Балалардың құқықтық қағидалары
ӘОЖ 343.85(574) Қолжазба
құқығында
Уәлиев Қуатжан Серікқазыұлы
Ювенальдық юстиция: ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТҰЖЫРыМДАМАСЫ мен ЖЕТІЛДІРУ КЕЛЕШЕГІ
12.00.09 — қылмыстық іс жүргізу; криминалистика және сот сараптамасы;
жедел-іздестіру қызметі
Заң ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Қарағанды, 2010
Жұмыс Қарағанды Болашақ университетінің Қылмыстық құқық және процесс
кафедрасында орындалды.
Ғылыми кеңесші заң ғылымдарының докторы, профессор
Нұргалиев Бахыт Молдатьяұлы
Ресми оппоненттер заң ғылымдарының докторы, профессор
Төлеубекова Бахиджан Хасенқызы
заң ғылымдарының докторы, профессор
Әбдіқанов Нұрғазы Әбенұлы
заң ғылымдарының докторы, профессор
Нүкенов Маратқали Ордабайұлы
Жетекші ұйым әл - Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университет
Диссертация 2010 жылдың 30 қыркүйекте 11 сағат 00 мин. Қарағанды
Болашақ университетінің жанындағы заң ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін қорғау жөніндегі ОД 14.20.07 біріккен диссертациялық кеңесте
қорғалады.
Мекен-жайы: 100008, Қарағанды қаласы, Ерубаев көшесі, 16 үй .
Диссертациямен Қарағанды Болашақ университетінің кітапханасында
танысуға болады.
Автореферат 2010 жылдың 30 шілдесінде таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
заң ғылымдарының докторы,
доцент Қ.А.Бакишев
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диссертациялық жұмыс Қазақстан
Республикасында ювенальдық юстиция жүйесінің дамуы мен қалыптасуын
зерттеуге арналған. Қылмыстық сот ісі аясындағы кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету қиындықтарын зерттеуге
талпыныс жасалған. Жұмыста қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың
істерінде алдын алу, ашу, қылмыстық істі тергеу мен сотта қарау
мәселелеріне тұжырымдылық негізде назар аудару қажеттілігіне көңіл
бөлінеді, қолданыстағы заңнама мен оны қолдану тәжірибесін жетілдіру
жолдары ұсынылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздегі күрделі әлеуметтік-
экономикалық жағдай, қоғамдағы идеологияның жоқтығы, өскелең ұрпақтың
әлеуметтік қорғансыздығы, жаңадан қалыптасып жатқан қоғамдық қатынастардың,
соның ішінде қылмыстық іс жүргізудің заң тұрғысынан тиісті мәнде
реттелмеуі, қоғамдық өнегеліліктің төмендеуі мен құқықтық бедерсіздіктің
күшеюі тасасында қылмыстылықтың өсуіне жетеледі.
Замануи қоғам үшін аталған тақырыптағы ізденістің маңыздылығы Қазақстан
Республикасындағы заң шығарушылық ісі мен құқық қолдану іс-тәжірибесіне
елеулі әсер ететін адам құқықтары саласындағы халықаралық қағидалар мен
стандарттардың артықшылығын мойындауға негізделіп отыр. Атап айтатын
болсақ, БҰҰ Бас Ассамблеясы 1985 жылдың 10-желтоқсанында Пекин ережесі
ретінде белгілі болған Кәмелетке толмағандар жайындағы сот әділдігін
жүргізуге қатысты қысқа үлгідегі ереже қабылдаған болатын. Бұл үлгіде
кәмелетке толмағандар қылмыстары туралы іс бойынша іс жүргізудің 1996
жылдың 19-желтоқсанындағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы Пактының 14-
бабында қарастырылған, негізгі іс жүргізулік кепілдіктермен бірге ерекше
ереже әрекет ететіні атап өтілген. Бұл Ереже осы істер бойынша іс
жүргізетін және биліктік өкілетке ие болған адам тиісті біліктілікке ие
болуға тиісті екендігін белгілейді. Ережеде қылмыстық іс бойынша іс жүргізу
кәмелетке толмағандардың мүдделеріне жауап беретіндей және ол кәмелетке
толмаған оған еркін қатысып және өзінің айғақтарын еркін бере алатын
жағдайда өтуі тиіс екендігі айтылған. Мұндай міндеттерді шешу үшін Ереже
кәмелетке толмағандар ісі бойынша мамандандырылған соттар құруды ұсынады.
Сонымен бірге, кез келген кәмелетке толмағанның ісінің ең басынан бастап,
қандайда бір қажеті жоқ кедергісіз тез өткізілуі қарастырылады. Сондай-ақ,
қажетсіз жариялылықтың салдарынан оған зиян келтірмес үшін немесе оның
беделін түсірмес үшін кәмелетке толмағанның құпиялыққа құқығын да сақтау
керек. Ереже соттық талқылау мен үкімнің теріс зардаптарын шектеу үшін істі
соттық талқылаусыз қысқарту шарасын қарастырады (жасаған қылмысын,
соттылығын және басқа жағдайларын жария ету) [1].
Қазақстан Республикасы балалар өмірінің сапасын жақсарту, оларды
қылмыстық қол сұғушылықтан, жыныстық және тұрмыстық күш көрсетуден арашалау
жөніндегі халықаралық стандарттарға қол жеткізуге күш салуда. Балалар
құқықтарын қорғау саласындағы ұлттық заңнамалар қабылданған халықаралық-
құқықтық міндеттемелерге сәйкес жүргізіледі. Бұл бағыттығы маңызды қадам
1994 жылғы 8-маусымдағы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Қаулысымен
1989 жылдың 20-қарашадағы БҰҰ Бала құқығы туралы Конвенциясын және 2000
жылғы 25-мамырдағы БҰҰ Балалар саудасына, балалар зинақорлығы мен балалар
порнографиясына қатысты бала құқықтары туралы Конвенциясына факультативті
хаттаманы ратификациялау болды.
Конвенцияның жалпы қағидалары мен нормалары Қазақстан Республикасының
Конституциясынан, Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу
және Қылмыстық-атқару кодекстерінен көрініс тапты.
Қазақстан Республикасында балалар құқықтары мен мүдделерін қорғау
саласындағы құқықтық қатынастарды реттейтін бірқатар нормативтік-құқықтық
актілер қабылданды. Олар — Білім туралы, Бала құқығы туралы, Неке және
отбасы туралы, Қазақстан Республикасында мүгедектігіне, асыраушысынан
айырылуына және жасы келуіне байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдем
ақылар туралы, Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың
алдын алу және балалардың қараусыздығы мен панасыздығын ескерту туралы,
Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері туралы және
басқалар.
Кәмелетке толмаған азаматтар тәрбиесі, олардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау әрқашанда қоғамның басты міндеттерінің бірі болып
табылады. Дегенмен кәмелетке толмағандардың құқықтары, бостандықтары мен
заңды мүдделері тиісті мәнде қорғалмайынша, құқықтық мәдениет жеткілікті
жоғары деңгейге жете алмайды.
Жас ұрпақтарды дамытудың заңдылықтары мен ағымдарына жан-жақты және
терең зерттеулер жүргізбейінше, балалар мен жас өспірімдердің сана-сезімі
мен мінез-құлқын қалыптастыруға әсер ететін әлеуметтік жағдайлары мен
үрдістеріне, олардың өмір тіршілігіне объективті талдау жүргізбейінше
аталған міндеттерді жүзеге асыру мүмкін емес. Осындай зерттеулердің
арасынан ерекше орын кәмелетке толмағандар қылмыстылығымен күрес
мәселелерін зерделеуге берілуі тиіс.
Қазақстан Республикасында кәмелетке толмағандарға қатысты сот әділдігіне
аса жоғары деңгейде назар аударылады. Ол жөнінде Қазақстан Республикасының
2010 жылға дейінгі құқықтық саясат тұжырымдамасының бір бағытын жүзеге
асыру мақсатындағы ювенальдық юстиция үшін жағдай жасау жөніндегі
өткізілген эксперимент кәмелетке толмағандар қылмысы туралы іс бойынша
соттарды мамандандыру қажеттілігін көрсетті.
Кәмелетке толмағандар қылмыстылығына қатысты анықтау мен алдын ала
тергеу органдарын мамандандыру мәселесі де өзекті болып саналады. Бұл, 2008
жылдың сәуірінен 2009 жылдың сәуіріне дейін Астана қаласындағы Ішкі істер
департаменті Алматы ауданының ішкі істер басқармасында және Алматы
қаласындағы Бостандық аудандық ішкі істер басқармасы негізінде өткізілген
Ювенальдық полиция пилоттық жобамен айғақталады. Жобаның мақсаты —
кәмелетке толмағандар ювенальдық юстициясының бірыңғай жүйесі шеңберінде
тиісті мемлекеттік органдар мен ұйымдардың кәмелетке толмағандармен кешенді
жұмысы — құқық бұзушылықтың алдын алудан бастап және олар жасаған
қылмыстарды ашу мен тергеу жүргізуге дейін өзара әрекеттестік негізінде
белгіленген шараларды жүзеге асыру.
Өзінің жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында Елбасымыз Құқық
қорғау және сот жүйесі қазақстандықтардың құқықтарының әділ де тиімді
қорғалуын ... қамтамасыз етуі тиіс. Бұл саладағы басым бағыт – жазалаушы
іс-әрекет емес, құқық бұзушылықтарды абайлату мен олардың алдын алу болуға
тиіс..., деп атап өтті [2].
Осыған байланысты жас өспірімдер қылмыстылығы мәселелерін зерттеу,
қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылған кәмелетке толмағандардың құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғау, ювенальдық юстиция саласындағы қылмыстық және
қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын жетілдіру, кәмелетке толмағандарға
қатысты жүргізілетін сот әділдігінің кепілдемелерін күшейтуді зерттеу
өзекті және артықшылығы мығым мәселе болып табылады.
Осы саладағы зерттеулерді жүргізудің дер кезінде қолға алынуы мен
қажеттілігін бүгінгі таңдағы кәмелетке толмағандар жасап отырған қылмыстар
санының өсуі талап етеді.
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика мен
арнаулы есеп жүргізу комитетінің ресми деректері бойынша еліміздегі
қылмыстылық құрылымындағы кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың үлес
салмағы мыналарды көрсетеді: 2002 жылы – 7159 (қылмыстардың жалпы санының
6,95 %), 2003 жылы – 7359 (6,58%), 2004 – 6273(7,3), 2005 – 6529 (7,7),
2006 – 5814 (6,7), 2007 – 5383 (6,6), 2008 – 5124 (6,2) [3].
Қылмыстардың көпшілігі кәмелетке толмағандарға қатысты жасалады.
Мәселен, 2006 жылғы ресми деректерге қарайтын болсақ, республика бойынша
жасалған 2006 жылғы жалпы 141271 қылмыстың 6488-і кәмелетке толмағандарға
қатысты жасалыпты, 2007 жылғы 128064 – 6274 қылмыс, 2008 жылғы 127478
қылмыстың 5769-ы жағдайында қылмыс құрбандары кәмелетке толмағандар болған.
Заң шығарушы, кәмелетке толмағандардың психологиясы мен жас
ерекшеліктерін ескере отырып, осы санаттағы істерге тергеу жүргізу мен
соттық талқылау кезінде қолданылатын ерекше ереже белгілеген. Олар
кәмелетке толмағандардың мүдделерін қорғаудың қосымша процессуалдық және іс
бойынша барлық мән-жайларды жан-жақты, толық және объективті зерттеудің
кепілі болып табылады. Бұған осы санаттағы істер бойынша іс жүргізуді
реттейтін қазақстандық іс жүргізу заңнамасындағы бірқатар нормалар жүйесі
негізделген, және осы институтқа Қылмыстық істердің жекелеген санаттары
бойынша іс жүргізудің ерекшеліктері 11-бөлімінің, жеке Кәмелетке
толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша іс жүргізу 52-тарауы
арналған. Көрсетілген тараудың ережелері мен ұйғарымдары заңның жалпы
ережелеріне қосымша болып табылады. Бұл ретте салалық заңнама негізінен
кәмелетке толмаған айыпталушылар мен сезіктілердің құқықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз етудің құқықтық әдістер мен нысандарын ғана
нақтылайды.
Криминалистикалық циклдегі заңнамалар елеулі өзгерістерге ұшырады.
Оларда адамгершіліктік пен ырықтандыруға жақындату бойынша маңызды қадам
жасалып, баланы мемлекет тарапынан рақымсыздықтан, сол сияқты әлеуметтік
қатынаста өзге де субъектілердің оның құқықтарына қысым жасаушылықтан
арашалайтын қосымша заңдық құралдар құрылды.
Қазіргі кезде жасалған рефеормалардың нәтижелерін терең де жан-жақты
зерделеу мен қорытындылаудың, олардың әсерлілік дәрежесін және қоғамның
нағыз қажеттіліктері мен халықаралық құқық ережелеріне сай келуі дәрежесін
анықтау қажеттілігі туындап отыр. Осыған орай, ұлттық заңнамаларды
халықаралық-құқықтық құжаттармен белгіленген ережелер мен стандарттарға
сәйкестендіру мейлінше өзекті және дер кезінде зерттелетін мәселе болып
табылады.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге
арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасының маңызды буыны қылмыстық,
қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық-атқару құқықтарының, сондай-ақ, құқық
қолданудың өзара байланысты түзетулері кешенді жолмен жүзеге асырылатын
қылмыстық саясаты болып табылады. Осы саясаттың бағыттарының бірі, ең
бастысы ауырлығы онша емес және орташа ауырлықтағы қылмысты бірінші рет
жасаған, халықтың әлеуметтік осал топтарына, соның ішінде кәмелетке
толмағандарға қатысты адамгершілікпен қарау болып жарияланды [4].
Осы тұжырымдамада кәмелетке толмағандарға қарсы, олардың құқықтары
мен заңды мүдделеріне қол сұғатын қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылықты
күшейту қажеттілігі көрсетілді.
Құқықтық мемлекет тұлғалардың, ең бірінші кезекте заңды құрметтейтін
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, өмірін, денсаулығын, ар-намысын,
абыройын және бүтіндей қоғам мен конституциялық құрылыстың басқа да
игіліктерін қорғауды қамтамасыз етуге жұмылдырылған. Бұл ереже көбінесе
жеке өміріне, бостандығы мен жеке тәуелсіздігіне күшпен араласумен,
бостандығына шектеу қою, бұлтартпау және мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын
белгілі бір лауазымды адамдардың қолдануы жөнсіз болып табылатын
әрекеттермен жанасатын қылмыстық соты ісіне тартылған кәмелетке
толмағандарға қатысты ерекше мәнге ие болады. Осы санаттағы қатысушыларды
айрықша қорғау қажеттілігі адамның өз тегінің және келесі ұрпақтардың жақсы
өсіп-өнуіне деген ұмтылысына негізделген. Балалар ең осал азаматтар
санатына кіреді, сондықтан, олардың толық мәнді дамуына өте жайлы жағдай
туғызатын арнайы зандық және әлеуметтік тетіктер үнемі қажет етіледі.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге
арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы бағыттарының бірінде Қазақстанда
құқықтық мемлекет құрумен байланысты, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғаумен, сондай-ақ сабақтастықпен және кезең-кезеңмен
соттық-құқықтық жүйелерді дамытумен байланысты мамандандырылған
институттарды одан әрі жетілдіру қажеттілігі жария етілді.
Осыған байланысты, қылмыстық іс жүргізу құқығын дамытудың бастапқы
артықшылығы ретінде адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған
қылмыстық сот ісін жүргізудің негізін құрайтын қағидаларды біртіндеп жүзеге
асыру жария етілді.
Соттық-құқықтық жүйелерді дамытудың негізгі бағыты соттар мен
судьялардың, соның ішінде ювенальдық соттарды мамандандыру болып
жарияланды. Бұл ретте ювенальдық соттар еліміздегі ювенальдық юстицияны
құрудың орталық негізгі буынына айналуы тиіс [5].
Мемлекеттің жүргізіп жатқан құқықтық саясатын дамыту үшін 2008 жылдың 19-
тамызында Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен осы бағыттағы
құрылымның артықшылығын анықтаған Қазақстан Республикасында 2009-2011
жылдарда ювенальды юстиция жүйесін дамыту тұжырымдамасы қабылданды [5].
Осыған орай, ювенальдық юстиция ұғымымен және мазмұнымен, кәмелетке
толмағандар қатысқан қымыстық соты ісін бөлумен, кәмелетке толмағандар
арасындағы қылмыстылыққа тергеу жүргізу ерекшеліктері мен алдын алуға,
кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға,
ювенальдық сот әділдігіне қатысты бүкіл заңнамалар жүйесін жетілдірумен
байланысқан мәселелерді зерттеу мен теориялық тұжырымдар жасау өзекті болып
көрінеді.
Аталған мән-жайлар диссертация тақырыбын таңдауға себеп болды..
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасында ювенальды сот әділдігінің қалыптасуымен және дамуымен
байланысқан теориялық мәселелерді талдау, заманауи құқық қолдану
тәжірибесінің жай-күйін зерделеу және қазақстандық ювенальдық юстицияны
жетілдіру жөніндегі ғылыми-негізді ұсынымдар әзірлеу болып табылады..
Алға қойылған осы мақсат келесі міндеттерді талап етеді:
- мәселе бойынша тұжырымды ғылыми аппаратты жүйелендіру;
- ювенальдық сот әділдігінің қалыптасуы мен дамуының тарихи тұрғыларын
зерделеу;
- кәмелетке толмағандардың ауытқушы мінез-құлықтары мәселелерін зерттеу;
- кәмелетке толмағандар қатысуымен жасалатын қылмыстар туралы
заңнамаларды қолданудың тәжірибесін талдау;
- қылмыстық сот ісін жүргізу саласына тартылған кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудағы іс жүргізулік кепілдіктерді
зерделеу;
- кәмелетке толмағандар қатысқан қылмыстық істерге қатысты іс жүргізу
ерекшеліктерін анықтау және оларды жетілдірудің жолдарын белгілеу;
- кәмелетке толмағандар қатысқан істер бойынша адвокаттың қатысу
ерекшеліктері мен оның рөлін зерттеу;
- сот әділдігін жетілдіру жөніндегі ғылыми негізделген ұсынымдар жасау.
Зерттеу объектісі мен пәні.
Диссертациялық зерттеудің объектісі ювенальдық юстиция тұжырымдамасын
жүзеге асыруға, сондай-ақ, қылмыстық сот ісін жүргізу саласына тартылған
кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудағы
қамтамасыз ету мәселелерін зерттеуге байланысты туындайтын құқықтық
қатынастар болып табылады
Зерттеудің пәні қылмыстық сот ісін жүргізу саласына тартылған кәмелетке
толмағандардың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін реттейтін
халықаралық құқықтық актілер мен ұлттық заңнамалардың, нормалардың
жиынтығы, сондай-ақ, кәмелетке толмағандар қылмыстылығын ескерту мен алдын
алудың әсерлілігін көтеруге бағытталған тиісті органдар қызметтерінің
мазмұны мен нысандары болып табылады.
Зерттеудің методологиялық, нормативтік-құқықтық және ғылыми негіздері.
Зерттеудің методологиялық негізін танымның жалпы ғылымдық және арнайы
әдістер, соның ішінде, тарихи, формальды-логикалық, нақты-әлеуметтанулық,
техникалық-заңгерлік әдістер құрады. Ізденуші, сонымен қатар, кәмелетке
толмағандар қатысқан қылмыстық іске тергеу жүргізудің ерекшеліктерін
реттейтін нормаларды қисынды-заңгерлік талдау жолы қолданды.
Тұжырымдар мен ұсынымдардың нормативтік негізіне мыналар қызмет етті:
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948 жылғы 10-желтоқсанда
БҰҰ Бас Ассамблеясының үшінші сессиясында қабылданған);
Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық Пакт (Нью-Йорк, 19-
желтоқсан 1966 ж.), 2003 жылғы 15-қарашада Қазақстан Республикасы
Президентінің №1227 Жарлығымен қол қойылған.
Бала құқықтары туралы Конвенция (Нью-Йорк, 20-қараша 1989ж.), Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 08.06.1994 жылғы №77 Қаулысымен
ратифицияланған;
Кәмелетке толмағандарға қатысты сот әділдігін орындаудың Біріккен Ұлттар
Ұйымының минимальды стандарттық ережесі (Пекин ережесі), 1985 жылдың 10-
желтоқсанындағы БҰҰ Бас Ассамблеясының 4033 қарарымен қабылданған;
БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комиссиясының кәмелетке толмағандарға
қатысты сот әділдігін орындаудағы адам құқықтары туралы қарары, 2002 жылғы
22-сәуірдегі 58-сессиясында (52-мәжіліс) БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі
комиссиясымен қабылданған;
Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жылғы 30-тамыздағы
жалпыхалықтық референдумымен қабылданған, 1998 жылғы 7-қазандағы Қазақстан
Республикасының №284-1 конституциялық заңымен өзгертулер мен толықтырулар
енгізілген;
1997 жылғы 16-шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі;
1997 жылғы 13-желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексі;
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8-тамыздағы Қазақстан
Ресубликасындағы бала құқығы туралы № 345 Заңы;
Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9-шілдедегі Кәмелетке толмағандар
арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу және балалар қараусыздығы мен
панасыздығын ескерту туралы № 591-11 Заңы;
Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 19-тамыздағы Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының 2009-2011 жылдарға арналған
ювенальдық юстиция жүйесін дамыту тұжырымдамасы;
Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24-тамыздағы Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған Құқықтық
саясатының тұжырымдамасы;
2002 жылғы 11-сәуірдегі Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының
Кәмелетке толмағандар ісі бойынша сот тәжірибесі мен оларды өзге де
қылмыстық және қоғамға жат әрекеттерге тарту туралы №6 Нормативтік қаулысы
(ҚР Жоғарғы сотының 11.07.2003 жылғы №4 нормативтік қаулысымен өзгертулері
енгізілген) және басқа да нормативтік құқықтық актілер.
Диссертация жазу кезінде зерттеу тақырыбы бойынша арнаулы әдебиеттер,
соның ішінде Н.С. Алексеев, А.Н. Ақпанов, Г.Н. Ветрова, Н.И. Гуковская,
В.Г. Даев, А.И Долгова, Л.Д. Кокорев, М.Ч. Қоғамов, Л.Л. Каневский, В.З.
Лукашевич, A.M. Ларин, В.А. Лазарева, Г.М. Миньковский, Э.Б. Мельникова,
Е.Г. Мартынчик, Е.В. Ремизов, М.С. Строгович, В.М. Савицкий, Н.И.
Снегирева, Б.Х. Төлеубекова, С.П. Щерба, В.В. Шимановский, В.Н. Шпилев,
П.С. Элькинд сияқты және басқа да авторлардың еңбектері оқылды.
Сондай-ақ, тұлғалардың соның ішінде, кәмелетке толмағандардың құқықтары
мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету мәселелерін зерттеген С.Ж. Айдарбаев,
М.С. Башимов, Ж.Д. Бұсұрманов, С.Ф. Бычкова, Жалыбин, Б.А. Жетпісбаев, А.Н.
Ли, А.К. Мұқтарова, М. С. Нәрікбаев және басқа да отандық ғалымдардың
еңбектері зерделенді.
Зерттеудің эмпирикалық негіздері. Зерттеудің нәтижелері диссертациялық
зерттеу жұмысының жоспар-проспектісіне сәйкес 2003-2009 жылдар аралығындағы
кәмелетке толмағандар қатысқан 300 қылмыстық іс материалдарын іріктеп
зерделеу мен қорытындылауға негізделген. Диссертант ресми құқықтық
статистика деректерін, қылмыстық істер жүргізуді жүзеге асырған органдардың
350 қызметкерімен жүргізген сұхбатының нәтижелеріне талдау жасаған.
Зерделенген эмпирикалық материалдар Қазақстанның орталық аймақтарынан
алынған.
Ғылыми жаңалығына келетін болсақ, жұмыстың ғылыми жаңалығы Қазақстанда
бірінші рет ювенальдық юстицияның пайда болуы мен даму тарихына арнаулы
теориялық-қолданбалы зерттеу жүргізілуі, Қазақстан Республикасында
ювенальдық сот әділдігі институтын енгізу және жетілдіру мәселелерін
зерттеу болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы, ең алдымен, онда республикада
ювенальдық юстиция институтының қалыптасуы мен даму кезеңдерін
монографиялық деңгейде зерттелуінде болып табылады, кәмелетке толмағандар
қылмыстылығының алдын алу мен ескертудің арақатынасы белгіленді, қылмыстық
сот ісін жүргізу саласына тартылған кәмелетке толмағандардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамасыз етуге және қорғауға байланысты мәселелер
анықталды.
Атап айтқанда, автормен ювенальдық юстиция жүйесінің тарихын және
халықаралық тәжірибесін зерделеу; оны кәмелетке толмағандарға қатысты
құқықтық саясатты дамытудың отандық тұжырымдамасын қалыптастыруда пайдалану
қажеттігінің дәлелдері келтірілді; кәмелетке толмағандардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғау саласындағы құқықтық қатынастарды реттейтін
халықаралық құқық нормаларын отандық заңнамаларға сәйкестендіру деңгейі
зерделеніп, анықталды; кәмелетке толмағандар қылмыстылығын ескерту мен
алдын алу қызметінің негізгі бағыты зерттеліп, анықталды; қылмыстық сот
ісін жүргізу саласына тартылған кәмелетке толмағандардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамасыз ету әсерлілігін көтеруге қатысты қылмыстық іс
жүргізу заңнамаларын жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізілді; ювенальдық
заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізілді.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер.
1. Ювенальдық юстицияның қалыптасуы мен даму тарихы күрделі болды,
ешқашанда жүйелі болмады, бұл институтты құрудың алғышарттары Қазақстан
Республикасы егемендігі жарияланғаннан кейін ғана қалыптасты. Тәуелсіздік
жылдар ішінде, жалпы алғанда, Қазақстанда ювенальдық юстицияны дамытудың
негізгі басымдылықтары анықталды, алайда, кәмелетке толмағандар саласындағы
құқықтық қатынастарды реттеудің заңнамалық негіздері толық көлемде жасала
қоймады және оның өзі жетілдіруді қажет етті.
2. Ювенальдық юстицияның халықаралық-құқықтық реттеу мәселелері
кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, олардың
толық мәнді дамуын қамтамасыз етуге, сондай-ақ, заңнамалық актілермен
кепілдік берілген құқықтар мен мүдделерді сақтап тұруға бағытталды. Сонымен
бірге, олар осы халықаралық құқықтық актілерді бекіткен елдер үшін
ұсыныстық сипатқа ие болған. Қазақстан Республикасы негізінен өзіне
қабылдаған міндеттемелерді орындайды, ал жекелеген мәселелер өзінің
нормативтік реттеуін, соның ішінде қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық
қатынастарды реттеуге байланысты нормативтік реттеуді талап етеді.
3. Мамандандырылған ювенальдық соттарды енгізу кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен заңды мүдделерін сақтау кепілдіктерін қамтамасыз ететін
болады, бұл ретте судьялардың сотталушы ерекшеліктерін ұғынуға жағдай
жасайтын тиісті тәжірибелік дағдылары, арнайы дайындығы болуы керек,
шаралардың ерекшеліктерін түсініп, балаларға қатысты сот ісін жүргізуді
жүзеге асыруға моральдық жағынан лайық болуы тиіс.
Ювенальдық соттарда істерді қарау кәмелетке толмағандар құқықтарының
тек қана қолданыстағы барлық іс жүргізулік кепілдіктерінің ерекше шараларды
біріктіретін шеңбердегі істерді қарап қана қоймай, сонымен бірге, қылмыстық
сот ісін жүргізуге кәмелетке толмағандар мәртебесін қорғайтын халықаралық-
құқықтық құжаттармен белгіленген институттар да қосылуы тиіс.
4. Ізденуші ювенальдық юстиция саласында шетелдік дұрыс тәжірибелерді
пайдаланудың қажеттілігі туралы, кәмелетке толмағандарды және бүкіл қоғамды
қылмыстылықтан сақтауда жағымды нәтижелерге жетудің қосымша шарттары болып
табылатын отандық және шетелдік ғалымдардың, практикалық қызметкерлердің
бірлескен жұмыстарын жетілдіру туралы тұжырымға келеді.
5. Жай мағынада алғанда, ювенальдық юстиция деп қылмыстық сот ісін
жүргізу саласына тартылған кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғауға, сол сияқты жас өспірімдер тарапынан және балалардың
өздеріне қатысты олардың девианттық мінездерін ескерту мен алдын алу
жөніндегі шараларды іздестіріп жасауға бағытталған заңнамалар жүйесін,
сондай-ақ, жолдары мен әдістерін таныған жөн.
6. Ювенальдық криминологияның ерекшелігі кешенді түрде зерттелетін
кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғалардың жағдайлары мен белгілері ересектер
қылмыстылығын зерделеуден кеңірек болуымен көрінеді. Сонымен бірге,
ювенальдық юстиция мен қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамаларымен
бекітілген нормаларға тән кәмелетке толмағандарды көтеріңкі құқықтық қорғау
принципі криминологиядан тиісті орын ала алмай отыр.
7. Қазақстанда балалар мен жас өспірімдердің құқық бұзушылығының алдын
алу жөніндегі қызметіне деген көқарас түбірімен өзгеріп, өскелең ұрпақтың
дамуы үшін барлық жағдай жасала басталды, балаларды қорғау, олардың
қараусыздығы пен панасыздығы және құқық бұзушылықтарының алдын алу
жүйелері жұмыс істейді. Бірақ, соған қарамастан, балалар мен жас өспірімдер
қылмыстылығының жағдайын талдау алдын алу саласында да, сол сияқты олардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауда да бірқатар қосымша шараларды
қолданудың қажеттілігі анықталды.
8. Қылмыстық іс жүргізудегі конституциялық принциптен шығатын
тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығына қарай, сондай-ақ, соттық-
тергеулік және адвокаттық тәжіріибені қорытындылау кезінде анықталған
объективті қажеттіліктерге қарай, Қазақстан Республикасының кәмелетке
толмағандарға қатысты қылмыстық сот ісін жүргізуге адвокаттың қатысуының,
оның адамның кінәсіздігін айғақтайтын, оның жауаптылығын жеңілдететін
немесе татуластыруға жол ашатын дәлелдемелер жинау жөніндегі іс жүргізулік
құқықтарын елеулі түрде кеңейту жолымен құқықтық реттелуін күшейткен жөн.
9. Кәмелетке толмағандар құқықтарын көтеріңкі қорғау мақсатында және
адвокатура алдына қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін адвокаттар
алқасында қылмыстық сот ісін жүргізу саласына тартылған кәмелетке
толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды кәсіби негізде
жүзеге асыратын мамандандырылған бөлім құрған орынды. Оларды Ювенальдық
адвокатура бөлімі деп атау ұсынылады. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының
Адвокаттық қызмет туралы Заңының 1-бабының 5-бөлігіне толықтыру енгізіп
және оны заң консультациясы және ювенальдық адвокатура бөлімін құру мен
қызмет тәртібі деген мазмұндағы редакциямен тармақ қосқан жөн..
10. ҚР ҚІЖК 80-бабына енгізілген өзгертулермен сәйкестендіру үшін, ҚР
ҚІЖК-нің 215-бабының 1-бөлігі келесі редакциямен берілсін: Кәмелетке
толмаған жәбірленушіден жауап алуға қатысу үшін адвокат пен педагог
шақырылады. Он төрт жасқа дейінгі куәдан жауап алу кезінде педагог
қатыстыру міндетті болып табылады. Он төрттен он сегіз жасқа дейінгі
куәлардан жауап алу кезінде педагог тергеушінің қалауы бойынша шақырылады.
Кәмелетке толмаған куәдан немесе жәбірленушіден жауап алу кезінде оның
заңды өкілдерінің қатысуы, егер кәмелетке толмаған куә немесе жәбірленуші
психикалық немесе физикалық ауытқушылығы болған жағдайда адвокат міндетті
түрде қатыстырылады.
11. Кәмелетке толмағанның құқығын қорғау мен білікті заң көмегін беруді
шын мәнінде қамтамасыз ету, сондай-ақ адвокаттың бәсекелестік принципін
кеңейту мақсатында кәмелетке толмағандардың қатысуындағы қылмыстық іске
араласқан адвокат сот сараптамасын жүргізуде бастамашылыққа ие болып қана
қоймай, ҚР ҚІЖК-нің 125-бабы 3-бөлігінің 3-тармағына сәйкес, сонымен бірге
қылмыстық қудалау органы сараптама жүргізу туралы өтініштен бас тартқан
жағдайда оған (адвокатқа) өз бетімен сараптама тағайындау құқығы берілуі
керек.
12. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің Ерекше бөліміне Жасы қылмыстық
жауапкершілік жасы жетпеген кәмелетке толмағандардың қоғамдық қауіпті іс-
әрекеттерін қарау ерекшеліктері деген бөлек тарау енгізу ұсынылады, оның
үстіне заңда есі ауысқан адам бойынша прецедент бар. Аталған тарауда, осы
санаттағы істер бойынша сотқа дейінгі, сол сияқты соттық қарауға да
материалдар әзірлеуді де айқын көрсеткен жөн. Тек, осындай жолмен ғана
қарастырып отырған субъектілерге қатысты толыққанды сот шараларын жүзеге
асыруға қол жеткізуге болады. Бұдан басқа, іс жүргізудің аталған кешенді
нормаларын енгізу ғана мамандандырылған ювенальдық соттың қызметін нақтылай
алады.
13. Реттеу пәні соттардың, өзге де органдардың, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының, мемлекеттік емес, коммерциялық емес ұйымдардың
қатысуымен кәмелетке толмағандардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз етуді жүзеге асыру барысында қалыптасатын қатынастар
болып табылатын Ювенальдық юстиция туралы Заң қабылдау қажет.
Заңда ювенальдық юстицияны мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының, мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелердің,
лауазымды адамдардың, мемлекеттік емес, коммерциялық емес ұйымдардың
жиынтығымен кәмелетке толмағандардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз ету мен жүзеге асыруын көздеген заңмен белгіленген іс-
әрекет шаралары негізінде жүзеге асырылатын жүйе деп таныған жөн.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы. Диссертацияда
тұжырымдалған қорытындыларды, ұсыныстар мен ұсынымдарды:
1) ювенальдық юстиция мәселелерінің теориялық ізденістерін жалғастыру
үшін;
2) осы бағыттағы қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және өзге де
заңнамаларды жетілдіру кезіндегі заң шығарушылық қызметінде;
3) тиісті тақырыптары оқып-үйрену кезіндегі заңгерлік оқу орындарындағы
оқу ісінде;
4) заңгерлік оқу орындары үшін оқулықтар, оқу құралдары мен
бағдарламалар дайындау кезінде;
5) тергеу және сот тәжірибесінде кәмелетке толмағандар қатысқан
қылмыстық істерге тергеу жүргізу мен қарау кезінде;
6) кәмелетке толмағандардың девиантты мінездерін ескерту, алдын алу мен
жолын кесу жөніндегі шараларды жүзеге асыру кезінде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін сыннан өткізу мен игеру.
Диссертациялық зерттеудің нәтижелері автордың жарияланған мақалалары
мен монографиясында көрініс тапқан. Зерттеу жұмысының нәтижелері бойынша
берілген әдістемелік ұсынымдар құқық қорғау органдарының құқық қолданудағы
тәжірибесіне, жоғары оқу орындарының оқу процесіне енгізілді. Сонымен
бірге, жұмыс нәтижелері негізінде Қазақстан Республикасы Парламентіне
бірқатар заңдарды жетілдіру мақсатында ұсыныстар жіберілді.
Диссертацияның негізгі ғылыми нәтижелері Қазақстан, Қырғызстан, Ресей,
Голландия, Молдова мемлекеттеріндегі халықаралық және аймақтық ғылыми
конференцияларда баяндалып, 50-ге жуық ғылыми мақалаларда жарияланды.
Диссертациялық зерттеудің құрылымы мен көлемі. Диссертация қойылған
мақсатқа және одан туындаған міндеттерге, зерттеудің жалпы құрылымына
негізделді. Диссертация кіріспеден, бес бөлімнен, оларға қосылатын он тоғыз
бөлімшелерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
Негізгі бөлім
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттеудің объектісі мен заты
негізделген, мәселенің қазіргі кездегі күйі, қылмыстық процесс теориясында
және криминалистикада, сот дәлелдемелерінде оның ғылыми тұрғыда жасалуы,
жұмыстың ғылыми жаңалығы мен практикалық маңызы көрсетілген. Сонымен қатар,
зерттеудің методологиялық негіздері мен жеке методикасы қарастырылған,
зерттеуге ұсынылатын негізгі қағидалар тиянақталған.
Диссертацияның бірінші бөлімі Ювенальдық юстицияны енгізудің теориялық
және қолданбалы тұрғылары бес бөлімшеден тұрады.
Бірінші бөлімше Ювенальдық юстицияның пайда болуы мен тарихы қылмысқа
тартылған кәмелетке толмағандардың құқықтары мен олардың заңды мүдделерін
қорғауға бағытталған ерекше институт ретінде ювенальдық юстиция жүйесінің
тууы жайлы мәселелер қарастырылады.
Ізденуші заттың тарихын білу оның мәні мен даму мүмкіншілігін ашудың
кілтін береді деген жалпыға бірдей тезиске сүйенеді. Әсіресе, ювенальдық
юстиция жүйесі үшін бұл тезис өзекті айтылған.
Өткен тарихты талдау арқылы кәмелетке толмағандарға қатысты әділ сот
қатаң да әділетсіз болғандығына көз жеткіздік. Қазіргі уақытқа дейін жеткен
кейбір құқықтық-тарихтық көздер мыналарды көрсетеді:
1) ол кездегі юриспруденцияда адам өміріндегі балалық шақтың ерекше
қорғалуы керек деген құқықтық түсінік болмады;
2) балалар мен жасөспірімдерді сотта қорғайтын және босатылған жағдайға
арналған арнайы заң ережелері болмады;
3) балалардың құқықтық күйі ересек қылмыскерлермен теңелгендіктен,
оларға қатысты бірдей сот қатаңдығы қолданылды.
Көп ғасырлар бойы, тіпті XIX ғасырдың ортасына дейінгі барлық елдердің
заңдарында кәмелетке толмағандарға арналған арнайы заңдар болмады. Оның
себебі, балаларды физикалық және психикалық жағынан әлі толық дамымаған,
бірақ ересек адам деп қарады. Ата-аналар өз балаларына қатысты шексіз
құқыққа ие болды. Бірақ, ата-аналарын тыңдамаған немесе оларды ренжіткен
балалар қатаң жазаланды. Мысалы, ежелгі Қазақ елінде Тәуке хан заңы бойынша
ата-анасын балағаттағаны үшін балалар қатаң жазаланды. Мәселен, әкесін
қасақана өлтіргені үшін бала өлім жазасына кесілді. Ал, байқаусызда
жасалған қылмыс үшін олар ата-аналарының немесе билердің сотына берілді
[6].
Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге көзқарас XIX ғасырдың ортасынан кейін
өзгере бастады. Осы уақытқа дейінгі қылмыспен күресу жолдары тиімсіз болып
шықты, олар жаңа қылмыстардың өсуіне әкеп соқтырды. Ювеналдық юстицияның
басталған уақыты деп Чикагода Тастанды, қараусыз қалған және қылмыскер
балаларға арналған заң негізінде 1899 жылдың 2 маусымында кәмелетке
толмағандарға арналған бірінші соттың құрылуы саналады. Дегенмен, Ресейде
одан бұрын 1897 жылдың 2 маусымында Кәмелетке толмаған және кіші жастағы
балалардың қылмыстық әрекеттеріне қатысты сот өндірісінің формалары мен
салттарын өзгерту туралы заң және оларды жазалау туралы заңды қағидалар
заңы қабылданған болатын.
Бұл заң арқылы Ресейде сот өндірісінде жаңа тәртіп орнатылды. Кейінірек,
1909 жылы Санкт-Петербургте қалалық Дума ювенальдық сот ұйымдастыру туралы
шешім қабылдайды. 1910 жылы Петербургте, ал 1912 жылы Москвада, кейінірек
Харьков, Киев, Екатеринбургте және басқа қалаларда осындай соттар
құрылады.
Осылай ювенальды әділ сот жүйесі батыс елдерінде орныға бастады.
Мәселен, Америка Құрама Штаттарында әлеуметтік және өндірістік өзгерістер
болуына байланысты, өндіріс қарқындап дамып, ауыл адамдары жаппай қалаға
көшу салдарынан көптеген жұмыссыздар пайда болып, қайыршылар мен қараусыз
қалған балалар саны өсті. Осы жағдайды реттеу үшін XIX ғасырдың 20-шы
жылдары үш ірі қалада – Нью-Йорк, Филадельфия және Бостонда баспаналар мен
қамқоршы кеңестер құрылды. Ары қарай жасөспірімдерге қамқоршылықпен қарау
нұсқалары ортақтандырылып, кәмелетке толмағандардың қылмыстарына қатысты
пайдалана басталды, кәмелетке толмағандардың қылмыстары ауытқушылық деп
қаралмай, жазалаудың орнына түзету керек деген ұстанымда қарала бастады.
Ақырындап, ювенальдық юстиция ерекше форма мен білім ретінде қалыптасты.
Кеңес өкіметі кезінде ол туралы көп айтылмады, бірақ кәмелетке
толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделеріне көп көңіл бөлінді. Тәжірибе
жүзінде кәмелетке толмағандардың өмірінің барлық жақтары өзіне сай заңдық
актілермен сүйемелденді. Балаларды тәрбиелеу мен білім беруге, еңбекке
баулуға, қорғауға көп көңіл бөлінді, қараусыз қалмау және қылмыс жасаудың
алдын алу шаралары жасалды, ата-аналар мен басқа да ересектер дұрыс тәрбие
бермегені үшін жауапқа тартылды [7]. Дегенмен, әділ сот кәмелетке
толмағандарға қатысты жазалау бағытын ұстанды, көп уақыт бойы заң шығарушы
орган ювенальдық юстиция жүйесіне айтарлықтай көңіл бөлмеді.
Қазақстанда ювеналдық соттар құру қажеттігі туралы тұңғыш рет Қазақ КСР
Заңында 1991 жылдың 28 маусымында Қазақ КСР-дағы мемлекеттік жастар
саясаты туралы заңында көрсетілді. Мұнда, 5-бапта ...халық соттарында
жастардың құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында арнайы (ювеналды) сот
құрылымдарын құруға болады. Кәмелетке толмағандарға қатысты мемлекет
саясатының дамуында 1998 жылдың 8 маусымында Қазақстан Республикасының
Үкіметінің № 649 қаулысымен қабылданған 1998-2000 жылдарға арналған
Қазақстан Республикасындағы жасөспірімдер арасындағы қылмыстардың алдын
алуға бағытталған кешенді бағдарлама ерекше орын алады.
2001 жылы бұл мәселені шешу қажеттігіне Қазақстан Республикасы
Президенті өзінің Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясатының
тұжырымдамасы туралы жарлығында назар аударды. Сол жылы Қазақстан
Республикасының Үкіметі құқық қорғау органдарының кәмелетке толмағандардың
құқық бұзу мәселелерімен байланысты келешекте ювенальдық юстиция жүйесін
құру мақсатында Қазақстан Республикасында 2000-2002 жылдарда қылмыспен
күресу бағдарламасы қаулысын қабылдады.
Келесі түбегейлі қадам болып, 2006 жылдың 26 шілдесінде бекітілген 2006-
20011 жылдарға арналған №706 Қазақстан балалары бағдарламасы табылады
[8]. Бағдарламаны іске асыру нәтижесінде Қазақстанда 2011 жылға дейін
тиімді жұмыс істейтін балалар құқығы мен мүддесін қорғайтын халықаралық
нормалар мен стандарттарға сай барлық категориядағы балалардың өмір сапасы
мен дамуын жақсартатындай қазақстандық жүйені қалыптастыру жоспарлануда.
Қазақстан Республикасының Президентінің № 646 Жарлығымен 2008 жылдың 19
тамызында мақұлданған 2009-2011 жылдарға арналған ювенальды әділет жүйесін
дамыту тұжырымдамасы қабылданғаннан кейін ювенальдық юстиция жүйесі одан
әрі дамыды.
2008 жылдың 18 қарашасындағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №1067
қаулысында 2009-2011 жылдары ювенальдық юстиция жүйесін дамыту
тұжырымдамасын жүзеге асыру бойынша жүргізілетін шаралар жоспары
бекітілген.
Осыған қарап, ювенальдық юстиция жүйесінің құрылу және даму тарихы
күрделі болғанын, бұл институттың құрылуы тек Қазақстан Республикасы
егемендігін алғаннан кейін ғана қалыптасқанын көруге болады. Ізденуші
тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Қазақстанда ювенальдық юстиция
жүйесінің механизмінің негізгі артықшылықтары анықталды, дегенмен кәмелетке
толмағандар шеңберінде құқықтық қатынастарды реттеу облысында заң шығарушы
толық көлемде жасалмаған және ары қарай жетілдіруді қажет етеді деген
қорытындыға келген.
Екінші бөлімше Қылмыстық іс жүргізу саласына тартылған кәмелетке
толмағандарды құқықтық қорғаудың халықаралық стандарттары кәмелетке
толмағандарды қорғау мәселесін реттейтін халықаралық құқықтық актілерді
талдауға арналған.
Құқықтық дереккөздерді талдау Қазақстан кәмелетке толмағандарды қорғау
жағынан халықаралық стандарттардың қағидалары мен принциптеріне сай ұлттық
заңнама жасауға белгілі қадамдар жасап жатқанын көрсетті. Осыған байланысты
заңнаманы реформалауды жеделдету, әсіресе, кәмелетке толмағандар істері
бойынша, қажеттігі туады, мүгедек балалардың құқықтарын қорғау, балаларды
маскүнемдік, нашақорлық, уытқұмарлық, жанұядағы барлық зәбірден сақтап,
балалар мекемелерінің барлық түрлеріне стандарттар мен бақылау тетіктерін
ендіру арқылы қорғау керек.
Адам құқықтарын, соның ішінде балалар құқықтарын қорғау облысында
халықаралық стандарттардың құрылуында 1945 жылы қабылданған Біріккен Ұлттар
Ұйымының Жарғысының маңызы зор. Осы БҰҰ-ның Жарғысының кіріспе бөлімінде
БҰҰ мүшелерінің адамның негізгі құқықтарына, жеке адамның құндылығы мен
қадір-қасиетін, еркек пен әйелдің теңдігі, көп және аз ұлттардың теңдігі
сенімін қайтадан орнатуға атсалысуы қажет екендігі айтылады.
1959 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бала құқығы туралы Декларация қабылдады.
Оның ұсынымды сипатта болғандығына қарамастан, онда балалар жағдайын
жақсарту бойынша жаңа идеялар көрініс тапты. Өзінің қысқалығына қарамай,
Декларация маңызды, принциптік сипаттағы ережелерді қарастырады. Солардың
біреуі – балалардың түріне, түсіне, жынысына, дініне, тіліне, басқа да
саяси көзқарастарына, шығу тегіне, дүние-мүлкіне қарамай олардың
құқықтарының азамат ретінде теңдігі (есім алуға, азаматтық алуға, міндетті
және тегін білім алуға, қатыгездік пен немқұрайлық, олардың еңбегін
пайдалануға болған жағдайда қорғана алуға, заңды көмек алуға құқылығы).
Халықаралық бірлестік Декларацияны дамыту ретінде, 1989 жылдың 20-
қарашасында кәмелетке толмағандарды құқықтармен қамтамасыз етуде маңызды
халықаралық-құқықтық құжат болып табылатын, Бала құқығы туралы Конвенция
қабылдады. Осы нормативті актіде балалардың көмек алу мен қорғалуға, өз
көзқарастарын еркін білдіруге, еркін ойлауға, денсаулық қорғау табыстарын
пайдалануға, әлеуметтік және білім алу жағынан қамтамасыз етілуге құқықтары
бар екені анықталған. Конвенцияға мүше мемлекеттер осы және басқа да барлық
құқықтардың орындалуына жағдай жасауға міндетті және кез келген кемсіту
формаларына қарсы шаралар қолдануы тиіс. Халықаралық бақылау шаралары Бала
құқығы жөніндегі Комитет арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы 1993 жылы бұл құжатты ратификациялау арқылы осы
құжаттағы келісілген қағидаларды орындауға міндет алды. Бала құқығы туралы
Конвенция – бұл балалардың қоғамдағы күйінің халықаралық стандарты.
Балалар құқығы туралы Конвенция біріншіден, балалардың қадір-қасиетін
және бостандығына кепіл болады, екіншіден, баланың жеке тұлға болып
қалыптасуына жағдайды анықтайды, үшіншіден, баланы жекеше құқық субъектісі
деп таниды. Мемлекет ата-ананың, олар болмаған жағдайда қамқоршының
балаларға қатысты өз міндеттерін орындауын қадағалауы тиіс.
Қазақстан Республикасы егеменді ел бола отырып, 1989 жылғы Бала құқығы
Конвенциясына сай өз міндеттерін орындауда. Балалардың құқықтық қағидалары
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында, Азаматтық,
Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу, әкімшілік құқық бұзу туралы кодекстерінде,
Азаматтық туралы, Білім алу туралы, Неке мен жанұя туралы және басқа
да заңдарда анықталған.
Сонымен, ювенальдық юстиция жүйесін халықаралық-құқықтық реттеуді талдау
олардың көбінесе кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға, олардың толыққанды дамуын қамтамасыз етуге бағытталғанын
көрсетеді. Айтылған халықаралық құқықтық актілерді ратификациялаған елдер
үшін ол ұсынымды сипат алады, Қазақстан Республикасы осы құжаттағы
келісілген қағидалар бойынша міндеттерін орындауда, дегенмен қылмыстық сот
өндірісі сияқты кейбір мәселелер нормативті реттелуді талап етеді.
Үшінші бөлімше Кәмелетке толмағандар қатысқан қылмыстық сот ісін бөліп
қарау мәселелері процессуалдық өндіріс жүйесінің даму мәселелері мен
кәмелетке толмағандардың құқықтарына кепілдік беруді қамтамасыз етуге
арналған.
Диссертант қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңы процесске
қатысушылардың, әсіресе айыпталушының құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз
ететін бірқатар қосымша ережелер мен кепілдіктерді қарастыратынын
көрсетеді. Кәмелетке толмағандардың ісі бойынша сот ісі істің мән-жайын жан-
жақты, толық және дұрыс зерттелуін қамтамасыз ету мақсатында қосымша құқық
пен мүдделердің орындалуына кепілдік беретін қосымша өндірістерге жатады,
Қылмыстық сот өндірісін дифференциялау мәселесін зерттеу ұстанымдары
негізінде және қолданыстағы заңнаманы жіктеу мен оның қолданылу тәжірибесін
зерттеу арқылы автордың қылмыстық-процессуалдық өндіріс түрлерін жүйелі
түрде қарастыру қажет екеніне көзі жетті. Осыған байланысты, оның мазмұны
мен құрылымын анықтап, бірнеше қажет шарттарды айқындауға мүмкіндік туды:
- іс жүргізу процедуралардың кеңдігі, яғни азаматтардың әділ сотқа еркін
ену қабілетін, олардың жеке бас бостандығы мен ең жоғарғы құндылығын –
конституциялық құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталуы;
- үнемшілдігі, қарапайымдылығы, орындылығы. Қылмыстық сот өндірісінің
мақсаттары ең аз күш, қаражат және уақыт кетіру арқылы жүзеге асырылуы
керек. Қылмыстық сот өндірісінің түрлерінің нақты бағасы бар, сондықтан ол
барлық азаматтарға түсінікті, қарапайым болуы керек;
- қылмыстық сот өндірісінің түрлері ғылыми тұрғыда болуы керек. Олар
теориялық жетістіктермен, процессуалдық санаттағы доктриналық
талқылауларымен есептесуі керек, қазіргі замандағы қоғамдық қарым-
қатынастардың деңгейіне дәл келуі керек.
Осы талаптарды ескере отырып, ізденуші қылмыс кәмелетке толмағандар
тарапынан жасалған кезде немесе белгілі бір физикалық және психикалық
жетіспеушіліктері бар адамдар тарапынан болғанда, алдын ала тергеудің болуы
міндетті, ешқандай қысқартылған немесе жеңілдетілген өндірістің болуы
мүмкін емес деген қорытындыға келді. Сондықтан кәмелетке толмағандардың ісі
жайлы әңгіме болған жағдайда тергеу іс-әрекетінің бөлу туралы мәселе
көтерілмеуі тиіс.
Сонымен қатар, дифференциация кәмелетке толмағандарға қатысты арнайы
әділ сот жүйесін құруда олардың қосымша құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз
етуде кепілдік ретінде жүзеге асырылуы керек. Осыған орай, сот жүйесін
дамыту бағытында ювенальдық юстиция жүйесін құру арқылы Қазақстан болашағы
зор жолды таңдады.
Бірақ, теория мен құқықтық тәжірибеде ювенальдық юстиция жүйесі
мәселелерінің жеткіліксіз жасалуына байланысты кәмелетке толмағандар
қатысуымен жүрген қылмыстық істер өндірісін жүргізу жолдары мен әдістерін
іздеу қажеттігі туады.
Ізденушінің ойынша, арнайы ювенальды соттарды енгізу дұрыс шешім болып
табылады, өйткені ол істі арнайы дайындығы бар, іс тәжірибесі бар, бұл
процедураның қыр-сырын білетін, балаларға қатысты сот өндірісіне икемі бар
судьялардың жүргізуіне мүмкіндік береді. Істің ювеналды сотта қаралуы осы
санаттағы барлық процессуалдық кепілдіктермен қатар қылмыстық өндірісте
кәмелетке толмағанның статусын қорғайтын халықаралық институттардың
құқықтық құжаттары қолдайды.
Төртінші бөлімше Шетелдердегі ювенальдық юстиция шет елдердегі
ювенальдық юстиция жүйесін қарастыруға арналған.
Қаралған деректерге талдау жасап, автор әртүрлі елдер кәмелетке
толмағандарға қатысты сот өндірісін жүргізуге арнайы органдар жүйесін
құрған және де әр түрлі елдердің теориялық және құқықтық практикалық іс-
әрекетінде маңызды орынды кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігін реттеу алған деген қорытындыға келеді.
Әр елдердің сот құрылымындағы немесе сот ісін жүргізу құқығындағы
айырмашылықтарға қарамастан, сот өндірісіне қарауында ұқсас қағидалар бар:
1. Сот алдына келген кәмелетке толмаған құқық бұзушы емес, делинквент
деп аталады, яғни ол ерекше субъект деп танылады;
2. Бұл облыста заң шығарушы тек қана баланың дене ерекшелігіне қарап
қоймай, оның қай аймақтан екенін ескереді;
3. Кәмелетке толмағандарға арналған соттармен қатар құқық бұзудың алдын
алатын қызметтер бар;
4. Әкімшілік-құқықтық шаралармен немесе басқа да құқықтық шаралармен
қатар белсенді әлеуметтік бағдарламалар кәмелетке толмағандардың мінез-
құлқын түзету мақсатында жұмыс істейді.
Ары қарай, диссертант бірнеше шет ел заңнамасына талдау жасап, отандық
сот өндірісіне болашағы мен шет елдік тәжірибені енгізу мүмкіндігі бар
бағыттарды көрсетеді. Американдық құқықтық процесстің ерекшелігі -
кәмелетке толмағандар ісі бойынша процесстің қысқартылған өндіріс ретінде
өтуі. Процесстің мәні – құқық бұзушылықты жедел табу және ол үшін жаза
тағайындау. Американдық заңгерлердің ойынша, сот тарапынан кез келген
кешіккен шешім құқық бұзудың қайталануына жол береді. Сонымен қатар,
кәмелетке толмағандар ісі бойынша сот процессі АҚШ-та жасөспірімді қоғам
алдында әшкерелеуге немесе кемсітуге жол бермейді, сот шешімі оны келешекте
қоғамның толыққанды мүшесі ретінде өмір сүре алуы үшін жеке басын сот
шешімі тұлға ретінде аяп, американдықтардың қатарынан лақтырып тастамауға
көмектеседі. Жасөспірімді қамқорлық жасаушы ұйым мүшелеріне беру шаралары,
арнайы агенттердің бақылауында болып, шығындары қайырымдылық қорынан
төленетін жанұяға немесе жанұяға толық бағуға беру де кең таралды.
Англияда кәмелетке толмағандарға арналған соттар адам өлтіру мен ұсақ
құқық бұзушылықтардан басқа барлық аса ауыр қылмыстардың барлығын
қарастырады. Ағылшын сотының іс-әрекеті құқық бұзушы жасөспірімді жазалауға
емес, оны қорғауға бағытталған. Кәмелетке толмаған ісін жалпы алқабилер
сотында қарауға құқығы бар. Ағылшын соты құзырында ересектердің балаларға
озбырлық жасаған істері де бар. Тек, қылмыс ересек пен балалардың
қатысуымен жасалса, ондай қылмыс кәмелетке толмағандар сотында емес, басқа
сотта, тіпті Тәж сотында да қаралады.
Ұлыбритания заңнамасы бойынша, балаларға тағылған барлық айыптар
кәмелетке толмағандар соты болып табылатын магистраттық сотта ғана
қаралады. Ал, кәмелетке толмағандар соты болып табылмайтын магистраттық
соттар бала қылмыстық іске қатысушы немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқығында
Уәлиев Қуатжан Серікқазыұлы
Ювенальдық юстиция: ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТҰЖЫРыМДАМАСЫ мен ЖЕТІЛДІРУ КЕЛЕШЕГІ
12.00.09 — қылмыстық іс жүргізу; криминалистика және сот сараптамасы;
жедел-іздестіру қызметі
Заң ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Қарағанды, 2010
Жұмыс Қарағанды Болашақ университетінің Қылмыстық құқық және процесс
кафедрасында орындалды.
Ғылыми кеңесші заң ғылымдарының докторы, профессор
Нұргалиев Бахыт Молдатьяұлы
Ресми оппоненттер заң ғылымдарының докторы, профессор
Төлеубекова Бахиджан Хасенқызы
заң ғылымдарының докторы, профессор
Әбдіқанов Нұрғазы Әбенұлы
заң ғылымдарының докторы, профессор
Нүкенов Маратқали Ордабайұлы
Жетекші ұйым әл - Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университет
Диссертация 2010 жылдың 30 қыркүйекте 11 сағат 00 мин. Қарағанды
Болашақ университетінің жанындағы заң ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін қорғау жөніндегі ОД 14.20.07 біріккен диссертациялық кеңесте
қорғалады.
Мекен-жайы: 100008, Қарағанды қаласы, Ерубаев көшесі, 16 үй .
Диссертациямен Қарағанды Болашақ университетінің кітапханасында
танысуға болады.
Автореферат 2010 жылдың 30 шілдесінде таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
заң ғылымдарының докторы,
доцент Қ.А.Бакишев
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диссертациялық жұмыс Қазақстан
Республикасында ювенальдық юстиция жүйесінің дамуы мен қалыптасуын
зерттеуге арналған. Қылмыстық сот ісі аясындағы кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету қиындықтарын зерттеуге
талпыныс жасалған. Жұмыста қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың
істерінде алдын алу, ашу, қылмыстық істі тергеу мен сотта қарау
мәселелеріне тұжырымдылық негізде назар аудару қажеттілігіне көңіл
бөлінеді, қолданыстағы заңнама мен оны қолдану тәжірибесін жетілдіру
жолдары ұсынылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздегі күрделі әлеуметтік-
экономикалық жағдай, қоғамдағы идеологияның жоқтығы, өскелең ұрпақтың
әлеуметтік қорғансыздығы, жаңадан қалыптасып жатқан қоғамдық қатынастардың,
соның ішінде қылмыстық іс жүргізудің заң тұрғысынан тиісті мәнде
реттелмеуі, қоғамдық өнегеліліктің төмендеуі мен құқықтық бедерсіздіктің
күшеюі тасасында қылмыстылықтың өсуіне жетеледі.
Замануи қоғам үшін аталған тақырыптағы ізденістің маңыздылығы Қазақстан
Республикасындағы заң шығарушылық ісі мен құқық қолдану іс-тәжірибесіне
елеулі әсер ететін адам құқықтары саласындағы халықаралық қағидалар мен
стандарттардың артықшылығын мойындауға негізделіп отыр. Атап айтатын
болсақ, БҰҰ Бас Ассамблеясы 1985 жылдың 10-желтоқсанында Пекин ережесі
ретінде белгілі болған Кәмелетке толмағандар жайындағы сот әділдігін
жүргізуге қатысты қысқа үлгідегі ереже қабылдаған болатын. Бұл үлгіде
кәмелетке толмағандар қылмыстары туралы іс бойынша іс жүргізудің 1996
жылдың 19-желтоқсанындағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы Пактының 14-
бабында қарастырылған, негізгі іс жүргізулік кепілдіктермен бірге ерекше
ереже әрекет ететіні атап өтілген. Бұл Ереже осы істер бойынша іс
жүргізетін және биліктік өкілетке ие болған адам тиісті біліктілікке ие
болуға тиісті екендігін белгілейді. Ережеде қылмыстық іс бойынша іс жүргізу
кәмелетке толмағандардың мүдделеріне жауап беретіндей және ол кәмелетке
толмаған оған еркін қатысып және өзінің айғақтарын еркін бере алатын
жағдайда өтуі тиіс екендігі айтылған. Мұндай міндеттерді шешу үшін Ереже
кәмелетке толмағандар ісі бойынша мамандандырылған соттар құруды ұсынады.
Сонымен бірге, кез келген кәмелетке толмағанның ісінің ең басынан бастап,
қандайда бір қажеті жоқ кедергісіз тез өткізілуі қарастырылады. Сондай-ақ,
қажетсіз жариялылықтың салдарынан оған зиян келтірмес үшін немесе оның
беделін түсірмес үшін кәмелетке толмағанның құпиялыққа құқығын да сақтау
керек. Ереже соттық талқылау мен үкімнің теріс зардаптарын шектеу үшін істі
соттық талқылаусыз қысқарту шарасын қарастырады (жасаған қылмысын,
соттылығын және басқа жағдайларын жария ету) [1].
Қазақстан Республикасы балалар өмірінің сапасын жақсарту, оларды
қылмыстық қол сұғушылықтан, жыныстық және тұрмыстық күш көрсетуден арашалау
жөніндегі халықаралық стандарттарға қол жеткізуге күш салуда. Балалар
құқықтарын қорғау саласындағы ұлттық заңнамалар қабылданған халықаралық-
құқықтық міндеттемелерге сәйкес жүргізіледі. Бұл бағыттығы маңызды қадам
1994 жылғы 8-маусымдағы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Қаулысымен
1989 жылдың 20-қарашадағы БҰҰ Бала құқығы туралы Конвенциясын және 2000
жылғы 25-мамырдағы БҰҰ Балалар саудасына, балалар зинақорлығы мен балалар
порнографиясына қатысты бала құқықтары туралы Конвенциясына факультативті
хаттаманы ратификациялау болды.
Конвенцияның жалпы қағидалары мен нормалары Қазақстан Республикасының
Конституциясынан, Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу
және Қылмыстық-атқару кодекстерінен көрініс тапты.
Қазақстан Республикасында балалар құқықтары мен мүдделерін қорғау
саласындағы құқықтық қатынастарды реттейтін бірқатар нормативтік-құқықтық
актілер қабылданды. Олар — Білім туралы, Бала құқығы туралы, Неке және
отбасы туралы, Қазақстан Республикасында мүгедектігіне, асыраушысынан
айырылуына және жасы келуіне байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдем
ақылар туралы, Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың
алдын алу және балалардың қараусыздығы мен панасыздығын ескерту туралы,
Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері туралы және
басқалар.
Кәмелетке толмаған азаматтар тәрбиесі, олардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау әрқашанда қоғамның басты міндеттерінің бірі болып
табылады. Дегенмен кәмелетке толмағандардың құқықтары, бостандықтары мен
заңды мүдделері тиісті мәнде қорғалмайынша, құқықтық мәдениет жеткілікті
жоғары деңгейге жете алмайды.
Жас ұрпақтарды дамытудың заңдылықтары мен ағымдарына жан-жақты және
терең зерттеулер жүргізбейінше, балалар мен жас өспірімдердің сана-сезімі
мен мінез-құлқын қалыптастыруға әсер ететін әлеуметтік жағдайлары мен
үрдістеріне, олардың өмір тіршілігіне объективті талдау жүргізбейінше
аталған міндеттерді жүзеге асыру мүмкін емес. Осындай зерттеулердің
арасынан ерекше орын кәмелетке толмағандар қылмыстылығымен күрес
мәселелерін зерделеуге берілуі тиіс.
Қазақстан Республикасында кәмелетке толмағандарға қатысты сот әділдігіне
аса жоғары деңгейде назар аударылады. Ол жөнінде Қазақстан Республикасының
2010 жылға дейінгі құқықтық саясат тұжырымдамасының бір бағытын жүзеге
асыру мақсатындағы ювенальдық юстиция үшін жағдай жасау жөніндегі
өткізілген эксперимент кәмелетке толмағандар қылмысы туралы іс бойынша
соттарды мамандандыру қажеттілігін көрсетті.
Кәмелетке толмағандар қылмыстылығына қатысты анықтау мен алдын ала
тергеу органдарын мамандандыру мәселесі де өзекті болып саналады. Бұл, 2008
жылдың сәуірінен 2009 жылдың сәуіріне дейін Астана қаласындағы Ішкі істер
департаменті Алматы ауданының ішкі істер басқармасында және Алматы
қаласындағы Бостандық аудандық ішкі істер басқармасы негізінде өткізілген
Ювенальдық полиция пилоттық жобамен айғақталады. Жобаның мақсаты —
кәмелетке толмағандар ювенальдық юстициясының бірыңғай жүйесі шеңберінде
тиісті мемлекеттік органдар мен ұйымдардың кәмелетке толмағандармен кешенді
жұмысы — құқық бұзушылықтың алдын алудан бастап және олар жасаған
қылмыстарды ашу мен тергеу жүргізуге дейін өзара әрекеттестік негізінде
белгіленген шараларды жүзеге асыру.
Өзінің жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында Елбасымыз Құқық
қорғау және сот жүйесі қазақстандықтардың құқықтарының әділ де тиімді
қорғалуын ... қамтамасыз етуі тиіс. Бұл саладағы басым бағыт – жазалаушы
іс-әрекет емес, құқық бұзушылықтарды абайлату мен олардың алдын алу болуға
тиіс..., деп атап өтті [2].
Осыған байланысты жас өспірімдер қылмыстылығы мәселелерін зерттеу,
қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылған кәмелетке толмағандардың құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғау, ювенальдық юстиция саласындағы қылмыстық және
қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын жетілдіру, кәмелетке толмағандарға
қатысты жүргізілетін сот әділдігінің кепілдемелерін күшейтуді зерттеу
өзекті және артықшылығы мығым мәселе болып табылады.
Осы саладағы зерттеулерді жүргізудің дер кезінде қолға алынуы мен
қажеттілігін бүгінгі таңдағы кәмелетке толмағандар жасап отырған қылмыстар
санының өсуі талап етеді.
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Құқықтық статистика мен
арнаулы есеп жүргізу комитетінің ресми деректері бойынша еліміздегі
қылмыстылық құрылымындағы кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың үлес
салмағы мыналарды көрсетеді: 2002 жылы – 7159 (қылмыстардың жалпы санының
6,95 %), 2003 жылы – 7359 (6,58%), 2004 – 6273(7,3), 2005 – 6529 (7,7),
2006 – 5814 (6,7), 2007 – 5383 (6,6), 2008 – 5124 (6,2) [3].
Қылмыстардың көпшілігі кәмелетке толмағандарға қатысты жасалады.
Мәселен, 2006 жылғы ресми деректерге қарайтын болсақ, республика бойынша
жасалған 2006 жылғы жалпы 141271 қылмыстың 6488-і кәмелетке толмағандарға
қатысты жасалыпты, 2007 жылғы 128064 – 6274 қылмыс, 2008 жылғы 127478
қылмыстың 5769-ы жағдайында қылмыс құрбандары кәмелетке толмағандар болған.
Заң шығарушы, кәмелетке толмағандардың психологиясы мен жас
ерекшеліктерін ескере отырып, осы санаттағы істерге тергеу жүргізу мен
соттық талқылау кезінде қолданылатын ерекше ереже белгілеген. Олар
кәмелетке толмағандардың мүдделерін қорғаудың қосымша процессуалдық және іс
бойынша барлық мән-жайларды жан-жақты, толық және объективті зерттеудің
кепілі болып табылады. Бұған осы санаттағы істер бойынша іс жүргізуді
реттейтін қазақстандық іс жүргізу заңнамасындағы бірқатар нормалар жүйесі
негізделген, және осы институтқа Қылмыстық істердің жекелеген санаттары
бойынша іс жүргізудің ерекшеліктері 11-бөлімінің, жеке Кәмелетке
толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша іс жүргізу 52-тарауы
арналған. Көрсетілген тараудың ережелері мен ұйғарымдары заңның жалпы
ережелеріне қосымша болып табылады. Бұл ретте салалық заңнама негізінен
кәмелетке толмаған айыпталушылар мен сезіктілердің құқықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз етудің құқықтық әдістер мен нысандарын ғана
нақтылайды.
Криминалистикалық циклдегі заңнамалар елеулі өзгерістерге ұшырады.
Оларда адамгершіліктік пен ырықтандыруға жақындату бойынша маңызды қадам
жасалып, баланы мемлекет тарапынан рақымсыздықтан, сол сияқты әлеуметтік
қатынаста өзге де субъектілердің оның құқықтарына қысым жасаушылықтан
арашалайтын қосымша заңдық құралдар құрылды.
Қазіргі кезде жасалған рефеормалардың нәтижелерін терең де жан-жақты
зерделеу мен қорытындылаудың, олардың әсерлілік дәрежесін және қоғамның
нағыз қажеттіліктері мен халықаралық құқық ережелеріне сай келуі дәрежесін
анықтау қажеттілігі туындап отыр. Осыған орай, ұлттық заңнамаларды
халықаралық-құқықтық құжаттармен белгіленген ережелер мен стандарттарға
сәйкестендіру мейлінше өзекті және дер кезінде зерттелетін мәселе болып
табылады.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге
арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасының маңызды буыны қылмыстық,
қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық-атқару құқықтарының, сондай-ақ, құқық
қолданудың өзара байланысты түзетулері кешенді жолмен жүзеге асырылатын
қылмыстық саясаты болып табылады. Осы саясаттың бағыттарының бірі, ең
бастысы ауырлығы онша емес және орташа ауырлықтағы қылмысты бірінші рет
жасаған, халықтың әлеуметтік осал топтарына, соның ішінде кәмелетке
толмағандарға қатысты адамгершілікпен қарау болып жарияланды [4].
Осы тұжырымдамада кәмелетке толмағандарға қарсы, олардың құқықтары
мен заңды мүдделеріне қол сұғатын қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылықты
күшейту қажеттілігі көрсетілді.
Құқықтық мемлекет тұлғалардың, ең бірінші кезекте заңды құрметтейтін
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, өмірін, денсаулығын, ар-намысын,
абыройын және бүтіндей қоғам мен конституциялық құрылыстың басқа да
игіліктерін қорғауды қамтамасыз етуге жұмылдырылған. Бұл ереже көбінесе
жеке өміріне, бостандығы мен жеке тәуелсіздігіне күшпен араласумен,
бостандығына шектеу қою, бұлтартпау және мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын
белгілі бір лауазымды адамдардың қолдануы жөнсіз болып табылатын
әрекеттермен жанасатын қылмыстық соты ісіне тартылған кәмелетке
толмағандарға қатысты ерекше мәнге ие болады. Осы санаттағы қатысушыларды
айрықша қорғау қажеттілігі адамның өз тегінің және келесі ұрпақтардың жақсы
өсіп-өнуіне деген ұмтылысына негізделген. Балалар ең осал азаматтар
санатына кіреді, сондықтан, олардың толық мәнді дамуына өте жайлы жағдай
туғызатын арнайы зандық және әлеуметтік тетіктер үнемі қажет етіледі.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге
арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы бағыттарының бірінде Қазақстанда
құқықтық мемлекет құрумен байланысты, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғаумен, сондай-ақ сабақтастықпен және кезең-кезеңмен
соттық-құқықтық жүйелерді дамытумен байланысты мамандандырылған
институттарды одан әрі жетілдіру қажеттілігі жария етілді.
Осыған байланысты, қылмыстық іс жүргізу құқығын дамытудың бастапқы
артықшылығы ретінде адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған
қылмыстық сот ісін жүргізудің негізін құрайтын қағидаларды біртіндеп жүзеге
асыру жария етілді.
Соттық-құқықтық жүйелерді дамытудың негізгі бағыты соттар мен
судьялардың, соның ішінде ювенальдық соттарды мамандандыру болып
жарияланды. Бұл ретте ювенальдық соттар еліміздегі ювенальдық юстицияны
құрудың орталық негізгі буынына айналуы тиіс [5].
Мемлекеттің жүргізіп жатқан құқықтық саясатын дамыту үшін 2008 жылдың 19-
тамызында Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен осы бағыттағы
құрылымның артықшылығын анықтаған Қазақстан Республикасында 2009-2011
жылдарда ювенальды юстиция жүйесін дамыту тұжырымдамасы қабылданды [5].
Осыған орай, ювенальдық юстиция ұғымымен және мазмұнымен, кәмелетке
толмағандар қатысқан қымыстық соты ісін бөлумен, кәмелетке толмағандар
арасындағы қылмыстылыққа тергеу жүргізу ерекшеліктері мен алдын алуға,
кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға,
ювенальдық сот әділдігіне қатысты бүкіл заңнамалар жүйесін жетілдірумен
байланысқан мәселелерді зерттеу мен теориялық тұжырымдар жасау өзекті болып
көрінеді.
Аталған мән-жайлар диссертация тақырыбын таңдауға себеп болды..
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасында ювенальды сот әділдігінің қалыптасуымен және дамуымен
байланысқан теориялық мәселелерді талдау, заманауи құқық қолдану
тәжірибесінің жай-күйін зерделеу және қазақстандық ювенальдық юстицияны
жетілдіру жөніндегі ғылыми-негізді ұсынымдар әзірлеу болып табылады..
Алға қойылған осы мақсат келесі міндеттерді талап етеді:
- мәселе бойынша тұжырымды ғылыми аппаратты жүйелендіру;
- ювенальдық сот әділдігінің қалыптасуы мен дамуының тарихи тұрғыларын
зерделеу;
- кәмелетке толмағандардың ауытқушы мінез-құлықтары мәселелерін зерттеу;
- кәмелетке толмағандар қатысуымен жасалатын қылмыстар туралы
заңнамаларды қолданудың тәжірибесін талдау;
- қылмыстық сот ісін жүргізу саласына тартылған кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудағы іс жүргізулік кепілдіктерді
зерделеу;
- кәмелетке толмағандар қатысқан қылмыстық істерге қатысты іс жүргізу
ерекшеліктерін анықтау және оларды жетілдірудің жолдарын белгілеу;
- кәмелетке толмағандар қатысқан істер бойынша адвокаттың қатысу
ерекшеліктері мен оның рөлін зерттеу;
- сот әділдігін жетілдіру жөніндегі ғылыми негізделген ұсынымдар жасау.
Зерттеу объектісі мен пәні.
Диссертациялық зерттеудің объектісі ювенальдық юстиция тұжырымдамасын
жүзеге асыруға, сондай-ақ, қылмыстық сот ісін жүргізу саласына тартылған
кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудағы
қамтамасыз ету мәселелерін зерттеуге байланысты туындайтын құқықтық
қатынастар болып табылады
Зерттеудің пәні қылмыстық сот ісін жүргізу саласына тартылған кәмелетке
толмағандардың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін реттейтін
халықаралық құқықтық актілер мен ұлттық заңнамалардың, нормалардың
жиынтығы, сондай-ақ, кәмелетке толмағандар қылмыстылығын ескерту мен алдын
алудың әсерлілігін көтеруге бағытталған тиісті органдар қызметтерінің
мазмұны мен нысандары болып табылады.
Зерттеудің методологиялық, нормативтік-құқықтық және ғылыми негіздері.
Зерттеудің методологиялық негізін танымның жалпы ғылымдық және арнайы
әдістер, соның ішінде, тарихи, формальды-логикалық, нақты-әлеуметтанулық,
техникалық-заңгерлік әдістер құрады. Ізденуші, сонымен қатар, кәмелетке
толмағандар қатысқан қылмыстық іске тергеу жүргізудің ерекшеліктерін
реттейтін нормаларды қисынды-заңгерлік талдау жолы қолданды.
Тұжырымдар мен ұсынымдардың нормативтік негізіне мыналар қызмет етті:
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы (1948 жылғы 10-желтоқсанда
БҰҰ Бас Ассамблеясының үшінші сессиясында қабылданған);
Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық Пакт (Нью-Йорк, 19-
желтоқсан 1966 ж.), 2003 жылғы 15-қарашада Қазақстан Республикасы
Президентінің №1227 Жарлығымен қол қойылған.
Бала құқықтары туралы Конвенция (Нью-Йорк, 20-қараша 1989ж.), Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 08.06.1994 жылғы №77 Қаулысымен
ратифицияланған;
Кәмелетке толмағандарға қатысты сот әділдігін орындаудың Біріккен Ұлттар
Ұйымының минимальды стандарттық ережесі (Пекин ережесі), 1985 жылдың 10-
желтоқсанындағы БҰҰ Бас Ассамблеясының 4033 қарарымен қабылданған;
БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комиссиясының кәмелетке толмағандарға
қатысты сот әділдігін орындаудағы адам құқықтары туралы қарары, 2002 жылғы
22-сәуірдегі 58-сессиясында (52-мәжіліс) БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі
комиссиясымен қабылданған;
Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жылғы 30-тамыздағы
жалпыхалықтық референдумымен қабылданған, 1998 жылғы 7-қазандағы Қазақстан
Республикасының №284-1 конституциялық заңымен өзгертулер мен толықтырулар
енгізілген;
1997 жылғы 16-шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі;
1997 жылғы 13-желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексі;
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8-тамыздағы Қазақстан
Ресубликасындағы бала құқығы туралы № 345 Заңы;
Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9-шілдедегі Кәмелетке толмағандар
арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу және балалар қараусыздығы мен
панасыздығын ескерту туралы № 591-11 Заңы;
Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 19-тамыздағы Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының 2009-2011 жылдарға арналған
ювенальдық юстиция жүйесін дамыту тұжырымдамасы;
Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24-тамыздағы Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған Құқықтық
саясатының тұжырымдамасы;
2002 жылғы 11-сәуірдегі Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының
Кәмелетке толмағандар ісі бойынша сот тәжірибесі мен оларды өзге де
қылмыстық және қоғамға жат әрекеттерге тарту туралы №6 Нормативтік қаулысы
(ҚР Жоғарғы сотының 11.07.2003 жылғы №4 нормативтік қаулысымен өзгертулері
енгізілген) және басқа да нормативтік құқықтық актілер.
Диссертация жазу кезінде зерттеу тақырыбы бойынша арнаулы әдебиеттер,
соның ішінде Н.С. Алексеев, А.Н. Ақпанов, Г.Н. Ветрова, Н.И. Гуковская,
В.Г. Даев, А.И Долгова, Л.Д. Кокорев, М.Ч. Қоғамов, Л.Л. Каневский, В.З.
Лукашевич, A.M. Ларин, В.А. Лазарева, Г.М. Миньковский, Э.Б. Мельникова,
Е.Г. Мартынчик, Е.В. Ремизов, М.С. Строгович, В.М. Савицкий, Н.И.
Снегирева, Б.Х. Төлеубекова, С.П. Щерба, В.В. Шимановский, В.Н. Шпилев,
П.С. Элькинд сияқты және басқа да авторлардың еңбектері оқылды.
Сондай-ақ, тұлғалардың соның ішінде, кәмелетке толмағандардың құқықтары
мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету мәселелерін зерттеген С.Ж. Айдарбаев,
М.С. Башимов, Ж.Д. Бұсұрманов, С.Ф. Бычкова, Жалыбин, Б.А. Жетпісбаев, А.Н.
Ли, А.К. Мұқтарова, М. С. Нәрікбаев және басқа да отандық ғалымдардың
еңбектері зерделенді.
Зерттеудің эмпирикалық негіздері. Зерттеудің нәтижелері диссертациялық
зерттеу жұмысының жоспар-проспектісіне сәйкес 2003-2009 жылдар аралығындағы
кәмелетке толмағандар қатысқан 300 қылмыстық іс материалдарын іріктеп
зерделеу мен қорытындылауға негізделген. Диссертант ресми құқықтық
статистика деректерін, қылмыстық істер жүргізуді жүзеге асырған органдардың
350 қызметкерімен жүргізген сұхбатының нәтижелеріне талдау жасаған.
Зерделенген эмпирикалық материалдар Қазақстанның орталық аймақтарынан
алынған.
Ғылыми жаңалығына келетін болсақ, жұмыстың ғылыми жаңалығы Қазақстанда
бірінші рет ювенальдық юстицияның пайда болуы мен даму тарихына арнаулы
теориялық-қолданбалы зерттеу жүргізілуі, Қазақстан Республикасында
ювенальдық сот әділдігі институтын енгізу және жетілдіру мәселелерін
зерттеу болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы, ең алдымен, онда республикада
ювенальдық юстиция институтының қалыптасуы мен даму кезеңдерін
монографиялық деңгейде зерттелуінде болып табылады, кәмелетке толмағандар
қылмыстылығының алдын алу мен ескертудің арақатынасы белгіленді, қылмыстық
сот ісін жүргізу саласына тартылған кәмелетке толмағандардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамасыз етуге және қорғауға байланысты мәселелер
анықталды.
Атап айтқанда, автормен ювенальдық юстиция жүйесінің тарихын және
халықаралық тәжірибесін зерделеу; оны кәмелетке толмағандарға қатысты
құқықтық саясатты дамытудың отандық тұжырымдамасын қалыптастыруда пайдалану
қажеттігінің дәлелдері келтірілді; кәмелетке толмағандардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғау саласындағы құқықтық қатынастарды реттейтін
халықаралық құқық нормаларын отандық заңнамаларға сәйкестендіру деңгейі
зерделеніп, анықталды; кәмелетке толмағандар қылмыстылығын ескерту мен
алдын алу қызметінің негізгі бағыты зерттеліп, анықталды; қылмыстық сот
ісін жүргізу саласына тартылған кәмелетке толмағандардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қамтамасыз ету әсерлілігін көтеруге қатысты қылмыстық іс
жүргізу заңнамаларын жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізілді; ювенальдық
заңнамаларды жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізілді.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер.
1. Ювенальдық юстицияның қалыптасуы мен даму тарихы күрделі болды,
ешқашанда жүйелі болмады, бұл институтты құрудың алғышарттары Қазақстан
Республикасы егемендігі жарияланғаннан кейін ғана қалыптасты. Тәуелсіздік
жылдар ішінде, жалпы алғанда, Қазақстанда ювенальдық юстицияны дамытудың
негізгі басымдылықтары анықталды, алайда, кәмелетке толмағандар саласындағы
құқықтық қатынастарды реттеудің заңнамалық негіздері толық көлемде жасала
қоймады және оның өзі жетілдіруді қажет етті.
2. Ювенальдық юстицияның халықаралық-құқықтық реттеу мәселелері
кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, олардың
толық мәнді дамуын қамтамасыз етуге, сондай-ақ, заңнамалық актілермен
кепілдік берілген құқықтар мен мүдделерді сақтап тұруға бағытталды. Сонымен
бірге, олар осы халықаралық құқықтық актілерді бекіткен елдер үшін
ұсыныстық сипатқа ие болған. Қазақстан Республикасы негізінен өзіне
қабылдаған міндеттемелерді орындайды, ал жекелеген мәселелер өзінің
нормативтік реттеуін, соның ішінде қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық
қатынастарды реттеуге байланысты нормативтік реттеуді талап етеді.
3. Мамандандырылған ювенальдық соттарды енгізу кәмелетке толмағандардың
құқықтары мен заңды мүдделерін сақтау кепілдіктерін қамтамасыз ететін
болады, бұл ретте судьялардың сотталушы ерекшеліктерін ұғынуға жағдай
жасайтын тиісті тәжірибелік дағдылары, арнайы дайындығы болуы керек,
шаралардың ерекшеліктерін түсініп, балаларға қатысты сот ісін жүргізуді
жүзеге асыруға моральдық жағынан лайық болуы тиіс.
Ювенальдық соттарда істерді қарау кәмелетке толмағандар құқықтарының
тек қана қолданыстағы барлық іс жүргізулік кепілдіктерінің ерекше шараларды
біріктіретін шеңбердегі істерді қарап қана қоймай, сонымен бірге, қылмыстық
сот ісін жүргізуге кәмелетке толмағандар мәртебесін қорғайтын халықаралық-
құқықтық құжаттармен белгіленген институттар да қосылуы тиіс.
4. Ізденуші ювенальдық юстиция саласында шетелдік дұрыс тәжірибелерді
пайдаланудың қажеттілігі туралы, кәмелетке толмағандарды және бүкіл қоғамды
қылмыстылықтан сақтауда жағымды нәтижелерге жетудің қосымша шарттары болып
табылатын отандық және шетелдік ғалымдардың, практикалық қызметкерлердің
бірлескен жұмыстарын жетілдіру туралы тұжырымға келеді.
5. Жай мағынада алғанда, ювенальдық юстиция деп қылмыстық сот ісін
жүргізу саласына тартылған кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғауға, сол сияқты жас өспірімдер тарапынан және балалардың
өздеріне қатысты олардың девианттық мінездерін ескерту мен алдын алу
жөніндегі шараларды іздестіріп жасауға бағытталған заңнамалар жүйесін,
сондай-ақ, жолдары мен әдістерін таныған жөн.
6. Ювенальдық криминологияның ерекшелігі кешенді түрде зерттелетін
кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғалардың жағдайлары мен белгілері ересектер
қылмыстылығын зерделеуден кеңірек болуымен көрінеді. Сонымен бірге,
ювенальдық юстиция мен қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамаларымен
бекітілген нормаларға тән кәмелетке толмағандарды көтеріңкі құқықтық қорғау
принципі криминологиядан тиісті орын ала алмай отыр.
7. Қазақстанда балалар мен жас өспірімдердің құқық бұзушылығының алдын
алу жөніндегі қызметіне деген көқарас түбірімен өзгеріп, өскелең ұрпақтың
дамуы үшін барлық жағдай жасала басталды, балаларды қорғау, олардың
қараусыздығы пен панасыздығы және құқық бұзушылықтарының алдын алу
жүйелері жұмыс істейді. Бірақ, соған қарамастан, балалар мен жас өспірімдер
қылмыстылығының жағдайын талдау алдын алу саласында да, сол сияқты олардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауда да бірқатар қосымша шараларды
қолданудың қажеттілігі анықталды.
8. Қылмыстық іс жүргізудегі конституциялық принциптен шығатын
тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығына қарай, сондай-ақ, соттық-
тергеулік және адвокаттық тәжіріибені қорытындылау кезінде анықталған
объективті қажеттіліктерге қарай, Қазақстан Республикасының кәмелетке
толмағандарға қатысты қылмыстық сот ісін жүргізуге адвокаттың қатысуының,
оның адамның кінәсіздігін айғақтайтын, оның жауаптылығын жеңілдететін
немесе татуластыруға жол ашатын дәлелдемелер жинау жөніндегі іс жүргізулік
құқықтарын елеулі түрде кеңейту жолымен құқықтық реттелуін күшейткен жөн.
9. Кәмелетке толмағандар құқықтарын көтеріңкі қорғау мақсатында және
адвокатура алдына қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін адвокаттар
алқасында қылмыстық сот ісін жүргізу саласына тартылған кәмелетке
толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды кәсіби негізде
жүзеге асыратын мамандандырылған бөлім құрған орынды. Оларды Ювенальдық
адвокатура бөлімі деп атау ұсынылады. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының
Адвокаттық қызмет туралы Заңының 1-бабының 5-бөлігіне толықтыру енгізіп
және оны заң консультациясы және ювенальдық адвокатура бөлімін құру мен
қызмет тәртібі деген мазмұндағы редакциямен тармақ қосқан жөн..
10. ҚР ҚІЖК 80-бабына енгізілген өзгертулермен сәйкестендіру үшін, ҚР
ҚІЖК-нің 215-бабының 1-бөлігі келесі редакциямен берілсін: Кәмелетке
толмаған жәбірленушіден жауап алуға қатысу үшін адвокат пен педагог
шақырылады. Он төрт жасқа дейінгі куәдан жауап алу кезінде педагог
қатыстыру міндетті болып табылады. Он төрттен он сегіз жасқа дейінгі
куәлардан жауап алу кезінде педагог тергеушінің қалауы бойынша шақырылады.
Кәмелетке толмаған куәдан немесе жәбірленушіден жауап алу кезінде оның
заңды өкілдерінің қатысуы, егер кәмелетке толмаған куә немесе жәбірленуші
психикалық немесе физикалық ауытқушылығы болған жағдайда адвокат міндетті
түрде қатыстырылады.
11. Кәмелетке толмағанның құқығын қорғау мен білікті заң көмегін беруді
шын мәнінде қамтамасыз ету, сондай-ақ адвокаттың бәсекелестік принципін
кеңейту мақсатында кәмелетке толмағандардың қатысуындағы қылмыстық іске
араласқан адвокат сот сараптамасын жүргізуде бастамашылыққа ие болып қана
қоймай, ҚР ҚІЖК-нің 125-бабы 3-бөлігінің 3-тармағына сәйкес, сонымен бірге
қылмыстық қудалау органы сараптама жүргізу туралы өтініштен бас тартқан
жағдайда оған (адвокатқа) өз бетімен сараптама тағайындау құқығы берілуі
керек.
12. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің Ерекше бөліміне Жасы қылмыстық
жауапкершілік жасы жетпеген кәмелетке толмағандардың қоғамдық қауіпті іс-
әрекеттерін қарау ерекшеліктері деген бөлек тарау енгізу ұсынылады, оның
үстіне заңда есі ауысқан адам бойынша прецедент бар. Аталған тарауда, осы
санаттағы істер бойынша сотқа дейінгі, сол сияқты соттық қарауға да
материалдар әзірлеуді де айқын көрсеткен жөн. Тек, осындай жолмен ғана
қарастырып отырған субъектілерге қатысты толыққанды сот шараларын жүзеге
асыруға қол жеткізуге болады. Бұдан басқа, іс жүргізудің аталған кешенді
нормаларын енгізу ғана мамандандырылған ювенальдық соттың қызметін нақтылай
алады.
13. Реттеу пәні соттардың, өзге де органдардың, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының, мемлекеттік емес, коммерциялық емес ұйымдардың
қатысуымен кәмелетке толмағандардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз етуді жүзеге асыру барысында қалыптасатын қатынастар
болып табылатын Ювенальдық юстиция туралы Заң қабылдау қажет.
Заңда ювенальдық юстицияны мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының, мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелердің,
лауазымды адамдардың, мемлекеттік емес, коммерциялық емес ұйымдардың
жиынтығымен кәмелетке толмағандардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз ету мен жүзеге асыруын көздеген заңмен белгіленген іс-
әрекет шаралары негізінде жүзеге асырылатын жүйе деп таныған жөн.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы. Диссертацияда
тұжырымдалған қорытындыларды, ұсыныстар мен ұсынымдарды:
1) ювенальдық юстиция мәселелерінің теориялық ізденістерін жалғастыру
үшін;
2) осы бағыттағы қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және өзге де
заңнамаларды жетілдіру кезіндегі заң шығарушылық қызметінде;
3) тиісті тақырыптары оқып-үйрену кезіндегі заңгерлік оқу орындарындағы
оқу ісінде;
4) заңгерлік оқу орындары үшін оқулықтар, оқу құралдары мен
бағдарламалар дайындау кезінде;
5) тергеу және сот тәжірибесінде кәмелетке толмағандар қатысқан
қылмыстық істерге тергеу жүргізу мен қарау кезінде;
6) кәмелетке толмағандардың девиантты мінездерін ескерту, алдын алу мен
жолын кесу жөніндегі шараларды жүзеге асыру кезінде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерін сыннан өткізу мен игеру.
Диссертациялық зерттеудің нәтижелері автордың жарияланған мақалалары
мен монографиясында көрініс тапқан. Зерттеу жұмысының нәтижелері бойынша
берілген әдістемелік ұсынымдар құқық қорғау органдарының құқық қолданудағы
тәжірибесіне, жоғары оқу орындарының оқу процесіне енгізілді. Сонымен
бірге, жұмыс нәтижелері негізінде Қазақстан Республикасы Парламентіне
бірқатар заңдарды жетілдіру мақсатында ұсыныстар жіберілді.
Диссертацияның негізгі ғылыми нәтижелері Қазақстан, Қырғызстан, Ресей,
Голландия, Молдова мемлекеттеріндегі халықаралық және аймақтық ғылыми
конференцияларда баяндалып, 50-ге жуық ғылыми мақалаларда жарияланды.
Диссертациялық зерттеудің құрылымы мен көлемі. Диссертация қойылған
мақсатқа және одан туындаған міндеттерге, зерттеудің жалпы құрылымына
негізделді. Диссертация кіріспеден, бес бөлімнен, оларға қосылатын он тоғыз
бөлімшелерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
Негізгі бөлім
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттеудің объектісі мен заты
негізделген, мәселенің қазіргі кездегі күйі, қылмыстық процесс теориясында
және криминалистикада, сот дәлелдемелерінде оның ғылыми тұрғыда жасалуы,
жұмыстың ғылыми жаңалығы мен практикалық маңызы көрсетілген. Сонымен қатар,
зерттеудің методологиялық негіздері мен жеке методикасы қарастырылған,
зерттеуге ұсынылатын негізгі қағидалар тиянақталған.
Диссертацияның бірінші бөлімі Ювенальдық юстицияны енгізудің теориялық
және қолданбалы тұрғылары бес бөлімшеден тұрады.
Бірінші бөлімше Ювенальдық юстицияның пайда болуы мен тарихы қылмысқа
тартылған кәмелетке толмағандардың құқықтары мен олардың заңды мүдделерін
қорғауға бағытталған ерекше институт ретінде ювенальдық юстиция жүйесінің
тууы жайлы мәселелер қарастырылады.
Ізденуші заттың тарихын білу оның мәні мен даму мүмкіншілігін ашудың
кілтін береді деген жалпыға бірдей тезиске сүйенеді. Әсіресе, ювенальдық
юстиция жүйесі үшін бұл тезис өзекті айтылған.
Өткен тарихты талдау арқылы кәмелетке толмағандарға қатысты әділ сот
қатаң да әділетсіз болғандығына көз жеткіздік. Қазіргі уақытқа дейін жеткен
кейбір құқықтық-тарихтық көздер мыналарды көрсетеді:
1) ол кездегі юриспруденцияда адам өміріндегі балалық шақтың ерекше
қорғалуы керек деген құқықтық түсінік болмады;
2) балалар мен жасөспірімдерді сотта қорғайтын және босатылған жағдайға
арналған арнайы заң ережелері болмады;
3) балалардың құқықтық күйі ересек қылмыскерлермен теңелгендіктен,
оларға қатысты бірдей сот қатаңдығы қолданылды.
Көп ғасырлар бойы, тіпті XIX ғасырдың ортасына дейінгі барлық елдердің
заңдарында кәмелетке толмағандарға арналған арнайы заңдар болмады. Оның
себебі, балаларды физикалық және психикалық жағынан әлі толық дамымаған,
бірақ ересек адам деп қарады. Ата-аналар өз балаларына қатысты шексіз
құқыққа ие болды. Бірақ, ата-аналарын тыңдамаған немесе оларды ренжіткен
балалар қатаң жазаланды. Мысалы, ежелгі Қазақ елінде Тәуке хан заңы бойынша
ата-анасын балағаттағаны үшін балалар қатаң жазаланды. Мәселен, әкесін
қасақана өлтіргені үшін бала өлім жазасына кесілді. Ал, байқаусызда
жасалған қылмыс үшін олар ата-аналарының немесе билердің сотына берілді
[6].
Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге көзқарас XIX ғасырдың ортасынан кейін
өзгере бастады. Осы уақытқа дейінгі қылмыспен күресу жолдары тиімсіз болып
шықты, олар жаңа қылмыстардың өсуіне әкеп соқтырды. Ювеналдық юстицияның
басталған уақыты деп Чикагода Тастанды, қараусыз қалған және қылмыскер
балаларға арналған заң негізінде 1899 жылдың 2 маусымында кәмелетке
толмағандарға арналған бірінші соттың құрылуы саналады. Дегенмен, Ресейде
одан бұрын 1897 жылдың 2 маусымында Кәмелетке толмаған және кіші жастағы
балалардың қылмыстық әрекеттеріне қатысты сот өндірісінің формалары мен
салттарын өзгерту туралы заң және оларды жазалау туралы заңды қағидалар
заңы қабылданған болатын.
Бұл заң арқылы Ресейде сот өндірісінде жаңа тәртіп орнатылды. Кейінірек,
1909 жылы Санкт-Петербургте қалалық Дума ювенальдық сот ұйымдастыру туралы
шешім қабылдайды. 1910 жылы Петербургте, ал 1912 жылы Москвада, кейінірек
Харьков, Киев, Екатеринбургте және басқа қалаларда осындай соттар
құрылады.
Осылай ювенальды әділ сот жүйесі батыс елдерінде орныға бастады.
Мәселен, Америка Құрама Штаттарында әлеуметтік және өндірістік өзгерістер
болуына байланысты, өндіріс қарқындап дамып, ауыл адамдары жаппай қалаға
көшу салдарынан көптеген жұмыссыздар пайда болып, қайыршылар мен қараусыз
қалған балалар саны өсті. Осы жағдайды реттеу үшін XIX ғасырдың 20-шы
жылдары үш ірі қалада – Нью-Йорк, Филадельфия және Бостонда баспаналар мен
қамқоршы кеңестер құрылды. Ары қарай жасөспірімдерге қамқоршылықпен қарау
нұсқалары ортақтандырылып, кәмелетке толмағандардың қылмыстарына қатысты
пайдалана басталды, кәмелетке толмағандардың қылмыстары ауытқушылық деп
қаралмай, жазалаудың орнына түзету керек деген ұстанымда қарала бастады.
Ақырындап, ювенальдық юстиция ерекше форма мен білім ретінде қалыптасты.
Кеңес өкіметі кезінде ол туралы көп айтылмады, бірақ кәмелетке
толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделеріне көп көңіл бөлінді. Тәжірибе
жүзінде кәмелетке толмағандардың өмірінің барлық жақтары өзіне сай заңдық
актілермен сүйемелденді. Балаларды тәрбиелеу мен білім беруге, еңбекке
баулуға, қорғауға көп көңіл бөлінді, қараусыз қалмау және қылмыс жасаудың
алдын алу шаралары жасалды, ата-аналар мен басқа да ересектер дұрыс тәрбие
бермегені үшін жауапқа тартылды [7]. Дегенмен, әділ сот кәмелетке
толмағандарға қатысты жазалау бағытын ұстанды, көп уақыт бойы заң шығарушы
орган ювенальдық юстиция жүйесіне айтарлықтай көңіл бөлмеді.
Қазақстанда ювеналдық соттар құру қажеттігі туралы тұңғыш рет Қазақ КСР
Заңында 1991 жылдың 28 маусымында Қазақ КСР-дағы мемлекеттік жастар
саясаты туралы заңында көрсетілді. Мұнда, 5-бапта ...халық соттарында
жастардың құқықтарын қамтамасыз ету мақсатында арнайы (ювеналды) сот
құрылымдарын құруға болады. Кәмелетке толмағандарға қатысты мемлекет
саясатының дамуында 1998 жылдың 8 маусымында Қазақстан Республикасының
Үкіметінің № 649 қаулысымен қабылданған 1998-2000 жылдарға арналған
Қазақстан Республикасындағы жасөспірімдер арасындағы қылмыстардың алдын
алуға бағытталған кешенді бағдарлама ерекше орын алады.
2001 жылы бұл мәселені шешу қажеттігіне Қазақстан Республикасы
Президенті өзінің Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясатының
тұжырымдамасы туралы жарлығында назар аударды. Сол жылы Қазақстан
Республикасының Үкіметі құқық қорғау органдарының кәмелетке толмағандардың
құқық бұзу мәселелерімен байланысты келешекте ювенальдық юстиция жүйесін
құру мақсатында Қазақстан Республикасында 2000-2002 жылдарда қылмыспен
күресу бағдарламасы қаулысын қабылдады.
Келесі түбегейлі қадам болып, 2006 жылдың 26 шілдесінде бекітілген 2006-
20011 жылдарға арналған №706 Қазақстан балалары бағдарламасы табылады
[8]. Бағдарламаны іске асыру нәтижесінде Қазақстанда 2011 жылға дейін
тиімді жұмыс істейтін балалар құқығы мен мүддесін қорғайтын халықаралық
нормалар мен стандарттарға сай барлық категориядағы балалардың өмір сапасы
мен дамуын жақсартатындай қазақстандық жүйені қалыптастыру жоспарлануда.
Қазақстан Республикасының Президентінің № 646 Жарлығымен 2008 жылдың 19
тамызында мақұлданған 2009-2011 жылдарға арналған ювенальды әділет жүйесін
дамыту тұжырымдамасы қабылданғаннан кейін ювенальдық юстиция жүйесі одан
әрі дамыды.
2008 жылдың 18 қарашасындағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №1067
қаулысында 2009-2011 жылдары ювенальдық юстиция жүйесін дамыту
тұжырымдамасын жүзеге асыру бойынша жүргізілетін шаралар жоспары
бекітілген.
Осыған қарап, ювенальдық юстиция жүйесінің құрылу және даму тарихы
күрделі болғанын, бұл институттың құрылуы тек Қазақстан Республикасы
егемендігін алғаннан кейін ғана қалыптасқанын көруге болады. Ізденуші
тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Қазақстанда ювенальдық юстиция
жүйесінің механизмінің негізгі артықшылықтары анықталды, дегенмен кәмелетке
толмағандар шеңберінде құқықтық қатынастарды реттеу облысында заң шығарушы
толық көлемде жасалмаған және ары қарай жетілдіруді қажет етеді деген
қорытындыға келген.
Екінші бөлімше Қылмыстық іс жүргізу саласына тартылған кәмелетке
толмағандарды құқықтық қорғаудың халықаралық стандарттары кәмелетке
толмағандарды қорғау мәселесін реттейтін халықаралық құқықтық актілерді
талдауға арналған.
Құқықтық дереккөздерді талдау Қазақстан кәмелетке толмағандарды қорғау
жағынан халықаралық стандарттардың қағидалары мен принциптеріне сай ұлттық
заңнама жасауға белгілі қадамдар жасап жатқанын көрсетті. Осыған байланысты
заңнаманы реформалауды жеделдету, әсіресе, кәмелетке толмағандар істері
бойынша, қажеттігі туады, мүгедек балалардың құқықтарын қорғау, балаларды
маскүнемдік, нашақорлық, уытқұмарлық, жанұядағы барлық зәбірден сақтап,
балалар мекемелерінің барлық түрлеріне стандарттар мен бақылау тетіктерін
ендіру арқылы қорғау керек.
Адам құқықтарын, соның ішінде балалар құқықтарын қорғау облысында
халықаралық стандарттардың құрылуында 1945 жылы қабылданған Біріккен Ұлттар
Ұйымының Жарғысының маңызы зор. Осы БҰҰ-ның Жарғысының кіріспе бөлімінде
БҰҰ мүшелерінің адамның негізгі құқықтарына, жеке адамның құндылығы мен
қадір-қасиетін, еркек пен әйелдің теңдігі, көп және аз ұлттардың теңдігі
сенімін қайтадан орнатуға атсалысуы қажет екендігі айтылады.
1959 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бала құқығы туралы Декларация қабылдады.
Оның ұсынымды сипатта болғандығына қарамастан, онда балалар жағдайын
жақсарту бойынша жаңа идеялар көрініс тапты. Өзінің қысқалығына қарамай,
Декларация маңызды, принциптік сипаттағы ережелерді қарастырады. Солардың
біреуі – балалардың түріне, түсіне, жынысына, дініне, тіліне, басқа да
саяси көзқарастарына, шығу тегіне, дүние-мүлкіне қарамай олардың
құқықтарының азамат ретінде теңдігі (есім алуға, азаматтық алуға, міндетті
және тегін білім алуға, қатыгездік пен немқұрайлық, олардың еңбегін
пайдалануға болған жағдайда қорғана алуға, заңды көмек алуға құқылығы).
Халықаралық бірлестік Декларацияны дамыту ретінде, 1989 жылдың 20-
қарашасында кәмелетке толмағандарды құқықтармен қамтамасыз етуде маңызды
халықаралық-құқықтық құжат болып табылатын, Бала құқығы туралы Конвенция
қабылдады. Осы нормативті актіде балалардың көмек алу мен қорғалуға, өз
көзқарастарын еркін білдіруге, еркін ойлауға, денсаулық қорғау табыстарын
пайдалануға, әлеуметтік және білім алу жағынан қамтамасыз етілуге құқықтары
бар екені анықталған. Конвенцияға мүше мемлекеттер осы және басқа да барлық
құқықтардың орындалуына жағдай жасауға міндетті және кез келген кемсіту
формаларына қарсы шаралар қолдануы тиіс. Халықаралық бақылау шаралары Бала
құқығы жөніндегі Комитет арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасы 1993 жылы бұл құжатты ратификациялау арқылы осы
құжаттағы келісілген қағидаларды орындауға міндет алды. Бала құқығы туралы
Конвенция – бұл балалардың қоғамдағы күйінің халықаралық стандарты.
Балалар құқығы туралы Конвенция біріншіден, балалардың қадір-қасиетін
және бостандығына кепіл болады, екіншіден, баланың жеке тұлға болып
қалыптасуына жағдайды анықтайды, үшіншіден, баланы жекеше құқық субъектісі
деп таниды. Мемлекет ата-ананың, олар болмаған жағдайда қамқоршының
балаларға қатысты өз міндеттерін орындауын қадағалауы тиіс.
Қазақстан Республикасы егеменді ел бола отырып, 1989 жылғы Бала құқығы
Конвенциясына сай өз міндеттерін орындауда. Балалардың құқықтық қағидалары
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында, Азаматтық,
Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу, әкімшілік құқық бұзу туралы кодекстерінде,
Азаматтық туралы, Білім алу туралы, Неке мен жанұя туралы және басқа
да заңдарда анықталған.
Сонымен, ювенальдық юстиция жүйесін халықаралық-құқықтық реттеуді талдау
олардың көбінесе кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға, олардың толыққанды дамуын қамтамасыз етуге бағытталғанын
көрсетеді. Айтылған халықаралық құқықтық актілерді ратификациялаған елдер
үшін ол ұсынымды сипат алады, Қазақстан Республикасы осы құжаттағы
келісілген қағидалар бойынша міндеттерін орындауда, дегенмен қылмыстық сот
өндірісі сияқты кейбір мәселелер нормативті реттелуді талап етеді.
Үшінші бөлімше Кәмелетке толмағандар қатысқан қылмыстық сот ісін бөліп
қарау мәселелері процессуалдық өндіріс жүйесінің даму мәселелері мен
кәмелетке толмағандардың құқықтарына кепілдік беруді қамтамасыз етуге
арналған.
Диссертант қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңы процесске
қатысушылардың, әсіресе айыпталушының құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз
ететін бірқатар қосымша ережелер мен кепілдіктерді қарастыратынын
көрсетеді. Кәмелетке толмағандардың ісі бойынша сот ісі істің мән-жайын жан-
жақты, толық және дұрыс зерттелуін қамтамасыз ету мақсатында қосымша құқық
пен мүдделердің орындалуына кепілдік беретін қосымша өндірістерге жатады,
Қылмыстық сот өндірісін дифференциялау мәселесін зерттеу ұстанымдары
негізінде және қолданыстағы заңнаманы жіктеу мен оның қолданылу тәжірибесін
зерттеу арқылы автордың қылмыстық-процессуалдық өндіріс түрлерін жүйелі
түрде қарастыру қажет екеніне көзі жетті. Осыған байланысты, оның мазмұны
мен құрылымын анықтап, бірнеше қажет шарттарды айқындауға мүмкіндік туды:
- іс жүргізу процедуралардың кеңдігі, яғни азаматтардың әділ сотқа еркін
ену қабілетін, олардың жеке бас бостандығы мен ең жоғарғы құндылығын –
конституциялық құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталуы;
- үнемшілдігі, қарапайымдылығы, орындылығы. Қылмыстық сот өндірісінің
мақсаттары ең аз күш, қаражат және уақыт кетіру арқылы жүзеге асырылуы
керек. Қылмыстық сот өндірісінің түрлерінің нақты бағасы бар, сондықтан ол
барлық азаматтарға түсінікті, қарапайым болуы керек;
- қылмыстық сот өндірісінің түрлері ғылыми тұрғыда болуы керек. Олар
теориялық жетістіктермен, процессуалдық санаттағы доктриналық
талқылауларымен есептесуі керек, қазіргі замандағы қоғамдық қарым-
қатынастардың деңгейіне дәл келуі керек.
Осы талаптарды ескере отырып, ізденуші қылмыс кәмелетке толмағандар
тарапынан жасалған кезде немесе белгілі бір физикалық және психикалық
жетіспеушіліктері бар адамдар тарапынан болғанда, алдын ала тергеудің болуы
міндетті, ешқандай қысқартылған немесе жеңілдетілген өндірістің болуы
мүмкін емес деген қорытындыға келді. Сондықтан кәмелетке толмағандардың ісі
жайлы әңгіме болған жағдайда тергеу іс-әрекетінің бөлу туралы мәселе
көтерілмеуі тиіс.
Сонымен қатар, дифференциация кәмелетке толмағандарға қатысты арнайы
әділ сот жүйесін құруда олардың қосымша құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз
етуде кепілдік ретінде жүзеге асырылуы керек. Осыған орай, сот жүйесін
дамыту бағытында ювенальдық юстиция жүйесін құру арқылы Қазақстан болашағы
зор жолды таңдады.
Бірақ, теория мен құқықтық тәжірибеде ювенальдық юстиция жүйесі
мәселелерінің жеткіліксіз жасалуына байланысты кәмелетке толмағандар
қатысуымен жүрген қылмыстық істер өндірісін жүргізу жолдары мен әдістерін
іздеу қажеттігі туады.
Ізденушінің ойынша, арнайы ювенальды соттарды енгізу дұрыс шешім болып
табылады, өйткені ол істі арнайы дайындығы бар, іс тәжірибесі бар, бұл
процедураның қыр-сырын білетін, балаларға қатысты сот өндірісіне икемі бар
судьялардың жүргізуіне мүмкіндік береді. Істің ювеналды сотта қаралуы осы
санаттағы барлық процессуалдық кепілдіктермен қатар қылмыстық өндірісте
кәмелетке толмағанның статусын қорғайтын халықаралық институттардың
құқықтық құжаттары қолдайды.
Төртінші бөлімше Шетелдердегі ювенальдық юстиция шет елдердегі
ювенальдық юстиция жүйесін қарастыруға арналған.
Қаралған деректерге талдау жасап, автор әртүрлі елдер кәмелетке
толмағандарға қатысты сот өндірісін жүргізуге арнайы органдар жүйесін
құрған және де әр түрлі елдердің теориялық және құқықтық практикалық іс-
әрекетінде маңызды орынды кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауапкершілігін реттеу алған деген қорытындыға келеді.
Әр елдердің сот құрылымындағы немесе сот ісін жүргізу құқығындағы
айырмашылықтарға қарамастан, сот өндірісіне қарауында ұқсас қағидалар бар:
1. Сот алдына келген кәмелетке толмаған құқық бұзушы емес, делинквент
деп аталады, яғни ол ерекше субъект деп танылады;
2. Бұл облыста заң шығарушы тек қана баланың дене ерекшелігіне қарап
қоймай, оның қай аймақтан екенін ескереді;
3. Кәмелетке толмағандарға арналған соттармен қатар құқық бұзудың алдын
алатын қызметтер бар;
4. Әкімшілік-құқықтық шаралармен немесе басқа да құқықтық шаралармен
қатар белсенді әлеуметтік бағдарламалар кәмелетке толмағандардың мінез-
құлқын түзету мақсатында жұмыс істейді.
Ары қарай, диссертант бірнеше шет ел заңнамасына талдау жасап, отандық
сот өндірісіне болашағы мен шет елдік тәжірибені енгізу мүмкіндігі бар
бағыттарды көрсетеді. Американдық құқықтық процесстің ерекшелігі -
кәмелетке толмағандар ісі бойынша процесстің қысқартылған өндіріс ретінде
өтуі. Процесстің мәні – құқық бұзушылықты жедел табу және ол үшін жаза
тағайындау. Американдық заңгерлердің ойынша, сот тарапынан кез келген
кешіккен шешім құқық бұзудың қайталануына жол береді. Сонымен қатар,
кәмелетке толмағандар ісі бойынша сот процессі АҚШ-та жасөспірімді қоғам
алдында әшкерелеуге немесе кемсітуге жол бермейді, сот шешімі оны келешекте
қоғамның толыққанды мүшесі ретінде өмір сүре алуы үшін жеке басын сот
шешімі тұлға ретінде аяп, американдықтардың қатарынан лақтырып тастамауға
көмектеседі. Жасөспірімді қамқорлық жасаушы ұйым мүшелеріне беру шаралары,
арнайы агенттердің бақылауында болып, шығындары қайырымдылық қорынан
төленетін жанұяға немесе жанұяға толық бағуға беру де кең таралды.
Англияда кәмелетке толмағандарға арналған соттар адам өлтіру мен ұсақ
құқық бұзушылықтардан басқа барлық аса ауыр қылмыстардың барлығын
қарастырады. Ағылшын сотының іс-әрекеті құқық бұзушы жасөспірімді жазалауға
емес, оны қорғауға бағытталған. Кәмелетке толмаған ісін жалпы алқабилер
сотында қарауға құқығы бар. Ағылшын соты құзырында ересектердің балаларға
озбырлық жасаған істері де бар. Тек, қылмыс ересек пен балалардың
қатысуымен жасалса, ондай қылмыс кәмелетке толмағандар сотында емес, басқа
сотта, тіпті Тәж сотында да қаралады.
Ұлыбритания заңнамасы бойынша, балаларға тағылған барлық айыптар
кәмелетке толмағандар соты болып табылатын магистраттық сотта ғана
қаралады. Ал, кәмелетке толмағандар соты болып табылмайтын магистраттық
соттар бала қылмыстық іске қатысушы немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz