Сайлау органдары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Сайлау жүйесінің ұғымы.

Дүние жүзі мемлекеттерінде сайлау жүйесінің тепе – тең және мажорлық
екі жүйесі бар. Тепе – тең сайлау жүйесі алған дауыстар мен жеңіп алынған
мандаттар арасындағы тепе – теңдік принципіне құрылады. Тепе – тең жүйенің
жұмыс істеуі үшін бірқатар ерекше шаттардың болуы қажет. Бірінші – үлкен
сайлау округтерін құру қажет. Әлбетте, аумақтық сайлау округтерін тепе –
тең жүйенің ерекшеліктеріне лайық өзгертуге болады. Екінші, тепе – тең
жүйенің жұмыс істеуі үшін кемінде қалыптасқан екі партияның болуы қажет.
Осыған орай, Қазақстанда әлі де саяси партиялар әлсіз және азаматтардың
елеулі бөлігі саяси партиялардан тыс тұруына байланысты, тепе – тең сайлау
жүйесі қабылданған жоқ.
Мажарлық сайлау жүйесінің: абсолюттік көпшілік және біршама көпшілік
деген екі жүйесі бар. Бұл орайда мажорлық жүйеде, 1) егер оларға
сайлаушылар тізіміне негізілген бірінші тур сияқты, екінші турда да
азаматтардың 50 проценттен астамы қатысса, сайлау өткен болып есептелінеді;
2) егер кандидатқа берілген дауыстар саны дауыс беруге қатысқан сайлаушылар
санының 50 процентінен асса, ол сайланған болып есептеледі.
Мажорлық жүйе кезінде біршама көпшілік сайлау дауыс беруге қатысқан
сайлаушылар санына қатысқан сайлаушылар санына қарамастан өткен болып
есептеледі, ал егер оған сайлаушылар тізіміне енгізілген азаматтар санының
25 процнеттен астамы дауыс берген жағдайда басқа кандидаттарға қарағанда
көп дауыс жинаған кандидат сайланған болып есептеледі.
Қазақстан Республикасында абсолюттік көпшіліктің мажорлық сайлау
жүйесі қабылданған. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі деп Қазақстан
Республикасы Конституциясының және Президенттің Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заң күші бар Жарлығында
көзделгендей Қазақстан Респуликасының Президентін, Қазақстан Республикасы
Парламентінің Мәжілісі мен Сенатының депутаттарын, Мәслихат депутаттарын
Қазақстан Республикасының азаматтары тікелейде, сондай–ақ жанама да
сайлайтын сайлау тәртібі түсініледі.
Президентті, Парламент депутаттарын және жергілікті өкілді органдарды
сайлаудың аталған тәртібі конституциялық – құқықтық нормалармен
белгіленеді, олар өз жиынтығында Қазақстан Республикасының сайлау жүйесін
құрайды. Сайлау жүйесін құрайтын конституциялық – құқықтық нормалар
Қазақстан Республкасы конституциясының бір бөлігі болып табылады. Олар
Қазақстан Республикасының президентін, Мәжіліс депутаттары мен Сенат
депутаттарының бір бөлігін, жергілікті өкілді органдар депутаттарын
сайлауға байланысты қоғамдық қатнастарды реттейді. Аталған қырдағы сайлау
құқығы ұғымы конституциялық құқықтың аса маңызды институты ретінде
пайдаланылады. Сонымен қатар, сайлау құқығы ұғымы кәмелетке жеткен
Қазақстан Республикасы азаматтарының субъективтік сайлау құқығы мағынасында
қолданылады.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі мен сайлау құқығы халықтың
егемендіктің бір көрінісі болып табылады, өйткені оларды пайдалана отырып,
азаматтар мемлекеттің жоғарғы өкілді органдарын қалыптастырады.
Президент пен Парламент депутаттарын сайлау кезінде дауыс беруді
есептеудің мынадай жүйесі қолданылады:
1. егер дауыс беруге сайлаушылардың не Парламент Сенаттарының
депутаттарын сайлаған кезде таңдаушылардың елу проценттен астамы
қатысса, сайлау өткен болып есептеледі;
2. дауыс берудің бірінші турында дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың
(таңдаушылардың) елу проценттен астам дауысын жинаған;
басқа кандидатпен салыстырғанда қайтадан түскен кезде сайлаушылардың
(таңдаушылардың) елу проценттен астамы болуға тиіс дауыс беруге қатысқан
сайлаушылардың (таңдаушылардың) көп санын алған;
бір ғана кандидат дауысқа түскен қайтадан дауыс беру кеінде дауыс беруге
қатысқан сайлаушылар (таңдаушылар) санының елу проценттен астам дауысын
жинаса ол кандидат сайланған болып есептеледі;
3.егер сайлауға бір кандидат дауысқа түссе, егер оның кандидатурасына
дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың кемінде елу проценті қатысса, ол
сайланған болып есептеледі. Қазақстан Республикасы сайлау құқығының көздері
нормативтік құқықтық актілер болып табылады, оларда Қазақстан
Республикасының сайлау органдарын қалыптастыруға бағытталған қоғамық
қатнастарды реттейтін конституциялық - құқықтық актілер болады.
Бұл көздерге:
— 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституиясы;
— Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 28 қыркүйектегі
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы конституциялық заң күші
бар Жарлығы;
— Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы
2001 жылғы 21 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы;
— Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік
құқықтық актілер жатады.
Қазақстан Республикасының сайлау құқығының бастауы болып табылатын
нормативтік құқықтық актілер Президент, Парламенттің Мәжіліс пен
Сенаттының, мәслихаттарын депутаттарын және жергілікті сайлау
органдары мүшелерін сайлау органдары мүшелерін сайлауға әзірлік және
сайлау өткізу кезінде туындайтын қатнастарды реттей отырып,
азаматтардың еркін ерікті түрде білдіруін қамтамасыз ететін
кепілдіктерді белгілейді.

Азаматтардың сайлауға қатысу принциптері

Қазақстан Республикасындағы сайлау Республика азаматының сайлау және
сайлану құқығын еркін жүзеге асыруына негізделеді.
Сайлау құқығы принциптері Қазақстан Республикасының Конституциясымен,
сондай – ақ Қазақстан Республикасы Президентінің 1995жылғы 28 қыркүйектегі
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заң күші бар
Жарлығымен бекітілген. Ол мынандай принциптер.
Жалпыға бірдей сайлау құқығы принципі жынысына, ұлтына, нәсіліне,
дінге көзқарасына, әлеуметтік шығу тегіне және тағы басқаларына қарамастан
Қазақстан Республикасының белгілі бір жасқа толған барлық азаматы
мемлекеттік биліктің сайлау органдарына сайлауға және сайлануға құқығын
білдіреді. Жалпыға бірдей сайлау құқығы белсенді сайлау құқығына және бәсең
сайлау құқығына бөлінеді.
Белсенді сайлау құқығы – ол Республиканың 18 жасқа толған азаматтың
сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы.
Бәсең сайлау құқығы – ол Қазақстан Республикасы азаматтарының
Қазақстан Республикасы Президенті, Қазақстан Республикасы Парламентінің,
мәслихатының депутаты немесе жергілікті өзін – өзі басқару органдарына мүше
болып сайлану құқығы. Әлбетте, бәсең сайлау құқығы белсенді сайлау
құқығынан ерекшеленеді, бәсең сайлау құқығы кезінде азамат сайлануға
жататын субъект болып табылады. Бәсеңдіктің мәні мынада, ол сайламайды
(дауыс беру құқығынан айырылмаса да), оны сайлайды.
Мемлекет мемлекеттік органдарға сайланатын азаматтарға бірқатар
талаптар қояды. Бұл талап сайлау органдарының мемлекеттік механизмдегі
сипатына, ерекшеліктеріне, айрықша жағдайына орай қойылады. Мысалы,
Президент орнына сайлану үшін жасына, біліміне, мемлекетке қатысына және
басқаларына байланысты талаптар қойылады. Осы ерекше талаптар Президент
орнының халық пен мемлекет алдындағы айрықша зор жауапкершілігіне орай
қойылады. Парламенттің, мәслихаттардың депутаттығына ұсынылған
кандидатураларға да бірқатар талаптар қойылады. Аталған конституциялық
талаптар сайлаушылырдың сайлау құқығын шектеу болып табылмайды.
Жалпыға бірдей сайлау құқығы сайлау құқығының шектелуін белгілеу
мүмкіндігін теріске шығармайды. Қазақстан Республикасының Конституциясы
сотпен қабілетсіз деп танылған азаматтардың сайлауға және сайлануға,
республикалық референдумға қатысуға құқығы болмайтынын белгілеген.
Бұл жүйкесі (ақыл есі) кемістігіне байланысты өзінің азаматтық
құқығын толық пайдалануға және азаматтық міндеттерін орындауға қабілетсіз
азаматтардың сайлау құқығының шектелетіндігін білдіреді. Бірақ мұндай
шектеу тек сот тәртібімен белгіленеді. Егер сот азаматты қабілетсіз деп
таныса, тек сонда ғана азаматтардың сайлау құқығы шектеледі. Басқа ешбір
мемлекеттік органның қандай себептермен болсын азаматтың сайлау құқығын
шектеуіне құқығы жоқ.
Заңдық күшіне енген сот үкімімен еркінен айырылу орындарындағы
адамдардың сайлауға және сайлануға құқығы жоқ. Тиісінше, қамауда отырған
адамға ол туралы айыптау үкімі шықпаған болса, оның сыйлау құқығы
шектелмейді. Президенттің Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы
Жарлығында тергеу изоляторлары мен уақытша ұстау изоляторларында сайлау
учаскелері құрылатыны және ондағы адамдардың салаушылыр тізіміне
енгізілетіні белгілінген.
Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлау құқығындағы тепе – теңдік
принципі сайлаушылардың Президент, Республика Парламентінің Мәжілісі мен
мәслихаттары депутаттары сайлауына тепе – теңдік негізде және әр
сайлаушының бір дауысты ғана иеленіп қатысу құқығын білдіреді. Әр сайлаушы
тек бір тізімге ғана енгізіледі және осы сайлауда (Президент, Парламант
депутаттары және т.б) бір – ақ рет дауыс бере алады. Сайлау бюллетені жеке
басты куәландыратын құжаттар бойынша беріледі. Кандидаттардың
(Президенттікке, депутаттыққа) да қатысуға тең құқығы болады. Сайлауға тепе
– теңдік негізде қатысу, сондай – ақ бірде – бір сайлаушының басқа
сайлаушыларға қарағанда ешқандай жеңілдігі болма–уын қамтамасыз етеді.
Мысалы, өкілдік нормаларына сәйкес халықтың саны бойынша тепе–тең сайлау
округтері құрылады. Барлық азаматтардың сайлау құқығы заңмен бірдей
деңгейде қорғалады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі республика
азаматтарының сайлау құқығын жүзеге асыруына кедергі келтірушілікке
қылмыстық жауаптылық белгіленген.
Қазақстан Республикасында Парламентке депутаттарды төте және жанама
сайлау құқығы белгіленген. Төте сайлау құқығы принципі Республика
Президентін, Парламент Мәжілісінің және мәслихаттарының депутаттарын,
жергілікті өзін – өзі басқару органдарының мүшелерін азаматтардың тікелей
сайлауынан көрінеді. Жанама сайлау құқығы Парламент Сенатының депутаттарын
сайлауға таңдаушылардың, яғни мәслихаттардың депутаты болып табылатын
республика азаматтарының қатысатындығын көреді. Таңдаушылар Сенат
депуттаттары сайлануына тепе – теңдік негізде қатысады және Сенат депутатын
сайлау кезінде әр таңдаушы бір дауысқа ие болады. Сенат депутатын сайлау
кезінде бәсең сайлау құқығын мәслихат сессияларында Қазақсьтан Республикасы
Конституциясында белгіленген шектеулермен жүзеге асырылады (51- баптың 4-
тармағын қараңыз ).
Дауыс берудің мұндай принципі болуының мәні мынада, республиканың
Президентін, Парламент Мәжілісі мен Сенаты депутаттарын, жергілікті өзін –
өзі басқару органдары мүшелерін сайлау жабық өткізіледі. Жабық дауыс беру
сайлаушылардың еркін білдіруге бақылау жасау, сондай– ақ сайлаушылардың
еркіне қысым жасау мүмкіндігін жоққа шығарады. Дауыс берілетін орындарда
сайлаушылардың өз еріктерін еркін білдіру үшін арнайы кабинеттер
жабдықталады. Жабық дауыс беруде сайлау бюллетеньдері нөмірленбейді әжне
ешқандай белгі соғылмайды, сөйтіп дауыс берушінің жеке бастарын анықтауға
жол берілмейді. Дауыс берудің бұзылуына кінәлі лауазымды адамдарға заңи
жауапкершілік белгіленген.
Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлауға ерікті түрде қатысу
принципі сайлауға қатысуға немесе қатыспауға күштеу мақсатында
сайлаушыларға ықпал етуге ешкімнің құқығы жоқтығын білдіреді. Сайлау
кезінде ерік білдірудің еркіндігі сайлау күні үгіт жүргізуге жол
берілмейтіндігімен де қамтамасыз етіледі.
Шет жерде тұратын немесе шет жерде болған Қазақстан Республикасының
азаматы сайлау құқығына толық иелі болады. Бұл, атап айтқанда, Қазақстан
Республикасының шет мемлекеттердегі өкілдіктері жанындағы, Қазақстан
Республикасына қарайтын және сайлау күні жүзуде жүрген кемелердегі сайлау
учаскелері бойынша сайлаушылар тізімі аталған өкілдіктердің басшылары мен
кеме капитандары берген деректер негізінде құрылуы қамтамасыз етіледі.

Сайлау органдары.

Қазақстан Республикасындағы сайлауға әзірлік пен оны өткізуді
мемлекеттік сайлау органдары ұйымдастырады. Бұл органдар бірыңғай жүйе
құрады. Мемлекеттік органдардың бірыңғай жүйесіне:
Республиканың Орталық сайлау комиссиясы;
Аумақтық сайлау комиссиясы;
Округтік сайлау комиссиясы;
Учаскелік сайлау комиссиясы;
Сайлау комиссияларының өкілеттіктерінің мерзімі бес жыл.
Орталық сайлау комиссиясы (ОСК) республиканың сайлау комиссиясының
бірыңғай жүйесін басқарады және тұрақты жұмыс істейтін орган болып
табылады. ОСК Республика Президентінің ұсынысымен Парламент Мәжілісі
қызметке сайлайтын және қызметтен босататын төрағадан, төраға
орынбасарларынан, хатшыдан және комиссия мүшелерінен тұрады. ОСК
төрағасының және хатшысының жоғарғы заң білімі болуы тиіс. Тұрақты жұмыс
істейтін мемлекеттік орган ретінде ОСК –ның өз аппараты болады. ОСК на кең
өкілеттіктер берілген.
ОСК на мынандай өкілеттіктер берілген:
Республика аумағында сайлау туралы заңдардың атқарылуын бақылауды
жүзеге асырады; осы заңның бірыңғай қолданылуын қамтамасыз етеді.
Президент пен парламент Мәжілісі депутаттарын сайлауға әзірлік пен
оның өткізілуін ұйымдастырады; Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау
жөніндегі сайлау округтерін құрады; Президент сайлауы жөніндегі сайлау
комиссияларына басшылықты жүзеге асырады; олардың шешімдердің кері
қайтарады және тоқтата тұрады; олардың арасында сайлауға берілген қаражатты
бөледі; аумақтық және округтік сайлау комиссияларының шешімдеріне және
әрекеттеріне жасалған өтініш пен шағымды қарайды;
Президент және депутат сайлаулары бойынша дауыс беру үшін
бюллетеньдердің, сондай – ақ Президенттікке кандидатты қолдаушы
сайлаушылардың қолын жинау, сондай – ақ Сенат депутаттарына кандидатты
қолдаушы таратқыштардың қолын жинау үшін қол қойылатын парақтың нысандары
мен мәтінін, басқа да сайлау құжаттарын белгілейді;
Сайлауды әзірлеу мен өткізуге байланысты мәселелер бойынша
мемлекеттік органдар мен ұйымдардың есебін тыңдауға, сондай – ақ қоғамдық
бірлестіктер органдарының сайлау туралы заңдарды сақтауы мәселелері
жөніндегі ақпараттарды тыңдауға құқылы;
Президенттікке кандидаттарды, оның сенімді өкілдері мен басиамашылық
топтарды тіркейді; бұқаралық ақпарат құралдарында кандидаттарды тіркеу
туралы хабарларды жариялайды;
Мәслихаттардың кезекті және кезектен тыс сайлауларын шақырады;
Қайтадан дауыс беруді және қайтадан сайлау өткізуді тағайындайды және
ұйымдастырады;
өз құзіретіндегі мәселелер бойынша барлығына бірдей міндетті шешімдер
қабылдайды.
ОСК басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Облыстық, қалалық, аудандық аумақтық сайлау комиссиялары тиісті
әкімдердің шешімдері мен құрылады. Олар Президент, Парламент депутаттары
және мәслихаттары депутаттарының, жергілікті өзін –өзі басқару органдары
мүшелерінің сайлауын ұйымдастыруды және өткізуді қамтамасыз етеді.
Аумақтық сайлау комиссиялары 9- дан 15 мүшеге дейін құрамда
белгіленген сайлау күнінен жеті күннен кешіктірілмей құрылады.
Аумақтық сайлау комиссиясының өкілеттігін шартты түрде екі топқа
бөлуге болады:
ОСК – ның өкілеттігін қамтамасыз етумен байланысты топ. Оған, атап
айтқанда, әкімшілік бірлік аумағында сайлау туралы заңдардың орындалуына
бақылауды жүзеге асыру, Президент, Парламент және мәслихат депутаттары,
жергілікті өзін –өзі басқару органдары мүшелері сайлауын әзірлеу мен
өткізуді қамтамасыз ету жатады.
Аумақтық сайлау комиссиялары қызметі ерекшелігімен сипатталатын топ.
Оған сенат депутаттары сайлауын өткізуді қамтамасыз ету, Сенат
депутаттығына кандидаттарды, олардың сенімді өкілдері мен бастамашылық
топтарды тіркеу, пункттерді дауыс беруге әзірлеу, Сенат депутаттары
сайлауындағы берілген дауыстың нәтижесін шығару және оны ОСК– на беру;
мәслихат депутаттары сайлауы бойынша сайлау округтерін құру, сайлау
комиссияларын хабарландыру, мәслихат депутаттарының сайлауының қорытындысын
шығару, Сенат пен мәслихаттың шығып қалған депутаттарының орнына қайтара
дауыс беру мен қайтара сайлау өткізуді ұйымдастыру жатады. Аумақтақ сайлау
комиссияларының ерекше өкілеттілігіне,сондай – ақ жергілікті өзін – өзі
басқару органдары мүшелерін сайлау да жатады. Олар тиісті әкімшілік
бірліктер (қалалар, аудандар) аумағында орналасқан жергілікті өзін – өзі
басқару органдарының мүшелерін сайлау жөніндегі округтік сайлау
комиссиясының қызметін орындайды.
Тиісті әкімдердің шешімдерімен құрамында 9-15 мүшесі бар округтік
сайлау комиссиялары құрылады. Олар сайлау округтерінде Парламент Мәжілісі
мен мәслихаттарының депутаттары сайлауын ұйымдастырып, өткізуді қамтамасыз
етеді. Округтік сайлау комиссияларына олардың жүктелген міндеттерді
орындауын қамтамасыз ететіндей өкілеттіктер берілген. Олар Парламент
Мәжілісі мен мәслихаттарының депутаттары сайлауын өткізуді ұйымдастыруды,
учаскелік сайлау комиссияларының қызметін үйлестіреді, олардың шешімдерін
кері тарата және тоқтата тұрады; учаскелік сайлау комиссияларының шешімдері
мен әрекеттеріне түскен өтініштер мен шағымдарды қарайды; Парламент
Мәжілісі депутаттылығына ұсынылған кандидатураларды, олардың сенімді
өкілдері мен бастамашылық топтарды тіркейді, оларға тиісті куәліктер
береді; сайлаушылар тізімінің уақытында және дұрыс жасалуын бақылайды.
Округтік сайлау комиссиялары учаскелік сайлау комиссиялары учаскелік сайлау
комиссияларының, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың сайлауды әзірлеу және
өткізу, тағы басқа мәселелер бойынша есебін тыңдауға құқылы.
Учаскелік сайлау комиссиялары құрамында 9-15 адамнан тиісті
әкімдердің шешімдерімен құрылады. Олар тиісті сайлау учаскелерінде
Президент, Парламент Мәжілісі мен мәслихат депутаттарының, жергілікті өзін
- өзі басқару органдары мүшелерінің сайлауын ұйымдастыру және өткізуді
қамтамасыз етулері тиіс.
Учаскелік сайлау комиссиялары учаскеде сайлау шараларын өткізеді:
сайлаушылардың тізімін жасайды, учаскелік комиссиялардың орналасқан жері
туралы хабарлайды, сайлаушыларға дауыс беру күнін, уақытын және дауыс
беретін орнын хабаолайды, дауыс беруді ұйымдастырады, берілген дауыстың
есебін шығарады және дауыс берудің қорытындысын анықтайды, дауыс беруді
әзірлеу және ұйымдастыру және басқа мәселелер бойынша түскен өтініштер мен
шағымдарды қарайды.
Мемлекеттік органдар, ұйымдар, жер жергілікті өзін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.