Теңіз жаға бойы рельефі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Ф-ОБ-001033

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті
Жаратылыстану факультеті.

География кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы : Каспий теңізіне физикалық-географиялық сипаттамасы және
казіргі гидроэкологиялық жағдайы.

БЕКІТЕМІН Ғылыми
жетекшісі :
Кафедра меңгерушісі Ғ.ғ.к.,
А.Курбаниязов
Тех.Ғ.К. А.Мейірбеков
Хаттама № ______ Орындаған :
Турабеков.А____ ________2009 ж.
ЖГА-516 тобы , 050116

Түркістан – 2009 жыл

Ф-ОБ-001033
Жоспар

Кіріспе :

І Табиғи-географиялық өзгешеліктері
1.1 Теңіз ұлтаны және жағалауларының рельефі

1.2 Теңіз гидрофизикасы және гидрохимиясы

1.3 Гидробиологиясы

1.4 Геологиялық тектоникалық түзілісі,
стратиграфиясы
II.Каспий теңізінің су денгейінің өзгеруі

2.1 Теңіз су деңгейінің өзгеріп тұрыу себептері
2.2 Су деңгейінің өзгеруінің климаттың әсері
2. Су деңгейінің өзгеруінің геологиялық факторлар
III. Каспий теңізінің казіргі экологиялық жағдайы
3.1 Маңғышлақ түбегі
3.2 Қара-бұғаз көл
3.4 Челекен түбегі
Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Ф-ОБ-001033
Кіріспе

Каспий теңізі бес тәуелсіз елдер жағаларын жуып тұр. Россия,
Казахстан, Әзірбайжан, Иран, Туркменістан және олардың Европа мен Азия
дүние бөліктерінің су жолы мен байланысты болып тұр.
Каспий теңізінің табиғаты ежелгі замандардан бастап мемлекет
басшыларының және саяхатшылардың, ғалымдардың назарын өзіне тартқан.
Бұл экваториялық табиғи ресурстарын өзлестириу Каспий айналасындағы
елдердің халық қожалығында экономикалық дамуына маңызға ие болды.
Ежелгі дүние ғалымдары Каспий теңізі жөнінде көптеген өз еңбектерін
жазды; ежелгі және орта ғасырлар: Геродот, Гомер, Аристотель, Гекател,
Микалетский, Эратосфен, Страбон, Ал-Масудий, Ибн Хордадбек, Ахмед-Ал-Ясауи,
Ибн Руста, Беруний, Ибн Факих, Истахрий, Хафиз Аброу, М.Поло, Д.Женкинсон
және басқалар.
Каспий теңізі жайында ең бағалы зерттеулерді орыс ғалымдары тарапынан
ұлы Петр, А.Бекович-Черкасский, Ф.И.Сайманова, И.В.Токмачева,
Л.Л.Ладиженский, С.Г.Гемельина, М.И.Войновича, Н.Н.Муравьева, Э.Эховольда,
Г.В.Абиха және тағы басқа ғалымдар тарапынан.
Каспий теңізі – бұл табиғаттың ерекше сұлу өнімі, яғни бізге жетіп
келген реликт флора және фауна дүниедегі ең маңызды бекіре балықтарының
топтары, бұрыңғы балықшылық қожалығының 80 % ин тәмийнлеп тұрған. Теңіз
табиғаттың реттестіріп тұратын, Каспий теңізі регионындағы (ст) табиғи
қазына. Бірақ кейінгі жылдарда адамзаттың іскерлігінің дамуына байланысты
Каспий теңізі айналасында мұнай және газ өндіру континент және шельфтерде,
үлкен химия санааты, алюминий өндіру, құрамында күкірт бар мұнай өндіру бұл
регионда қолайсыз экологиялық машқалаларды келтіріп шығарады.
Каспий теңізі көптеген антропогендік компоненттердің әрекет орайы
болып есептеледі. Әр жылы Волга, Урал, Терек, Сулака, Кура дельталарына
көптеген тоннадағы ауыр металдарды, мұнай өнімдерінің қалдықтарын, биоген
патаслықлар тастауда. Қазіргі таңда Каспий канализациялық тасландыларды
қабылдаушы болып тұр. Баку, Сумгаит, Махачкала, Астрахань, Атырау, Актау,
Теңіз райондарында теңізге көптеген мөлшерде тазаланбаған ағынды сулар
келіп түсуде. Бұлар сынап, фенол, күкірт, ауыр металдар және т.б.
Бұлардың бәрі осы регионның экологиясын бірден өзгертуде және
биоресурстарында әсер көрсетуде, теңіздің ихтио-фаунасы және т.б. Бұлар
кейбір мысалдардан көрініп тұр, 1998 жылғы Атырау регионында Атырау
жағалауларындағы тюленьдердің мінез-құлықтарының бірден өзгеруі, Ақтау
жағалауларында да осындай жағдайлар байқалған. Қазіргі уақытта теңізге тек
балық пен тәмийнлеуши, басқа да теңіз өнімдері, мұнай, газ және
транспорттық байланыстарды алып баратын орындаушы сипатында қатынас
жасауда. Бірнеше жылдар бойы су басқан және басып жатқан зоналар Атырау,
Маңғыстау уәлаятлары Қазақстан. Әзірбайжан, Түркменістанда көптеген сандағы
мыңдаған скважиналар бұрап тесілді және бұлар қазіргі уақытта су астында
қалды. Толық саны белгісіз, бірақ су астында қалған бұлардың қауіпті
екендігін ұмытпауымыз керек. Олардың әр бірі қайтадан орнына келтіріп
болмайтын ақыбетлерге әкеп соқтыруы мүмкін, бұл скважиналардың үскенелери
коррозияға тез ұшырайтын материалдардан жасалған. Олар тез тат басып, теңіз
суының әсерінен әр түрлі атлығып кету ақыбетлерине алып келуі мүмкін.
Каспий теңізі арка бөлімдерінде, қыс маусымдарында мұздардың жылысуы және
мұздардың асырып алып кетуші толқындардың әсерінде теңіз жағаларында
жайласқан коммуникацияларға өте қауіпті болып есептеледі. Мұздар мұнай
качалкаларын және теңіздегі скважина бөлімдерін, бетон пробкаларды жұлып
алып кетсе мұнай және газ су бетіне атылып шығуы мүмкін.
Әр жылы Каспий айналасындағы мемлекеттер осы жоғарыдағы құрылыстарды
қорғау үшін миллиардтаған қаражат жұмсап отыр. Жер бетіне істелген топырақ
және тас дамбалар теңіз суының, толқындардың, теңіздегі мұздардың әсерінен
тез бұзылады және әр жылы қайта құрылады. Каспий теңізіндегі кеткен
экологиялық зиянды есептеу қиын, себебі Каспий теңізінің аймағы үлкен,
биоресурсқа және минерал ресурстарға өте бай. Каспийдің экономикалық және
экологиялық апатшылық ақыбетлерин есептейтін болсақ, Арал теңізіндегі
апатшылықтан асып кетуі мүмкін.
Дүниедегі еш бір мемлекет бұндай машқалаға әлі жолығып көрген емес.
Кейінгі жылдарда бұл аймақтарда көптеген келіспеушіліктер, әр түрлі саяси-
экономикалық яғни Каспий кризис зонасына айналуда. Каспий шельфіндегі мұнай
қорларының көптігі айналасындағы елдердің өз ара келіспеушілігіне алып
келуде.
Біз түсінеміз Солтүстік Каспий бұл Солтүстік теңіз немесе Мексика
қолтығы емес. Бұл жер сайыз сулы тереңдігі 3-1 метр. Бұл әдемі биологиялық
зона теңіз қожалығын дамыту үшін (балық және құс) маңызды. Бұл жерлерге
бірнеше тонна мұнай ағып кетсе, осы аймақтың фаунасына қырып жіберетін доза
болып есептеледі.
Бұл жерлердің мұнай-газ бйлықтары жоғары дәрежеде күкіртті болып
келеді. Пласт басымы жоғары аномалды осы себептерге байланысты экологиялық
апатшылыққа алып келуі мүмкін.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі :
XX ғасырдан бастап Каспий теңіз аймағы шет ел ғалымдарын, саясаткерлер
және инвесторларды өзіне тарта бастады.
Ғылыми негізден қарағанда Каспий теңізі дүниедегі ішкі теңіздері ішіндегі
табиғатының әр алуандығымен, геологиялық тарихыжәне сонымен бірге ондағы
ертеде пайда болган жануарлар дүниесінің дамуымен өзіне тартады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты: Каспий теңізінің табиғатының
жағдайына сипаттама бере отырып, оның экологиялық казіргі жағдайы және
табиғи жүиелерінің дамуын үйрену.
Дипломдық жұмыстың міндеті : Каспий теңізінің физикалық -
географиялық казіргі жағдайына сипаттама беру;
- Теңіздің гидрофизикасы және гидрохимиясы ,
- Гидробиологиясының дамуы
- Каспий теңізінің су денгейінің өзгеруі
Каспий теңізінің казіргі экологиялық жағдайы;
-Мағышлақ түбегі,
- Кара-бугаз гөл,
-Челекен түбегі
жағдайына сипаттама беру және оның үйрену.
Дипломдық жұмыстың құрылымы : Кіріспеден, үш бөлімнен
тұрады: Бірінші бөлімінде, Табиғи-географиялық өзгешеліктері; Екінші
бөлімінде Каспий теңізінің су денгейінің өзгеруі ; Үшінші бөлімінде Каспий
теңізінің казіргі экологиялық жағдайы
. Сонымен қатар дипломдық жұмыстың құрылымы қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

1 Бап. Табиғи – географиялық өзгешеліктері.

Каспий теңізі дүниедегі ең үлкен материк ішіндегі ақпайтын тұиқ
бассейн. Ол Дүниежүздік мұхит денгейінен төмен жайласқан, денгейі өзгермелі
болып есептеледі.Оны негізгі себептері бірнеше болып, негізгісі өзендердің
су жинау бассейндерінің(3,5млн км2 ) режиміне байланысты
Каспий теңізі маридианаль бағытта созылып 36°33` және 47°07`сол.
кендікте және 45°43` және 54°03` шығыс бойлық аралықтарында жайласкан.
Теңіз Қазақстан, Россей, Азербайжан, Түркменстан Иран жағаларын жуып тұр.
(1-суретте көрсетілген)
Каспий теңізінің морфологиялық өзгешелігіне қарасақ ол Солтүстік,
Орталық, және Оңтүстік Каспий теңізі болып бөлінеді.Волга өзенінің
дельтасынан бастап, Самур өзеніне дейінгі аралық батыс жағалауын Рессей
Федератциясына қарайды.Теңіз батыс, оңтүстік жағалауы қаты тілімделген, ал
солтүстік жағалауы жайпауыт болып, су асты рельефі бір тегіс болмай
көптеген банкалар ( шұнқырлар) және көптеген аралдар кездеседі олардын
ішіндегі үлкені Чешен, аралы .
Россей териториясынан Каспий теңізіне Жайық, Терек, Сулак, Самур, Жайық
өзенінен жылына 270км3 су алып келеді, ол жалпы теңізге құятын судын 80%
құрайды. Басқа мемлекеттер териториясынан Еділ, Кура, Аракс, Атрек және
Ирандағы көптеген кіші өзендер.
Каспий теңізі суының мұхит теніздерінің суларының тұздылығынан тұзы аз
теңіз болып оны солтүстігінде - 1,8‰, жалпы 12,6‰ - 13,2‰, ал орташа
12,66‰. Каспий теңізі солтүстік бөлімі Жайық ,Еділ өзен суларының көптеп
тұшы су ағып келуіне байланысты судың тұздылық аз және
тереңдік бойлап судың дұздылығы өзгермейді.Теңізде конвекциялық судың
араласу процессі күзде және қыста мұзкатудың әсерінен жақсы дамиды
солтүстік Каспиде тереңдік конвекциясы 200м,оңтүстікте 80-100м барады.
Судың бетінің температурасы жазда +24+27С°, қыс айларында солтүстікте
0 С°оңтүстігінде 11С° дейн өзгереді.Қыс қатты келген жылдары Каспидің
солтүстік болімін 25-60 см мұз басады,ал терең орталық және оңтүстік
бөлімінде қыста мұз қатпайды

Сурет -1 Каспий теңізінің жаиласкан орны

Каспидиң орталық және оңтүстік бөлімінің беткі қабаты жақсы қызады. Ал
25-35 м терңдегенен кейін тередіке қарай температура күрт төмендей бастайды
бұл теңіздің жаздық термоклин барлығың білдіреді, сайыз сулы солтүстік
бөлімінде жыл бойына гомотермия прцессі байкалады.
Теңіз суының горизонтал динамикасы, теңіздің барлық бөлімінде
орталық циклон циркулятциясымен характерленеді.
Вертикаль циркулятцияның интенцивтігі көпжылдық температураның
өзгерісі,судың тұздылығы (өзен суларының режиміне байланысты) байланысты.
Кейжылдары судың вертикал циркулятциясы әлсірегенде орталық терең
шұкырларда кислорот нольге дейн азайяды, бұл сол жердегі жаңуарлардың
жасауына қиыншылық тудырады.
Жаз айларында судың вертикал стратификатциясың кетірп шығаратың
метереолгиялық жағдайларда, гипокция солтүстік-батыс бөлімінің шұқырлық,
ұлтан қабатыңдағы суларындада байкалады,
Судың мөлдірлігі, тыңықтығы 15 метрден аспайды.
Теңізде суткалық тасу(прилив) жоқ, тасу-қайтуы (2-3 м дейн).
Каспий теңізінде балықшылық және теңіз жүктасуы дамыған олар
негізінен өзен делталарында салынған портарда (Астрахань, Махачкала,
Баутино, Актау, Баку, Туркменбаши, Энзели). Казіргі уақытарда жаңа портар
салынып жатыр (Оля, Лагань, Курык, Амирабад).
Өткен ғасырдың басынан бастап Каспий теңізінің акваториясында мұнайдың
бай қор орындары табылды. Казіргі кезде бұл регион мұнайдың қоры боыңша
алдыңғы бестике кіреді.
Каспий теңізі дүниедегі ең үлкен материк ішіндегі ақпайтын тұзды
бассейн болып есептеледі. Солтүстікдан Оңтүстікға 1200 км, ортасының ени
320 км, бес мемлекеттің жағаларын жуып тұр. Европа мен Азияның табиғи
шекарасының бір бөлімі болып табылады. Каспий теңізі жаға бойларының
ұзындығы 7 мың километр.Теңіз ауданы тұрақты емес. Теңіздің аумағы 1929
жылы 442 мың кв.км, 1969 жылы 371 мың кв.км қысқарған. (Таб. 1)Каспий
теңізінің тарихи көрсеткіштері тұрақты емес. Кейінгі 150 жыл ішінде 1830-
1930 жылдарда судың көтерілуі және қайтуы байқалған, 1931-1978 жылдарда
-29,12 метрге дейн төмендеп, 1978 жылдан бастап қайтадан теңіз су
денгейінің көтерілуі басталды. 1980 жылдан 1995 жылдың желтоқсан айына
дейін Каспий теңізінің суы 3 метрге көтерілді. Геологиялық жайласуы Каспий
теңізінің меридиан бойлап, солтүстіктен оңтүстікке 47º05¹ және 36º35¹
кендіктер аралығында, 46º45¹ және 54º45¹ шығыс бойлық сызықтары аралығында
жайласқан. Теңіз еңінің ең үлкен жері 453 км 40º18¹, солтүстік кендік
бойлап теңіздің ені 204 км. Теңіздің орта және оңтүстік бөлімін Лебяжий
Камен шартты белгісі, Апшерон түбегіндегі Кули-Маяк тұмсығы арқылы
бөлінеді.
Геологиялық түзілісі және табиғи-географиялық жайласуына қарағанда
теңіз үш бөлімге бөлінеді: солтүстік, орта және оңтүстік Каспий шуқырлығы.
Теңіз түбінің рельефі әр түрлі жастағы геотектоникалық құрам бөліктерінен
тұрады.
Солтүстік Каспий шуқырлығы – Орыс платформасының оңтүстік бөлімі
болып есептеледі. Орта Каспий бассейні – Үлкен Кавказ тауларының соңы,
мезозой жатқызықтары, Үлкен Кавказ. Таулы-Мангышлақ, Кубадага, Үлкен Балкан
оңтүстік Каспий Альп тауларының иіліп төмен түскен шуқырлығы болып
есептеледі. Каспий теңізінің жағалары геологиялық процесстердің нәтижесі
болып есептелінеді.

Жалпы мәліметтер(2000ж).
Сурет-1
Каспий теңізі Волга өзені
Ұзындығы 1200 км Ұзындығы 3530 км
Орташа 320 км Бассейн аумағы
Жағасының ұзындығы Су дерегінің 1360 мың кв.км
Аумағы 7000 км биіктігі
Солтүстік бөлімі 371 мың. кв.км Келуші судың
Орта бөлімі 80 мың. кв.км көлемі 228 м
Оңтүстік бөлімі 138 мың. кв.км Су дереги:
Теңіз денгейінен 153 мың. кв.км Қардан 200 км
Ең терең жері -28,5 м Жер асты суларынан
Жылдық су балансы 1025 м Атмосфералық 60 %
Кіріс жауын-шашын
Атмосфералық Судың жылдық 30 %
жауын-шашын орташа шығымы
Өзендан келуші су Волгоград қасында 10 %
Жер асты сулары Самара қасында
Шығыс: 66,1 куб.км Ниж.Новгород
Булану қасында
Карабогазгол 266,4 куб.км
Халық қожалығы 5 куб.км
Жануарлар әлемі
Өсімдік әлемі. 1060 м³с
357,3 куб.км
7720 м³с
4 куб.км
1 куб.км 2970 м³с

854 түр

Шама менен 500
түрі

Каспий теніңізінің карта-схема ( К

А) Рельефі.
Каспий теңізі түбінің рельефі бір тегіс емес бұндай болуының себебі
геологияқ тектоникалық қозғалыстарға баиланысты өзгерген.
Казірі кездегі теңіз асты рельефіне карай 3 болімге бөлуге болады (Соловьев
карта-схемасында көрсетілген сурет-3 )
Солтүстік Каспий жалпы теңіздін 24,3 % аумағын құрайды, теңіздің 0,5
% көлемін иелейді. Жалпы аумағы 91942 кв.км. су көлемі 397 км. куб.
Тереңдігі 4-10 метр. Теңіз түбінің рельефі, толқын тәрізді аккумулятивтік
тегістік, банка тәрізді ойықтар және атаулардан тұрады. Негізгі шөкпелері
алевролиттер, құмдар, ұйық үлкен банктер негізінен бақаншақтардың тобынан
құралған. Солтүстік Каспий Волга және Орал өзендеры қуяды. Бұл қатнастар
кеме қатнастары үшін қауіпті болып есептелінеді.
Шығыс жағалауында Бузашы, Сор Қайдақ, өлі Қолтық, Үстірттің батыс
бөлімдерінде тік жарлар жайласқан. Солтүстік Каспий Каспийалды ойпатының
бір бөлімі болып есептелінеді. Бұл бассейннің түбі Волга және Урал
өзендерының шогинди жыныстары мен қапталған.
Орталық Каспий ауданы 140 мың кв.км, су көлемі 26439 км.куб.,
орта Каспий аймағы барлық теңіз ауданының 36,4%-ин, теңіз суының 33,9 %
құрайды, ең терең жері 788 метр, орташа тереңдігі 192 метр. Ең терең
Дербент шунғымасы. Орта Каспий теңіз түбінің рельефі солтүстік Каспийден
өзгеше. Бұл жерде, теңіз шельфі бірден көзге түседі, материк қырлары және
төменгі шұқырлықтар. Батыс жаға бойы шельфі қысқа, Дербент шұқырлығының
материк қыялығы тар және бұрылмалы.(3 сурете көрсетілген) Орта Каспий жаға
бойлары батыс жағалауы ормандардан тұрғандықтан сулу көрініске ие. Бұл
жерден Урал-Кавказ тау қырлары өтеді. Шығыс жаға бойлары шолистандық, Шығыс
жаға бойларында Үстірт қырлары қоршап тұрады. Манғышлак тау системасы,
Туарқыра, Кубадаг-кубансенгира және Үлкен Балқан. Шығыс тарапында орта
неогендік қырлар және бірнеше ақпайтын шұқырлар, Қарабогаз-Гол қолтығы
жайласқан.
Орта Каспий, Оңтүстік Каспийден су асты қырлары арқылы Апшерон жарым
атауынан Кубадак-Кубансенгирск тау қырларына дейін созылады.
Оңтүстік Каспий теңіздің өте терең бөлімі. Каспий теңізі сейсмикалық
қозғалмалы бөлігі болып есептеледі.
Ауданы 148640 кв.км немесе 39,3 %. Каспий теңізі аумағын құрайды. Су
көлемі 51245 км.куб. немесе 65,6 % теңіз суын құрайды. Ең терең жері 1025
метр, орташа тереңдігі 345 метр. Теңіз түбінің рельефі күрделі материк
жартастығы, шельфі және тереңдігі мен ажыратып тұрады. Шығыс шельфінің ені
130 км, батыс жағасы 43 км.
Теңіз жаға бойы рельефі. Батыс бөлімінің рельефі әр түрлі. Баку
қаласынан Алят тұмсығына дейін Кавказ таулары созылған, арман қарай Кура-
Араканск аласа тегістігі, Кура өзенсының дельтасы жайласқан. Бұл жердегі
жаға тегістігі аккумулятивті болып келеді.
Оңтүстік Каспийдің шығыс жағасы шөлістандық, аккумулятивті, тез су
басатын аймақтар. Бұл жерде Батыс-Түркмен мұнай-газды областа жайласқан.
Рельефі құмды бархандардан, аралықтары сорлар және тегіс аймақтар
жайласқан. Теңіздің Түркмен жағалауының өсімдік әлемі шөл және жарым шөл
өсімдіктерінен тұрады.Шөл өсімдіктері (ковыль, мятник, песчаная орди) март-
апрель айларында өсіп-өніп оннан кейін қурап қалады.
Құм аймақтары бута өсімдіктері мен бекітілген (ақ сексеуіл, черкез,
селитрянка, қандым). Бұтақтардың биіктігі 0,8-0,5 м, аралықтары 3-15 м. Бұл
жерлерде жарым бұталықтар және кездеседі (полынь, сарысазан, киреуік)
биіктігі 0,2-0,7 м. Сор жерлерде өсімдіктер дерлик жоқ. Каспий теңізінің
Оңтүстік жаға бойы өте әдемі таулы өлке Эльбрус. Жаға бойы Лен-Корань және
Бендер-Шаха аралығы ормандар, жемісті жабайы ағаштар, цитрус және шәй
плантацияларынан тұрады. Ықлымы жылы-ығаллы субтропик. Иран тауларынан
өзендер бірнеше майда өзекшелер мен теңізге құяды. Бұлардан ең ірілері
Сефудруд, Баболь, Горган және т.б.

Б) Гидрологиясы
Каспий теңізі океандар мен байланыспағандықтан, өзінің ішкі
гидрологиялық режиміне ие. Бұл режимдер өзінің бір неше факторлары
белгілейді: климаттық фактор,бұрыңғы жағдайы, өзен ағыстары, теңіз түбі
рельефі, жаға бойы рельефі, жағаларының характері. Өзен ағыстары теңіздің
температуралық жағдайына, жауын-шашын, тұздылығы, судың тығыздығына әсер
етеді.
Өзендері: Теңіздің Солтүстік бөліміне үлкен сулы өзендер – Волга,
Урал, Эмба жалпы су ағысы 88 %, Каспий теңізіне келіп түсетін суды
құрайды. Теңіздің батыс бөліміне Сулак, Терек, Кура және басқа да кішігірім
өзендер келіп құяды, теңізге бір жылда келіп түсетін судың 7 %, қалғандары
5 % Иран жағалауындағы Горган, Херад, Сафидруд. Шығыс жағаларында тұрақты
өзендер жоқ.
Мұз қатыу режимі. теңіздің гидрологиялық режимі, теңіздің тереңдігіне
және түбінің рельефіне өте маңызды әсер етеді. Теңіздің терең бөлімі жаз
айларында жылылықты өзіне жинап алады. Қыс маусымдарында жұмсайды. Қыс
маусымдарында Солтүстік Каспийдің температурасы төмендеп кетеді және мұздап
қалады, муз қалыңдығы 40-100 см. Ақтау қаласынан, жақындағы мұз алты айға
дейін қатып тұрады.Күшті дауылдар тұрғанда мұз қабатын бұзып толқындар мұз
қабаттарын 12 м үйіп тастайды.
Аралдар. Каспий теңізі 1980 жылға дейін үлкен емес атаулар бар, жалпы
көлемі 350 кв.км. Ең маңыздысы Кулалы, Тюленьли, Чечень, Артем, Жилой,
Огурчинск т.б. Атаулардың көлемі теңіз суына байланысты өзгеріп тұрады.
Қазіргі уақытта теңіз суының көтерілуіне байланысты кейбір атаулар
қысқарды, ал кейбіреулер су астында қалды.
Тұздылығы. Каспий теңізінің тұздылығы океан теңіздерінен өзгеше. Тұз
құрамы материктен келетін өзен суларына байланысты. Өзен дельталарында және
өзен қуяр жерлерінде (Волга 1-3 гр).
Теңіздің орта және Оңтүстік бөлімдерінде 1 литр суында 12-14 % тұз бар
екендігі анықталды. Теңіздің шығыс жағалауында 14-17 %. Қарабогаз-Голь
буғазының тұздылығы жоқары 350 %. Каспий теңіз суының тығыздығы қыста 1000-
1,0115, жазда 0,9980-1,0075.

Каспий теңіз суының химиялық құрамы, океан және Қара теңізі. (А.Г.Касымов,
19200)
Элементтер Каспий теңізі Океан Қара теңіз
Натрий 24,82 30,59 31,34
Калий 0,66 1,11 1,00
Кальций 2,70 1,20 1,30
Магний 5,70 3,72 3,79
Хлор 41,73 55,29 55,24
Бром 0,06 0,19 0,18
Сульфаттар (SO) 23,49 7,69 7,48
Көмір қышқылы (CO)0,84 0,21 -
Орташа тұздылығы,‰12,8 35,0 17,3-22,2

Каспий теңіз суының түсі көк-жасыл және сарғыш күңгірт. Теңіздің
мөлдірлігі қасиеті онша жоғары емес, себебі өзендердың лай сулардың келуіне
байланысты.
Каспий теңізінің жатқызықтары әр түрлі жаға бойлары (30 м-ге дейін),
сайыз сулы бөлімдері (200-). Каспий теңізінің шөкпе жыныстары әр түрлі.
Шөкпелер және әр түрлі түрдегі бақаншақтар және әр түрлі қоспалардан
тұрады. Шөкпелі жыныстар терең суларда жатқызылған. Дельта аймақтарында бос
уйықты шөкпелер, яғни олар өзендердың ағызып тұрған температурасы әр түрлі.
Ауаның көп жылдық температурасы жаз маусымдарында (июнь-август) +24º +26
ºС. Қыс айларында температура өзгереді -10º Солтүстікда, Оңтүстікда +12 º
болып келеді.
Орта Каспийде қыс температурасы әр түрлі, қыс қатты келген жылдары
- 38º. Жазда +40 º, кейбір уақыттарда +45 º. Оңтүстік Каспийде орташа
температура +3 º-12 º, жазда +30 º, ыстық күндері +42 º +45 º С.
Орта және Оңтүстік Каспийде қыста ауа райы тұрақты емес, тез-тез
өзгеріп тұрады. Жылы, жауынды, суық және ыстық күндер. Ауаның температурасы
орташа 3-6 ºС. Жауын-шашын түрінде түседі, кейбір уақыттарда қар болып
жауады. Жауын-шашын тез құйып жауып өтеді. Жазда ыстық күндер көп болады.
+25 º+30 º (ең жоқары +43 º), түнге қарай температура +16 ºС ға дейін
төмендейді. Жаз айларында жауын болмайды. Ауаның ылғалдығы күндіз 30%,
түнде 60%.
Күз айларының бірінші жарымында ашық, екінші жарымында туманды, бұлтты
болып келеді. Күндіз температура жоғары, түнде екінші жартысында қырау
түседі. Жауын-шашын аз болып, теңізге тән жауын болады.
Жел Каспийдің жағалауларында тез-тез болып тұрады. Каспийдің шығыс
жағалауларында жел теңіз ағыстарына да өз әсерін тигізеді. Шығыс және
Солтүстік желдің жылдамдығы 3-5 мс. Күшті желдер (15-40 мс) тек қана
жазда көп болады. Кейбір уақыттарда шаң-тозаңды жел болып тұрады. Құмды-
тұзды күшті желдер адамның көзін ауыртып және дем алу органдарының
жұмыстарын бұзады. Тез-тез күшті дауылдар болып тұрады. Жылдық күшті желді
күндер шығыс жағасында 20-39 күн, айына орташа 1-4 күн. Теңіз үстінде
орташа жауын-шашын мөлшері 200 мм, құрғақ келген жылдары шығыс жаға
бойларында 90-100 мм, субтропикалық бөлімдерінде 1700 мм құрайды.
Ағыстары. Теңіз ағысына ең әсер етуші факторлар желдер, өзен ағыстары,
теңіз түбінің рельефі және жаға бойының конфигурациясы болып есептеледі.(4-
суретте) Сайыз сулы аймақтарында теңіз суының әрекеті жел әсерінде болады.
Теңіздің терең сулы аймақтарында, теңіз суының әрекетіне жел көп әсер
етпейді. Теңіздің Солтүстік бөлімінде теңіздегі ағыстар тұрақты емес.
Теңіздің орта және Оңтүстік бөлімінде теңізағыстары тұрақты. Солтүстік
Каспийде орташа теңіз ағысының жылдамдығы 1,2-1,3 мс, Орта Каспийде 30-100
смсек, Оңтүстік бөлімінде 20-50 смсек. Теңізде ілімпаз А.Книповичтің
анықтауы бойынша теңіз ағыстары тек өзіне тән характерлі болып
есептелінеді. Ағыстары батыс жағаға бағдарланған, суық ағыс. Оңтүстік
жағаларға барып шығыс жағына бұрылады,сонан кейін Солтүстікға бұрылады.
Оңтүстік Каспийдің өзіне тән теңіз ағыстары барлығы анықталды.

В) Органикалық әлемі.
Тірішілік дүниесі аздау, бірақ биологиялық массасы маңызды. Теңізде 500
өсімдік түрі, балықтар және басқа да жануарлардың 854 түрі кездеседі.
Каспий теңізінің фаунасы неогенлік жаста. Бұлар бекире, сельд, килка, бычка
және т.б., омыртқасыздардан –губки,гаммаридтер, полихеттер, медузаның бір
түрі, дрейссен молюскасы, мактра, кордидтер. Каспий теңізінде басқа океан
және теңіздерден алып келінген 15 түрлі теңіз фаунасы бар. Бұл балық және
жануарлардың айырым түрлері теңіз кемелері және адамдар тарапынан алып
келінген (кефаль барлығы). Теңіздегі балықтардың және жануарлардың
тСолтүстіклуы бойынша ілімпаз А.Книпович Каспий теңізін төрт зонаға бөледі:
100-150 м, 150-450 м, 450-600 және онанда терең. Теңіздің жоғары бөлімі
(150 метрге дейін) суының жылы және кислородқа бай бөлімі-негізгі
органикалық дүниесі осы қабатта жайласқан. Екінші зонасында (150-450 м)
тіршілік дүниесі кемейіп барады. Терең зоналары (450-600 м) кислород жоқ
және суроводород бар. Бұл жерде судың температурасы 5 ºС. Бұл зоналарда
майда нанопланктондар және өсімдіктер кездеседі.

Каспий теңізінің бекіре балықтары.

Ғалымдардың айтуы бойынша Каспий теңізін адамзат бұдан 1,5 млн жыл бұрын
көрген.Бұл туралы Азых үнгірінен табылған деректер айғақ болып табылады.Дәл
осы аралықта жүз миллион жыл бұрын алғашқы бекіре балықтары пайда
болады.Сонымен қатар олар динозаврлардың жасымен тең болған.

Табиғат байлығы.

Динозаврлар жер бетінен құрып кетті,ал бекіре балықтары әлі күнге
дейін осы Каспий теңізін мекендейді.Бұл жерде ХІХ ғасырда 550 мың тонна
жоғары сапалы балықтар ауланған.Сосын Каспий теңізінің балық уылдырықтары
Еуропа елдеріне таралды.Каспий теңізінде гі уылдырық өндірісі 1975-1985
жылдары аралығында дамыды.Сол кезде КСРО Каспий теңізінен 25000-28000 тонна
бекіре балығын және 2500 тонна қара уылдырық алды.Бұл әлемдегі
өндірістің 90 % құрады.
2006 жылы Қаламқас мұнай кен орнында мұнайшылар 2207 дана бекіре
балығын және 337 дана итбалықты тауып алды.Осының себебі су құрамындағы
мұнайдың мөлшерінің 30 мәрте жоғары болғандығынан қырылып қалға
болатын.Статистикалық мәліметтер бойынша 90 жылдардан бері жылына бекіре
балығын аулау екі еседен кемеюде.
Каспий теңізіндегі көптеген бұрғылау ,геологиялық зерттеу жүргізу және әр
түрлі мұнайды қазып алу үшін салынған нысандар салдарынан қәзіргі күнде
бұл жерде экологиялық мәселе туындап отыр.
Осыдан10-12 мың жыл бұрын Каспий теңізіне Арктикадан 14 фауна енген
болатын. Каспий теңізінің биотүрлілігі соншалықты бірегей болғандықтан
оны ерекше қарауға итермелейді.Оның микрофаунасы 380 түрден
құралған.Каспий теңізінің солтүстік жағынан 60 түр омыртқасыздар кездеседі.
Каспий теңізіндегі кездесетін балықтар сельд,игла ,камбала , белуга орыс
бекіресі, шип,және севрюга.
Негізінен Каспий теңізінің солтүстік өңірлері өзіндік балықтардың ең
көп шоғырланған мекені десе де болады.1970 жылдары КСРО кезінде Каспий
теңізінің солтүстік жағы 44 солтүстік градустан 1975 жыл 31 қаңтардан қорық
ретінде тіркеуге алған.
Осындай мемлекеттік дәрежедегі қорғайға алынған аймақта бәріге бірдей
заң бойынша балық аулауға рұқсат берген.Сол себепті КСРО тарқағанға дейін
мемлкеттік бақылау болғандықтан бұл жерден жылына 2500 тонна бекіре
ауланып тұрылды.
Кейін капитализм орнаған соң жаңа кезең-Мұнайдоллары кезеңі басталды.
Кейінгі екі он жылдық шамасында Каспий теңізінен көптеген мұнай кен
орындары табылып жатты. Атырау және Маңғыстау облыстары территориясында
бұл өндріс күшейді.Осындай өндіріс күшейту барысында жергілікті биомассаға
көп көңіл бөлмегендіктен бекіре балығының қоры азаюда.Мұнай қалдықтары
теңізге төгілген уақытта сол жердегі теңіз жануарларына кері әсер етеді.
ХХ ғасырдағы теңіз жануарларын зерттеулер бойынша бекіре балығының
16 % жүрек аурулары,56 % -бүйрек аурулары,52 %-асқазан ауруларымен ауырған
екен.
Сондықтан қазірден бастап Каспий теңізіндегі өнеркәсіп орындарындағы
экологиялық жағдайға жоғары деңгейде мән беруге заңнамалық құжаттармен
іске асыру керек. Яғни бұл аймақтағы жасалынып жатқан барлық шаралар елдің
ертеңі үшін қажетті ,біздің Каспий теңізінде бір эколгоиялық апатты орынға
айналдырмай тұрғанымызда бұл істі ерте қолға алған жөн болар.Онсызда да
бізде экологиялық апатты өңірлер жетерлік ,тағы да бір апатты өңір керек
емес шығар.

Каспий теңізінің бекіре балықтары.

Ғалымдардың айтуы бойынша Каспий теңізін адамзат бұдан 1,5 млн жыл
бұрын көрген.Бұл туралы Азых үнгірінен табылған деректер айғақ болып
табылады.Дәл осы аралықта жүз миллион жыл бұрын алғашқы бекіре балықтары
пайда болады.Сонымен қатар олар динозаврлардың жасымен тең болған.

Динозаврлар жер бетінен құрып кетті,ал бекіре балықтары әлі күнге
дейін осы Каспий теңізін мекендейді.Бұл жерде ХІХ ғасырда 550 мың тонна
жоғары сапалы балықтар ауланған.Сосын Каспий теңізінің балық уылдырықтары
Еуропа елдеріне таралды.Каспий теңізінде гі уылдырық өндірісі 1975-1985
жылдары аралығында дамыды.Сол кезде КСРО Каспий теңізінен 25000-28000 тонна
бекіре балығын және 2500 тонна қара уылдырық алды.Бұл әлемдегі
өндірістің 90 % құрады.
2006 жылы Қаламқас мұнай кен орнында мұнайшылар 2207 дана бекіре
балығын және 337 дана итбалықты тауып алды.Осының себебі су құрамындағы
мұнайдың мөлшерінің 30 мәрте жоғары болғандығынан қырылып қалға
болатын.Статистикалық мәліметтер бойынша 90 жылдардан бері жылына бекіре
балығын аулау екі еседен кемеюде.
Каспий теңізіндегі көптеген бұрғылау ,геологиялық зерттеу жүргізу және әр
түрлі мұнайды қазып алу үшін салынған нысандар салдарынан қәзіргі күнде
бұл жерде экологиялық мәселе туындап отыр.
Осыдан10-12 мың жыл бұрын Каспий теңізіне Арктикадан 14 фауна енген
болатын. Каспий теңізінің биотүрлілігі соншалықты бірегей болғандықтан
оны ерекше қарауға итермелейді.Оның микрофаунасы 380 түрден
құралған.Каспий теңізінің солтүстік жағынан 60 түр омыртқасыздар кездеседі.
Каспий теңізіндегі кездесетін балықтар сельд,игла ,камбала , белуга орыс
бекіресі, шип,және севрюга.
Негізінен Каспий теңізінің солтүстік өңірлері өзіндік балықтардың ең
көп шоғырланған мекені десе де болады.1970 жылдары КСРО кезінде Каспий
теңізінің солтүстік жағы 44 солтүстік градустан 1975 жыл 31 қаңтардан қорық
ретінде тіркеуге алған.
Осындай мемлекеттік дәрежедегі қорғайға алынған аймақта бәріге бірдей
заң бойынша балық аулауға рұқсат берген.Сол себепті КСРО тарқағанға дейін
мемлкеттік бақылау болғандықтан бұл жерден жылына 2500 тонна бекіре
ауланып тұрылды.
Кейін капитализм орнаған соң жаңа кезең-Мұнайдоллары кезеңі басталды.
Кейінгі екі он жылдық шамасында Каспий теңізінен көптеген мұнай кен
орындары табылып жатты. Атырау және Маңғыстау облыстары территориясында
бұл өндріс күшейді.Осындай өндіріс күшейту барысында жергілікті биомассаға
көп көңіл бөлмегендіктен бекіре балығының қоры азаюда.Мұнай қалдықтары
теңізге төгілген уақытта сол жердегі теңіз жануарларына кері әсер етеді.
ХХ ғасырдағы теңіз жануарларын зерттеулер бойынша бекіре балығының
16 % жүрек аурулары,56 % -бүйрек аурулары,52 %-асқазан ауруларымен ауырған
екен.
Сондықтан қазірден бастап Каспий теңізіндегі өнеркәсіп орындарындағы
экологиялық жағдайға жоғары деңгейде мән беруге заңнамалық құжаттармен
іске асыру керек. Яғни бұл аймақтағы жасалынып жатқан барлық шаралар елдің
ертеңі үшін қажетті ,біздің Каспий теңізінде бір эколгоиялық апатты орынға
айналдырмай тұрғанымызда бұл істі ерте қолға алған жөн болар.Онсызда да
бізде экологиялық апатты өңірлер жетерлік ,тағы да бір апатты өңір керек
емес шығар.

Административтік пунктері және хожалықтағы маңызы.
Теңіздің батыс бөлім жағалауларында халық тығыз жайласқан қалалар бар:
Махачкала, Каспийск, Сумгаит, Дербент, Баку, Ленкорань, Астра және көптеген
ауыл типіндегі қалашықтар жайласқан. Солтүстік жағалауында қалалардан
Астрахан, Атырау, шығыс жағалауларында порт қалалар: Ақтау, Красноводск
және поселка Форт Шевченко, Курск, Ералы, Челекен, Окарем. Оңтүстік
Каспийдің Иран жағалауларында халық бірқанша тығыз жайласқан. Бұл төмендегі
қалалар жайласқан: Иран Астрасы, Пехлеви, Рудсер, Рамсер, Шехсевр, Ноушехр,
Махмудабау, Бабольсер, Бендершах. Иран мемлекетінің астанасы Тегеран қаласы
Каспий теңізіне жақын жайласқан (Лоция Каспийского моря М., 1975).
Порттары және якор орындары. Каспий теңізінің ең маңызды портты
қалалары төмендегілер: Астрахан, Махачкала, Баку, Красноводск, Актау.
Бұл порттар үскенеленген және механизацияластырылған. Бұлардан онша
маңызды емес портпунктер: Апшеронск, Баутино, Бекдаш, Аладжа, Ералиево,
Окарем, Кианлы. Иран жағаларында Пехлеви және Наушехр порттары жайласқан.
Каспий теңізі хожалықтағы маңызды уллы, ішкі және сыртқы су транспорттық
байланыс. Каспийде арнаулы паромды переправалар: Баку-Красноводск, Баку-
Актау, Баку-Бекдаш.

Сурет-4. Каспий теңізінің ағысының схемасы

2.Тарау Геологиялық түзілісі.
А) Тектоникалық түзілісі.
Каспий теңізі түбі әр түрлі жастағы геотектоникалық структура және ең
үлкен седиментационды, мұнай-газды бассейн: палеозой-Солтүстік-Каспий
(Каспий алды), мезозой-Орта-Каспий және кайнозой-Оңтүстік-Каспий.
Солтүстік-Каспий бассейні. Оңтүстік Шығыс Оңтүстік-Каспий синеклиналды
кембриге дейінгі Рус платформасының бір бөлімі. Солтүстік Каспий сайыз суды
(4-10 м) әйемги реликтті рельеф және жарты өзенлық сағаларынан тұрады. Бұл
жерлерде бірнеше шұқырлықтар бар: Урал бороздинасы, Палео-Волга, Манғышлақ
бороздинасы және т.б. Каспий алды ойпаттығы Рус платформасының төмен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.