Орта Азия таулары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті
А. К. Курбаниязов
ОртаАзияның физикалық географиясы
Түркістан 2009
Бұл «Орта Азия физикалық географиясы» оқыу қолданбасы Орта Азияның табиғи жағдайына сипаттама бере келе, олардың табиғый компонентернің (геологиялық дүзілісі, рельефі, климаты, сулары, топырақ жамылғысы, өсімдіктерінің тарқалыуы және жануарлар дүниесінің) өз-ара байланыстылығын, табиғи ресурстарын, олардан пайдалану жолдарын және оларды қорғау жолдары мағлуматтар айтылған.
Оқу қолданба география ғылымының негізгі пәндерінің бірі болып, бұл жоғары оқыу орындарындағы география, экология, мамандығын оқып үйренетін студентерге арналған
КІРІСПЕ
Орта Азия Евразия материгінің ішкерісінде жайласып, Евразия құрлығының басқа аймақтарынан өзінің тарихи геологиялық дамуы, табиғи шегарасына ие аймақ болып табылады.
Орта Азияның табиғи географиялық шегаралары сияси және этник шегаралармен туры келмеиді. Сол себепті оның табиғи-географиялық шегараларын анытауда аймақтын геологиялық және полеогеографиялық дамуын жәнеде геоморфологиялық дүзілісін есепке алып белгіленеді.
Орта Азияның аймағының табиғатының полегеографикалық дамуы және қалыптасуы жағынан оның тегістік бөлімімен таулы қысымы арасында бір бүтін тығыз баиланыс бар. Себебі тегістіктер таулардан үгіліп алып келінген жатқызықтардың жиналуынан пайда болған, тегістік болімнен көтерілген су пулары таулы бөлімде конденсациялану нәтижесінде ығадықа айналып өзендерді бір бөлімін азықтандырады және тегістікке қарай ағады. Ол тегістіке шықанан кейн булануға, егістіктерді суаруға жұмсалады, ал қалған бөлімі жер асты суын пайда етеді.
«Орта Азия физикалық географиясы» пәні жоғарғы оқыу орындарында география білім дізімінің маңызды оқыу пәндерінің бірі болып есептеледіБұл оқыу құралын үйрену арқылы студентер өзі жасап тұрған аймақтың табиғатын, олардың бір- біріне әсерін, табиғи ресурыстарды, оларыдың кәзіргі жағдайы, олардан үнемді паидалану жолдары табиғаты қайта қалпына келтіріп, табиғаты байытып барыу және табиғат жөніндегі білімді терендету болады.
Орта Азия аймағының шегарасы және жер көлемі
Орта Азия табиғи аймақтық жағынан Евразия материгінің сондай бір жалпы табиғи құрылысы, ол басқа жерлерден ерекшеленеді. Орта Азия материктің орталығында, мұхиттардан алыста, тұйық жерде орналасқан, солтүстік және батыс жаққа ашықтығы, шығыс және оңтүстіктен таумен қоршалғандығы жер ең басты ерекшелігі болып табылады.
Жер шекарасы жалпы ұзындығы 9950 км болып, содан 8650 км, құрғақтық арқылы маңызды бөлігі өлкенің батысына, яғни Каспий теңізі (1300км) жағасына дұрыс келеді.
Орта Азия аймағы батыс шекарасы оңтүстікте Каспий теңізінің оңтүстік-шығыс шекарасындағы Курд ауылынан басталып, теңіздің шығыс жаға бойымен Маңғыстау қолтығына дейін созылып жатыр. Содан кейін батыс шекарасы Маңғыстау Солтүстігі, Доңызтау, Шоғырай платосының батыс бөлігі, Шошқа, Мұғалжар тауы суайырғышы және Орал-Торғай өзендері суайырғышы бойымен Бреди қаласына дейін созылып жатыр. Батыс шекарасы жалпы ұзындығы шамамен 3750 км. Содан 1300 км. бөлігі Каспий теңізі жағасына дұрыс келеді.
Орта Азия Солтүстік шекарасы туралы әр түрлі пікір бар. Ғалымдардан бірі Л. П. Корженевский Орта Азияның солтүстік шекарасы шамамен 48° солтүстік бөлімі арқылы, яғни Қазақстан жазық тауы оңтүстік бөлігі арқылы өтеді. С. П. Суслов болса аймақтың солтүстік шекарасын 50° солтүстік бөлігі арқылы өтеді. Бұл Солтүстік мұзды мұхитымен Қазақстан арасындағы суайырғыштарға тура келеді. Біздің ойымызша, солтүстік шекараны Қазақстан төмен тауының ең солтүстік шекарасы немесе Батыс сібір аумағымен тұтасқан 200 метрлі горизонтал арқылы Семей қаласынан соң оңтүстік-шығысқа жақын Үар және Көкпекті қаласы арқылы Зайсан көліне, одан Қара Ертіс өзені бойымен Бурчум ауылына 30 кмге жетпестен (460 м), аймақтың ең шығыс бөлігінде тұтасқан. Бұл жерде Серектитауы бар. Солтүстік шекара жалпы ұзындығы шамамен 2150 км ді құрайды.
Орта Азия өлкесінің шығыс және оңтүстік шекаралыры таулардың суайырғыш бөліктерінен өтеді. Өлкенің шығыс шекарасы Қара Ертіс өлкесінің соң бөлігіндегі Серіктітауы (690 м) нан басталады. Ол жердің ең шығыс шекті нүктесімен 1 меридианда (86°46) орналасқан. Серіктітаудан басталған жердің шығыс шекарасы Саур, Шығыс Тарбағатай, Урнашар, Жамо, Майлытау және Жоңғария Алатау тізбелерінің оң бөлігі бойымен өтіп, Көк көл (Демекш) аумағының оңтүстік батыс жаққа жеткен. Жалпы айтқанда шығыс шекара жолдарын өзгертіп Памир тау тізбегінің оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Беикке дейін төмендегі тау тізбектері арқылы өтеді. Борохоро, Ирен-Хабирга, Норат, Алықтау, Жеңіс, Хан-Тәңірі тау түйіні, Көкшеалатау, Сарыкөл тізбектері болады. Өлке шығыс шекарасы жалпы ұзындығы 2650 км-ді құрайды.
Беик (4665км) басталған өлкенің оңтүстік шекарасы, негізінен, оңтүстік-батыс және батысқа, Каспий теңізі, оңтүстік-шығыс шекті бөлігіндегі Астрабат ойысына бірігіп кетеді. Шекара бұл бөлікте төмендегі тау және тау тізбегінің ең жоғары бөліктері арқылы өтеді. Ҳиндукуш, Сафедкух (Парапамиз), Әлем Нишопур (Кохи Мирабат, Кохи Шахтахан) Сарай, Эльбурс (Миоркох), Күн Гургон тізбектері.
Орта Азия аймағының солтүстік және оңтүстік шекаралары онша иірілмеген, бірақ солтүстік шекарасы көп бөліктерден құралады. Батыс шекарасының Каспий бөліктері көп бөлінген.
Аймақтың солтүстік шекті нүктесі Айыртау 53°50 және 68°30, м. к. және 63°45 ш. у. та орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 2650 км-ге созылған болып, субтропик белдеуде орналасқан. Аймақтың батыс шекті нүктесі Түпқарағай 50°15 ш. у. және 44°37 м. к-те орналасқан. Аймақтың батыс, шығыс шекті нүктелері аралығы шамамен 2800км-ді құрайды.
Орта Азия табиғи-географик аймағының жері шамамен 3млн. 450 мың км 2 ді құрайды. Бұл аймақ Батыс Европадағы жер аумағы жағынан ең үлкен болған Франциядан 6 есе және Германия жер бөлігінен болса 11 есе үлкен. Өлке аймағына Ұлы Британия сияқты елдерден 15, Белгия сияқты елдерден 128 ін орналастыру мүмкін.
Орта Азия елі үлкен аймақты ел болғандығы үшін оның табиғаты да әр түрлі.
кесте-1
Орта Азия орташа айлық және жылдық жауын-шашын өлшемдері (мм)
Астана
Торғай
Ойыл
Қарқаралы
Ырғыз
Зайсан
Қазалы
Қызылорда
Түркістан
Алматы
Бішкек
Нөкіс
Нарын
Тян-Шань
Ташкент
Әндіжан
(Красноводск) Түркменбасы
Қужанд
Оратөбе
Шахристан
Душанбе
Обигарм
Мургаб
Ашхабад
Гаудан
Қызылартек
Байрамалы
Хорог
Термез
(Гүлістан) Мырзашөл
Қаршы
Шерабад
19
13
19
13
13
/8
11
12
24
33
16
6
11
5
45
24
12
14
22
18
70
91
6
24
33
32
19
---
18
32
31
25
18
9
11
4
10
7
11
12
16
28
23
9
12
5
37
19
10
10
34
25
69
126
4
32
44
24
18
---
15
24
26
26
20
10
21
12
13
10
12
14
30
53
38
13
19
12
63
32
16
21
54
46
88
134
3
43
59
43
30
---
29
50
56
34
17
14
17
10
20
24
13
14
22
97
59
14
30
23
51
30
17
21
68
60
124
127
6
39
60
25
19
---
18
39
36
20
24
24
27
37
20
39
15
11
17
90
57
10
44
40
29
31
7
20
50
68
82
68
10
25
38
15
9
---
12
32
20
13
40
19
3
49
19
46
9
7
7
60
38
6
45
58
12
16
5
12
14
37
31
13
16
10
14
8
2
---
0
14
4
1
47
21
18
43
18
33
6
5
2
35
17
5
37
57
3
8
4
5
6
21
3
8
8
6
8
5
0
---
0
6
1
0
34
17
18
40
12
31
7
3
2
29
12
1
18
49
1
3
2
1
1
5
4
0
7
3
4
9
0
---
0
1
0
0
34
15
13
29
19
19
6
4
3
27
19
2
16
22
5
3
2
2
6
6
2
6
8
2
3
3
0
---
0
4
0
0
24
19
16
32
18
21
11
7
7
49
36
4
13
10
26
17
7
11
19
19
10
68
2
11
17
12
7
---
5
19
10
3
18
17
29
14
18
18
13
10
18
45
30
5
12
7
34
20
9
14
29
28
50
83
1
17
24
24
10
---
8
33
25
11
17
13
309
14
14
12
14
12
27
31
26
7
11
7
42
23
12
18
32
16
78
96
2
16
21
29
13
---
14
41
26
21
334
249
249
297
194
268
128
111
175
577
368
82
272
295
348
226
103
149
335
349
611
820
73
228
325
229
127
183
119
295
225
154
Орта Азиядағы айлық және жылдық ауа-райы (градус есебінде)
Астана
Торғай
Ойыл
Қарқаралы
Ырғыз
Зайсан
Қазалы
Қызылорда
Түркістан
Алматы
Бішкек
Қаракүл
Нөкіс
Нарын
Тян-Шань
Ташкент
Әндіжан(Красноводск) Түркменбасы
Қужанд
Оратөбе
Шахристан
Душанбе
Обигарм
Мургаб
Ашхабад
Гаудан
Қызылартек
Байрамалы
Хорог
Термез
(Гүлістан) Мырзашөл
Қаршы
Шерабад
-17, 7
-17, 2
-13, 9
-13, 7
-15, 5
-16, 6
-11, 8
-9, 8
-6, 0
-8, 6
-5, 3
-6, 1
-6, 9
-17, 5
-21, 5
-1, 1
-3, 5
-2, 4
-1, 3
-3, 0
-11, 4
-1, 4
-6, 0
-17, 7
0, 8
-1, 1
-4, 8
0, 3
-7, 6
-2, 8
-2, 3
0, 2
-3, 6
-16, 5
-16, 0
-12,
-12, 7
-14, 1
-14, 9
-9, 9
-7, 8
-2, 9
-7, 5
-2, 5
-4, 8
-4, 0
-15, 8
-17, 9
-1, 4
0, 3
-3, 8
-1, 1
1, 3
-10, 3
-3, 2
-4, 2
-14, 0
-3, 9
0, 5
7, 0
-3, 7
-5, 7
-5, 7
-1, 0
3, 8
-6, 3
10, 7
8, 7
5,
7, 8
7, 2
7, 4
1, 8
1, 0
5, 6
0, 2
3, 7
0, 5
4, 1
4, 8
14, 1
7, 8
8, 1
8, 3
8, 4
4, 6
6, 7
8, 7
2, 2
7, 0
9, 4
4, 1
10, 2
10, 0
0, 6
11, 5
8, 1
9, 4
11, 0
1, 5
5, 1
6, 4
2, 1
6, 0
5, 6
9, 4
11, 5
14, 0
9, 6
11, 6
6, 7
13, 1
6, 4
-6, 2
14, 7
15, 8
13, 7
15, 7
15, 1
0, 5
14, 9
10, 1
0, 2
16, 2
9, 9
14, 8
17, 0
9, 3
18, 5
15, 3
15, 7
18, 1
12, 5
15, 8
16, 5
11, 5
16, 8
14, 8
18, 7
19, 3
20, 8
15, 4
16, 4
11, 5
20, 5
11, 5
1, 1
20, 2
21, 2
20, 9
21, 3
17, 1
4, 0
19, 6
15, 2
6, 1
23, 3
15, 6
22, 1
23, 6
14, 8
24, 5
21, 3
22, 0
24, 5
18, 1
21, 8
21, 8
16, 2
22, 6
19, 8
23, 8
19, 8
23, 6
24, 0
25, 9
19, 6
21, 5
15, 2
25, 0
14, 7
2, 2
24, 9
25, 4
25, 6
25, 6
25, 8
21, 6
7, 5
24, 2
18, 6
10, 0
28, 0
19, 9
26, 2
28, 4
15, 6
29, 3
20, 4
24, 2
24, 5
18, 8
25, 1
22, 7
26, 0
25, 9
28, 3
22, 1
24, 5
16, 2
27, 1
17, 1
4, 2
26, 7
26, 7
26, 7
27, 6
24, 4
10, 3
28, 2
23, 2
13, 6
30, 5
22, 8
28, 4
29, 8
22, 5
31, 4
27, 2
28, 8
32, 1
17, 6
18, 3
22, 2
16, 5
22, 8
20, 8
23, 6
26, 6
26, 2
20, 8
23, 4
15, 8
24, 7
17, 1
3, 8
24, 8
24, 8
28, 9
25, 7
23, 1
9, 9
26, 8
23, 6
13, 029, 2
21, 0
28, 5
28, 0
22, 2
29, 6
24, 9
26, 6
21, 3
30, 2
11, 2
14, 9
15, 1
10, 5
15, 5
15, 3
16, 8
16, 9
19, 6
15, 3
18, 2
11, 6
18, 3
12, 1
0, 1
19, 2
20, 0
23, 8
19, 9
14, 1
5, 8
21, 6
18, 8
7, 5
24, 0
16, 7
25, 2
22, 2
18,
23, 3
19, 0
20, 4
24, 6
2, 6
5, 6
6, 4
1, 6
6,
6, 1
7, 7
8, 6
10, 7
7, 2
10, 2
4, 4
10, 4
5, 0
-7, 2
12, 6
12, 7
16, 9
12, 3
10, 8
0, 3
14, 9
11, 5
0, 4
16, 4
44, 2
18, 2
14, 8
11, 0
16, 9
12, 6
13, 6
17, 6
-7, 3
-4, 4
-2, 6
-6, 2
-3, 9
-5, 9
-0, 6
-0, 3
-3, 8
-0, 3
3, 3
0, 0
2, 1
-4, 1
-13, 8
6, 6
5, 6
10, 4
6, 5
4, 8
-3, 1
9, 5
5, 2
8, 2
9, 5
6, 8
11, 6
8, 7
3, 7
10, 1
5, 8
7, 5
11, 7
-14, 6
-13, 0
-9, 1
-11, 0
-11, 3
-14, 3
-7, 1
-6, 4
-1, 1
-5, 6
-1, 5
-4, 2
-3, 0
-13, 3
-15, 5
1, 8
0, 2
5, 7
2, 1
0, 3
-7, 8
4, 5
-1, 1
-15, 4
3, 8
2, 4
8, 0
3, 8
3, 7
4, 8
1, 0
3, 2
6, 8
1, 4
3, 8
5, 9
2, 1
5, 2
3, 8
7, 9
8, 9
12, 1
7, 3
10, 3
5, 5
11, 0
2, 2
-7, 2
13, 3
13, 1
15, 8
13, 8
10, 9
-0, 1
14, 8
9, 8
-1, 0
16, 2
10, 9
17, 1
15, 9
8, 4
17, 4
13, 3
14, 8
18, 0
Орта Азиядағы су қоймаларының көрсеткіштері .
Тоқтағұл
Түйемойын
Шардара
Норақ
Қарақұм
Шарбақ
Андіжан
Қаттақорған
Қосымша Сурхон
Толымаржан
Шымқорған
Киров
Орта тоғай
Хауызхан
Нарын өз
Амудария
Сырдария
Вақш
Сырдария
Шыршық
Қарадария
Зарафшон
Сухондария
Қаршы канал
Қашқардария
Талас
Шу
Қарақұм канал
1976
1968
1956
1969
1978
1941
1962
1963
1956
1966
Ирригация, энергия
Ирригация
Ирригация
Ирригация, энергия
Ирригация, энергия
Ирригация, энергия
Ирригация, энергия
Ирригация
Ирригация
Ирригация
Ирригация
Ирригация
Ирригация
Ирригация
650
900
513
40
60
83, 5
65, 0
22, 3
49, 2
24,
19500
7800
5700
10400
4200
2000
1750
1080
800
941
500
625
470
460
20
7, 9
8, 2
50, 0
10, 1
12, 3
10, 2
19, 6
40
22
23
162
115
28
27
40
30
47, 0
80
60, 0
18, 0
20, 0
15, 7
5, 0
25
---
18, 0
8, 0
6, 2
6, 8
3, 77
Орта Азиядағы кейбір көлдердің морфологиялық өлшемдері
Биіктігі м.
Су көлемі км2
Ұзындығы км
Ең кең жері
Ең терең жері
Орташа тереңдігі
м
Тұзды
лығы
Су көлемі
Июль
жаздаºС
қыстаºС
Памир тау сілеміндегі тоған көл
Памир тау сілеміндегі тоған көл
Тоған көл
Шатқал сілеміндегі тоған көл
Тян-Шань сілеміндегі тектоникалық көл
Тян-Шань сілеміндегі тектоникалық көл
Қазақтың аласа тауларында(Қарағанды аумағында)
Қазақтың аласа тауларында
Алакөл
3734
1425
2178
1925
3530
3016
621
304
308
347
350
350
48, 0
---
4, 0
3, 8
94, 6
292, 0
154
1590
330
736
420
2650
24, 6
20, 0
3, 3
7, 5
23, 5
33, 0
3, 6
4, 0
2, 9
1, 4
11, 7
17, 0
---
---
52, 0
5, 0
71, 7
244
3, 8
22, 0
3-4
8
2
4, 7
5, 8
54
50, 8
10
---
---
0, 8
7
1, 6
3, 3
4, 1
22, 1
Чучук
Чучук
Чучук
Чучук
Чучук
Чучук
Шур
Шур
Чучук
Чучук
шур
0, 2
0, 13
0, 5
2, 43
0, 49
58, 6
10
10-12
---
---
---
---
---
---
---
---
---
---
---
---
---
Гунт
(Аличур)
Памир
Қарасу
Талды
Нұра
Нұра
Орта Азия тауларындағы қазіргі заман мұздықтары (Р. Д. Забиров, М. Носиров, Р. М. Чупахин мәліметіне қарағанда)
Сауыр-Тарбағатай
Жоңғар Алатауы
Тян-Шань
Іле Алатауы
Күнгей Алатауы
Қырғыз сілемі және Талас Алатауының етегі
Теріскей Алатауы
Ақшырақ сілемі
Қойлытау етегі
Хантәңірі және Жеңіс ауданы(Сарыжаз, Инелчек, Қайырды)
Көкшағалтау сілемі және Барқалдай
Жетімтау және Жетімбел сілемі
Нарынтау
Атбасы
Сусамыртау
Ферғана сілемі
Тян-Шань тау сілеміндегі кіші таулардағы мұздықтар. Шатқал сілеміндегі және Талас Алатауынының Шыршық аумағына қарасты бөлігі
Тян-Шань тау сілемінің бәрі
Олой
Олой сілемі
Түркістан сілемі
Зарафшан Хисор сілемі (Зарафшан өзені аумағына қарасты бөлігі)
Хисор сілемінің барлық жаны
Олой сілемінің бәрі
Памир
Олой сілемі
Зулмат сілемі
Шимоли Танымас
Ғылым Академиясы сілемі
Петр 1 сілемі
Дарвоз сілемі
Ванч сілемі
Жазғұлом сілемі
Мұзкөл сілемі
Рушан және Базардара сілемі
Шуган сілемі
Боқчигир сілемі
Ишақшим сілемі
Шоқдара сілемі
Жанубий Аличур сілемі
Вахон сілемі
Сары көл сілемі
Памир тау сілемінің бәрі
Орта Азия таулары бойынша барлығы
15
1120
486
237
329
1081
432
236
2422
983
204
79
132
67
193
229
7132
568
132
557
(200)
1477
1469
462
422
1500
484
820
164
670
376
984
158
104
175
261
80
62
150
8341
18085
Орта Азия тауларындағы ең үлкен мұздықтар (Р. Д. Забиров мәліметі бойынша)
Федченко
Инелчек
Грум-Гржимайло
Резинченко(Инелчек маңайы)
Гармо
Үлкен суықдара
Қойынды
Зарафшан
Сугран
Гандо
Географиялық
Семенов
Мушкетов
Фортамбек
Корнежевский
Мазардара
Октябрь
Құрымды(Иваново)
Дарвоз
Кіші Танымас
Бадахшонда
Үлкен Тян-Шанда
Бадахшонда
Үлкен Тян-Шанда
Бадахшонда
Олойорти сілемі
Үлкен Тян-Шанда
Мастчах тау тоғанында
Бадахшонда
Бадахшонда
Үлкен Тян-Шанда
Бадахшонда
Олойорти сілемі
Язғұлом өзені басында
Олойорти сілемі
Дарвоз сілемі
Ғылым Академиясы сілемі
77, 8
61, 0
36, 7
35, 2
27, 5
25, 2
24, 2
24, 2
22, 5
21, 5
21, 0
20, 0
19, 9
19, 5
19, 5
17, 5
17, 2
16, 5
16, 0
907, 0
823, 6
160, 0
98, 0
153, 7
69, 2
139, 9
48, 0
55, 0
81, 7
69, 4
49, 3
74, 3
89, 1
32, 5
116, 0
60, 6
44, 0
66, 0
Сондықтан онда теңіз 132 м. Төменде орналасқан Қарагия (Батыр) шұңқыры мен бірге теңізден 7690 м жоғарыда тұрушы Тиричмир шыңы бар. Бұл өз кезегінде 1 жағынан елдің орталық және батыс аймақтары да ыстық жазбен бейнелеуші құмды шөлдер мен қапталған тегістіктер, екінші жағынан, шығыс, оңтүстік бөліктерінде жазда да қар мен мұзды кетпейтін үлкен таулы ландшафттардың дамуына себепші болған.
Орта Азия табиғи-географик елі аймағында Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікістан және Түркіменстан, Ресей, Қытай, Ауғанстан, Иран сияқты егеменді елдер аймағы орналасқан.
1. Орта Азия табиғи географиялық аймағының шегаралары жөнінде ғылыми бағыттар.
2. Орта Азия табиғатың зертелу тарихы.
3. Орта Азия жер беті дүзілісі.
Орта Азия табиғатын географик зерттеу тарихы
.
Тарихи деректер бойынша Орта Азияда мәдениет ерте дамыған. Бұл аймақ алғашқы қоғамдық құрылыста өмір сүрген адамдардың мекен жайлары бұған дәлел бола алады. Орта Азия териториясында археологик деректер бойынша палеолит, мезолит және неолит дәуілерінеде ертедегі адамдар өмір сүрген жерлер табылған. Олар Қаратау, Үстірт, Ферғана ойпаты, Сурқандария, Чырчық, Ахангаран, Зарафшан аңғары, Амудария, Копетдаг, Арыс өзені бойлары, Вахш өзен аңғары болып саналады.
Орта Азияда жыл санауымыздан алдын 5000-3000 жылдардың өзінде-ақ халықтар шаруашылқпен аңшылықпен және егіншілікпен айналысқан. Сонымен бірге қолөнер, құрылыспенде айналысқан. Олар зергерлік бұйымдар әшекейлер жасаған. Тау жыныстарынан алтын, күміс, мыс, қалайыны ажыратып ала білген.
Өлке аумағында антик дәуір қоғамының дамуы еңбек құралдарының дамуы негізінен қолөнер және суармалі егіншіліктің дамуы географиялық мағлұматтарды және көзқарастарды қалыптастырды. Алдын құл иеленушы қоғам дүниеге келді. Біздің жыл санауымызға дейінгі VІІ-V ғасырларда Соғдиана, Хорезм, Бақтрия, Марғиана сияқты алғашқы мемлекеттер пайда болды.
Олар өздері өмір сүріп тұрған жер туралы мәліметтері және түсініктері мол болды. Соның арқасында көптеген жаңа қалалар құрылды. Олар Афросияб, Ферғана ойпатындағы Элатон және Бузылма, Тәжікстандағы Кобадиен, Қарақапақстандағы Гәуірқала сияқты елді мекендер орны осыны анықтайды. Бірақ бұл кездегі жазылған географиялық мәліметтер шетелдік басқыншылардың басып кіруіне байланысты жоқ болып кеткен.
Орта Азия табиғаты шаруашылығы халықтарының әдет-ғұрыптары туралы алғаш мәліметтер зардуштилік дінінің қасиетті кітабы «Авесто» да жазылған. Бұл кітапта Орта Азиядағы ежелгі мемлекеттер Хорезм, Бақтрия, Соғдиана туралы олардың шаруашлығы өзендері туралы мәліметтер келтірілген. Антик кезеңдегі ғалымдар Геродоттың «Тарих» кітабында кездеседі. Онда Мауараннахыр табиғаты, жер бедері, халқы туралы қысқаша мәліметтер келтірілген.
Антик кезеңдегі ғалымдардан Квинт Курций Руф, Страбон, Арриан, Птолемей сияқты ғалымдар еңбектерінде толық келтірілген. Олар Сырдария-Яксарт, Зарафшан -Политимет, Амудария-Окс деп жазылған.
Жыл санауымыздан алдын І ғасырда өмір сүрген Квинт Курций Руф, Политимет, Зарафшан өзені таулық бөлігінде жылдам ағу туралы жазса, жыл санауымыздың І ғасыр аяғында өмір сүрген Арриан Зарафшан өзенінің суының көп болуына қарамастан кейбір жерлерде құмға сіңіп кететіні туралы жазған.
Жыл санауымыздағы І ғасырда өмір сүрген Страбон Орта Азия шөлдері және аңғарларының географиялық орны және табиғаты туралы жазған. Ол Тажан және Мұрғап өзендері бойындағы жағдай туралы мәліметтер келтірген.
І ғасырда өмір сүрген географ Клавдий Птоломей 8 томды «География» деп аталатын еңбектің 6 томында Орта Азия өлкесі туралы жазылған. Онда жер бедері, табиғат ерекшеліктері, ірі қалалары, халқы керуен жолдары туралы айтылған.
Птоломей «Әлем атласын» түзіп ондағы 23 картада Азия құрлығының 81-147° шығыс бойлық және 35-63° солтүстік ендік арасында жерлерге толық мәлімет берілген. Ол картада Сырдария-Яксарт, Зарафшан-Политимет, Амудария-Окс, Тажан-Марг, Мұрғаб-Ох деп аталған.
Птолемей өзінің картасында Орта Азиядағы ірі өзендер суын Каспийге құяды деп дұрыс емес мәлімет берді. Каспий теңізі пішінін батыстан шығысқа қарай қате сызған сонымен қатар Арал теңізі орнын Окс көлі деп көрсеткен.
Орта Азия туралы ғылыми мәліметтер қытай деректерінде де кездеседі. Олар Чжан Цзян еңбектерінде кездестіруге болады. Ол өзінің Орта Азияға жасаған 13 жылдық саяхаты кезеңінде Ілі аңғары, Ыстықкөл, Қазақстан далалары, Зарафшон аңғары, Амудария өзендерінде болып осы аралықтағы барлық аймақтардың табиғатын, тарихын, халқын және шаруашылығы туралы мәліметтер жинады. Сосын бұл ғалым басқада ғалымдар жинаған мәліметтер негзінде карталар құрастырды. Бұл карталарда Қырғызстан, Талас Алатауы, Қөкшеалатау сияқты жоталар Балқаш және Ыстықкөл, Шу, Зарафшан сияқты аңғарлар бір неше елді мекендер көрсетілген.
Чжан Цзян саяхаттары кезеңінде жиналған мәліметтерде Қытай өз тауарларын Орта Азия арқылы Жерорта теңізі мемлекеттеріне шығарған көрінеді. Осыдан «Ұлы Жібек Жолы» пайда болды. Өлке аумағын зерттеуде қытай саяхатшылары Сюан Цзан, Орта Азияда өмір сүрген Араб және Иран саяхатшылары Ибн Хордодбек, Ибн Русте, Ал Масудий, Ибн Фазлон, Истахрий, Ибн Хаукал, Еқут, Ибн Батутта қатнасқан.
Географияға байланысты мәліметтер жиналыуында 629-645 жылдары Орта Азия бойынша саяхат жасаған қытайлық Сюан Цзан еңбектері көңіл аударалық. Ол Шу аңғары Ыстықкөл, Шымкент, Ташкент, Самарқанд, Бұқара, Термез қалалары, Тян-Шань, Памир, тауларын үйренеді. Негізінен Ыстықкөл туралы жақсы мәлімет береді.
Араб саяхатшысы Ибн Хурдодбек «Аралықтар және мемлекеттер кітабы» шығармасында Орта Азия географиясына байланысты мәліметтер көп. Ол негізінен аймақ өзендері Амудария туралы жазады. Сонымен қатар Отырар, Ташкент, Ховос, Замин, Самарқанд туралы жазады. Олар арасындағы қашықтықты зерттеген.
Орта Азия табиғатын зерттеген араб саяхатшысы Абул Хасан Ал Масудий (Х ғасыр) еңбектерінде кездестіруге болады. Ол Амудария таудан басталып Терміз жанынан ағып өтіп батысқа бұрылатындығын сосын көлге құюлуын бұған қоса тағы бір Ферғана өзен құятындығын жазады. Ол бірнеше каналдар арқылы Хорезм аймақтарын суаратындығы да айтылған.
Орал өзені Үстірт Амудария, Қзлқұм шөлі бойлап саяхат жасаған араб ғалымы Ахмад Ибн Фазлон өзі көрген жерлер туралы көптеген мәліметтер қалдырған.
Араб саяхатшысы Абу Исхоқ Истахрий (Х ғасыр) өзінің «Климат кітабында» Орта Азия географиясының сулары туралы мәлімет береді. Ол өз кітабына 19 карта енгізген 2 карта Орта Азияға арналған. Онда тау жоталары Амудария мен Сырдарияның Аралға құятындығы көрсетілген.
Және бір араб саяхатшысы Ибн Хаукал 976 жылы Орта Азияда болып сосын «Аралықтар және мемлекеттер кітабын» жазады. Бұл кітапта өлке картасы бар. Онда Самарқанд, Буқара, Ташкент жолдар таулар көрсетілген.
Орта Азия өлкесіне арабтардан Еқут Ибн Абдулла өзінің «Мемлекеттердің алфавит бойынша тізімі» кітабында Орта Азия табиғаты халқы қалалары керуен жолдары туралы мәліметтер қалдырған.
Ибн Батутта Қытайға барған сапарында Үстірт арқылы Хоразмге одан Қызылқұм арқылы Буқара және Самарқандқа келеді. Нәтижесінде ол өзі жерлер табиғаты туралы мәліметтер жазып қалдырады.
Өлке географиясы дамуында жергілікті ғалымдардың үлесіде зор. ІХ-ІІ ғасырларда өмір сүрген Мухаммад ибн Мусо Хоразмий, Ахмад Фарғоний, Абу Абдулло Мухаммад ибн Ат Термизий, Абу Наср Ал Фаробий, Абу Бакр Наршахий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Махмуд Қашғарий тағы басқалар болып табылады.
Орта Азияда география ғылымының дамуында Мухаммад ибн Мусо Хоразмидің еңбегі зор. Ол көптеген Орта Азияның табиғатына байланысты еңбектердің авторы болып саналады. «Жердің сүреті» аты географиялық еңбегі кітабы бар. Онда жердегі 537 нүктенің 200 артық тау сипаттамасы берілген. Ол меридиан сызығының ұзындығы 111, 8 км тең екендігін анықтаған. Хоразмийді Орта Азия географиясының негізін қалаушы ретінде танылған.
Және бір Орта Азия география ғылымының дамуына үлес қосқан ғалым ол Ахмад Фарғоний болып есептеледі. Ғалым «Астрономияға кіріспе» деген кітабында жердің домалақ екендігін дәлелдеген. Ахмад Ферғаний астрономия геодезия географияға байланысты құралдар сонымен қатар өзен суын өлшейтін құрал жаратқан.
Өлке географиясын зерттеуде Шығыс Аристотелі Ал-Фарабий еңбегі зор. Ол астроном математик, философ, географ ғалымы болып әлемге танылған. Оның табиғатқа байланысты 160 ден артық еңбегі бар. Ол дүниенің төрт құраушы факторын көрсеткен -от, ауа, су және жер. Бұл кәзіргі литосфера, атмосфера, гидросфера деген ұғымдарға тура келеді.
Өлке табиғатын зерттеуде Абу Бакр Наршахийдің еңбегі үлкен. Ол өзінің «Буқара тарихы» кітабында Буқара қаласының тарихын баяндаумен қатар Мауараннахырдың климатын, суларын, өсімдік және жануарлар дүниесін зерттеп көптеген мәліметтер қалдырған. Олар арасында Амудария мен Зарафшанға көп тоқтаған. Ол Зарафшан өзенін Харамкам деп атайды. Сонымен қатар Амудария Түркістандағы ең үлкен өзен болып суы лайлы деп көрсеткен.
... жалғасыСіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz