соның
ішінде несиенің сапалылығын басқару тұрғысындағы банктік қызметтің алға
басуын қамтамасыз ететін ұсыныстарды талдау есептеледі. Аталған мақсатқа
жету үшін мынадай негізгі міндеттер атқарылады:
- банктік активтердің сапалы құрылымын талдау және зерттелген
мәселенің қазіргі жағдайын теориялық негіздеу;
- банк қызметін белгілеген мерзім аралығында экономикалық талдау және
маңызды көрсеткіштердің өзгеру динамикасын бағалау;
- жүзеге асырылған зерттеулердің нәтижесінде алынған мәліметтерді
талдау және банк активтерінің сапасын жетілдіру шараларын көрсету.
Диплом жұмысты жазу барысында зерттеу обьектісі ретінде АҚ Темірбанк
алынды.
I-тарау Коммерциялық банктер активтерінің рационалды құрылымы – банктің
тұрақтылығының кепілі
1. Коммерциялық банк активтерінің құрылымы
Банктің активті операциялары экономикалық мәні және олардың
сапасы жағынан әртүрлі болып келеді. Сапасы әртүрлі активтер арасындағы
сандық қатынас немесе баланс жиынына түрлі актив баптарының қатынасы
активтер құрылымы деп аталынады. Бұл құрылым рационалды немесе рационалды
емес, тиімді, яғни операцияның табыстылығы мен пайдалылығының қажетті
деңгейін қамтамасыз ететін, немесе тиімді емес болу мүмкін. Мұны анықтау
үшін келесі шарттар қарастырылады:
- Активтердің диверсификациялану деңгейі;
- Активтер құрылымы, соның ішінде жақсы (қамтамасыз етілген,
сенімді) және жаман (жоғары тәуекелді, критикалық, қамтамасыз
етілмеген, сенімсіз, қайтарылуы мүмкін емес) активтердің мөлшері;
- Түрлі активтер топтарының өтімділік деңгейі;
- Банктің активтер мен пассивтер құрылымының алтын сәйкестік ережесін
сақтауы (тартылған және орналастырылған қаражаттардың мөлшері мен
мерзімі бойынша сәйкестендіру).
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің жалпы активтері 2003жыл
ішінде 46,2% артып, 1146,0 млрд. теңге көлеміне жетіп, сыртқы жиынтық
өнімге қатынасы 30,5% бекітілді. Жалпы алғанда коммерциялық банктің
активтерін 4 топқа топтастыруға болады:
1. Кассадағы нақты қаражаттар немесе оған теңестірілген қаражаттар.
2. Құнды қағаздарға инвестициялар.
3. Ссудалар.
4. Негізгі құралдар.
Кассадағы нақты қаражаттар түрлі нақты валюталардан құралып қана
қоймай, сонымен қатар оған Ұлттық банк пен басқа коммерциялық банктердегі
ақша қаражаттары енеді. Бұл активтер алғашқы өтімділік резервін құрайды.
Демек, егер банктен мерзімнен бұрын депозиттерді талап еткенде немесе басқа
да қаражаттарға деген қажеттіліктер туғанда, нақты қаражаттар банктің
бірінші қорғаныс линиясы болып табылады. Әдетте коммерциялық банктер бұл
активтер тобын тиімді деңгейде сақтауға үлкен көңіл бөледі. Себебі нақты
қаражаттардың қоры банктің өтімділігін сақтап, сонымен бірге олар банк үшін
ешбір пайыздық кіріс әкелмейді.
Шетел тәжірибесінде кассадағы нақты ақшалар немесе оған
теңестірілген қаражаттар бабына келесі активтерді енгізу қабылданған:
федералдық резервтік банктер мен басқа да коммерциялық банктер шотындағы
қаражаттар, банкноттар мен монеталар, сондай-ақ инкасациялау процесіндегі
төлем қаражаттары. Аталған қаражаттар ақшаны айырбастау, салымдарды
қайтару, ссудалық сұранысты қанағаттандыру және әртүрлі операциондық
шығындарды өтеуге қолданылады.
Құнды қағаздарға инвестициялар да банк активтерінің өтімді бөлігін
қамтамасыз етеді. Әдетте оларды нақты қаражаттарға қажеттілікті өтеу және
банктің өтімділігін қамтамасыз ету үшін қаражаттарды мобилизациялау үшін
екінші қорғаныс линиясы деп аталады. Демек, құнды қағаздар банктің екінші
резервтер тобын кұрайды. Құнды қағаздар нақты қаражаттар мен ссудалар
арасындағы аралық орынға ие болады. Өйткені құнды қағаздар орташа деңгейлі
пайыздық кіріс әкеліп қана қоймай, сонымен қатар оларды қысқа мерзімде
нақты қаражаттарға айналу мүмкіндігі банк үшін аса тиімді.
Дамыған елдерде жалпы инвестициялардың көп бөлігі мемлекеттік құнды
қағаздарға келеді. Сондай-ақ өтімділіктің қажетті деңгейін қамтамасыз ету
үшін банктер шағын көлемдегі қаражаттарды басқа да құнды қағаздарға салады.
Олардың қатарына жататындар: акцептер, нарықтық айналымдағы коммерциялық
құнды қағаздар, тауарлық-несиелік корпорациялардың брокерлік ссудалары мен
сертификаттары, үкіметтік құрылымдардың облигациялары және бірінші дәрежелі
эмитенттердің құнды қағаздары.
Қазіргі кезде қазақстандық екінші деңгейлі банктер экономиканың нақты
секторын аса белсенді несиелендіруде. Жалпы активтердің 70% жуығын
экономиканы несиелендіруге бағытталып отыр. Бұл Қазақстандық банктердің
активтерінің құрылымы дамыған елдердің әмбебап банктерінің актив құрылымына
жақындағанын сипаттайды. Ұлттық банктің ақша-несие саясатының негізгі
бағыттарына сәйкес 2005 жылы банктердің экономикаға несие құю көлемі 767,0
млрд. теңге, ал 2006 жылы ол көрсеткіш 905,0 млрд. теңгені құрап, 2005 жылы
несиелендіру көлемі 1059,0 млрд. теңгеге жететінін жоспарлады. Қаржылық
нәтижелерде оларды нетто-ссудалар деп белгілеп, онда барлық ұсынылған әрі
толық қайтарылмаған несиелердің таза сомасы көрсетіледі. Ссудалар аталған
активтердің ішінде ең тәуекелді активтер тобын құрайды. Біршама өтімді
ссудалар бұл басқа банктерге ұсынылған ссудалар, сонымен бірге каржы
жағдайы тұрақты кәсіпорындар мен мекемелерге берілетін қысқа мерзімді
ссудалар. Қазіргі жағдайда ұзақ мерзімді ссудалардың өтімділігі өте төмен.
Сондықтан банктердің оларға қызығушылығы да шамалы болып отыр.
Банктің негізгі құралдары күнделікті қызмет барысында екінші деңгейлі
активтер тобын құрайды. Жалпы активтер көлеміндегі олардың үлесі әдетте 1-
2% құрайды. Дегенмен, олар банктердің пайда алуының материалдық негізін
құрайды. Ғимараттар, құрал-жабдықтар мен материалды емес активтердің таза
құны фиксирленген активтер деп сипатталады.
Аталған активтердің рационалды құрылымын бекіту мен сақтау бойынша
коммерциялық банктер бірқатар мәселелерге кезігеді. Активтердің құрылымы
негізінен елдегі банктік заңдылықтардың ерекшелігі, қолданылатын
бухгалтерлік есеп ерекшеліктері және сыртқы ортаның әсеріне байланысты
өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Сонымен бірге олардың құрылымы банктің
жүргізіп отырған банктік саясатына тікелей байланысты болады. Дегенмен,
дүние жүзілік банктердің активтер құрылымындағы белгілі бір ортақ
тенденцияларын келтіруге болады:
1. Ссудалар активтер ішінде ең ірі үлесті алып, орташа мөлшерде 65%-
83,25% иеленеді;
2. Құнды қағаздарға салынатын инвестициялар шамамен 2,15-23,87%
аралығында бекітіледі;
3. Банк активтерінің 0,2-12,94% кассалық активтер алады;
4. Басқа да активтердің үлесі негізінен 2,0-8,0% шамасында орын алады.
Қазақстан Республикасында қызмет ететін коммерциялық банктердің
активтер құрылымының ерекшеліктерін бағалау аса маңызды болып есептеледі.
Оларды жан-жақты қарастыру үшін келесі кестені талдайық.
Кесте 1
Қазақстандық банктердің активтерінің құрылымы.
Актив баптары 1 қаңтар 2006 жыл
Млрд.теңге Үлес салмағы,%
Нақты қаражаттар 227,0 3,3
Басқа банктерде орналастырылған 88,7 10,9
депозиттер
Құнды қағаздар 135,5 16,6
Несиелер 516,5 63,3
Заңды тұлғалардың капиталдарына 5,0 0,6
инвестициялар
Негізгі құралдар мен материалды емес 22,9 2,8
активтер
Басқа да активтер 21,0 2,5
Жалпы активтер 816,6 100,0
Жоғарыдағы кестеге сәйкес, қазақстандық банктердің активтерінің құрылымы
дамыған елдердің банктерінің активтер құрылымынан елеулі өзгешеліктері жоқ
екенін байқауға болады. Активтер құрылымындағы негізгі орынға несиелер
иеленді, яғни банктер активтердің 63,3%-ын несиелендіруге жұмсайды. Әрине
бұл жағдай несиелендірудің жоғары табыстылықты қамтамасыз етуімен тікелей
байланысты.
Коммерциялық банктер мұндай тенденцияларды ескере отырып, сапалық
жағынан активтердің рационалды құрылымын құруға тырысады. Бұл мәселе
төңірегінде активтерді актив-брутто мен актив-нетто топтарына бөліп
қарастыру ерекше сипатқа ие болады. Оларға толығырақ тоқталып кетейік.
Актив-брутто құрылымы.
1. Кіріс әкелмейтін активтер:
- ақшалай қаражаттар;
- басқа банктердегі корреспонденттік шоттар;
- міндетті резервілеу қоры;
- негізгі құралдар;
- материалды емес активтер;
- капиталды шығындар;
- болашақ кезең шығындары;
- валюталық құралдар мен құнды қағаздарды қайта бағалау;
- дебиторлық қарыз;
- есептесудегі қаражаттар;
- бюджеттік және бюджеттік емес қорлардағы қаражаттарды пайдалану;
- капиталды салымдарды қаржыланды;
- ағымды шығындар;
- пайдадан бөлінетін қаржылар;
- есепті және өткен кезең шығындары.
2. Кіріс әкелетін активтер:
- ұзақ, орта, қысқа мерзімді ссудалар;
- ссудалар, пайыздар бойынша уақыты өткен қарыздар;
- факторинг;
- лизинг;
- құнды қағаздар;
- берілген кепілдемелер.
3. Жалпы брутто-активтер.
Баланс-нетто құрылымында активтерден реттеуші, жинақтаушы және
транзитті шоттар көлемі шегеріледі.
Актив-нетто құрылымы.
1. Кіріс әкелмейтін активтер:
- ақшалай қаражаттар;
- басқа банктердегі корреспонденттік шоттар;
- міндетті резервілеу қоры;
- қалдық құны бойынша есепке алынған негізгі құралдар мен материалды
емес активтер;
- кредиторлардан артқан көлемдегі дебиторлар.
2. Кіріс әкелетін активтер:
- ссудалар бойынша жоғалтуларды жабу резервін шегерген соң ұзақ,
орта, қысқа мерзімді ссудалар;
- операциялар бойынша алдын-ала құрылған құнсыздану резервін
шегергеннен кейінгі факторинг және лизинг;
- құнды қағаздар, вексельдер, қайтарымсыз міндеттемелердің құнсыздану
резервін шегергендегі құнды қағаздар.
3. Жалпы актив-нетто.
Актив-неттоның актив-бруттоға қатынасы сапалық жағынан
активтердің рационалды құрылымын береді.
2. Банктік активтердің сапасын бағалаудың қазіргі жағдайы
Коммерциялық банктің активтерінің сапасы аса өзгермелі
көрсеткіштердің қатарына жатады. Сондықтан оны әрдайым бағалап отыру үлкен
мәнге ие. Бағалауды қажетті деңгейде жүзеге асыру үшін келесі жағдайларды
ескеру керек:
1. Баланс активінің сапалық құрылымы және оның көлемінің динамикасы,
соның ішінде:
- өндірістік активтер (негізінен клиенттермен операциялар);
- өндірістік емес активтер;
- банктің меншікті қажеттіліктеріне арналған шығындар (капиталды
активтер, банк ішілік ақшалай активтер, материады емес активтер,
пайда есебінен шегерілген қаражаттар, шығындар мен зияндар);
2. Тартылған қаражаттардың құрылымы мен оның көлемінің динамикасы;
3. Меншікті қаражатардың құрылымы мен оның көлемінің динамикасы;
Мұндай талдау негізінде банк өмірінің маңызды тенденцияларын анықтап,
қандай операциялардың есебінен пайдалылықтың артқанын немесе кемігенін
айқындап, меншікті капитал мен иммобилизирленген активтердің өзгерісін
бағалап, тартылған қаражаттардың өсімін (кемуін) көріп, банк қызметінің
әдістері мен ерекшеліктеріндегі өзгерістердің қажеттіліктерін айқындауға
болады. Басқаша айтқанда, динамикадағы банк портфелін бағалау өз балансын
тиімді басқаруды сипаттайды. Сонымен қатар банк портфелін құрастырудың
альтернативті әдістерін, нарықта орын алған пайыздық ставкаларын, кірісті
максимизациялау мен зиянды минимизациялауға ерекше көңіл аударылады.
Сонымен активтер сапасы олардың өтімділігімен, тәуекел активтердің
көлемімен, критикалық және толық емес активтердің үлесімен және кіріс
әкелетін активтер көлемімен айқындалады. Банктің меншікті міндеттемелерін
күн сайын өтеу мүмкіндігіне ие болу үшін активтер құрылымы өтімділік
талаптарына сәйкес болу керек. Өтімділік деп активтерді өткізу және
қайтадан ақшаға аудару жылдамдығы мен сапасы есептеледі.
- Бірінші деңгейлі өтімді қаражаттар деп дәл осы мезетте
пайдалануға дайын жағдайдағы қаражатар, яғни нақты ақша болып табылатын
немесе оңай ақшаға айналатын қаражаттар саналады. Оған кассадағы қаражаттар
және оған теңестірілген қаражаттар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
мен басқа коммерциялық банктерде орналастырылған корреспондентік шоттардағы
қаражаттар (нақ осы мерзімде проблемді қатарына жатқан қаражаттардан
басқасы), жоғары деңгейлі эмитенттердің вексельдері, кейбір мемлекеттік
құнды қағаздар. Сонымен қатар Ұлттық банктің міндетті резервілеу қорына
депонирленген банктің қаражатын жатқызуға болады, бірақ банк оларды
пайдалана алмайды.
- Өтімді активтер – бұл қысқа мерзім аралығында нақты ақшаға айналу
қабілетіне ие қаражаттар болып табылады. Өтімді активтер қатарына 30 күн
аралығында банкке нақты қайтарылатын несиелер мен басқада төлемдер,
банктің иелігіндегі құнды қағаздардың белгілі бір бөлігі және басқа да
активтер.
- Банк үшін қажетті мерзімде өткізілуі мүмкін емес, сонымен бірге
өткізу барысында біршама жоғалтулар мүмкін болатын активтерді өтімділігі
төмен активтер қатарына жатқызамыз. Аталған топқа негізінен негізгі
құралдар енеді.
- Өтімсіз қаражаттар деп нақты ақшаға аударылуы мүмкін емес активтер
есептеледі. Өтімсіз қаражаттарға банктің мерзімі өткен әрі сенімсіз
қарызы және сатып алушы табылмайтын активтер енеді.
Банк өтімділігін сипаттау үшін 2 тәсіл қолданылады. Ол
өтімділікке екі көзқарастың орын алуымен тікелей байланысты. Демек, оны
қалдық (босалқы) және ағым ретінде қарастыруға болады.
Өтімділікті қалдық ретінде түсіну кең таралған. Бұл көзқарасты түсіну үшін
келесі жағдайларды талдаған жөн:
- белгілі бір мерзімдегі банк балансының активтері мен пассивтерінің
қалдықтары мәліметтерінің негізінде өтімділік деңгейін анықтау;
- нақты ақшаға жылдам айналуы мүмкін активтер ғана қарастырып, өтімді
активтердің көлемі нақты мерзімдегі банктің өтімді қаражаттарға
деген қажеттілігімен салыстырылады;
- өткен кезеңге тиісті баланс мәләметтері бойынша өтімділік деңгейін
бағалау. Бұл өткен кезеңдегі өтімділікті сипаттап, есепті кезең
бойынша өтімділік деңгейі туралы ақпараттар алынбайды.
Бұл тәсілмен есептелінген өтімділік нақты әрі толық ақпараттарды
бейнелемейді. Мұндағы есептелінген өтімділікке мынадай анықтама беруге
болады: егер баланстың активін жылдам өткізу нәтижесінде алынған қаражаттар
пассивтің мерзімді міндеттемелерін жабуға мүмкіндік берсе, онда банктің
балансы өтімді болып табылады.
Өтімділікті ағым ретінде қарастыру кең әрі толық мағынаны
береді. Бұл жағдайда банк өтімділігінің деңгейін бағалау үздіксіз жүзеге
асырылып, оны бағалау балансты талдаумен шектелмей, сонымен бірге банктің
несиелер мен займдарды тарту мүмкіндігін және ағымды операционды қызметтен
қаражаттардың ағымын қамтамасыз ету қабілетін есепке алады. Мұнда банк
өтімділігін келесідей түсіндіруге болады: егер банктің өтімді активтері мен
қысқа мерзімде басқа көздерден тартылған өтімді қаражаттардың жалпы көлемі
банктің барлық ағымды міндеттемелерін өтеуге жеткілікті болса, онда банк
өтімді болып есептеледі.
Бантің өтімділігіне көптеген факторлар әсер етеді. Олардың
негізгілері төменде көрсетілген:
- Пассивтер құрылымы. Қарыздық қаражаттардың ішінде белгілі бір
мерзімге жұмылдырылған қаражаттардың көлемі неғұрлым басым болса,
соғұрлым банк үшін мерзім мен сома бойынша активтер мен пассивтер
арасындағы қажетті балансты сақтау оңайға соғады. Демек, банктің
өтімділігі жоғары дәрежеге ие болады.
- Активтер құрылымы. Активтердің жалпы көлемінде бірінші деңгейлі
өтімді активтердің артқан сайын, банктің өтімділігі де жоғарылайды.
Дегенмен, мұнда міндетті түрде аталмыш активтер кіріс әкелмейтінін
ескерген жөн. Сондықтан тек бір ғана критерий негізінде құрылған
баланс оптималды болуы мүмкін емес. Мұны ескере отырып, банк
өтімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз ету қажеттілігі және өзіне
максималды кіріс әкелу қажеттілігі арасындағы тепе-теңділік шешімін
іздеу және табу керек. Демек, банк өз кірістілігі мен пайдалылығын
бірінші орынға қояды.
- Тартылған ресурстардың мерзімін орналастырылған қаражаттардың
мерзіміне сәйкестендіру. Бұл әрбір бөлек кезеңде банк қызметінің
екі саласының динамикалық тепе-теңділігін орнатумен ұштасады, яғни
банктің болашақтағы төлемдерінің сомасы мен банк активтерге
жіберуге қабілетті соманың арақатынасын тиімді деңгейде орнату
керек. Демек, мұндағы алтын ережені былай айқындауға болады:
банктің пассивтері қандай болса, активтері де сондай болуы
шарт.
- Активті операциялардың тәуекелділік деңгейі;
- Банкті басқару сапасы;
- Баланстан тыс операцияларды орындау көлемі, құрылымы және мерзімі;
- Банктің басқа қайнар көздерден қаражаттарды жылдам мобилизациялау
мүмкіндігі.
Сонымен қатар банктің өтімділігіне әсер ететін көптеген сыртқы факторлар да
аз емес. Олардың қатарына енетін факторларды былай топтастыруға болады:
- циклдық (іскерлік белсенділіктің өзгерісін сипаттайтын) факторлар;
- Ұлттық банктің ақша-несие саясатындағы өзгерістер;
- ұзақ мерзімді (тұтынудағы өзгерістерге негізделген, инвестициялық
процестер мен ғылыми-техникалық прогресске байланысты)
факторлар;
- Сезондық (сезондық өндіріс түрлерімен байланысты) факторлар.
Коммерциялық банктер өтімділік деңгейін өздері бекітеді. Дегенмен,
берілген нақты жағдайдағы банк үшін тиімді өтімділік деңгейі мен осы
саясатты анықтайтын банк басқармасының мамандану деңгейі де өз әсерін
тигізеді. Сондай-ақ, банктің өтімділігіне Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі белгілеген талаптары тікелей әсер етеді.
Банк активтерін өтімділігіне байланысты келесідей топтастыруға
болады:
- жоғары өтімді активтер;
- өтімді активтер;
- ұзақ мерзімді өтімді активтер.
Жоғары өтімді активтер қатарына жататын активтер: нақты
қаражаттар, қымбат металдар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің
корреспонденттік шоттарындағы қаржылар, чектермен есептесу үшін енгізілген
банктердің қаржылары, филиалда кассалық қызмет көрсету бойынша несие
мекемелерінің қаржылары, банктік емес несиелік есептесу мекемелеріндегі
есептесуге қатысушылардың қаржылары, Ұлттық банкте орналастырылған
депозиттер, несиелік мекемелер мен резидент емес банктерде орналастырылған
талап етуге дейінгі депозиттер, несиелік мекемелер мен резидент емес
банктерде пластикалық карталарды пайдалану арқылы есептесу қаражаттары,
заңды тұлғалар болып табылатын банктің клиенттеріне ұсынылған талап етуге
дейінгі қаражаттар, ұсынылған несиелер бойынша кепілділік қызметін
атқармайтын мемлекеттік құнды қағаздарға салымдар, Ұлтық банк шығарған
құнды қағаждарға инвестициялар, дамыған елдердің резидент емес
банктеріндегі корреспонденттік шоттарда орналастырылған қаражаттар және
тағы да басқа активтер.
Өтімді активтерге енетін активтер: табиғи құнды тастар,
несиелік мекемелер мен резидент емес банктерде орналастырылған еркін
конверттелетін валютадағы корреспонденттік шоттардағы қаражаттар, резидент
емес банктердің корреспонденттік шоттарында орналастырылған шекті
конверттелетін шетел валютасындағы қаражаттар мен бағалы металдар, шетел
және ұлттық валютада ұсынылған барлық несиелер (ең болмағанда бір рет
кешіктірілген және алдағы уақытта берілген несиені өтеуге ұсынылған
несиелерді қоспағанда), депозиттер мен басқа да орналастырылған қаражаттар,
несиелік мекемелермен ұсынылған қаражаттар,алдағы 30 күн ішінде өтелуі
керек есепке алынған вексельдер мен басқа да банктің міндеттемелері.
Банктің ұзақ мерзімді өтімді активтерін келесідей топтастыруға
болады: өтелуі кешіктірілген несиелерді қоспағандағы банкпен берілген
барлық несиелер (үкіметпен кепілдендірілген ссудалар, мемлекеттік құнды
қағаздар мен жергілікті басқару органдарының құнды қағаздары
кепілдендірілген ссудалар, бағалы металдар кепілдендірілген ссудаларды
қоспағанда), бір жылдан астам мерзімде өтелінетін банкпен орналастырылған
депозиттер мен қаражаттар, соның ішінде бағалы металдарға орналастырылған
қаражаттар, бір жылдан астам уақытқа берілген кепілдемелер мен
кепілхаттардың 50%.
Банк қызметінде жиі қолданылатын активтің бірі болып құнды
металдармен жүргізілетін операциялар есептеледі. Олардың өтімділігін
анықтау басқа активтерден өзгеше түрде жүзеге асырылыды. Құнды металдармен
жүргізілетін операциялардың өтімділік нормативі құнды металдардағы жоғары
өтімді активтердің талап етуге дейінгі құнды металдардың міндеттемелері мен
30 күн аралығындағы мерзімде талап етілетін міндеттемелерге қатынасы
ретінде есептеледі. Бұл нормативтің минималды мәні 10% шамасында
бекітілген. Жоғарыда аталған жағдайлардың барлығы банктік активтерді
басқаруда елеулі орын алады. Бірақ банк активтерінің рационалды құрылымын
құруда басты шарт өтімді және жалпы активтер арасындағы тиімді қатынасты
сақтау болып табылады.
Банк рационалды активтер құрылымын бекіту барысында өтімділік
талаптарын сақтау керек. Демек, банктің иелігінде жоғары өтімді активтер,
өтімді активтер және ұзақ мерзімді өтімді активтердің қажетті мөлшері
болып, сонымен қатар олардың мерзімі, көлемі және типінің көрсеткіштері
міндеттемелерге қатынасында сәйкестеніп орналасуы қажет.
Коммерциялық банк тиімді қызмет ету барысында мезеттік, ағымды және
ұзақ мерзімді өтімділік нормативтерін сақтайды. Мезеттік өтімділік
нормативі банктің жоғары өтімді активтерінің талап етуге дейінгі шоттар
бойынша міндеттемелер сомасына қатынасы ретінде есептеледі. Бұл нормативтің
минималды мәні 20% болып табылады. Ағымды өтімділік нормативін есептеу үшін
банктің өтімді активтерінің сомасының талап етуге дейінгі шоттар мен 30
күнге дейінгі міндеттемелердің сомасына қатынасын табу керек. Ағымды
өтімділік нормативінің минималды деңгейінің мәні 70% болып саналады.
Банк өтімділігін талдауда ұзақ мерзімді өтімділік нормативі аса маңызды. Ол
банктің ұзақ мерзім аралығындағы тұрақтылығын сипаттайды. Ұзақ мерзімді
өтімділік нормативін өтеу мерзімі бір жылдан астам барлық банктің ұзақ
мерзімді міндеттемелерін ( сонымен қатар кепілдемелер мен кепілхаттар) өтеу
мерзімі бір жылдан астам банктің депозиттік шоттар бойынша міндеттемелер
мен алынған несиелерге қатынасы арқылы есептеледі. Аталған нормативтің
максималды мәні 120% болып табылады. Банктердің өтімділігін бағалауда жиі
қолданылатын норматив болып жалпы өтімділік нормативі саналады. Жалпы
өтімділік нормативін табу үшін өтімді активтердің жалпы активтерге
пайыздық қатынасын есептеу керек. Бірақ мұнда банктің иелігіндегі жарғылық
капиталдың меншікті үлесі, несиелер мен құнды металдармен операциялар
бойынша мерзімі кешіктірілген пайыздар, Ұлттық банктегі міндетті резервтер,
чектермен есептесу үшін басқа банктердің енгізілген қаражаттары, қарыздық
міндеттемелер бойынша купондық кірістің төленген авансы, құнды қағаздарды
қайта бағалау, шетелдік валюта мен құнды металдардағы қаражаттар, банктің
шығындары мен зияндары, вексельдер бойынша төленбеген пайыздарды есепке
алмайды. Бұл нормативтің минималды мәні 20% болып есептеледі.
Бірақ активтердің рационалды құрылымын құру барысында тек өтімділік
талаптары орындалып қана қоймай, сондай-ақ активтердің тәуекелділік және
табыстылық талаптары да орындалуы шарт. Активтердің тәуекелділік деңгейін
есептеу үшін баланстың белгілі шоттарындағы қаражаттардың қалдығын
тәуекелділік коэффициентіне көбейтіп, жүзге бөлу керек.
Жалпы алғанда, банктің барлық активтері белгілі бір тәуекелділікке ие
болады. Коммерциялық банктер өз активтерінің тәуекелділік дәрежесін
Қазақстан Республикасында әрекет ететін заңдылықтар мен банктік сұрақтарды
қамтитын саясат негізінде анықтауы және сақтауы керек. Банк активтерінің
құрылымының нәтижелерін талдау негізінде әртүрлі тәуекелділіктер түрлерін
бағалауға болады. Банктің активтерінің пайыздық тәуекелділігін
табыстылыққа байланысты активтерді топтастыру негізінде анықтауға болады.
Дегенмен, банк ісіндегі негізгі тәуекелділіктер болып нақты операциялар
бойынша қаражаттарды жоғалту мүмкіндігі саналады. Аталған тәуекелділік
түрін анықтау үшін активтер құрылымының нәтижелерін бағалау пайдаланады.
Жалпы банктің тәуекелділік деңгейін анықтау үшін активтердің бөлек топтары
бойынша үлес салмақты сол топтың тәуекелділік коэффициентіне көбейту керек.
Банк активтерінің топтарына номер беріп, сол арқылы тәуекелділік
коэффициентін анықтаймыз. Банк активтерін тәуекелділік дәрежесіне
байланысты топтастырып, жалпы көлемдегі олардың үлес салмағын есептеу
қажет. Банк активтерінің сапалық жағдайын бағалау үшін активтерді
тәуекелділік деңгейі мен олардың құнының бөлігін жоғалту мүмкіндігі бойынша
5 топқа бөлістіріп қарастырған жөн.
Банк активтерін тәуекелділік дәрежесіне байланысты қарастыру міндетті
түрде критикалық және толық емес активтер көлемін бағалап, олардың өзгеруін
талдау қажет. Сондай-ақ негізгі көңілді банктің несиелік қызметіне аударған
жөн. Өйткені банктің қызметінде несиелендіру ірі көлемге иеленіп, сонымен
бірге ол ең тәуекелді бесінші топқа жатады. Аталмыш талдауды жүзеге асыру
үшін қосымша мынадай көрсеткіштерді қарастырған жөн:
1. Кәсіпорындар, жеке тұлғалар мен банктердің ссудалық шоттарындағы
қалдықтар сомасы ретінде есептелген несиелердің жалпы көлемі;
2. Банктің несиелік портфелінде ұзақ, орта және қысқа мерзімді
ссудалар мен талап етуге дейінгі ссудалардың көлемі мен жалпы
сомасындағы үлес салмақтары, сондай-ақ экономика салалары бойынша
ссудалардың көлемдері мен олардың үлес салмақтары және бөлек
заёмшылар бойынша ссудалардың көлемдері мен олардың үлес
салмақтары талдануы қажет. Бұл талдауды толықтыру үшін қысқа
мерзімді ссудаларды бөлек экономикалық контрагенттер бойынша және
қысқа мерзімді ссудалардың жалпы сомасын бағалау мүмкін.
3. Ссудалардың топтары бойынша орташа пайыздық ставкалар;
4. Берілген жалпы ссудалардағы мерзімі кешіктірілген
міндеттемелердің үлесі;
5. Банкпен берілген ірі несиелердің көлемі;
6. Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің талаптарына сай
тәуекелділік деңгейі бойынша есептелінген ссудалардың көлемі және
заёмшының міндеттерінің 50% банк капиталына қатынасы;
7. Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің талаптарына сай
есептелінген тәуекелділіктің және қамтамасыз етудің түрлі
деңгейлерімен несиелер топтарының көлемдері мен үлестері;
8. Факторинг және лизингтік операциялар шоттарындағы қалдықтар
қозғалысының көрсеткіштерін талдау. Бұл факторинг және лизингтік
операциялардың даму динамикасын сипаттайды;
9. Инсайдерлер мен заёмшылардың бір-біріне байланысты топтар бойынша
жүргізілетін бағалау.
Банктің активтерінің сапасын сипаттайтын тағы бір көрсеткіш
тәуекелділігі жоғары активтердің деңгейінің көрсеткіші болып есептеледі. Ол
банктің саясатының тәуекелділік деңгейін сипаттайды. Оны есептеу үшін
банктің тәуекелділігі жоғары активтердің жалпы активтер сомасына қатынасын
табу қажет. Тәуекелділігі жоғары активтер қатарына мынадай активтер енеді:
ссудаларды классификациялауда үшінші және төртінші топқа кіретін ссудалар,
құнды қағаздар, факторинг, лизинг бойынша кешіктірілген міндеттемелер,
дебиторлық қарыздан кредиторлық міндеттемелердің асу сомалары.
Коммерциялық банк активтерінің үлесіндегі күмәнді активтер деңгейін
анықтау активтерді бағалаудың келесі қадамы болып табылады. Күмәнді
активтер деңгейін бағалау үшін күмәнді қарыздың көлемінің банк активті
операцияларына қатынасын есептеген жөн. Сонымен қатар банктің активтерін
бағалау үшін міндетті түрде келесі коэффициенттер есептелуі керек:
активтерді тиімді пайдалану коффициенті және депозиттік базаны несиелеуге
пайдалану коэффициенті. Активтерді тиімді пайдалану коэффициенті кіріс
активтерін активті шоттар бойынша орташа қалдықтардың барлық активті шоттар
бойынша орташа қалдықтарға қатынасы арқылы есептелуі керек. Есептелінген
мән активтердің қай түрі кіріс әкелетінін сипаттайды. Депозиттік базаны
несиелеуге пайдалану коэффициенті несиелер бойынша орташа міндеттемелердің
депозиттік шоттарға орташа қалдықтарына қатынасы арқылы есептеледі. Барлық
аталған көрсеткіштер банктің несиелік саясатын, активтер құрылымының
рационалдығын, активті операциялардың тәуекелділік деңгейін талдауға және
олардың банк өтімділігіне, кірістілігіне және рентабельділігіне әсерін
толық бағалауға мүмкіндік береді. Банктің активті операцияларының құрамында
несиелендіруден басқа да кіріс әкелетін активтер аз емес. Олардың қатарына
құнды қағаздарға салымдар (мемлекеттік және мемлекеттік емес) мен шетел
валюталарымен операцияларға салымдар жатады. Олардың көлемін анықтап,
несиені талдағандай талдау аса маңызды. Себебі банк активтерін басқаруда
барлық актив түрлерін ескерген жөн.
Банк активтерінің құрылымының рационалдығын талдауда жалпылама
көрсеткіш ретінде кіріс әкелетін активтердің жалпы активтерге қатынасы
есептеледі. Банктің активтерінің кірістілігі мен рентабельділігінің
көрсеткіштерін бағалау маңызды. Себебі банктің кіріс әкелетін активтері
әрдайым тиімді қызмет етпеуі әбден мүмкін.
Банк активтерінің жоғары дәрежедегі кірістілігі, рентабельділігі,
пайдалылығы мен қызмет ететін активтердің ірі салмағына қарамастан банк
өтімділік талаптарды орындай алмауы мүмкін. Ол тікелей қызмет етпейтін
активтердің төмен деңгейімен байланысты. Оларға жататын активтер:
1. Ақшалай қаражаттар;
2. Корреспонденттік шоттар;
3. Пайызсыз ссудалар мен пайыз төленбейтін мерзімі кешіктірілген
ссудалар;
4. Ұлттық банктің резервтері;
5. Капиталды салымдар (негізгі құралдар мен капиталды шығындар);
6. Басқа да дебиторлар;
7. Басқа да активтер.
Халықаралық тәжірибеде банк активтерінің сапасын бағалаудың
рейтингтік жүйесі қолданылады. Бұл жүйенің негізгі талабы болып критикалық
және сапасыз активтердің көлемін бағалау есептеледі. Олардың көлемін
бағалауда келесі шарттар қарастырылады: есептелген классификациондық
көрсеткіш және классификациондық көрсеткіш және трендтер. Есептелінген
классификациондық көрсеткіш әлемдік тәжірибеде берілген ссудалар бойынша
күтілмеген зияндарды және несиелік операциялар бойынша мүмкін жоғалтуларға
резервтер құруды есептеу үшін қолданылады. Оны анықтау үшін несиелер тобы
бойынша зияндарға жыл сайынғы есептен шығару коэффициенті мен белгіленген
несиелер тобы бойынша тәуекелділік пайызының көбейтіндісі есептеледі.
Есептелген классификациондық көрсеткіштің көлемі активтің белгіленген
тобының сомасын тәуекелділік коэффицентіне көбейту арқылы шығарылады.
Классификациондық көрсеткіш критикалық және сапасыз активтердің топтары
бойынша қажетті резервтер көлемін анықтайды. Олардың негізінде есептелінген
резервтер банктің меншікті капиталынан асып түссе, банкті сенімсіз
банктердің қатарына жатқызуға болады. Дегенмен, есептелген
классификациялардың капиталға қатынасы активтер сапасын анықтайтын негізгі
көрсеткіш болып табылмайды. Аталған рейтингтің нәтижесінде бағалаудың бес
типі анықталады.
1 рейтинг (күшті):
Егер жалпы есептелінген классификациялар жиынтық капиталдың 5%-нан аспаса,
онда активтерге осы рейтинг беріледі. Егер банктің экономикалық жағдайы
жақсы болып, сонымен қатар банктің басқармасы өздерінің проблемді
активтерін тиімді басқару мүмкіндігін көрсетсе, онда 5%-дан шамалы асу
көрсеткіші бірінші рейтингке қарсы келмейді. Дегенмен, банктің қаржылық
жағдайы төмендесе, несиелер мен инвестициялардың концентрациясымен қосымша
қиын мәселелер орын алса, қызмет етпейтін активтердің ірі үлесімен
байланысты мәселелер немесе фиксирленген активтерге ірі инвестициялармен
байланысты мәселелер банктің қызметінде орын алатын болса, онда банкке
төмен рейтинг ұсынылады. Аталған жағдайда есептеленген классификациялардың
көлемі меншікті капиталдан 5%-дан төмен үлесті алса да, бәрі бір банк
төмен рейтингке ие болады.
2 рейтинг (қанағаттанарлық):
Банк қызметін оң немесе теріс бағалауда аталған шарттар мен талаптарды
ескеріп, бірақ банктің есептелінген классификациялары жалпы капиталдың
үлесінен 15%-дан аспауы қажет.
3 рейтинг (орташа):
Бұл рейтингке ие болу үшін банктердің есептелінген классификациялар көлемі
жалпы меншікті капиталдың 30%-нан аспауы шарт.
4 рейтинг (критикалық):
Егер банктің есептелінген классификацияларының көлемі меншікті капиталдың
50%-нан жоғары болмаса, онда оған 4 рейтинг беріледі.
5 рейтинг (қанағаттанарлық емес)
Жалпы капиталдың мөлшерінен есептелген классификациялар көлемі 50%-дан
асатын болса,онда банк қызметіне бесінші рейтинг беріледі.
Аталған бағалау түрімен қатар банк активтерінің сапасының критикалық
қаржылық факторлары да бар. Оларды былай топтастыруға болады:
1. Классификациялар көлемі:
- есептелінген классификациялық көрсеткіш,
- жалпы классификациялық көрсеткіш,
- доллар көлемі мен қатынастардың тренді.
2. Пайыздар есептелінбейтін ссудалар мен қайта қарастырылған
шарттармен берілген ссудалардың құрылымы, деңгейі мен тренді;
3. Арнайы көрсетілген ссудалардың деңгейі мен тренді;
4. Ссудалардың әкімшіліктің тиімді жұмысы:
- ссудалық және инвестициялық саясат,
- несиелер мен кешіктірілген ссудалардың көлемі мен тренді,
- ссудаларды талдау, қарастыру жүйесінің сәйкестігі,
5. Капиталдың 25%-нан асатын несиелер көлемінің концентрациясы;
6. Инсайдерлермен мәмілелердің көлемі мен сипаты;
7. Құнды қағаз портфелін бағалауды төмендету.
Қазақстан Республикасында әрекет ететін барлық коммерциялық банктерде
активтердің сапасын бағалаудың аталған барлық формалары қолданылады.
Дегенмен, олар банктік қызметті реттейтін заңдылықтарда көрініс таппай,
банктермен өз бетінше жүзеге асырылады.
1.3 Нарықты экономика жағдайында коммерциялық банк активтерін басқару
жүйесі
Коммерциялық банктің активтерін басқарудағы банктік менеджменттің
мақсаты – банк өзінің балансының өтімділігін сақтай отырып, кірісті және
табысты жұмыс атқаруды қамтамассыз ету үшін активтерді басқарудың тиімді
жүйесін қолдану. Активтерді басқару банктік менеджменттің маңызды
бағыттарының қатарына жатып, белгілі бір мерзімдегі бантік саясатпен жүзеге
асырылады. Банктің активтерін басқарудың мәні жоғары табыс алу мақсатында
банктің меншікті және тартылған қаражаттарын мақсатты әрі тиімді
орналастырудан тұрады. Себебі банктік активтерді сапалы басқаруға жалпы
банктің өтімділігі, табыстылығы, қаржылық сенімділігі мен тұрақтылығы
тәуелді. Активтерді басқару стратегиясына сәйкес банктік қаражаттарды салу
мерзіміне, қамтамасыз етудің сапасына, клиентің қаржылық жағдайына,
несиелік тарихына, олардың табыстылығына және тәуекелділік дәрежесіне
байланысты барлық активтерді классификацияға жіктелуі керек. Қазіргі кезде
банктің активтерінің классификациясы 2002 жылы 26 желтоқсанда қабылданған
№465 Күмәнді және сенімсіз категориясына жатқызу арқылы активтер мен
шартты міндеттемелерді классификациялау мен оларға қарсы провизияларды құру
ережелерін бекіту туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық банк
басқармасының Жарлығына сәйкес жүзеге асырылады. Оған сәйкес активтер
стандартты және классифицирленген болып бөлінеді. Ал классифицирленген
активтер сенімсіз және күмәнді активтерге топтасады. Активтерді басқару
жүйесі банктің несиелік мәселелерінің ерекшеліктерімен анықталады. Сонымен
қатар банктің пассивтерінің құрылымына байланысты активтерді орналастыру
теориясын және оны жүзеге асыру әдістерінің өңделуін білдіреді. Активтерді
басқару рентабельділік, өтімділік нормативіне сәйкес активтерді
орналастыру, активтер мен пассивтердің жағдайы арасындағы белгілі бір
тәуекелділікті белгілеуді білдіретін экономикалық математикалық модельдеу
арқылы жүзеге асырылады. Сонымен бірге активтерді басқару әртүрлі
экономикалық жағдайлардағы альтернативті шешімдерді табуға бағытталған.
Өтпелі кезеңдегі банктердің активтерінің құрылымы диверсификацияланбауымен
ерекшеленеді. Демек, банк активтерінде өтімді активтер мен несиелік
салымдар басым болады. Өтімді активтер банктің өтімділігін қажетті деңгейде
ұстап тұру үшін, ал несиелер банкке кіріс әкелу үшін қолдалынады. Бірақ,
несиелік салымдар ссудаларды уақытылы өтемеумен және пролонгациялаумен жиі
сипатталады. Сондықтан банктер активтерді басқару үшін қосымша ресурстарды
тарту қажеттілігіне кезігеді. Ал, бұл өз кезегінде, багктің өтімділігіне
және төлем қабілеттілігіне кері әсер етеді. Сондықтан активтерді басқаруды
анықтайтын негізгі шарт ссудалардың сенімділігі мен қайтарымдылығын
бағалауды жеткілікті негіздеу болып табылады. Осымен бірге ссудалар бойынша
мүмкін жоғалтулардың орнын толтыру үшін резервтер құруға және өтімді
активтердің артуына назар аударған жөн. Бұл активтерді басқару белгілі бір
принциптерге негізделеді. Олардың негізгілері келесідей көрініс табады:
1. Активтердің құрылымдық мақсаттылығын сақтау;
2. Активті операциялардың жеткілікті диверсификациялануы;
3. Активтердің тәуекелділігін анықтап, қажетті резервтер құру;
4. Активтердің кірістілігін ұстау.
Активтердің құрылымы болып банк балансының активінің сапасы
бойынша әртүрлі баптардың баланстық жиынына қатынасы есептелетіні белгілі.
Активтердің оң әрі тиімді құрылымы мен сапасы олардың өтімділік дәрежесін
білдіреді. Қысқа мерзімді әрі жоғалтулары төмен өтімді активтерді банктің
міндеттемелерін өтеуге жұмсайды. Активтердің бұл тобы бастапқы резервтерге
еніп, активтерді басқару әдістерін талдау тұрғысынан қызығушылық танытады.
Банктің ресурстарды пайдаланудың басты бағыты несиелерді ұсыну болып
табылады. Ссудалық қаражаттардың активті операциялардың құрылымында
активтерді басқару мәселесі банктердің өтімділігін жеткілікті деңгейде
ұстаудан тұрады. Банк активтерінің құрылымында құрылымдық өзгерістер
болады. Соның нәтижесінде банктің корреспонденттік шотында қаражаттар
қалдығы көбеюі мен ссудалық қарыздардың абсолютті көлемінің азаюы жүзеге
асырылады. Банк берген ссудалар мен өз міндеттемелері арасындағы
мерзімділік қатынасты реттейді. Ссудалар уақытылы өтелмеген жағдайда немесе
пролонгация орын алса, онда активтер мен тартылған қаражаттар арасындағы
мерзімділік сәйкестік бұзылады. Банк активтерін басқару және баланстың
өтімділігін ұстау мақсатында банкті ақша нарығынан қосымша ресурстарды
тартуға немесе ағымды төлемдердің резервін мерзімді төлемдерді жүзеге асыру
үшін пайдалануға итермелейді. Егер банк ағымды төлемдердің резервін
пайдалану барысында оның көлемі жеткіліксіз болса, онда банк өтімді емес
болып қалуы мүмкін. Сондықтан банк үшін несиелік портфельді сапалы басқару
және жеке ссудалар бойынша несиелік тәуекелдер дәрежесі мен мөлшерін
анықтау аса маңызды. Оның нәтижесінде берілген ссудалардың қайтарымдылығы
мен сенімділігінің дәрежесі артады.
Банктік активтерді пайдаланудың бағыттарын диверсификациялау
тәуекелділікті азайту әдістерінің бірі болып есептеледі. Активтерді
диверсификациялау портфельді және географиялық болуы мумкін. Портфельді
диверсификациялау – бұл әртүрлі табыс көздері мен кепілділік төлемдеріне ие
салалар, шаруашылық субъектілер және тұрғындардан тұратын клиенттердің кең
топтары арасында несиелік салымдарды бөлістіру болып табылады. Ал
географиялық диверсификациялау деп алуан түрлі географиялық аудандары
немесе түрлі экономикалық жағдайлары бар елдерде оларды енгізу есебінен
банктің қызмет ету сферасын кеңейту саналады. Бұл әдіс банктік
тәуеклділікті тиімді төмендетеді. Демек, бір клиенттен түсетін кірістердің
азаюы басқа клиент топтарынан түсетін кірістердің көбеюімен орнын
толтырады. Банктің активті операцияларының жеткіліксіз диверсификациялануы
банктің өтімділік тәуекелділігін жоғарылатып, активтерді басқару сапасын
төмендетеді.
Банктің несиелік портфелін тиімсіз басқарудан туындайтын
ссудаларды қайтармау тәуекелділігінен қорғану үшін банкте арнайы, жалпы
және жасырын резервтер құрылады. Ссудалар бойынша мүмкін жоғалтулар
резервінің мөлшері есеп беру күніне несиелердің әрбіреуінің тәуекелділік
дәрежесіне тікелей байланысты болады. Банк несиелік активтердің тәуекелдік
дәрежесіне байланысты қажетті резервтер көлемін есептеу барысында жалпы
несиелерді шартты 5 топқа топтастырады:
1. Стандартты несиелер. Бұл ссуданы қайтару мерзімі жетпеген, сонымен
қатар оның сапасы күмән келтірмейді. Клиенттің қаржылық жағдайы
тұрақты, дебиторлық қарызы қысқа мерзімде айналады. Осымен қоса
несиеге сенімді әрі өтімді қамтамасыз ету (депозит, мемлекеттік
құнды қағаздар, құнды металдар) ұсынылған. Демек, банктің клиентке
деген сенімі мол болады.
2. Субстандартты несиелер. Несие бойынша төлемдерді 1 рет қана 30
күнге дейін кешіктіру орын алып, клиенттің қаржылық жағдайы
тұрақты, бірақ кейбір жағымсыз қаржылық көрсеткіштер болуы мүмкін.
Мысалы, дебиторлық міндеттемелердің өсуі немесе дайын өнімнің
өтімсіз қалдығының көбеюі.
3. Қанағаттанарлықсыз несиелер. Ссудалар бойынша төлемдерді бір реттен
аса 30-60 күнге кешіктірулер болып, клиенттің қаржылық жағдайының
шамалы төмендеуі, сондай-ақ несиелік досьенің орын алмауымен
сипатталатын несиелер.
4. Күмәнді несиелер. Олар бойынша төлемдерді жүйелі түрде 60-90 күнге
кешіктірулер көрініп, клиентте қарызды өтеуге қаражаттардың
жетіспеуі байқалады. Сонымен қатар оған бір жылдан кем мерзімге
санацияны хабарлап, клиенттің басқа да міндеттері бойынша
кешіктірілген төлемдер пайда болады.
5. Сенімсіз несиелер. Аталған ссудалар бойынша төлемдерді 90 күннен
астам мерзімге кешіктіру, клиентті банкрот деп тану, сондай-ақ оған
бір жылдан астам мерзімге санацияны хабарлау мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген несиелердің топтарына сәйкес банкте несиелік
тәуекелділікті жабу резерві құрылады. Оның сомасы тәуекелділік тобына және
белгіленген тәуекелділік коэффициентіне байланысты несиелік тәуекелділік
шкаласы бойынша банк балансын жасау күніне есептеледі. Ссудалар бойынша
мүмкін жоғалтулардың резерві банктің меншікті қаражатының құрамына енбейді.
Демек, банктің берілген ссудалар бойынша мүмкін жоғалтулар көлеміне банктің
өтімділік потенциалы төмендейді. Бұдан банктің активтер сапасы төмендеп,
банктің несиелік портфелін басқаруға негізгі көңілді аударуға итермелейді.
Активтердің кірістілігін қалыпты деңгейде ұстау банк үшін ең негізгі
принцип деп көрсетуге болады. Себебі нарықты экономика жағдайында кезкелген
шаруашылық субъектісі алдына қоятын маңызды талаптардың бірі болып кіріс
алу табылады. Сол сияқты банк өз қызметін әрі қарай жетілдіру үшін міндетті
түрде жеткілікті деңгейдегі пайдаға иеленуі шарт. Демек, есепті жыл
ішіндегі банктің жалпы кірістері барлық шығыстарынан арту керек.
Қаражаттарды орналастыру барысында банктің алдында өтімділік немесе
табыстылықты қолдаудың мәсәлелері пайда болады. Банк өз қаражатын ұзақ
мерзімді құнды қағаздар, күмәнді несие қабілеттілігіне ие клиенттерді
несиелендіру және пайдаланбайтын қалдықтарды қысқарту сияқты жоғары
деңгейлі кіріс әкелетін активтерге салуды жөн көреді. Бірақ, бұл жағдайда
банктің өтімділігі төмендеп, банктің салымдарды қайтару мен байырғы
клиенттерге несие ұсыну мүмкіндігі кемиді. Банктің өтімділік – табыстылық
диалемасын шешу үшін үш әдіс қолданылады. Олардың әрқайсысы өзіне тән теріс
әрі оң жағдайларына ие болады. Банктің менеджерлері нақты мәселелерді шешу
үшін олардың кезкелгенін немесе олардың жиынын қолдануы мүмкін. Банкте
қаражаттардың артуы орын алған жағдайда қаражаттардың жалпы қоры әдісін
қолдану тиімді. Екінші әдіс болып активтерді бөлістіру немесе қаражаттардың
конверсиясы табылып, соңғысы ғылыми басқару және ақпараттық
технологиялармен байланысты қолданылады. Аталған әдістердің әрбіреуін
пайдалану барысында қаражаттарды тарту бойынша шекті шығындар мен активті
операциялардан түсетін мүмкін шекті кірістерді салыстыру маңызды.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісінің негізінде барлық ресурстарды қосу
принципі жатыр. Банкке қаражаттар алуан түрлі көздерден жинақталады, яғни
талап етуге дейінгі, жинақ, мерзімді депозиттер және банктің меншікті
қаражаттары банктік ресурстарды құрайды. Кейін тиімді деп есептелетін
активтерге осы қаражаттар үйлестіріледі. Бұл үлгіде қаражаттардың түсу көзі
аса маңызды емес, бірақ оларды үйлестіру банктің алдына қойған мақсатына
тікелей байланысты болады. Демек, банк барлық қаражаттарды бір қорға
біріктіріп, одан қажетіне байланысты үйлестіреді. Активтерді басқарудың бұл
әдісі келесі сызбада сипатталған:
Қаражаттардың түсу көздері Қаражаттарды орналастыру
Сызба 1. Қаражаттардың жалпы қоры әдісі.
Менеджерлер осы әдісті қолдануда банктің өтімділігі мен табыстылығының
принципін теңдей сақтау керек. Қаражаттар аталған принциптерге толық сәйкес
келетін активтер түрлеріне орналастырылады. Банкирлер ерекше назарды
алғашқы активтерге, яғни қажетті мерзімде нақты ақшаға қажеттілікті өтей
алатын активтерге аударады. Олар банк өтімділігінің негізгі көзі болып
есептеледі. Алғашқы активтерге нақты қаражаттар, чектер, инкассо
процесіндегі төлем құжаттары, басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz