Қазақстанның дәрілік өсімдіктердің таралуы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -4
1.Тарау. Қазақстанның дәрілік өсімдіктердің таралуы ... ... ... ... ... .5-
28
1.1.Дәрілік өсімдіктердің зоналар бойынша
таралуы ... ... ... ... ... ... .5-2 2
1.2.Таулы аймақтағы дәрілік
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 23-28
II.Тарау. Оңтүстік Қазақстанның дәрілік
өсімдіктері ... ... ... ... ... ..29 -46
2.1.Оңтүстік Қазақстан аймағындағы дәрілік және улы
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 9-38
2.2.Дәрілік өсімдіктерді өсіру, жинау және
сақтау ... ... ... ... ... ... ... 3 9-45
2.3.Дәрілік өсімдіктер өсетін аймақтарды
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 8
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі; Қазақстан Республикасында орманды, далалы,
таулы, шөлейтті, шөлді және тағы басқа да табиғи жағдайлар әр түрлі болып
келеді. Міне сондықтан да, Қазақстан өсімдіктер дүниесі мейлінше бай және
олар алуан түрлі деуге болады. Республика жерінде 6000-ға жуық өсімдіктер
түрлерін кездестіруге болады. Олардың түрлерінің көптігі жөнінен
Қазақстан ТМД көлемінде бірінші орында тұрады. Өсімдіктер дүниесінің
осындай мөлдығына байланысты олардың ішіндегі дәрілік өсімдіктерді
зерттеудің маңыздылығы зор.
Қазақ Қазақ халқы шөптердің, жалпы өсімдіктердің емдік,
дәрілік қасиетін ертеден білген. Сөйтіп ел арасында ауруға шалдыққан
адамдарды дәрілік өсімдіктермен ілгеріден-ақ кеңінен тараған. Өсімдігі
жағынан бай өлке Қазақстанның таулы аймақтары болып саналады. Әсіресе,
Батыс Тянь - Шаньда Орта Азия мен Жерорта теңізінің бай флорасы сақталған.
Сырдария- Қаратау флорасы да бұдан да бай.
Қазақстанның кең жазиралы жазығында дала мен шөл өсімдіктері басым.
Шөлді аймақтарда дермене, жантақ, есекмия, қара меңдуана, сасық меңдуана,
адыраспан, самалдық шөп, сүйекті аққурай, дәрілік мелисса т.б. дәрілік
өсімдіктер кездеседі. Пайдалы өсімдіктер таулы аудандарда бай, олардың
дәрілік түрлері де аз емес. Қылшаның таулы түрі рауғаш түрлері кикоты тау
етектері мен тау белдеуінің төменгі жағынынан кездеседі. Ішек құртын
(глисти) жақсы айдайтын қырық құлақ (усусыр) қарандыз және т.б. дәрілік
өсімдіктер таулы жерлерде өседі.
Қазақстандағы дәрілік өсімдіктерді олардың ішінен пайдалануы жағынан
көңіл қарарлықтай, өте-мөте маңыздыларын, сонымен қатар Қазақстан аумағының
көпшілігінен ғана таудан алып отырған.[1.3-6 б]
Диплом жұсысының мақсаты; Қазақстанның дәрілік өсімдіктеррінің таралуы
ерекшелігі. Дәрілік өсімдіктердің зоналар бойынша таралуы. Таулы
аймақтардағы дәрілік өсімдіктер. Оңтүстік Қазақстанның дәрілік
өсімдіктерінің таралу ерекшеліктері. Оңтүстік Қазақстан қорықтық
аймақтардағы дәрілік өсімдіктер. Оңтүстік Қазақстан аймағындағы дәрілік
және улы өсімдіктерді зерттеу. Дәрілік өсімдіктерді жинау сақтау жолдары.
Дәрілік өсімдіктерді өсетін аймақтарды қорғау.
Диплом жұмысының міндеті; Қазақстан аумағындағы дәрілік өсімдіктедің
таралуы және адамдарға пайдасы. Қазақстан жер бедерінің әр түрлілігіне
байланысты дәрілік өсімдіктердің таралу ерекшелігі. Оңтүстік Қазақстанның
дәрілік өсімдіктерінің табиғат жағдайларына байланысты таралу
ерекшеліктері. Дәрілік өсімдіктерді адам ағзасын пайдасы мен қолданылуы.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі; Ә.Іскедіровтің Қазақстанның
дәрілік өсімдіктері атты бұл кітабында дәрілік өсімдіктерді зерттеді.
М.Оспанов, Ж. Лұқпанов. Өсімдік- жанға шипа дертке дауа адамдарға
пайдасы, қалай қолданылуға болатыны жайында зерттеген. М.Хажымұратов
Қазақстанда кездесетін улы өсімдіктер тек улы өсімдіктер емес жалпы
дәрілік өсімдіктерді зерттеген. Улы өсімдіктер жайында 9 томдық Қазақстан
флорасында біршама толық зерттеген. К.В.Доброхотова, В.В.Чудинов
Қазақстан дәрілік өсімдіктері жайлы зерттеді. Арыстанғалиев пен
Рамазанов Қазақстан өсімдіктері атты кітап жазып, өсімдіктердің қазақша
–орысша-латынша аттарын анықтауда және бір жүйеге келтіруді зерттеді.
Диплом жұмысының құрылымы; Диплом жұмысы кіріспеден екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1.Тарау. Қазақстанның дәрілік өсімдіктердің таралуы
1.1. Дәрілік өсімдіктерді зоналар бойынша таралуы.
Қазақстан жерінде орманды дала зонасының тек Оңтүстік шеті сүйірленіп
келеді келеді. Жазық далада шоқ-шоқ болып ормандар кездеседі. Қазақстанның
орманды дала зонасы Батыс Сібір жазығымен Жалпы Сырт қыратының аз ғана
бөлігін алып жатыр. Жалпы көлемі 1 млн га Қазақстан аумағының 0,4%
HHJKРОJKLОрманды алып жатыр. Орманды дала зонасындағы өсетін дәрілік
өсімдіктер; атқұлақ, көкек жанаргүлі, көктемдік жанаргүл, мойыл, тайтұяқ,
түзу қазтабан, дөңгелек жапырақты алмұртшөп, ашық құндызшөп, көкпек,
шайтанкелмес дәрілік өсімдіктері өседі.
Атқұлақ (Қымыздық) –Щавельконский - Ол –биіктігі 1,5 метрге дейін
жететін, көп жылдық шөп тектес өсімдік. Тамыр сабағы жуан әрі қысқа,
қосымша тамыр көп. Сабағы түзу, он бойы созылған салалары бар. Тамыр
жапырақтары үш бұрышты, жүрек тәрізді, сағақтары ұзын ұштары доғал келеді.
Жоғарғы сабақ жапырақтарының, сағақтары қысқа. Барлық жапырақтарының
астыңғы беттерін қысқа-қысқа түк басқан. Гүлдері майда жасыл түсті, сыпырғы
сияқтанып шоғырланып тұрады. Июнь- июль айларында гүлдейді. Шабындықтардың,
орманның шеттерінде, мал жайылымдарында, шалғынды жерлерде, жолдардың
жиектерінде өседі. Дәрі үшін өсімдіктің тамырын күзде және жерге түскен
бөлігін гүлдеген кезде жинап алып пайдаланады. Құрамында илік заттар,
антроглукозиттер, смолалар, эфир майлары, к витаминінде темір бар. Бұл
өсімдіктен жасалған дәрілердің қабынуға қарсы әсер ететін, іш жүргізетін,
өт айдайтын қан тоқтататын, құрқұлаққа ем болатын қасиеті бар. Аш ішектің,
тоқ ішектің қабынуын, геморрой түйіндерін, қанның азаюын емдеу үшін де
қолданылады. Ауыз уылғанда және тіс түбінің еттері қабынғанда ауыз шаяды.
Бұл өсімдіктен жасалған дәрі-дәрмектермен кейбір тері ауруларын емдейді.[1.
18-19б]
Көкек жанаргүлі –Горицвет кукушкин -Көкек жанаргүлі –көп жылдық, шөп
тектес өсімдік. Биіктігі 90 сантиметрге жуық сабағын төмен қараған қысқа
түк басқан. Сопақша келген жапырақтары қарама-қарсы орналасқан, ені жағынан
да аздаған түктері бар. Гүлдері қызыл, бұтақтарының ұштарында сыпырғы
сықылданып шоғырланып тұрады. Гүл сабақтары қысқа, тостағанша қоңырау
сықылды, үстіңгі жағында гүлдейді. Ылғалды жерлерде, батпақтардың
шеттерінде, орман іші алаңдарда, жоңыршқа шабындықтардың арасында
кездеседі. Дәрілік мақсат үшін көкек жанаргүлінің жер үстінгі бөлігін
пайдаланады. Халық арасында бұл өсімдікті сары ауруға, бронх қабынуына,
ревматизімге қарсы қолданылады. Жатырда және басқа органдардан қан кеткен
жағдайларда пайдаланылады. Бұл дәрімен сыртқы жараларды жуады және қышыма
емдейді. Ірің жараларға компрес ретінде сыртынан таңып байлап қоюға
болады.[1.68-69б]
Көктемдік Жанаргүл –Адонис весенний, горицвет- Көктемдік жанаргүлдің
шикізаты аптекаларда тұнба жасау үшін, ал заводтарда галенді препараттар
мен гликозитер алу үшін қолданылады. Бұл өсімдік апрель айында орманды
аймақтардың шеті далалы жерлерде өсіп, дөнгелектене біткен ашық сары
гүлдерін шаша гүлдейді. Көктемдік жанаргүлдің алтындай сары гүлдері
көктемгі қуаныш пен махаббатың хабаршысындай, өсімдіктің алғашқы
жапырақтарымен бірге пайда болды. Жанаргүл бұл кезде өте әдемі көрінеді.
Ертедегі Фининия мен Сирияда адония деп аталған көктеммен алғаш кездесу
мейрамы ұйымдастырылып отырған жанаргүл биіктігі жарты метрге дейін
жететін, жуандау келген қоңыр қара тамыр сабағы бар, көп жылдық өсімдік.
Жапырақтары жіңішке әрі қалың, төмегілері кезектесіп орналасқан. Сабақтары
бұтақтары көп , сырты тегіс түп жағындағы жапырақтары, қабыршық сықылды
қоңыр болып келеді. Гүл жапырақтарының саны 14-20 гүл шеңбері ірі 5
сантиметрге дейін жетеді. Гүл тостағаншасының жапырақшалары бесеу.
Қазақстанда көктемдік жанаргүлінің басқа да 7 түрі кездеседі. Бірақ
олардың көбінде жүреки глюкозитрі 2-3 есе аз болады. Тек Түркістандық
жанаргүлдің емдік қасиеті ғана көктемде жанаргүлмен бірге көктемдік
жанаргүлдің жердің үстіндегі жапырақты бөлігін апрель айында гүлдегеннен
бастап, июль айының басында тұқымды шашылғанға дейін жинайды. Өсімдікті
пышақпен кесіп, орақпен орып алады. Тамырымен жұлуға болмайды. Өйткені
өсімдіктің бір жолы жойылып кетуі мүмкін. Орылып алынған шөпті жел қағып
жерде көленкеде дереу кептіріп алу керек Дайындалған шикізат құрғақ
бөлмеде қағазға оралып , ағаш жәшікте сақталады. Бұл өсімдіктің құрамында
циморин, адонитосин деген глюкозитері бар.
Көктемдік жанаргүлдің медитцинада кеңінен қолданыла бастауының өзіндік
тарихы бар. Өткен ғасырда Н.А Бубков деген жүрек бұлшық еттерінің жұмысы
нашарлап, ішіне су жиналып, аяқтарын ісік шалған ауруларды тәуіптердің
белгісіз бір шөптермен емдеп жазып жүргенін байқап қалады. Ұзақ зерттеудің
нәтижесінде Н.А .Бубков белгілі ғалым С.П. Боткиннің ауруханасында
тәуіптердің қолданған көптеген шөптерінің ішінен осы көктемгі жанаргүлді
бөліп алады да, оның емдік қасиеті толық анықтап шығады. Бұл шөп жүрек
еттерінің күштері азайып, ауру адам ентікенде, денедегі қан айналысы
нашарлағанда соның әсерінен несеп жүрмей қалғанда қолданса, өте жақсы
нәтиже береді. Жүрекке неғұрлым күшті әсер ететін каперстянка сияқты
дәрілермен салыстырғанда бұл дәріні қолдау қауіпсіздеу, себебі ол жүрек
еттерінде сақталып, үстемеленіп жиналмайтын белгілі уақыттан кейін
организмнен шығып кетіп отырады.
Көктемдік жанаргүл жүрек неврозына қарсы және орталық нерв жүйесін
тыныштандыратын, несеп жүргізетін дәрі орнында қолданылады. Бұл бронх
демікпесі деп аталатын ауруды емдейтін дәрінің құрамына кіреді.
Өсімдіктен тұнба былай жасалады 6-8 г шөпті 200 грамм қайнаған суға салып
тұндырады. Тұнбаны күніне 1 ас қасықтан 2-5 рет тамақтан соң ішеді.
Көктемдік жанаргүлі улы өсімдік болғандықтан, дәрі ретінде дәрігердің ғана
байқауымен пайдаланады.[1.70-71б]
Мойыл –Черемуха обыновенная Мойыл биіктігі 10 м жуық ағаш, яғни
бұталы өсімдік. Қабығы қоңыр, жапырақтары кезектесіп орналасқан .Сағақтары
ұзын, эллипс тәрізді, шеттері өткір ара тісті. Оның жоғарғы жағында
жапырақтарының шеттерінде бездері бар. Гүлдері майда ақ түсті шоғырланып
төмен салбырап тұрады.Гүл тостағаншасының қалақшалары да гүл жапырақшалары
да бес-бестен жемісі –қара сүйекше, май –июнь айларында гүлдейді. Жемісі
августь –сентябрь айларында піседі. Ол су қоймаларының, шөлдердің,
өзендердің жағаларында, бұталардың арасында ормандардың шеттерінде өседі.
Дәрі жасау үшін мойылдың жемісін пайдалнады. Құрамында алма, лимон қышқылы,
илік заттар, эфир майлары, қант тұқымында, гүлдерінде жапырағында,
қабығында амигдалин дейтін гликозир бар. Амигдалин глюкозаға және синиль
қышқылына ажырайды. Синиль қышқылы –адам организімі үшін аса улы зат. Халық
медитцинасында жасалған мойылдың жемістерінен тұнбалар іш өткізеді
қойдыртатын дәрі ретінде пайдаланады. Гүлдерінен жасалған тұнбаны көз
ауруларына емдеуге қолданылады. Өкпе ауруларын емдеуге қолданылады. Өкпе
ауруларын өсімдіктің гүлдерімен жапырақтарынан жасалған тұнбалармен
емдейді. Жас бұтақтары қабығының қайнатындысын тер шығаратын дәрі ретінде
қолданады, ал тұнбасымен ревматизмді емдейді деп айтқан.[1. 94-95б]
Тайтұяқ - Копытынь европейский Тайтұяқ –ұзын, жіңішке көлбеу өскен
тамыры бар, көп жылдық шөп тектес өсімдік. Жапырақтарының шеттері бүтін
аттың ізі ұқсас сағанақтары ұзын түкті. Бұл өсімдіктердің жапырақтары қыста
да түспейді. Гүл сабағы қысқа гүлдері жеке-жеке орналасқан, сырт жағынан
қарағанда ашық қоңырлау, ішкі жағы қою қоңыр түсті. Жемісі қауашақ сықылды
апрель айында гүлдейді. Бұл өсімдік негізінен ормандар арасында
көленкелі жерлерде өседі.
Дәрілік мақсат үшін тайтұяқтың жер үстіндегі бөлігін және тамырын
жинайды. Құрамындағы эфир майлары, азорон пинен, эвгеналлоид бар. Тамыры
улы, сондықтан дәрі жасағанда өсімдіктің дәрілік мөлшерін дұрыс алып,
ұқыптылықпен қадағалау керек. Халық медетцинасында тайтұяқ несеп айдайтын,
қақырық түсіретін дәрі ретінде қолданылады. Сонымен қатар асқазан және
жүрек қызметін реттейтін қабынуға қарсы әсер ететін, құстыратын және оған
байланысты асқазан маскүнемдікке шипа болатын қасиеті де бар. Әйелдердің
етеккірін қалпына келтіру үшін де қолданылады. Бауыр, асқазан ішек
ауруларына қарсы және сары ауруға ұшыраған дене сарғайғанда да ем үшін
қолданылады. Шешек ауруына несеп жүргізу арқылы ісікті қатару үшін
қолданылады. Дене сарғайғанда шай шөпті және тайтұяқты теңдей етіп алып,
осы қоспаның 1 ас қасық 1 стакан суға тұндырады да 1 ас қасықтан күніне
3 мезгіл ішеді. Асқынған маскүнемді емдеу үшін тайтұяқ шөбі тұнбасының 1 ас
қасығын 1 стакан араққа қарағысы келмейтіндей болып безеді.
Түзу қазтабан –Лапчатка прямостоячая Түзу қазтабан - биіктігі жарты
метрге дейін жететін, шөп тектес көп жылдық өсімдік. Тамыры көлбеу өседі,
жуан әрі қатты, көптеген қосымша тамырлары бар. Сыртынан қарағанда қоңырқай
сындырып қарағанда іш жағы қызыл түсті болады. Сабағы тік, қысқа түктері
бар кейде жоғары көтеріліп барып жоғары көтеріледі де, жоғары жағында
жайылма өседі. Тамырдан тікелей өсіп шыққан жапырақтары үш және бес саналы
болып сағақтары ұзын келеді. Сабақтан өскен жапырақтары отырмалы үш-үштен
қосақталып тұрады, үлкендеу келген қосымша жапырақтары бар. Тамыр
жапырақты өсімдік гүлдеген кезде қурап түсіп қалады. Гүлдері жіңішке, олар
сабақтарының ұзынша бөлек – бөлек тұрады. Гүл тостағаншасы екі қабат. Әр
қабатында төрт қабақшадан бар. Гүл жапырақшалары төртеу, алтындай сары
түсті түп жағынан қызыл дақылдар болады. Май айынан августь айына дейін
гүлдейді. Ормандардың ішінднгі алаңдарда, ылғалды және құрғақ шабындықтарда
бұталардың арасында өседі.
Дәрі жасау үшін өсімдік тамырын жинап, кетпіріп алады.
Өсімдіктің құрамында илік заттар, крахмал, алма қышқылы, шайырлы заттар
камед эфер майлары, қант бар. Халық медетцинасында түзу қазтабанның қақырық
түсіретін, өт айдайтын қабынуға қарсы әсер ететін, ауырған жерлерді нерв
жүйесін тыныштандыратын қасиеттері бар деп есептеді. Түзу қазтабанның
тамырынан жасалған дәрілер асқазан қабынғанда және асқазан ішекке жара
түскенде, өкпе желденіп кеңейгенде, өкпе туберкулезбен іш өткенді, күшті
жөтелді емдеу үшін қолданылады. Сонымен қатар асқазаннан, ішектен, жатырдан
қан кеткенде де пайдаланылады.Ауыз уылғанда, тіс түбінің еттері қанайтын
болғанда ауыз шаяды. Дене сыртындағы тері ауруларын, қанталаған іріңді
жарақаттарды емдейді. Еріннің және қолдың аяқтың терілері жарылғанда осы
өсімдіктер тамырынан жасалған май дәріні жағады.[1.126-127б]
Дөңгелек жапырақты алмұртшөп - биіктігі -30см жететін тамыр сабағы
ұзын және қосымша тамырлы, көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамырынан
тікелей өсіп шығатын сағақтары ұзын, дөңгелек тәрізді, шеттері майда
тісті, қыстада түспейді тұра беретін бірнеше жапырағы бар. Жапырақтары
қалың жасыл түсті , кейде сопақшалау, шеттері бүтін болып та келе береді.
Әдетте олар 2-3 жылдан кейін барып түсіп қалады. Гүлдері ақ және ақшыл
түсті ұзын гүл сабағының жан –жағына салбырап тұрады. Гүл тостағаншасының
ұштары имектеу, бес жіңішке қалқшадан тұрады. Гүл тәжі ақ түсті, 5 гүл
жапырақшасы бар. Жемісі 5 ұялы, дөңгелек, көп тұқымды қауашақ.
Дөңгелек жапырақты алмұртшөп тамырынан тез көбейеді. Алғашқы 2-3
жылдық жапырақтары пайда болады да 3- ші 4- ші жылдары май айының аяқ
шетінен бастап августқа дейін гүлдейді. Көбінесе қарағайлы, шыршалы
ормандардың арасында өседі. Дәрі үшін өсімдіктің жапырақтарын жинайды.
Оның құрамына гликозитер илік заттар, арбутин бар. Дөңгелек жапырақты
алмұртшөптің жапырақтарынан жасалған дәрілерді кесіп айдайтын және қабынуға
қарсы әсер ететін қасиеттері бар. Осыған байланысты бұйректің, қуықтың
қуық жолдары бездерінің созылмалы түрде іріңдеп қабынуы және шешек ауруын
емдеу үшін қолданылады. Өсімдіктің тұнбасымен тамақ және бас ауруларын,
жарақатты емдейді. Көп жазылмай жүрген жараларға дөңгелек жапырақты
алмұртшөптің жас жапырақтарын жаншып таңып, майлап қояды. Өсімдіктің
кептірілген жапырақтарының 2 шай қасығын 1 стаканға қайнап тұрған суға
салып тұндырып, 1 күн ішінде ішіп тауысады.
Ашық құндызшөп - Прострел раскрытый –Ашық құндызшөп ерте көктемде
жапырақтары жайылғанға дейін, гүлдеп үлгеретін, көп жылдық, шөп тектес
өсімдік. Тамыры қоңыр түсті, тік өседі. Сабағы 45 см –ге жетеді, иол
бойында жібек сықылды жұмсақ түктері, сабағының ортасына таман сабақты
қоршай орналасқан жапырақтаының сабақтары ұзын, саусақ сықылды екі-үш
саласы. Гүлдері жеке –жеке орналасқан, ірі, ақшыл көк немесе ақшыл қызыл
түсті. Апрель май айларында гүлдейді. Ормандардың бұталардың арасында, ашық
жерлер өседі. Дәрілік мақсатқа өсімдіктің жерге түскен бөлігі пайдаланады.
Ашық құндызшөпті орыс тілінде сон трава (ұйқы шөбі) деп атайды,
сол халық арасында ашық құндыз шөптің тамырын жалаған жануарлар ұйқыға
кетеді екен деген ұгым байланысты болса керек. Кейде мұның ұқсастығына
қарап, жабайы қызғалдақ деп те атайды. Өсімдіктің құрамында протоанимин
анемонин, сантониндер бар.
Ашық құндызшөптің тұнбасы микробтарды, грибоктарды
жояды. Сондықтан оны іріңді жараларды және терінің грибоктармен зақымданған
жерлерін емдеу үшін пайдаланылды. Өсімдіктің тұнбасы туберкулезді,
жөтелді, бронх қабынуын, әйелдердің жыныстық ауруларын емдеу үшін
қолданылады. Халық медитцинада ашық құндызшөпті ұйықтататын және жүйкені
тыныштандыратын дәрі ретінде пайдаланады. Ревматизмге ұшырағанда буындарды
осы өсімдіктің спиртті ерітінділерін жағып емдейді.[4-19-20б]
Көкпек, шайтанкелмес –Синюха голубая –Көкпек шайтанкелмес –
биіктігі 1 м дейін баратын көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыры сабағы
қысқа , одан көптеген жіңішке тамырлар тарайды. Жапырақтары кезектесіп,
жарыса орналасқан қауырсын тәрізді, сопақша, ұштары сүйір келеді.
Төменгі жағында жапырақтарының сабақтары ұзын, жоғарғы жағында жапырақтар
орналасқан. Гүлдері көкшіл түсті, майда ұнамды исі бар. Гүл тостағаншаның
қалақшаларыда, гүл жапырақтары да бес-бестен болады. Жемісі – сопақша
келген көп тұқымды қауашақ. Июнь – июль айларында гүлдейді. Жемісі август
–сентябрь айларында піседі.
Ормандардың шеттерінде, шабындықтарда жолдардың шетінде, өзендердің
жағаларында, орман ішіндегі алаңдарда өседі. Дәрілік мақсаты үшін
өсімдіктің тамыр сабағын және тамырын август – сентябрь айларында қазып
жинап алады. Құрамында сапониндер, смола, органикалық қышқылдар, эфир
майлары бар. Көкпек шайтанкелмес–халық медетцинасында көп тараған. дәрілік
өсімдіктердің бірі. Бұл өсімдікті нерв жүйесін тыныштандыратын, қақырық
түсіретін дәрі есебінде пайдаланады. Сонымен қатар қояншық ауруына қарсы
ұйқы қашқанда қолданылатын шипалық қасиеттері бар. Жоғарғы айтылғандарға
байланысты шайтанкелместі өкпе және бронх қабынғанда және өкепе
туберкулезімен емдеу үшін қолданылады. Өсімдіктің қақырық түсіретін қасиеті
шет елдерден әкелінетін сенега атты дәріден кейін емес. Жүйкені
тыныштандыратын қасиетті дәрілік шүйгіншөптен 8-10 есе артық саналады.
Шай талкелместі асқазанға және ұлтабарға жара тұскенде емдеу үшін де
пайдаланады. Бұл өсімдікті ақшайырдың шөбімен қосып пайдаланса, дәрінің
тиімділігі арта түседі. Ол үшін тамақтан жарты сағат бұрын батпақ
ақшайырының сулы тұнбасынан 1-2 қасығын ішеді де екі сағаттан кейін
шайтанкелместің тамырынан жасалған тұнбадан 1 ас қасық ішеді. Емдеу мерзімі
3 апта.
Дала зонасы шөптесін, дәрілік өсімдіктерге бай. Даланың оңтүстік
бөлігінде негізгі өсімдіктер мен қатар жусанның кейбір түрлері өседі. Кей
жерлерде бұлар тұтас үлескілерді алып жатыр. Дала зонасының өсімдіктерінің
арасында дәрі –дәрмектің өсімдіктері де бар. Мысалы; ырғай, сары волушка,
итбүлдірген, шайшөп, итмұрын, дәрілік валерин, кездеседі.
Ырғай – Бузник Черная - Ырғай – бамбуктер тұқымдасына жатады
биіктігі 3 м 10 м дейін жететін көп жылдық, ағаш тектес өсімдік.
Бұталарының өзегі ақ әрі жұмсақ. Жапырақтарының ұзындығы 30 см ,
қауырсын тәрізді, қарама –қарсы орналасқан. Ортақ сағақтары жапырақтарының
саны 5-7 см дейін жетеді. Гүлдері майда ашық сары түсті, тұтас
шоғырланып тұрады. Гүл сабақтары ұзын. Гүлдері иіліп төмен қарай
салбыраған. Жемісі қара көк түсті саны 2- ден 4- ке дейін жететін сопақша
келген кішкене сүйекті дәнектерден тұрады. Май –июнь айларында гүлдейді,
жемісі июль – август айларында піседі. Ырғай көбінесе балқарағайлы
ормандардың арасында қалың болып өседі. Кейде мәдени өсімдіктер ретінде
бақтарға, парктерге отырғызылады. Бірақ тез жабайыланып ауыл арасында, ашық
жерлерге , жолдардың жиегіне, елді мекенге тарала өсетін қасиеті бар.
Дәрілік мақсаты үшін өсімдіктің гүлін, жемісін кей жапырақтары мен
қабығын, тамырын жинайды. Гүлдердің құамында қоймалжың заттар, сірке және
валерин, алма қышқылдары қатты түрдегі эфир майлары, тер шығаратын
гликозидтер, рутин, жемісінде илік заттар, глюкоза, фруктоза бар.
Гүлдерінен жасалған дәрілер бронх қабынғанда, подагра және ревматизм
ауруларына қарсы, буындар сырқырағанда, бүйрекке тас байланғанда
пайдаланады. Кейде грипп ауруына қарсы және өт қалтасы қабынғанда өт
айдайтын дәрі ретінде қолданылады. Ауыз уылғанда, тамақ бездері қабынғанда
ауыз бен тамақты шаю үшін және компресс жасау үшін пайдаланылады.
Ырғайдың жас жараларды, ұзақ сүттке қайнатып алып күйікті іріңдеген
жараларды, ұзақ уақыт төсек тартып жатқан аурулардың сыртынан таңып,
емдеуге қолданады. Жемісінен жасалған дәрілермен дизентерияны, шеменді,
құқықтық қабынуын емдейді.[1.146-147 б]
Сары волушка – Волушка Золотистая
Сары волушка –тамыры көлбей өскен, көп жылдық, шөп тектес өсімдік
Сабақтарының іші қуыс, сырты жұмыр 15 см дейін жетеді. Сабақтары кейде
бірнешеу болады. Жапырақтары тықыр, жұмыртқа тәрізді, төменгі жағының
сағақтары қысқа, жоғарғы жағындағылары отырмалы. Гүлдері сары, майда гүл
сабақтары қысқа 15-20 –дан жиналып, гүл шоғырын жасап тұрады. Жемісі-
сопақшалау, ұзындығы 4-5 миллиометрге жететін қоңыр түсті дәнектер. Июнь
–июль айларында гүлдейді. Жемісі июнь- август айларында піседі. Ол
орманның шеттерінде, өзеннің жағаларында, қайыңды ормандардың ішінде өседі.
Дәрі жасау үшін өсімдіктің жер бетіндегі бөлігі жиналады.
Кейбір деректер бойынша құрамында с витамині каротин сапониндер,
алкалоидтар, рутин, карциссин бар деп есептеледі. Жалпы алғанда өсімдіктер
аз зерттелген. Бұл өсімдіктен жасалған дәрілер өт қалтасы қабынғанда және
бауыр ауруларын емдеу үшін қолданылады. Асқазанның қышқылын көбейтеді,
бауырдан өттің бөлінуін күшейтеді.,оның химиялық құрамы жақсарады.[1.107-
108б]
Итбүлдірген – Брускина
Итбүлдірген қысы – жазы көгеріп тұратын аласа бұталы өсімдік. Биіктігі
30 см аспайды. Бұтақтары жұмыр сыртында жоғары қараған түктері бар.
Жапырақтары кезектесіп ормаласқан, қыста да түспей қар астында жата
береді. Теріс қаратып қойған жұмыртқаға ұқсайды, төменгі жақтарында
бірнеше қара дақтары бар. Бұтақтарының төменгі жағында орналасқан
гүлдерінің түсі ақ немесе қызыл, төрт тісті қоңырау сықылды, 4-5 гүл
жапырақшасынан тұрады. Гүл сабақтары қысқа Тұқымы қызыл түсті ,
дөңгелек шар тәрізд, дәмі ащылау, диаметрі 8 мм дейін жететін жеміс.
Мұны август- сентябр айларында піскен кезінде, ал жапырақтары ерте көктемде
гүлдейді де жинап алады. Итбүлдірген таулы жерлерде тасты алаңдарда,
жайылым жайылым орманды алқаптарда кездеседі. Құрамында арбутин глюкозиді
урсол, аскорбин қышқылдары, илік заттар бар. Арбутиннің микроб өлтіретін,
жапырақтарын кесіп жүргізетін қан қысымы төмендететін қызметі бар.
Бүйрекке тас байланғанда, қуық және несеп жолдары қабынғанда, асқазан
қышқылы кемігенде іш өткенде және рематизм, подара, бауыр ауруларын емдеу
үшін қолданылады. Кейде асқазан тәбетін артыру үшін қолданылады.
Балалардың шыжың ауруын емдеуге жақсы нәтижие беріп тұр.
Шөл зонасындағы Қазақстан жерінде көп жеріндегі дәрілік өсімдіктер
барынша аз зерттелген. Олар әсіресе шөл және шөлейт жерлерде көп. Ол
жерлерде басқа ешбір аймақта кездеспейтін құнды дәрілік өсімдіктер бар
екені даусыз. Бұған шөл және шөлейт жерлерден тамыр дәрінің ғылымға мүлдем
белгісіз жаңа, дәрілік қуаты аса күшті бір түрінің табылуы дәлел болды.
Дәрілік өсімдіктер табиғат жағдайларына қарай бейімделген. Бұл олардың
ерекшеліктерінің бірі. Құмдағы дәрілік өсімдіктердің барлығының да тамыры
ұзын. Шөл зонасындағы дәрілік өсімдіктер; шеркез және жапырақты шеркез,
толық ұрықты есекмия, қара меңдуана, сасық меңдуана, адыраспан, жантақ,
дәрілік жалбызтікен, самалдық шөп, дермене сақталған. Қызыл кітапқа енген.
Дермене – Полынь Цитварная
Дермене – биіктігі жарты метрге жететін, көп жылдық жартылай бұталы
өсімдік. Тамыры жуан, көптеген қосымша тамырлары бар. Сабақтары көп қызыл
түсті. Жапырақтары кезектесіп орналасқан қауырсын тәрізді жіңішке
бөліктерге тілімденген. Гүлдері көктеген майда гүл карзиналарына жиналып
сыпыртқы сияқтанып шоғырланып тұрады. Гүл корзиналарының сыртқы орамы 10-
20 қабыршақты жапырақтардан тұрады, ал ішінде 3-6 түтікше тәрізді гүлдер
бар. Олар да әлгі қабыршақты жапырақшалармен жабылып тұрады . Август –
сентябрь айларында гүлдейді. Өсімдігік улы деп есептеледі. Дәрі үшін
өсімдіктің жерге түскен бөлігінің жоғарғы жағы және гүл карзиналарын
толық ашылып кетпей тұрған кезінде жинап алады. Дермене Қазақстанның
Шымкент обылысында қалың болып өседі. Құрамында сантонин, майлары ащы
заттар, эфир майлары бар.
Дермене құрамындағы сантонин организмдегі жұмыр құрттарды түсіреді.
Осыған байланысты дермененің гүл карзиналары немесе аптекаларда
сатылатын сантонин дәрісі осы жұмыр құрттар – аскаридаларға қарсы күресу
үшін қолданылады. Шымкент обылысы Түркістан қаласы маңында өсетін
дермененің құрамында сантонин өте көп болып шықты. Дерменені басқа
жерлерге басқа жерге өсіріп байқау дұрыс нәтиже бермеді, олардың
құрамында сантонин өте аз болды. Түркістан маңайындағы дермененің қалың
өсетін жері қорық болып жарияланады. Осы қорықтың негізінде Шымкент
сантонин завоты ашылды.
Дермене – улы өсімдік, сондықтан онымен қалай болса солай дәрігердің
бақылауынсыз емдеуге болмайды. Кейде кісіні уланып қалатын жағдайлары да
кездеседі [1. 48-49 б]
Шеркез және аз жапырақты шеркез –Sasola Ricteri Karel. Moq ET. S.
SUBANAPHYLLA. C. A. MEY.
Орысша – солянки рихтера и малолистная.
Сора тұқымдас –Ghenodiaceae.
Қазақстанның шөлдері мен сортаңды жерлерінде шеркездің толып жатқан
тұрлері өседі. Олардың ішінде шеркез бен аз жапырақты шеркез дәрілігі
жағынан бағалы өсімдіктер болып табылады. Алколоидтар алу үшін бұлардың
екеуі шикізат болып табылады.
Шеркез ағаш, яғни бұта сияқты, оның негізгі діңі ақшыл сұр қабықты, ал
бұталары сүттей ақ қабықты болады. Жапырақтары сабаққа жарыса бітеді, оның
тұрқы 4-8 см, жіп тәрізді дерлік үшкір, үш жағында тарамыстанған ашық
түсті өте қысқа қылқандар мен бултықты түктері болады. Гүлдері
жапырақшалары біркелеі болып, жалғыздап шығады да, жапырақ қуысында
көбінесе біріндеп отырады. Гүл қоршауы бес жалпақ қияқ тәрізді, сұрғылт,
, шеттері жиектелген қабыршақты қаттылау жапырақшалардан тұрады. Жаңғақ
ұрығы жанындағы гүл қоршауы жапырақшаларында қабыршақтанған, алғашқыда
қызғылт, кейін сұрғылт түсті болатын, диаметрі гүл қоршауымен бірге 10-15
мм қанаттары болады.
Шеркез Арал теңізі маңындағы құмдардан және қарақұмнан кездеседі. Олар
июльден бастап сентябрьге дейін гүлдейді. Аз жапырақты шеркез – биіктігі
30 –дан 120 сантиметрге дейін, көп бұтақты, ақшылдау сұр қабықты сұр
қабықты, аласа бұта. Жапырақтары салалы, қалыңдау тықырлау болады.
Гүлдері шашақтана масақ тәрізді шоғырланып, біріңдеп тұрады. Басқа жағынан
ол шеркезге ұқсас. Ол сазды және тастақты беткейлерде, құмды және сортаң
жерлерде өседі. Шеркезге қарағанда аз жапырақта шеркез анағұрлым кең
тараған өсімдік. Бұл өсімдік Оңтүстік пен Орталық Қазақстаннан өте көп
кездеседі.
Қара күзде шеркездің сабақтары мен бұтақтарын сындырмай, абайлап,
ұрықтары мен қалған гүлдерін жинайды. Ал аз жапырақты шеркезді жинағанда
оның жапырақсыз етті, көк бұтақтарын пышақпен кесіп алады. Оларды ашық
далада, бәрінен де гөрі құмның үстінде кептірген жақсы болады, бұл
шикізатқа жаңбыр тигізбеу керек.
Фармацевтік заводта бұл шикізаттан қан қысымын төмендететін және
гипертония аурулы адамды емдегенде қолданатын сальсолин және сальсолидин
алколоиттарын өндіреді.[2. 32-33б]
Толық Ұрықты Есекмия –SOPHORA PACHYRCARPA SCHRENK
Орысша - софора толстоплодная
Бұршақ тұқымдас – leguminosae.
Шөп тектес көпжылдық өсімдік. Сабағы 60 см –ге дейін бойлап өседі,
бұтақты, жабыса бітіп, үрпиген түктен түсі ақшыл болып көрінеді.
Жапырақтары екі жағы бірдей түкті, он екі парлы – алты сопақ жапырақшалары
бар, қауырсынды болады. Гүлдері әр қилы көбелек гүлдері сарғыштау,
төбесінде шашақтанып тұрады. Есекмияның ұрығы ашылмайтын буылдық қауызды,
жоғары жағы сәл жалпақтанып келеді де, сирек түк басып тұрады. Дәнектері
ірі – тұрқы 5 мм – дей, қоңыржай –қызғылт. Июнь –май айларында гүлдейді.
Өзі шөлейт тау балағы аймақтарында шығады. Қазақстанда шөл және шөлейт
далаларда таралған. Есекмия ақ егістен арамшөп қатарында кездеседі, оның
дәнегі қосылған ұн әрі ащы, әрі улы болады.
Солай бола тұрса да есекмия дәрілік құнды өсімдік болып есептеледі.
Есекмияда бірнеше алколоидтар (жалпысы 3% дейін) болады. Фармацевтік
завоттарда оның шөбі мен ұрығынан пахикарпин алколоидын істеп шығарады.
1993 жылдан бастап шығарылып жайқан пахирапин тек дәрігердің ұйғаруы
бойынша перифериялық тамырлардың спазымасында және жиырылуын тездету үшін
қолданылып келеді.
Есекмиядан жасалған дәрілер тыныс жолдарына қоздырғыш әсер етеді.
Сонымен қатар толық ұрықты есекмия ауылшаруашылығының зиянды жәндіктеріне
қарсы күресте күшті инсектицид –құрал болып табылады. Толық ұрықты
есекмияны зерртеу жұмысы әлі жүргізілуде.
Қара Меңдуана –HYOSCYAMUS NIGER. L
Орысша –белена черная
Паслен тұқымдасы –Solancae
Осы бір сүйкімсіз арамшөп медетцинада атамзаманнан бері қолданылып
келеді, біздің замнымызда да бұл ресми түрде алынған дәрілік шикізат болып
табылады. Меңдуана –тамыры жүйесі мықтап жайылған, биіктігі 80-100 см –ге
дейін баратын екі жылдық өсімдік. Оның сабағы тіп –тіке, бұтақты, үстін
ұсақ, жабысқақ безсымақ түктер басқан. Сабақтағы жапырақтар отырмалы,
қияқтай салалы, терең шұңқырлы, үсті қоңырқай көк, асты сұрғылт болады.
Тамыр маңындағы қуыста өсетін жапырақтардың ұзын сағақтары болады, өздері
эллипс тәрізді, шеттері тіс –тіс немесе қауырсынданып келеді. Гүлдері
ірі болады, олар бұтақ ұштарында шоғырланып тұрады. Гүлтәжісі қусырыла
қуыстанып келген, түсі лас лалагүл секілді. Тостағаншаның түбі түтік
тәрізді де, ал ортасынан жоғары жағы қоңыраудай қаумақтанып келеді, көк,
безді түктері болғандықтан жабысқақ болады.
Ұрығы –ашылмаған қақпағы бар қауашақ, онда ұсақ , қоңырқай –сұр, ұсақ
тізбекті тұқымдары болады. Меңдуана майдан бастап августқа дейін гүлдейді.
Меңдуананы Қазақстанда барлық жерде; огороттардан, тұрғын үйлер
маңынан, көң –қоқыр үйілген жерлерден, шалғындардан кездестіруге болады.
Бұл өзіде өте улы өсімдік. Егер оны арамшөп ретінде арылтып құртуға тура
келсе, жұмыстан кейін қолды әбден жуу керек.
Меңдуананың жапырағын гүлдеп жатқан кезінде, жауынсыз күндері
жинайды, әйтпесе қарайып кетеді. Жас жапырақтары бас ауыратын исі болады,
ол тепкен кезде біртебірте жойылады.
Меңдуанада атропин тобына жататын алкалоитар (гиосциамин скопламин
және басқалар) болды. Меңдуананы аз мөлшерде қолданса, ауруды
тиыштандыратын әсері болады, ал көбірек қолданылып кетсе, ол қатты
қоздыруға, долдануға, жындануға, сандырақтануға, көзге бәр нәрсе елестей
берушілікке әкеліп соғады.
Меңдуана жапырағының күнбағыс майына салып жасалған тұндырмасы
–меңдуана майы – теріге жағып, ысқылап, ауруды басатын дәрі болып табылады.
Меңдуананың ұнталған жапырағы бронх демікпесі болғанда тартылатын папирос
ұнтағын құрамына кіреді. Меңдуананың дәрі –дәрмектерін көп ішпейді.
Сасық Меңдуана – DALURA STRAMONIUM. L.
Орысша –думан обыкновенный.
Паслен тұқымдас – Solanaceae
Сасық меңдуана –сырт көрінісі бойынша биіктігі 1-1,5 м бір жылдық
өсімдік. Оның сабағы жуан, тіп –тік бұтақты болады. Жапырақтары ірі,
формасы жұмыртқа тәрізденген, қысқа сағақты, шеттері тіс –тіс, терең
ойылған болады. Гүлдері үлкен, тұрқы 10 см – ге дейін жапырақтардың
қуыстарында жалғыз – жалғыз болып отырады. Тостағаншасы түтік тәрізді,
бес қырлы. Гүлтәжісі ақ, воронкадай, ұзын түтікті молтақ бес тісті
іркіс болады. Ұрығы – сырты қатты қылқанмен қапталған қауашақ, онда
көптеген ірі қара дәнектер болады. Ол июнь айынан бастап , сентябрдің
аяғына дейін гүлдейді.
Сасық меңдуана Қазақстанға түгел дерлік тараған арамшөп өсімдігі,
оның өзі бізге Үндістаннан әкелінді. Сасық меңдуана медитцинада бұдан 200
жылға жуық бұрын қолданылған.
Дәрілік мақсатқа оның жапырақтары ғана пайдаланады. Меңдуанада атропин
тобына жататын улы алколоитар ( көбінесе гиасциамин) болады, олар орталық
нерв жүйесіне қатты әсер етеді және спазмаға қарсы әсері де бар. Сасық
меңдуананың жапырағы бронх демікпесі кезінде қолданатын ұнтақ дәрілер мен
сигарет құрамына кіреді. Жапырағы қараңғыда алколоитар тұқымда едәуір
көп болды, сондықтан да атропин өндіру үшін химико – фармацевтік
завоттарға тұқым жапырақтармен бірге жіберілді.
Жапырақты гүлдеп тұрған кезінде жинайды. Оны үйлердің көлеңкелі және
жақсы жел қағып тұратын жерлерінде кептіреді. Өсімдіктің кезкелген жері улы
, сондықтан жапырақты жинау және кептіру жұмысынан кейін қолды әбден жуу
керек.[2.80-81 б]
Адыраспан –PEGANUM HARMALA. L.
Орысша – гармала , могильник
Қос жапырақтылар тұқымдасы – Zygophyllaceae.
Адыраспан - кіндік тамырлы, бұтақты , биіктігі 25-70 см сабағы бар
, көп жылдық шөптесін өсімдік. Жапырақтары жарыса бітеді., сара 3 тілініп,
олардың өздеріде ұзынша, үшкір тарбия мүшеленген жарнақшаларға бөлініп
кетеді. Бұтақтардың ұштарынан бес гүл жапырақшасы мен бес гүл
тостағаншасы жапырақшасынан құралған, ақ немесе сары түсті ірі жалқы
гүлдер біткен. Ұрығы – үш жармалы, жартылай шар тәрізді қауашақ. Тұқымы
ақшыл сұр және қара түсті, үшкірлеу. Өсімдіктің сүйкімсіз исі болады.
Июнь –июль айларында гүлдейді.
Адыраспан сор топырақты жерлерге, тұрғын үйлердің маңына, мал
жайылымға, мал айдайтын жолдардың бойына арамшөп сияқты қалың шығады. Ол
әсіресе шөл және шөлейт аймақтарда көп болады. Адыраспан Оңтүстік жерлерде
жиі кездеседі.
Адыраспанның шөбі мен тамырында 4% алколоитар болады, олардың
негізгісі – гармин. Мұнымен қатар тұқымдас қызыл пигмент болады.
Адыраспан шөбін ұрық салу кезінде, сентябрьде жинайды. Алкалоидтар алу
үшін кепкен шикізат фармацевтік завотқа өткізді. Адыраспан 1928 жылдан
бастап пайдаланып келеді. Бұл кезде Батыс Европада нерв ауруларына және
параличтерге қарсы жаңа дәрі – Амазонка өзенінің бойындағы ормандарында
лиане яге (Banisteria Caapi) сабағынан банистирин алколоидыдан асып
түсіп, энцефалит салдарынан болған ауруды, инфекциялық ұйқы ауруын және
нерв жүйесінің бірқатар басқа ауруларын емдегенде жақсы нәтиже береді.
Қазақтың халық медитцинасы рематизммен ауырғанда адыраспан шөбінен
ванна жасауды ұсынады. Ол үшін 100 г шөпке 10 л су құйып, жабық ыдыста –
15 -20 минут қайнатады, содан кейін суытып, сүзеді де, жылы (37 -30°с)
суға қосып, ваннаға құяды. Ваннаға арада 2 күн өткізіп, 10-15 минут
түседі. Емдеу курысы -10 ванна . Бұл шөптің қайнатпасынан тері ауруларын
емдейді. Мал дәрігерлігі ісінде адыраспан тұнбасымен малдың, әсіресе
ботаның қотырын ойдағыдай емдеп жазады.
Иранда адыраспанды чараз – испан деп атайды, бұл барлық
аулауға ем деген сөз. Түркияда адыраспаннан әдемі қызыл бояуды ерте
заманда – ақ тауып, онымен ұлт киімі - фесканы бояп келген. Бұл бояудың
10 грамымен 5 шаршы метр жібекті қоңыржай қызыл етіп және 50 шаршы метрді
қызыл етіп бояп шығаруға болады. Қолдан қызыл бояу жасаудың ескі әдісін
айтып өтейік; ұнтақталған қара тұқым - дәнектері 6 ай 40ºс спиртке (1
бөлігі тұқым – дәнек және 5 бөлігі спирт) салып қояды . Спиртке алыдын
ала мүсатір мен натрий селитрасын бірдей етіп ( 1 л спиртке әрқайсысынан
10 грамнан ) қосады.[2. 59-60б]
Жантақ – Верблюжья Колюча
Жантақ – жартылай бұталы, тікеді көп жылдық, шөп тектес өсімдік.
Сабағының төменгі жағында тікендері қысқа әрі мықты, жоғарғылары жіңішке,
жұмсақ шөп тәрізді ұштары жоғары қараған. Жапырақтары сопақша, шеттері
бүтін, сабақтары мен тікендердің түп жағына орналасқан. Гүлдері қызыл
түсті, гүл сабақтары ұзын, гүл тостағаншалары қоңырау сияқты, тістері
бар. Тұқымы да төрт бұрышты, қоңырау тәрізді. Май – августь айларында
гүлдейді. Дәрі жасау үшін оның шөбін жаз айларында, тамырын күзде
жинайды.
Жантақ шөлді және құмды жерлерде, далалы аймақтарда, өзендердің
қойнауларында, тау етектерінде өседі. Құрамында С витамині, каротин,
илік заттар, эфир майлары, гликозидтер бар. Оның іш жүргізетін, несеп
айдайтын, тер шығаратын, өт жүргізетін және қабынуға қарсы әсері бар.
Өсімдіктің жапырақтары мен бұтақтарынан жасалған тұнбаны жөтел басатын
дәрі ретінде және бүйрекке, қуыққа тас байлағанда пайдаланады. Тамырынан
жасалған дәрілер геморой түйіндерін, дене сыртындағы жарақатарды емдеу
үшін қолданылады. [1. 57б]
Дәрілік Жалбызтікен, Құлқайыр, Жалбызтікен - ALTHAEA
OFFICINALIS. L.
Орысша – алтей лекарственный , просвирняк , проскурняк.
Құлақайырлар тұқымдас – Malvaceae
Дәрілік жалбызтікеннің қысқа, жуан тамыры, биіктігі 1,5-2 м-ге
дейін баратын түзу, бұтақсыз сабағы болады. Жұлдыз шөптікіндей түк
басқандықтан оның түсі сұрғылттау – көк болып тұрады. Жапырақтарының
сағағы қысқа, сұрғылттау – көк, шеттері ірі ара тісті, формасы жұмыртқа
тәрізді; төмендегілері 3 – 5 қалақшалы да ал жоғарыдағы 3 қалақшалы,
жапырақтың екі жағы да ұйысқан түкті болады. Гүлжапырақшалары ақшыл
және ақшыл – қызыл, тостағаншасынан 2-3 есе ұзын. Толып жатқан аталықтар
тіндері арқылы аналықты жауып тұратын жалпы түтік болып бірге біткен.
Ұрығы құрғақ түкті, кішкентай дәнек болып шашылып кетуі бейім тұрған көп
дәнекті. Июнь айынан сентябрьге дейін гүлдейді.
Бұл өсімдік бүкіл Қазақстанда, әсіресе Оңтүстіктен жиі кездеседі. Ол
арық – атыздардың бойына, өзен жағаларына, сазды шалғындарда, таудың
баурайлары мен балықтарына шығады.
Күздігүні өсімдіктің ағаштанған бөліктері, ұсақ бұтақшаларын алып
тастап, негізгі тамырдың жұмыс жерімен ірі жанама тамырларын қалдыра
отырып, тамырды жинайды. Ол үшін тамыр жүйесін түгел шығарып алуға күш
салып, өсімдікті айналдыра қазады. Жиналған тамырды ауада бірер күн желге
кептіреді, тоз қабатынан тазартып, 40ºс жоғары емес температурада
кептіреді. Кепкен жалбыздың шамалы исі, тәттілеу дәмі болады. Тамырда көп
крахмал, пектин заттары ( ісінуге қабілетті жартылай сахаридтер ) бар.
Жалбызтікен тамыры балалар аурулары тыныс жолдары қабынғанда
қақырық түсіргіш кілегей дәрі және іш өткен кезде ішетін, қабынуға қарсы
дәрі ретінде қолданады. Жалбызтікен тамырынан ұнтақ дәрі, экстракст,
сұйық дәрі, сироп және тұнба жасауға болады. Оның ұнтақталған тамырынан .
күніне екі рет, тамақтан кейін (8 жастан жоғары балаларға ) пышақтың
ұшынан іліп алып ұшады.
Жалбызтікеннің сұйық экстрактысы ұнтақтап туралған, алдын – ала 40ºс
спиртпен ылғалданған тамырдан жасалады. Ылғалданған тамырлардың бәріне
спирт бірқалыпты сіңу үшін олардың үстіне күші әлгіндей спирт құйғанда,
тамыреркін батып тұру керек . Тамыр спиртке 24 сағат тұрады. Содан кейін
бетіне шығып тұрған спиртті қотарады да бірінші сіріндіні алады.
Тамырдың әлгі порциясынан жаңағы әдіспен екінші сірінді де алынады. Бұл
екі сірінді бірге қотарып алады да, созылмалы қою зат болғанша су буына
қояды. Содан кейін қоспаны былғап – былғап, температурасы 10ºс жуық салқын
жерге 5 күн қойып, тұндырады. Тұнғаннан кейін әлгі сұйық затты сүзгіден
өткізеді. Тұнғаннан кейін әлгі сұйық затты сүзгіден өткізеді. Сөйтіп даяр
болған экстракт өзінше бір қоюлау, мөлдір қара түсті, жөнді исі жоқ,
өзіне тәтті дәм бар бір зат болып шығады. Бұл экстрактан жалбызтікен
сиропы жасалады.
Жалбызтікен сиропы – жалбызтікеннің сұйық экстрактысының 4 бөлігінен
және сиропының 96 бөлігінен құралады. Жалбызтікен және басқа да сұйқыл дәрі
тұнбаларынан дәмін жақсартып, балаларға беру үшін бұл сиропты микстура
түрінде пайдалануға болады. Сұйқыл тұнба ересек адамдар үшін қайнап
тұрған 1 стакан суға 6 г тамыр, 2-ден 4 жасқа дейінгі балалар үшін
қайнап тұрған жарты стакан суға 3 г тамыр салып, 20 м қойып суытады да
сүзіп алады. Балаларға арналған тұнбаға 4 шай қасық жалбызтікен сиропын
қосады. Ересек адам өз тұнбасын арада 2 сағат өткен сайын 1 ас қасықтан
ішеді; ал бала сироп қосқан тұнбаны күніне 4 немесе 5 рет ішеді.
Самалдық шөп – PERSICARIF. L.
Орысша –почечуйная трава
Қарақұм тұқымдасы – polygonaceae
Самалдық шөптің бұтақты, тік немесе сәл теріңкі сабағы болады.
Самалдықтың жапырақтары қияқтай үшкір. Қысқа сағақты, шеттері кірпі
тәрізді майда қылтықты болады. Жапырағының формасы бар. Бұрыш самалдыққа
қарағанда мұның жапырағында тілді ойып жіберетіндей өткір дәм болмайды .
Гүлдері жиеленіп шоқтанып тұрады. Гүл қоршауы әдетте қызғылт, кейде аз
болып, 5 гүл жапырықшасын жаяды. Ұрығы екі жағынан бірдей қабысқан,
жылтыр қара түсті.
Самалдық шөпті де, бұрыш самалдығындай етіп жинап кептіреді.
Мұның өзі Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Шымкент обылыстарынан жиі
кездеседі, арамшөп сияқты шалғындар тау жерлерде, арық бойларында шөл
аймақтарда жиі кездеседі.
Самалдық шөп дәрілігі жағынан 1952 жылы Қазақ медитциналық
институтының фармакология кафедрасында зерттеген.
Емдік мақсатқа бұл шөптің тұнбасын да, сұйық экстрактысын да
қолданады.
Самалдық шөпте 1,5% танин, эфир майы, балауыз кілегей, пектин және
қант тәрізді заттар, кверцетин пигменті болады .
Самалдық шөппен емдеудің халықтық үш әдісі бар .
1.Самалдық шөп тұнбасын ішеді. Ол үшін ұнталған шөптің бір ас қасығын
бір стакан қайнап тұрған суға салады. 20 минут тұндырып қойғаннан кейін
күніне екі рет ішеді. Осылайша емдеу мерзімі үш жетіге созылады.
2. Дененің сыртына қолдану үшін жақпа май жасау керек, ол үшін бір
уыс жас шөпті ысқыдан өткізіп үгеді де, тұзссыз еріген шошқа майына (бір
есе шөп, екі есе май есебімен ) араластырады. Жақпа майды ескертпей жақсы
болады. Шөп құрғақ болса, майды бірдей мөлшерде алу керек .
3. Отырып түсетін ваннада да жасауға болады. 2 л суға 4 уыс жас
немесе 2 уыс кепкен самалды шөпті 15 минут отырады. Ваннаға күнбе – күн
немесе күнара түседі. Емделу мерзімі -1-2 ай.
Шөлейт зонасы Қазақстанның дала мен шөл зоналары аралығында
орналасып, Жайықтың жағасынан Алтай тауларына дейін 2900 км –ге созылған.
Ол республиканың барлық ауданының 10,8% алып жатыр. Зонаның оңтүстік
шекарасы 48ºс солтүстік ендік бойымен өтеді. Шөлейт зонасындағы дәрілік
өсімдіктер; сүйекті аққурай, дәрілік мелисса өседі.
Сүйекті Аққурай – Псоралея Костянковая.
Сүйекті аққурай – биіктігі 150 сантиметрге жуық, өн бойында ақ түтік
басқан, жуан тамырлы жерге 4 метрге дейін тереңдейтін өсімдік. Жапырақтары
дөңгелек, шеттері тісті екі жағында да көптеген кішкене қара дақтары
сағақтарының түбі жіңішке кеген қосымша жапырақтары бар. Гүлдері ашық көк
түсті, сиректеу шашақ тәрізді, ол өсімдіктің жоғарғы жағында шоғырланып
тұрады. Жемісі – бұршақ сықылды сұр түсті дән. Май айынан июль айына дейін
гүлдейді. Июнь сентябрь айларында жеміс береді. Гүл тостағаншасы қоңырау
сықылды түтікшеге ұқсайды.
Оңтүстік Қазақстанның кейбір жерлерінде бірнеше километр аймақты
алып жатқан аққурайлы шөлейт далаларда кездеседі. Ол малды тез семіртетін
бағалы өсімдік. Бірақ бұл жерлерде малды өсімдіктің жемісі пайда болған
кезге дейін ғана жаюға болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -4
1.Тарау. Қазақстанның дәрілік өсімдіктердің таралуы ... ... ... ... ... .5-
28
1.1.Дәрілік өсімдіктердің зоналар бойынша
таралуы ... ... ... ... ... ... .5-2 2
1.2.Таулы аймақтағы дәрілік
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 23-28
II.Тарау. Оңтүстік Қазақстанның дәрілік
өсімдіктері ... ... ... ... ... ..29 -46
2.1.Оңтүстік Қазақстан аймағындағы дәрілік және улы
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 9-38
2.2.Дәрілік өсімдіктерді өсіру, жинау және
сақтау ... ... ... ... ... ... ... 3 9-45
2.3.Дәрілік өсімдіктер өсетін аймақтарды
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 8
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі; Қазақстан Республикасында орманды, далалы,
таулы, шөлейтті, шөлді және тағы басқа да табиғи жағдайлар әр түрлі болып
келеді. Міне сондықтан да, Қазақстан өсімдіктер дүниесі мейлінше бай және
олар алуан түрлі деуге болады. Республика жерінде 6000-ға жуық өсімдіктер
түрлерін кездестіруге болады. Олардың түрлерінің көптігі жөнінен
Қазақстан ТМД көлемінде бірінші орында тұрады. Өсімдіктер дүниесінің
осындай мөлдығына байланысты олардың ішіндегі дәрілік өсімдіктерді
зерттеудің маңыздылығы зор.
Қазақ Қазақ халқы шөптердің, жалпы өсімдіктердің емдік,
дәрілік қасиетін ертеден білген. Сөйтіп ел арасында ауруға шалдыққан
адамдарды дәрілік өсімдіктермен ілгеріден-ақ кеңінен тараған. Өсімдігі
жағынан бай өлке Қазақстанның таулы аймақтары болып саналады. Әсіресе,
Батыс Тянь - Шаньда Орта Азия мен Жерорта теңізінің бай флорасы сақталған.
Сырдария- Қаратау флорасы да бұдан да бай.
Қазақстанның кең жазиралы жазығында дала мен шөл өсімдіктері басым.
Шөлді аймақтарда дермене, жантақ, есекмия, қара меңдуана, сасық меңдуана,
адыраспан, самалдық шөп, сүйекті аққурай, дәрілік мелисса т.б. дәрілік
өсімдіктер кездеседі. Пайдалы өсімдіктер таулы аудандарда бай, олардың
дәрілік түрлері де аз емес. Қылшаның таулы түрі рауғаш түрлері кикоты тау
етектері мен тау белдеуінің төменгі жағынынан кездеседі. Ішек құртын
(глисти) жақсы айдайтын қырық құлақ (усусыр) қарандыз және т.б. дәрілік
өсімдіктер таулы жерлерде өседі.
Қазақстандағы дәрілік өсімдіктерді олардың ішінен пайдалануы жағынан
көңіл қарарлықтай, өте-мөте маңыздыларын, сонымен қатар Қазақстан аумағының
көпшілігінен ғана таудан алып отырған.[1.3-6 б]
Диплом жұсысының мақсаты; Қазақстанның дәрілік өсімдіктеррінің таралуы
ерекшелігі. Дәрілік өсімдіктердің зоналар бойынша таралуы. Таулы
аймақтардағы дәрілік өсімдіктер. Оңтүстік Қазақстанның дәрілік
өсімдіктерінің таралу ерекшеліктері. Оңтүстік Қазақстан қорықтық
аймақтардағы дәрілік өсімдіктер. Оңтүстік Қазақстан аймағындағы дәрілік
және улы өсімдіктерді зерттеу. Дәрілік өсімдіктерді жинау сақтау жолдары.
Дәрілік өсімдіктерді өсетін аймақтарды қорғау.
Диплом жұмысының міндеті; Қазақстан аумағындағы дәрілік өсімдіктедің
таралуы және адамдарға пайдасы. Қазақстан жер бедерінің әр түрлілігіне
байланысты дәрілік өсімдіктердің таралу ерекшелігі. Оңтүстік Қазақстанның
дәрілік өсімдіктерінің табиғат жағдайларына байланысты таралу
ерекшеліктері. Дәрілік өсімдіктерді адам ағзасын пайдасы мен қолданылуы.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі; Ә.Іскедіровтің Қазақстанның
дәрілік өсімдіктері атты бұл кітабында дәрілік өсімдіктерді зерттеді.
М.Оспанов, Ж. Лұқпанов. Өсімдік- жанға шипа дертке дауа адамдарға
пайдасы, қалай қолданылуға болатыны жайында зерттеген. М.Хажымұратов
Қазақстанда кездесетін улы өсімдіктер тек улы өсімдіктер емес жалпы
дәрілік өсімдіктерді зерттеген. Улы өсімдіктер жайында 9 томдық Қазақстан
флорасында біршама толық зерттеген. К.В.Доброхотова, В.В.Чудинов
Қазақстан дәрілік өсімдіктері жайлы зерттеді. Арыстанғалиев пен
Рамазанов Қазақстан өсімдіктері атты кітап жазып, өсімдіктердің қазақша
–орысша-латынша аттарын анықтауда және бір жүйеге келтіруді зерттеді.
Диплом жұмысының құрылымы; Диплом жұмысы кіріспеден екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1.Тарау. Қазақстанның дәрілік өсімдіктердің таралуы
1.1. Дәрілік өсімдіктерді зоналар бойынша таралуы.
Қазақстан жерінде орманды дала зонасының тек Оңтүстік шеті сүйірленіп
келеді келеді. Жазық далада шоқ-шоқ болып ормандар кездеседі. Қазақстанның
орманды дала зонасы Батыс Сібір жазығымен Жалпы Сырт қыратының аз ғана
бөлігін алып жатыр. Жалпы көлемі 1 млн га Қазақстан аумағының 0,4%
HHJKРОJKLОрманды алып жатыр. Орманды дала зонасындағы өсетін дәрілік
өсімдіктер; атқұлақ, көкек жанаргүлі, көктемдік жанаргүл, мойыл, тайтұяқ,
түзу қазтабан, дөңгелек жапырақты алмұртшөп, ашық құндызшөп, көкпек,
шайтанкелмес дәрілік өсімдіктері өседі.
Атқұлақ (Қымыздық) –Щавельконский - Ол –биіктігі 1,5 метрге дейін
жететін, көп жылдық шөп тектес өсімдік. Тамыр сабағы жуан әрі қысқа,
қосымша тамыр көп. Сабағы түзу, он бойы созылған салалары бар. Тамыр
жапырақтары үш бұрышты, жүрек тәрізді, сағақтары ұзын ұштары доғал келеді.
Жоғарғы сабақ жапырақтарының, сағақтары қысқа. Барлық жапырақтарының
астыңғы беттерін қысқа-қысқа түк басқан. Гүлдері майда жасыл түсті, сыпырғы
сияқтанып шоғырланып тұрады. Июнь- июль айларында гүлдейді. Шабындықтардың,
орманның шеттерінде, мал жайылымдарында, шалғынды жерлерде, жолдардың
жиектерінде өседі. Дәрі үшін өсімдіктің тамырын күзде және жерге түскен
бөлігін гүлдеген кезде жинап алып пайдаланады. Құрамында илік заттар,
антроглукозиттер, смолалар, эфир майлары, к витаминінде темір бар. Бұл
өсімдіктен жасалған дәрілердің қабынуға қарсы әсер ететін, іш жүргізетін,
өт айдайтын қан тоқтататын, құрқұлаққа ем болатын қасиеті бар. Аш ішектің,
тоқ ішектің қабынуын, геморрой түйіндерін, қанның азаюын емдеу үшін де
қолданылады. Ауыз уылғанда және тіс түбінің еттері қабынғанда ауыз шаяды.
Бұл өсімдіктен жасалған дәрі-дәрмектермен кейбір тері ауруларын емдейді.[1.
18-19б]
Көкек жанаргүлі –Горицвет кукушкин -Көкек жанаргүлі –көп жылдық, шөп
тектес өсімдік. Биіктігі 90 сантиметрге жуық сабағын төмен қараған қысқа
түк басқан. Сопақша келген жапырақтары қарама-қарсы орналасқан, ені жағынан
да аздаған түктері бар. Гүлдері қызыл, бұтақтарының ұштарында сыпырғы
сықылданып шоғырланып тұрады. Гүл сабақтары қысқа, тостағанша қоңырау
сықылды, үстіңгі жағында гүлдейді. Ылғалды жерлерде, батпақтардың
шеттерінде, орман іші алаңдарда, жоңыршқа шабындықтардың арасында
кездеседі. Дәрілік мақсат үшін көкек жанаргүлінің жер үстінгі бөлігін
пайдаланады. Халық арасында бұл өсімдікті сары ауруға, бронх қабынуына,
ревматизімге қарсы қолданылады. Жатырда және басқа органдардан қан кеткен
жағдайларда пайдаланылады. Бұл дәрімен сыртқы жараларды жуады және қышыма
емдейді. Ірің жараларға компрес ретінде сыртынан таңып байлап қоюға
болады.[1.68-69б]
Көктемдік Жанаргүл –Адонис весенний, горицвет- Көктемдік жанаргүлдің
шикізаты аптекаларда тұнба жасау үшін, ал заводтарда галенді препараттар
мен гликозитер алу үшін қолданылады. Бұл өсімдік апрель айында орманды
аймақтардың шеті далалы жерлерде өсіп, дөнгелектене біткен ашық сары
гүлдерін шаша гүлдейді. Көктемдік жанаргүлдің алтындай сары гүлдері
көктемгі қуаныш пен махаббатың хабаршысындай, өсімдіктің алғашқы
жапырақтарымен бірге пайда болды. Жанаргүл бұл кезде өте әдемі көрінеді.
Ертедегі Фининия мен Сирияда адония деп аталған көктеммен алғаш кездесу
мейрамы ұйымдастырылып отырған жанаргүл биіктігі жарты метрге дейін
жететін, жуандау келген қоңыр қара тамыр сабағы бар, көп жылдық өсімдік.
Жапырақтары жіңішке әрі қалың, төмегілері кезектесіп орналасқан. Сабақтары
бұтақтары көп , сырты тегіс түп жағындағы жапырақтары, қабыршық сықылды
қоңыр болып келеді. Гүл жапырақтарының саны 14-20 гүл шеңбері ірі 5
сантиметрге дейін жетеді. Гүл тостағаншасының жапырақшалары бесеу.
Қазақстанда көктемдік жанаргүлінің басқа да 7 түрі кездеседі. Бірақ
олардың көбінде жүреки глюкозитрі 2-3 есе аз болады. Тек Түркістандық
жанаргүлдің емдік қасиеті ғана көктемде жанаргүлмен бірге көктемдік
жанаргүлдің жердің үстіндегі жапырақты бөлігін апрель айында гүлдегеннен
бастап, июль айының басында тұқымды шашылғанға дейін жинайды. Өсімдікті
пышақпен кесіп, орақпен орып алады. Тамырымен жұлуға болмайды. Өйткені
өсімдіктің бір жолы жойылып кетуі мүмкін. Орылып алынған шөпті жел қағып
жерде көленкеде дереу кептіріп алу керек Дайындалған шикізат құрғақ
бөлмеде қағазға оралып , ағаш жәшікте сақталады. Бұл өсімдіктің құрамында
циморин, адонитосин деген глюкозитері бар.
Көктемдік жанаргүлдің медитцинада кеңінен қолданыла бастауының өзіндік
тарихы бар. Өткен ғасырда Н.А Бубков деген жүрек бұлшық еттерінің жұмысы
нашарлап, ішіне су жиналып, аяқтарын ісік шалған ауруларды тәуіптердің
белгісіз бір шөптермен емдеп жазып жүргенін байқап қалады. Ұзақ зерттеудің
нәтижесінде Н.А .Бубков белгілі ғалым С.П. Боткиннің ауруханасында
тәуіптердің қолданған көптеген шөптерінің ішінен осы көктемгі жанаргүлді
бөліп алады да, оның емдік қасиеті толық анықтап шығады. Бұл шөп жүрек
еттерінің күштері азайып, ауру адам ентікенде, денедегі қан айналысы
нашарлағанда соның әсерінен несеп жүрмей қалғанда қолданса, өте жақсы
нәтиже береді. Жүрекке неғұрлым күшті әсер ететін каперстянка сияқты
дәрілермен салыстырғанда бұл дәріні қолдау қауіпсіздеу, себебі ол жүрек
еттерінде сақталып, үстемеленіп жиналмайтын белгілі уақыттан кейін
организмнен шығып кетіп отырады.
Көктемдік жанаргүл жүрек неврозына қарсы және орталық нерв жүйесін
тыныштандыратын, несеп жүргізетін дәрі орнында қолданылады. Бұл бронх
демікпесі деп аталатын ауруды емдейтін дәрінің құрамына кіреді.
Өсімдіктен тұнба былай жасалады 6-8 г шөпті 200 грамм қайнаған суға салып
тұндырады. Тұнбаны күніне 1 ас қасықтан 2-5 рет тамақтан соң ішеді.
Көктемдік жанаргүлі улы өсімдік болғандықтан, дәрі ретінде дәрігердің ғана
байқауымен пайдаланады.[1.70-71б]
Мойыл –Черемуха обыновенная Мойыл биіктігі 10 м жуық ағаш, яғни
бұталы өсімдік. Қабығы қоңыр, жапырақтары кезектесіп орналасқан .Сағақтары
ұзын, эллипс тәрізді, шеттері өткір ара тісті. Оның жоғарғы жағында
жапырақтарының шеттерінде бездері бар. Гүлдері майда ақ түсті шоғырланып
төмен салбырап тұрады.Гүл тостағаншасының қалақшалары да гүл жапырақшалары
да бес-бестен жемісі –қара сүйекше, май –июнь айларында гүлдейді. Жемісі
августь –сентябрь айларында піседі. Ол су қоймаларының, шөлдердің,
өзендердің жағаларында, бұталардың арасында ормандардың шеттерінде өседі.
Дәрі жасау үшін мойылдың жемісін пайдалнады. Құрамында алма, лимон қышқылы,
илік заттар, эфир майлары, қант тұқымында, гүлдерінде жапырағында,
қабығында амигдалин дейтін гликозир бар. Амигдалин глюкозаға және синиль
қышқылына ажырайды. Синиль қышқылы –адам организімі үшін аса улы зат. Халық
медитцинасында жасалған мойылдың жемістерінен тұнбалар іш өткізеді
қойдыртатын дәрі ретінде пайдаланады. Гүлдерінен жасалған тұнбаны көз
ауруларына емдеуге қолданылады. Өкпе ауруларын емдеуге қолданылады. Өкпе
ауруларын өсімдіктің гүлдерімен жапырақтарынан жасалған тұнбалармен
емдейді. Жас бұтақтары қабығының қайнатындысын тер шығаратын дәрі ретінде
қолданады, ал тұнбасымен ревматизмді емдейді деп айтқан.[1. 94-95б]
Тайтұяқ - Копытынь европейский Тайтұяқ –ұзын, жіңішке көлбеу өскен
тамыры бар, көп жылдық шөп тектес өсімдік. Жапырақтарының шеттері бүтін
аттың ізі ұқсас сағанақтары ұзын түкті. Бұл өсімдіктердің жапырақтары қыста
да түспейді. Гүл сабағы қысқа гүлдері жеке-жеке орналасқан, сырт жағынан
қарағанда ашық қоңырлау, ішкі жағы қою қоңыр түсті. Жемісі қауашақ сықылды
апрель айында гүлдейді. Бұл өсімдік негізінен ормандар арасында
көленкелі жерлерде өседі.
Дәрілік мақсат үшін тайтұяқтың жер үстіндегі бөлігін және тамырын
жинайды. Құрамындағы эфир майлары, азорон пинен, эвгеналлоид бар. Тамыры
улы, сондықтан дәрі жасағанда өсімдіктің дәрілік мөлшерін дұрыс алып,
ұқыптылықпен қадағалау керек. Халық медетцинасында тайтұяқ несеп айдайтын,
қақырық түсіретін дәрі ретінде қолданылады. Сонымен қатар асқазан және
жүрек қызметін реттейтін қабынуға қарсы әсер ететін, құстыратын және оған
байланысты асқазан маскүнемдікке шипа болатын қасиеті де бар. Әйелдердің
етеккірін қалпына келтіру үшін де қолданылады. Бауыр, асқазан ішек
ауруларына қарсы және сары ауруға ұшыраған дене сарғайғанда да ем үшін
қолданылады. Шешек ауруына несеп жүргізу арқылы ісікті қатару үшін
қолданылады. Дене сарғайғанда шай шөпті және тайтұяқты теңдей етіп алып,
осы қоспаның 1 ас қасық 1 стакан суға тұндырады да 1 ас қасықтан күніне
3 мезгіл ішеді. Асқынған маскүнемді емдеу үшін тайтұяқ шөбі тұнбасының 1 ас
қасығын 1 стакан араққа қарағысы келмейтіндей болып безеді.
Түзу қазтабан –Лапчатка прямостоячая Түзу қазтабан - биіктігі жарты
метрге дейін жететін, шөп тектес көп жылдық өсімдік. Тамыры көлбеу өседі,
жуан әрі қатты, көптеген қосымша тамырлары бар. Сыртынан қарағанда қоңырқай
сындырып қарағанда іш жағы қызыл түсті болады. Сабағы тік, қысқа түктері
бар кейде жоғары көтеріліп барып жоғары көтеріледі де, жоғары жағында
жайылма өседі. Тамырдан тікелей өсіп шыққан жапырақтары үш және бес саналы
болып сағақтары ұзын келеді. Сабақтан өскен жапырақтары отырмалы үш-үштен
қосақталып тұрады, үлкендеу келген қосымша жапырақтары бар. Тамыр
жапырақты өсімдік гүлдеген кезде қурап түсіп қалады. Гүлдері жіңішке, олар
сабақтарының ұзынша бөлек – бөлек тұрады. Гүл тостағаншасы екі қабат. Әр
қабатында төрт қабақшадан бар. Гүл жапырақшалары төртеу, алтындай сары
түсті түп жағынан қызыл дақылдар болады. Май айынан августь айына дейін
гүлдейді. Ормандардың ішінднгі алаңдарда, ылғалды және құрғақ шабындықтарда
бұталардың арасында өседі.
Дәрі жасау үшін өсімдік тамырын жинап, кетпіріп алады.
Өсімдіктің құрамында илік заттар, крахмал, алма қышқылы, шайырлы заттар
камед эфер майлары, қант бар. Халық медетцинасында түзу қазтабанның қақырық
түсіретін, өт айдайтын қабынуға қарсы әсер ететін, ауырған жерлерді нерв
жүйесін тыныштандыратын қасиеттері бар деп есептеді. Түзу қазтабанның
тамырынан жасалған дәрілер асқазан қабынғанда және асқазан ішекке жара
түскенде, өкпе желденіп кеңейгенде, өкпе туберкулезбен іш өткенді, күшті
жөтелді емдеу үшін қолданылады. Сонымен қатар асқазаннан, ішектен, жатырдан
қан кеткенде де пайдаланылады.Ауыз уылғанда, тіс түбінің еттері қанайтын
болғанда ауыз шаяды. Дене сыртындағы тері ауруларын, қанталаған іріңді
жарақаттарды емдейді. Еріннің және қолдың аяқтың терілері жарылғанда осы
өсімдіктер тамырынан жасалған май дәріні жағады.[1.126-127б]
Дөңгелек жапырақты алмұртшөп - биіктігі -30см жететін тамыр сабағы
ұзын және қосымша тамырлы, көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамырынан
тікелей өсіп шығатын сағақтары ұзын, дөңгелек тәрізді, шеттері майда
тісті, қыстада түспейді тұра беретін бірнеше жапырағы бар. Жапырақтары
қалың жасыл түсті , кейде сопақшалау, шеттері бүтін болып та келе береді.
Әдетте олар 2-3 жылдан кейін барып түсіп қалады. Гүлдері ақ және ақшыл
түсті ұзын гүл сабағының жан –жағына салбырап тұрады. Гүл тостағаншасының
ұштары имектеу, бес жіңішке қалқшадан тұрады. Гүл тәжі ақ түсті, 5 гүл
жапырақшасы бар. Жемісі 5 ұялы, дөңгелек, көп тұқымды қауашақ.
Дөңгелек жапырақты алмұртшөп тамырынан тез көбейеді. Алғашқы 2-3
жылдық жапырақтары пайда болады да 3- ші 4- ші жылдары май айының аяқ
шетінен бастап августқа дейін гүлдейді. Көбінесе қарағайлы, шыршалы
ормандардың арасында өседі. Дәрі үшін өсімдіктің жапырақтарын жинайды.
Оның құрамына гликозитер илік заттар, арбутин бар. Дөңгелек жапырақты
алмұртшөптің жапырақтарынан жасалған дәрілерді кесіп айдайтын және қабынуға
қарсы әсер ететін қасиеттері бар. Осыған байланысты бұйректің, қуықтың
қуық жолдары бездерінің созылмалы түрде іріңдеп қабынуы және шешек ауруын
емдеу үшін қолданылады. Өсімдіктің тұнбасымен тамақ және бас ауруларын,
жарақатты емдейді. Көп жазылмай жүрген жараларға дөңгелек жапырақты
алмұртшөптің жас жапырақтарын жаншып таңып, майлап қояды. Өсімдіктің
кептірілген жапырақтарының 2 шай қасығын 1 стаканға қайнап тұрған суға
салып тұндырып, 1 күн ішінде ішіп тауысады.
Ашық құндызшөп - Прострел раскрытый –Ашық құндызшөп ерте көктемде
жапырақтары жайылғанға дейін, гүлдеп үлгеретін, көп жылдық, шөп тектес
өсімдік. Тамыры қоңыр түсті, тік өседі. Сабағы 45 см –ге жетеді, иол
бойында жібек сықылды жұмсақ түктері, сабағының ортасына таман сабақты
қоршай орналасқан жапырақтаының сабақтары ұзын, саусақ сықылды екі-үш
саласы. Гүлдері жеке –жеке орналасқан, ірі, ақшыл көк немесе ақшыл қызыл
түсті. Апрель май айларында гүлдейді. Ормандардың бұталардың арасында, ашық
жерлер өседі. Дәрілік мақсатқа өсімдіктің жерге түскен бөлігі пайдаланады.
Ашық құндызшөпті орыс тілінде сон трава (ұйқы шөбі) деп атайды,
сол халық арасында ашық құндыз шөптің тамырын жалаған жануарлар ұйқыға
кетеді екен деген ұгым байланысты болса керек. Кейде мұның ұқсастығына
қарап, жабайы қызғалдақ деп те атайды. Өсімдіктің құрамында протоанимин
анемонин, сантониндер бар.
Ашық құндызшөптің тұнбасы микробтарды, грибоктарды
жояды. Сондықтан оны іріңді жараларды және терінің грибоктармен зақымданған
жерлерін емдеу үшін пайдаланылды. Өсімдіктің тұнбасы туберкулезді,
жөтелді, бронх қабынуын, әйелдердің жыныстық ауруларын емдеу үшін
қолданылады. Халық медитцинада ашық құндызшөпті ұйықтататын және жүйкені
тыныштандыратын дәрі ретінде пайдаланады. Ревматизмге ұшырағанда буындарды
осы өсімдіктің спиртті ерітінділерін жағып емдейді.[4-19-20б]
Көкпек, шайтанкелмес –Синюха голубая –Көкпек шайтанкелмес –
биіктігі 1 м дейін баратын көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыры сабағы
қысқа , одан көптеген жіңішке тамырлар тарайды. Жапырақтары кезектесіп,
жарыса орналасқан қауырсын тәрізді, сопақша, ұштары сүйір келеді.
Төменгі жағында жапырақтарының сабақтары ұзын, жоғарғы жағында жапырақтар
орналасқан. Гүлдері көкшіл түсті, майда ұнамды исі бар. Гүл тостағаншаның
қалақшаларыда, гүл жапырақтары да бес-бестен болады. Жемісі – сопақша
келген көп тұқымды қауашақ. Июнь – июль айларында гүлдейді. Жемісі август
–сентябрь айларында піседі.
Ормандардың шеттерінде, шабындықтарда жолдардың шетінде, өзендердің
жағаларында, орман ішіндегі алаңдарда өседі. Дәрілік мақсаты үшін
өсімдіктің тамыр сабағын және тамырын август – сентябрь айларында қазып
жинап алады. Құрамында сапониндер, смола, органикалық қышқылдар, эфир
майлары бар. Көкпек шайтанкелмес–халық медетцинасында көп тараған. дәрілік
өсімдіктердің бірі. Бұл өсімдікті нерв жүйесін тыныштандыратын, қақырық
түсіретін дәрі есебінде пайдаланады. Сонымен қатар қояншық ауруына қарсы
ұйқы қашқанда қолданылатын шипалық қасиеттері бар. Жоғарғы айтылғандарға
байланысты шайтанкелместі өкпе және бронх қабынғанда және өкепе
туберкулезімен емдеу үшін қолданылады. Өсімдіктің қақырық түсіретін қасиеті
шет елдерден әкелінетін сенега атты дәріден кейін емес. Жүйкені
тыныштандыратын қасиетті дәрілік шүйгіншөптен 8-10 есе артық саналады.
Шай талкелместі асқазанға және ұлтабарға жара тұскенде емдеу үшін де
пайдаланады. Бұл өсімдікті ақшайырдың шөбімен қосып пайдаланса, дәрінің
тиімділігі арта түседі. Ол үшін тамақтан жарты сағат бұрын батпақ
ақшайырының сулы тұнбасынан 1-2 қасығын ішеді де екі сағаттан кейін
шайтанкелместің тамырынан жасалған тұнбадан 1 ас қасық ішеді. Емдеу мерзімі
3 апта.
Дала зонасы шөптесін, дәрілік өсімдіктерге бай. Даланың оңтүстік
бөлігінде негізгі өсімдіктер мен қатар жусанның кейбір түрлері өседі. Кей
жерлерде бұлар тұтас үлескілерді алып жатыр. Дала зонасының өсімдіктерінің
арасында дәрі –дәрмектің өсімдіктері де бар. Мысалы; ырғай, сары волушка,
итбүлдірген, шайшөп, итмұрын, дәрілік валерин, кездеседі.
Ырғай – Бузник Черная - Ырғай – бамбуктер тұқымдасына жатады
биіктігі 3 м 10 м дейін жететін көп жылдық, ағаш тектес өсімдік.
Бұталарының өзегі ақ әрі жұмсақ. Жапырақтарының ұзындығы 30 см ,
қауырсын тәрізді, қарама –қарсы орналасқан. Ортақ сағақтары жапырақтарының
саны 5-7 см дейін жетеді. Гүлдері майда ашық сары түсті, тұтас
шоғырланып тұрады. Гүл сабақтары ұзын. Гүлдері иіліп төмен қарай
салбыраған. Жемісі қара көк түсті саны 2- ден 4- ке дейін жететін сопақша
келген кішкене сүйекті дәнектерден тұрады. Май –июнь айларында гүлдейді,
жемісі июль – август айларында піседі. Ырғай көбінесе балқарағайлы
ормандардың арасында қалың болып өседі. Кейде мәдени өсімдіктер ретінде
бақтарға, парктерге отырғызылады. Бірақ тез жабайыланып ауыл арасында, ашық
жерлерге , жолдардың жиегіне, елді мекенге тарала өсетін қасиеті бар.
Дәрілік мақсаты үшін өсімдіктің гүлін, жемісін кей жапырақтары мен
қабығын, тамырын жинайды. Гүлдердің құамында қоймалжың заттар, сірке және
валерин, алма қышқылдары қатты түрдегі эфир майлары, тер шығаратын
гликозидтер, рутин, жемісінде илік заттар, глюкоза, фруктоза бар.
Гүлдерінен жасалған дәрілер бронх қабынғанда, подагра және ревматизм
ауруларына қарсы, буындар сырқырағанда, бүйрекке тас байланғанда
пайдаланады. Кейде грипп ауруына қарсы және өт қалтасы қабынғанда өт
айдайтын дәрі ретінде қолданылады. Ауыз уылғанда, тамақ бездері қабынғанда
ауыз бен тамақты шаю үшін және компресс жасау үшін пайдаланылады.
Ырғайдың жас жараларды, ұзақ сүттке қайнатып алып күйікті іріңдеген
жараларды, ұзақ уақыт төсек тартып жатқан аурулардың сыртынан таңып,
емдеуге қолданады. Жемісінен жасалған дәрілермен дизентерияны, шеменді,
құқықтық қабынуын емдейді.[1.146-147 б]
Сары волушка – Волушка Золотистая
Сары волушка –тамыры көлбей өскен, көп жылдық, шөп тектес өсімдік
Сабақтарының іші қуыс, сырты жұмыр 15 см дейін жетеді. Сабақтары кейде
бірнешеу болады. Жапырақтары тықыр, жұмыртқа тәрізді, төменгі жағының
сағақтары қысқа, жоғарғы жағындағылары отырмалы. Гүлдері сары, майда гүл
сабақтары қысқа 15-20 –дан жиналып, гүл шоғырын жасап тұрады. Жемісі-
сопақшалау, ұзындығы 4-5 миллиометрге жететін қоңыр түсті дәнектер. Июнь
–июль айларында гүлдейді. Жемісі июнь- август айларында піседі. Ол
орманның шеттерінде, өзеннің жағаларында, қайыңды ормандардың ішінде өседі.
Дәрі жасау үшін өсімдіктің жер бетіндегі бөлігі жиналады.
Кейбір деректер бойынша құрамында с витамині каротин сапониндер,
алкалоидтар, рутин, карциссин бар деп есептеледі. Жалпы алғанда өсімдіктер
аз зерттелген. Бұл өсімдіктен жасалған дәрілер өт қалтасы қабынғанда және
бауыр ауруларын емдеу үшін қолданылады. Асқазанның қышқылын көбейтеді,
бауырдан өттің бөлінуін күшейтеді.,оның химиялық құрамы жақсарады.[1.107-
108б]
Итбүлдірген – Брускина
Итбүлдірген қысы – жазы көгеріп тұратын аласа бұталы өсімдік. Биіктігі
30 см аспайды. Бұтақтары жұмыр сыртында жоғары қараған түктері бар.
Жапырақтары кезектесіп ормаласқан, қыста да түспей қар астында жата
береді. Теріс қаратып қойған жұмыртқаға ұқсайды, төменгі жақтарында
бірнеше қара дақтары бар. Бұтақтарының төменгі жағында орналасқан
гүлдерінің түсі ақ немесе қызыл, төрт тісті қоңырау сықылды, 4-5 гүл
жапырақшасынан тұрады. Гүл сабақтары қысқа Тұқымы қызыл түсті ,
дөңгелек шар тәрізд, дәмі ащылау, диаметрі 8 мм дейін жететін жеміс.
Мұны август- сентябр айларында піскен кезінде, ал жапырақтары ерте көктемде
гүлдейді де жинап алады. Итбүлдірген таулы жерлерде тасты алаңдарда,
жайылым жайылым орманды алқаптарда кездеседі. Құрамында арбутин глюкозиді
урсол, аскорбин қышқылдары, илік заттар бар. Арбутиннің микроб өлтіретін,
жапырақтарын кесіп жүргізетін қан қысымы төмендететін қызметі бар.
Бүйрекке тас байланғанда, қуық және несеп жолдары қабынғанда, асқазан
қышқылы кемігенде іш өткенде және рематизм, подара, бауыр ауруларын емдеу
үшін қолданылады. Кейде асқазан тәбетін артыру үшін қолданылады.
Балалардың шыжың ауруын емдеуге жақсы нәтижие беріп тұр.
Шөл зонасындағы Қазақстан жерінде көп жеріндегі дәрілік өсімдіктер
барынша аз зерттелген. Олар әсіресе шөл және шөлейт жерлерде көп. Ол
жерлерде басқа ешбір аймақта кездеспейтін құнды дәрілік өсімдіктер бар
екені даусыз. Бұған шөл және шөлейт жерлерден тамыр дәрінің ғылымға мүлдем
белгісіз жаңа, дәрілік қуаты аса күшті бір түрінің табылуы дәлел болды.
Дәрілік өсімдіктер табиғат жағдайларына қарай бейімделген. Бұл олардың
ерекшеліктерінің бірі. Құмдағы дәрілік өсімдіктердің барлығының да тамыры
ұзын. Шөл зонасындағы дәрілік өсімдіктер; шеркез және жапырақты шеркез,
толық ұрықты есекмия, қара меңдуана, сасық меңдуана, адыраспан, жантақ,
дәрілік жалбызтікен, самалдық шөп, дермене сақталған. Қызыл кітапқа енген.
Дермене – Полынь Цитварная
Дермене – биіктігі жарты метрге жететін, көп жылдық жартылай бұталы
өсімдік. Тамыры жуан, көптеген қосымша тамырлары бар. Сабақтары көп қызыл
түсті. Жапырақтары кезектесіп орналасқан қауырсын тәрізді жіңішке
бөліктерге тілімденген. Гүлдері көктеген майда гүл карзиналарына жиналып
сыпыртқы сияқтанып шоғырланып тұрады. Гүл корзиналарының сыртқы орамы 10-
20 қабыршақты жапырақтардан тұрады, ал ішінде 3-6 түтікше тәрізді гүлдер
бар. Олар да әлгі қабыршақты жапырақшалармен жабылып тұрады . Август –
сентябрь айларында гүлдейді. Өсімдігік улы деп есептеледі. Дәрі үшін
өсімдіктің жерге түскен бөлігінің жоғарғы жағы және гүл карзиналарын
толық ашылып кетпей тұрған кезінде жинап алады. Дермене Қазақстанның
Шымкент обылысында қалың болып өседі. Құрамында сантонин, майлары ащы
заттар, эфир майлары бар.
Дермене құрамындағы сантонин организмдегі жұмыр құрттарды түсіреді.
Осыған байланысты дермененің гүл карзиналары немесе аптекаларда
сатылатын сантонин дәрісі осы жұмыр құрттар – аскаридаларға қарсы күресу
үшін қолданылады. Шымкент обылысы Түркістан қаласы маңында өсетін
дермененің құрамында сантонин өте көп болып шықты. Дерменені басқа
жерлерге басқа жерге өсіріп байқау дұрыс нәтиже бермеді, олардың
құрамында сантонин өте аз болды. Түркістан маңайындағы дермененің қалың
өсетін жері қорық болып жарияланады. Осы қорықтың негізінде Шымкент
сантонин завоты ашылды.
Дермене – улы өсімдік, сондықтан онымен қалай болса солай дәрігердің
бақылауынсыз емдеуге болмайды. Кейде кісіні уланып қалатын жағдайлары да
кездеседі [1. 48-49 б]
Шеркез және аз жапырақты шеркез –Sasola Ricteri Karel. Moq ET. S.
SUBANAPHYLLA. C. A. MEY.
Орысша – солянки рихтера и малолистная.
Сора тұқымдас –Ghenodiaceae.
Қазақстанның шөлдері мен сортаңды жерлерінде шеркездің толып жатқан
тұрлері өседі. Олардың ішінде шеркез бен аз жапырақты шеркез дәрілігі
жағынан бағалы өсімдіктер болып табылады. Алколоидтар алу үшін бұлардың
екеуі шикізат болып табылады.
Шеркез ағаш, яғни бұта сияқты, оның негізгі діңі ақшыл сұр қабықты, ал
бұталары сүттей ақ қабықты болады. Жапырақтары сабаққа жарыса бітеді, оның
тұрқы 4-8 см, жіп тәрізді дерлік үшкір, үш жағында тарамыстанған ашық
түсті өте қысқа қылқандар мен бултықты түктері болады. Гүлдері
жапырақшалары біркелеі болып, жалғыздап шығады да, жапырақ қуысында
көбінесе біріндеп отырады. Гүл қоршауы бес жалпақ қияқ тәрізді, сұрғылт,
, шеттері жиектелген қабыршақты қаттылау жапырақшалардан тұрады. Жаңғақ
ұрығы жанындағы гүл қоршауы жапырақшаларында қабыршақтанған, алғашқыда
қызғылт, кейін сұрғылт түсті болатын, диаметрі гүл қоршауымен бірге 10-15
мм қанаттары болады.
Шеркез Арал теңізі маңындағы құмдардан және қарақұмнан кездеседі. Олар
июльден бастап сентябрьге дейін гүлдейді. Аз жапырақты шеркез – биіктігі
30 –дан 120 сантиметрге дейін, көп бұтақты, ақшылдау сұр қабықты сұр
қабықты, аласа бұта. Жапырақтары салалы, қалыңдау тықырлау болады.
Гүлдері шашақтана масақ тәрізді шоғырланып, біріңдеп тұрады. Басқа жағынан
ол шеркезге ұқсас. Ол сазды және тастақты беткейлерде, құмды және сортаң
жерлерде өседі. Шеркезге қарағанда аз жапырақта шеркез анағұрлым кең
тараған өсімдік. Бұл өсімдік Оңтүстік пен Орталық Қазақстаннан өте көп
кездеседі.
Қара күзде шеркездің сабақтары мен бұтақтарын сындырмай, абайлап,
ұрықтары мен қалған гүлдерін жинайды. Ал аз жапырақты шеркезді жинағанда
оның жапырақсыз етті, көк бұтақтарын пышақпен кесіп алады. Оларды ашық
далада, бәрінен де гөрі құмның үстінде кептірген жақсы болады, бұл
шикізатқа жаңбыр тигізбеу керек.
Фармацевтік заводта бұл шикізаттан қан қысымын төмендететін және
гипертония аурулы адамды емдегенде қолданатын сальсолин және сальсолидин
алколоиттарын өндіреді.[2. 32-33б]
Толық Ұрықты Есекмия –SOPHORA PACHYRCARPA SCHRENK
Орысша - софора толстоплодная
Бұршақ тұқымдас – leguminosae.
Шөп тектес көпжылдық өсімдік. Сабағы 60 см –ге дейін бойлап өседі,
бұтақты, жабыса бітіп, үрпиген түктен түсі ақшыл болып көрінеді.
Жапырақтары екі жағы бірдей түкті, он екі парлы – алты сопақ жапырақшалары
бар, қауырсынды болады. Гүлдері әр қилы көбелек гүлдері сарғыштау,
төбесінде шашақтанып тұрады. Есекмияның ұрығы ашылмайтын буылдық қауызды,
жоғары жағы сәл жалпақтанып келеді де, сирек түк басып тұрады. Дәнектері
ірі – тұрқы 5 мм – дей, қоңыржай –қызғылт. Июнь –май айларында гүлдейді.
Өзі шөлейт тау балағы аймақтарында шығады. Қазақстанда шөл және шөлейт
далаларда таралған. Есекмия ақ егістен арамшөп қатарында кездеседі, оның
дәнегі қосылған ұн әрі ащы, әрі улы болады.
Солай бола тұрса да есекмия дәрілік құнды өсімдік болып есептеледі.
Есекмияда бірнеше алколоидтар (жалпысы 3% дейін) болады. Фармацевтік
завоттарда оның шөбі мен ұрығынан пахикарпин алколоидын істеп шығарады.
1993 жылдан бастап шығарылып жайқан пахирапин тек дәрігердің ұйғаруы
бойынша перифериялық тамырлардың спазымасында және жиырылуын тездету үшін
қолданылып келеді.
Есекмиядан жасалған дәрілер тыныс жолдарына қоздырғыш әсер етеді.
Сонымен қатар толық ұрықты есекмия ауылшаруашылығының зиянды жәндіктеріне
қарсы күресте күшті инсектицид –құрал болып табылады. Толық ұрықты
есекмияны зерртеу жұмысы әлі жүргізілуде.
Қара Меңдуана –HYOSCYAMUS NIGER. L
Орысша –белена черная
Паслен тұқымдасы –Solancae
Осы бір сүйкімсіз арамшөп медетцинада атамзаманнан бері қолданылып
келеді, біздің замнымызда да бұл ресми түрде алынған дәрілік шикізат болып
табылады. Меңдуана –тамыры жүйесі мықтап жайылған, биіктігі 80-100 см –ге
дейін баратын екі жылдық өсімдік. Оның сабағы тіп –тіке, бұтақты, үстін
ұсақ, жабысқақ безсымақ түктер басқан. Сабақтағы жапырақтар отырмалы,
қияқтай салалы, терең шұңқырлы, үсті қоңырқай көк, асты сұрғылт болады.
Тамыр маңындағы қуыста өсетін жапырақтардың ұзын сағақтары болады, өздері
эллипс тәрізді, шеттері тіс –тіс немесе қауырсынданып келеді. Гүлдері
ірі болады, олар бұтақ ұштарында шоғырланып тұрады. Гүлтәжісі қусырыла
қуыстанып келген, түсі лас лалагүл секілді. Тостағаншаның түбі түтік
тәрізді де, ал ортасынан жоғары жағы қоңыраудай қаумақтанып келеді, көк,
безді түктері болғандықтан жабысқақ болады.
Ұрығы –ашылмаған қақпағы бар қауашақ, онда ұсақ , қоңырқай –сұр, ұсақ
тізбекті тұқымдары болады. Меңдуана майдан бастап августқа дейін гүлдейді.
Меңдуананы Қазақстанда барлық жерде; огороттардан, тұрғын үйлер
маңынан, көң –қоқыр үйілген жерлерден, шалғындардан кездестіруге болады.
Бұл өзіде өте улы өсімдік. Егер оны арамшөп ретінде арылтып құртуға тура
келсе, жұмыстан кейін қолды әбден жуу керек.
Меңдуананың жапырағын гүлдеп жатқан кезінде, жауынсыз күндері
жинайды, әйтпесе қарайып кетеді. Жас жапырақтары бас ауыратын исі болады,
ол тепкен кезде біртебірте жойылады.
Меңдуанада атропин тобына жататын алкалоитар (гиосциамин скопламин
және басқалар) болды. Меңдуананы аз мөлшерде қолданса, ауруды
тиыштандыратын әсері болады, ал көбірек қолданылып кетсе, ол қатты
қоздыруға, долдануға, жындануға, сандырақтануға, көзге бәр нәрсе елестей
берушілікке әкеліп соғады.
Меңдуана жапырағының күнбағыс майына салып жасалған тұндырмасы
–меңдуана майы – теріге жағып, ысқылап, ауруды басатын дәрі болып табылады.
Меңдуананың ұнталған жапырағы бронх демікпесі болғанда тартылатын папирос
ұнтағын құрамына кіреді. Меңдуананың дәрі –дәрмектерін көп ішпейді.
Сасық Меңдуана – DALURA STRAMONIUM. L.
Орысша –думан обыкновенный.
Паслен тұқымдас – Solanaceae
Сасық меңдуана –сырт көрінісі бойынша биіктігі 1-1,5 м бір жылдық
өсімдік. Оның сабағы жуан, тіп –тік бұтақты болады. Жапырақтары ірі,
формасы жұмыртқа тәрізденген, қысқа сағақты, шеттері тіс –тіс, терең
ойылған болады. Гүлдері үлкен, тұрқы 10 см – ге дейін жапырақтардың
қуыстарында жалғыз – жалғыз болып отырады. Тостағаншасы түтік тәрізді,
бес қырлы. Гүлтәжісі ақ, воронкадай, ұзын түтікті молтақ бес тісті
іркіс болады. Ұрығы – сырты қатты қылқанмен қапталған қауашақ, онда
көптеген ірі қара дәнектер болады. Ол июнь айынан бастап , сентябрдің
аяғына дейін гүлдейді.
Сасық меңдуана Қазақстанға түгел дерлік тараған арамшөп өсімдігі,
оның өзі бізге Үндістаннан әкелінді. Сасық меңдуана медитцинада бұдан 200
жылға жуық бұрын қолданылған.
Дәрілік мақсатқа оның жапырақтары ғана пайдаланады. Меңдуанада атропин
тобына жататын улы алколоитар ( көбінесе гиасциамин) болады, олар орталық
нерв жүйесіне қатты әсер етеді және спазмаға қарсы әсері де бар. Сасық
меңдуананың жапырағы бронх демікпесі кезінде қолданатын ұнтақ дәрілер мен
сигарет құрамына кіреді. Жапырағы қараңғыда алколоитар тұқымда едәуір
көп болды, сондықтан да атропин өндіру үшін химико – фармацевтік
завоттарға тұқым жапырақтармен бірге жіберілді.
Жапырақты гүлдеп тұрған кезінде жинайды. Оны үйлердің көлеңкелі және
жақсы жел қағып тұратын жерлерінде кептіреді. Өсімдіктің кезкелген жері улы
, сондықтан жапырақты жинау және кептіру жұмысынан кейін қолды әбден жуу
керек.[2.80-81 б]
Адыраспан –PEGANUM HARMALA. L.
Орысша – гармала , могильник
Қос жапырақтылар тұқымдасы – Zygophyllaceae.
Адыраспан - кіндік тамырлы, бұтақты , биіктігі 25-70 см сабағы бар
, көп жылдық шөптесін өсімдік. Жапырақтары жарыса бітеді., сара 3 тілініп,
олардың өздеріде ұзынша, үшкір тарбия мүшеленген жарнақшаларға бөлініп
кетеді. Бұтақтардың ұштарынан бес гүл жапырақшасы мен бес гүл
тостағаншасы жапырақшасынан құралған, ақ немесе сары түсті ірі жалқы
гүлдер біткен. Ұрығы – үш жармалы, жартылай шар тәрізді қауашақ. Тұқымы
ақшыл сұр және қара түсті, үшкірлеу. Өсімдіктің сүйкімсіз исі болады.
Июнь –июль айларында гүлдейді.
Адыраспан сор топырақты жерлерге, тұрғын үйлердің маңына, мал
жайылымға, мал айдайтын жолдардың бойына арамшөп сияқты қалың шығады. Ол
әсіресе шөл және шөлейт аймақтарда көп болады. Адыраспан Оңтүстік жерлерде
жиі кездеседі.
Адыраспанның шөбі мен тамырында 4% алколоитар болады, олардың
негізгісі – гармин. Мұнымен қатар тұқымдас қызыл пигмент болады.
Адыраспан шөбін ұрық салу кезінде, сентябрьде жинайды. Алкалоидтар алу
үшін кепкен шикізат фармацевтік завотқа өткізді. Адыраспан 1928 жылдан
бастап пайдаланып келеді. Бұл кезде Батыс Европада нерв ауруларына және
параличтерге қарсы жаңа дәрі – Амазонка өзенінің бойындағы ормандарында
лиане яге (Banisteria Caapi) сабағынан банистирин алколоидыдан асып
түсіп, энцефалит салдарынан болған ауруды, инфекциялық ұйқы ауруын және
нерв жүйесінің бірқатар басқа ауруларын емдегенде жақсы нәтиже береді.
Қазақтың халық медитцинасы рематизммен ауырғанда адыраспан шөбінен
ванна жасауды ұсынады. Ол үшін 100 г шөпке 10 л су құйып, жабық ыдыста –
15 -20 минут қайнатады, содан кейін суытып, сүзеді де, жылы (37 -30°с)
суға қосып, ваннаға құяды. Ваннаға арада 2 күн өткізіп, 10-15 минут
түседі. Емдеу курысы -10 ванна . Бұл шөптің қайнатпасынан тері ауруларын
емдейді. Мал дәрігерлігі ісінде адыраспан тұнбасымен малдың, әсіресе
ботаның қотырын ойдағыдай емдеп жазады.
Иранда адыраспанды чараз – испан деп атайды, бұл барлық
аулауға ем деген сөз. Түркияда адыраспаннан әдемі қызыл бояуды ерте
заманда – ақ тауып, онымен ұлт киімі - фесканы бояп келген. Бұл бояудың
10 грамымен 5 шаршы метр жібекті қоңыржай қызыл етіп және 50 шаршы метрді
қызыл етіп бояп шығаруға болады. Қолдан қызыл бояу жасаудың ескі әдісін
айтып өтейік; ұнтақталған қара тұқым - дәнектері 6 ай 40ºс спиртке (1
бөлігі тұқым – дәнек және 5 бөлігі спирт) салып қояды . Спиртке алыдын
ала мүсатір мен натрий селитрасын бірдей етіп ( 1 л спиртке әрқайсысынан
10 грамнан ) қосады.[2. 59-60б]
Жантақ – Верблюжья Колюча
Жантақ – жартылай бұталы, тікеді көп жылдық, шөп тектес өсімдік.
Сабағының төменгі жағында тікендері қысқа әрі мықты, жоғарғылары жіңішке,
жұмсақ шөп тәрізді ұштары жоғары қараған. Жапырақтары сопақша, шеттері
бүтін, сабақтары мен тікендердің түп жағына орналасқан. Гүлдері қызыл
түсті, гүл сабақтары ұзын, гүл тостағаншалары қоңырау сияқты, тістері
бар. Тұқымы да төрт бұрышты, қоңырау тәрізді. Май – августь айларында
гүлдейді. Дәрі жасау үшін оның шөбін жаз айларында, тамырын күзде
жинайды.
Жантақ шөлді және құмды жерлерде, далалы аймақтарда, өзендердің
қойнауларында, тау етектерінде өседі. Құрамында С витамині, каротин,
илік заттар, эфир майлары, гликозидтер бар. Оның іш жүргізетін, несеп
айдайтын, тер шығаратын, өт жүргізетін және қабынуға қарсы әсері бар.
Өсімдіктің жапырақтары мен бұтақтарынан жасалған тұнбаны жөтел басатын
дәрі ретінде және бүйрекке, қуыққа тас байлағанда пайдаланады. Тамырынан
жасалған дәрілер геморой түйіндерін, дене сыртындағы жарақатарды емдеу
үшін қолданылады. [1. 57б]
Дәрілік Жалбызтікен, Құлқайыр, Жалбызтікен - ALTHAEA
OFFICINALIS. L.
Орысша – алтей лекарственный , просвирняк , проскурняк.
Құлақайырлар тұқымдас – Malvaceae
Дәрілік жалбызтікеннің қысқа, жуан тамыры, биіктігі 1,5-2 м-ге
дейін баратын түзу, бұтақсыз сабағы болады. Жұлдыз шөптікіндей түк
басқандықтан оның түсі сұрғылттау – көк болып тұрады. Жапырақтарының
сағағы қысқа, сұрғылттау – көк, шеттері ірі ара тісті, формасы жұмыртқа
тәрізді; төмендегілері 3 – 5 қалақшалы да ал жоғарыдағы 3 қалақшалы,
жапырақтың екі жағы да ұйысқан түкті болады. Гүлжапырақшалары ақшыл
және ақшыл – қызыл, тостағаншасынан 2-3 есе ұзын. Толып жатқан аталықтар
тіндері арқылы аналықты жауып тұратын жалпы түтік болып бірге біткен.
Ұрығы құрғақ түкті, кішкентай дәнек болып шашылып кетуі бейім тұрған көп
дәнекті. Июнь айынан сентябрьге дейін гүлдейді.
Бұл өсімдік бүкіл Қазақстанда, әсіресе Оңтүстіктен жиі кездеседі. Ол
арық – атыздардың бойына, өзен жағаларына, сазды шалғындарда, таудың
баурайлары мен балықтарына шығады.
Күздігүні өсімдіктің ағаштанған бөліктері, ұсақ бұтақшаларын алып
тастап, негізгі тамырдың жұмыс жерімен ірі жанама тамырларын қалдыра
отырып, тамырды жинайды. Ол үшін тамыр жүйесін түгел шығарып алуға күш
салып, өсімдікті айналдыра қазады. Жиналған тамырды ауада бірер күн желге
кептіреді, тоз қабатынан тазартып, 40ºс жоғары емес температурада
кептіреді. Кепкен жалбыздың шамалы исі, тәттілеу дәмі болады. Тамырда көп
крахмал, пектин заттары ( ісінуге қабілетті жартылай сахаридтер ) бар.
Жалбызтікен тамыры балалар аурулары тыныс жолдары қабынғанда
қақырық түсіргіш кілегей дәрі және іш өткен кезде ішетін, қабынуға қарсы
дәрі ретінде қолданады. Жалбызтікен тамырынан ұнтақ дәрі, экстракст,
сұйық дәрі, сироп және тұнба жасауға болады. Оның ұнтақталған тамырынан .
күніне екі рет, тамақтан кейін (8 жастан жоғары балаларға ) пышақтың
ұшынан іліп алып ұшады.
Жалбызтікеннің сұйық экстрактысы ұнтақтап туралған, алдын – ала 40ºс
спиртпен ылғалданған тамырдан жасалады. Ылғалданған тамырлардың бәріне
спирт бірқалыпты сіңу үшін олардың үстіне күші әлгіндей спирт құйғанда,
тамыреркін батып тұру керек . Тамыр спиртке 24 сағат тұрады. Содан кейін
бетіне шығып тұрған спиртті қотарады да бірінші сіріндіні алады.
Тамырдың әлгі порциясынан жаңағы әдіспен екінші сірінді де алынады. Бұл
екі сірінді бірге қотарып алады да, созылмалы қою зат болғанша су буына
қояды. Содан кейін қоспаны былғап – былғап, температурасы 10ºс жуық салқын
жерге 5 күн қойып, тұндырады. Тұнғаннан кейін әлгі сұйық затты сүзгіден
өткізеді. Тұнғаннан кейін әлгі сұйық затты сүзгіден өткізеді. Сөйтіп даяр
болған экстракт өзінше бір қоюлау, мөлдір қара түсті, жөнді исі жоқ,
өзіне тәтті дәм бар бір зат болып шығады. Бұл экстрактан жалбызтікен
сиропы жасалады.
Жалбызтікен сиропы – жалбызтікеннің сұйық экстрактысының 4 бөлігінен
және сиропының 96 бөлігінен құралады. Жалбызтікен және басқа да сұйқыл дәрі
тұнбаларынан дәмін жақсартып, балаларға беру үшін бұл сиропты микстура
түрінде пайдалануға болады. Сұйқыл тұнба ересек адамдар үшін қайнап
тұрған 1 стакан суға 6 г тамыр, 2-ден 4 жасқа дейінгі балалар үшін
қайнап тұрған жарты стакан суға 3 г тамыр салып, 20 м қойып суытады да
сүзіп алады. Балаларға арналған тұнбаға 4 шай қасық жалбызтікен сиропын
қосады. Ересек адам өз тұнбасын арада 2 сағат өткен сайын 1 ас қасықтан
ішеді; ал бала сироп қосқан тұнбаны күніне 4 немесе 5 рет ішеді.
Самалдық шөп – PERSICARIF. L.
Орысша –почечуйная трава
Қарақұм тұқымдасы – polygonaceae
Самалдық шөптің бұтақты, тік немесе сәл теріңкі сабағы болады.
Самалдықтың жапырақтары қияқтай үшкір. Қысқа сағақты, шеттері кірпі
тәрізді майда қылтықты болады. Жапырағының формасы бар. Бұрыш самалдыққа
қарағанда мұның жапырағында тілді ойып жіберетіндей өткір дәм болмайды .
Гүлдері жиеленіп шоқтанып тұрады. Гүл қоршауы әдетте қызғылт, кейде аз
болып, 5 гүл жапырықшасын жаяды. Ұрығы екі жағынан бірдей қабысқан,
жылтыр қара түсті.
Самалдық шөпті де, бұрыш самалдығындай етіп жинап кептіреді.
Мұның өзі Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Шымкент обылыстарынан жиі
кездеседі, арамшөп сияқты шалғындар тау жерлерде, арық бойларында шөл
аймақтарда жиі кездеседі.
Самалдық шөп дәрілігі жағынан 1952 жылы Қазақ медитциналық
институтының фармакология кафедрасында зерттеген.
Емдік мақсатқа бұл шөптің тұнбасын да, сұйық экстрактысын да
қолданады.
Самалдық шөпте 1,5% танин, эфир майы, балауыз кілегей, пектин және
қант тәрізді заттар, кверцетин пигменті болады .
Самалдық шөппен емдеудің халықтық үш әдісі бар .
1.Самалдық шөп тұнбасын ішеді. Ол үшін ұнталған шөптің бір ас қасығын
бір стакан қайнап тұрған суға салады. 20 минут тұндырып қойғаннан кейін
күніне екі рет ішеді. Осылайша емдеу мерзімі үш жетіге созылады.
2. Дененің сыртына қолдану үшін жақпа май жасау керек, ол үшін бір
уыс жас шөпті ысқыдан өткізіп үгеді де, тұзссыз еріген шошқа майына (бір
есе шөп, екі есе май есебімен ) араластырады. Жақпа майды ескертпей жақсы
болады. Шөп құрғақ болса, майды бірдей мөлшерде алу керек .
3. Отырып түсетін ваннада да жасауға болады. 2 л суға 4 уыс жас
немесе 2 уыс кепкен самалды шөпті 15 минут отырады. Ваннаға күнбе – күн
немесе күнара түседі. Емделу мерзімі -1-2 ай.
Шөлейт зонасы Қазақстанның дала мен шөл зоналары аралығында
орналасып, Жайықтың жағасынан Алтай тауларына дейін 2900 км –ге созылған.
Ол республиканың барлық ауданының 10,8% алып жатыр. Зонаның оңтүстік
шекарасы 48ºс солтүстік ендік бойымен өтеді. Шөлейт зонасындағы дәрілік
өсімдіктер; сүйекті аққурай, дәрілік мелисса өседі.
Сүйекті Аққурай – Псоралея Костянковая.
Сүйекті аққурай – биіктігі 150 сантиметрге жуық, өн бойында ақ түтік
басқан, жуан тамырлы жерге 4 метрге дейін тереңдейтін өсімдік. Жапырақтары
дөңгелек, шеттері тісті екі жағында да көптеген кішкене қара дақтары
сағақтарының түбі жіңішке кеген қосымша жапырақтары бар. Гүлдері ашық көк
түсті, сиректеу шашақ тәрізді, ол өсімдіктің жоғарғы жағында шоғырланып
тұрады. Жемісі – бұршақ сықылды сұр түсті дән. Май айынан июль айына дейін
гүлдейді. Июнь сентябрь айларында жеміс береді. Гүл тостағаншасы қоңырау
сықылды түтікшеге ұқсайды.
Оңтүстік Қазақстанның кейбір жерлерінде бірнеше километр аймақты
алып жатқан аққурайлы шөлейт далаларда кездеседі. Ол малды тез семіртетін
бағалы өсімдік. Бірақ бұл жерлерде малды өсімдіктің жемісі пайда болған
кезге дейін ғана жаюға болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz