Құқық теориясының негіздері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Құқық теориясының негіздері
2.1. Құқық ұғымы мен белгілері

Құқық терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында,
күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы
түсінік болғандықтан, әрбір адамның құықытың мәні туралы қандай
да бір пікірі қалыптасатыны сөзсіз.
Заң ғылымында құқық термині бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, құқық - ресми түрде танылған жеке және заңды
тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі.
Мысалы, азаматтардың еңбек ету бостандығы, білім алы, меншік
иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Заңды тұлғалардың
да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген жағдайларда
құқық түсінігі субьективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады.
Субьективтік (тұлғалар) құқық – тұлғалардың мүддесін
қанағаттандыру мақсатымен құқықытық нормалардың құқық тұлғаларына
берген құықықтық мүмкіндіктері. Мұндай мүмкіндіктер құқықтық
қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез – құлқының шегін
анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа
тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық
міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім алуға
құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат
оқу орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын
орындауға міндетті.
Заңи тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заңи негізде мүлікке
ие болуға хақылы. Ол мүлікті өз игілігі үшін пайдаланады.
Сонымен қатар, өз мүлкін пайдаланғанда қоғамның, басқа адамдардың
мүдделеріне зиян келтірмеуі керек. Сондықтан Қазақстан
Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: Меншік міндет
жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет
етуге тиіс (6 – бап).
Субьективтік (тұлғалық) құқықтық міндет – құқықтық мүмкіндік
берілген құқық тұлғасының заңи мүддесін (талабын( орындату үшін
басқа құқық тұлғасына жүктелген міндет. Бұл міндет құқықтық
қатынастарға қатысу нәтижесінде жүзеге асырылып, мемлекеттік
мәжбүрлеу арқылы (міндетті орындаған жағдайда) қамтамасыз етіледі.
Екіншіден, құқық дегеніміз құқық нормаларының жүйеге
келтірілген жиынтығы. Бұл обьективтік мағынадағы құқық, себебі
олардың жасалуы жеке адамның еркіне байланысты емес. Сонымен,
обьективтік мағынадағы құқық және нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс
болып саналады. Құқық туралы Конституция былай дейді: Қазақстан
Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сәйкес
заңдардың, өзге де нормативтік- құқықтық актілердің, Республиканың
халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай - ақ Республика
Коституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының
нормалары болып табылады (4 бап).
Үшіншіден, құқықтермині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде
қолданылыды. Құқық, әкімшілік құқық, еңбек құқығы, от басы құқығы,
азаматтық құқық, қылмыстық құқық, қаржылық құқық, т.б. құқық саласы-өзара
туыстас қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Мысалы, азаматтық құқық, әкімшілік құқық, еңбек құқығы, отбасы
құқығы, азаматтық құқық, қылмыстық құқық, қаржылық құқық, т.б. Құқық
саласы - өзара туыстас қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Мысалы, азаматтық құқық - мүліктік және
мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Қылмыстық құқық - қылмыс жасауға, жазалауға байлаысты қатынастарды
реттейтін құқық нормаларының жиынтығы.
Төртіншіден, құқық термині тұлғалық құқықпен обьективтік
құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты құқық
жүйесі деген түсінік бар. Мысалы, қазіргі жағдайда елімізде
Қазақстанның құқық жүйесі қалыптасуда.
Құқық пәндерін оқып, құқықтың мәнін терең түсінген адам оның
түрлі жағдайда мағынасы әртүрлі болатынын анықтай алады. мұның өзі
құқықтың өте күрделі әлеуметтік құбылыс екендігінің белгісі.
Құқықтың түрлі түсінігінің болуы – оның әлеуметтік мәнінің де
түрлі болуының негізі. Егер құқықтың тұлғалары мен байланыстырса,
тұлғалардың мемлекетте, қоғамда құқықтық мәртебесі қандай екенін
анықтау, түсіну қажеттігі туады. Азаматтарға сан қилы құқықтар мен
бостандықтар беріліп, оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалса, онда
қоғамда шынайы теңдік орнатылған болып есептеледі. Ал,
обьективтік құқық туралы сөз болғанда, мемлекетте қалыптасқан заңдар
жүйесі әлеуметтік тұрғыдан сипатталады.
Әрине, құқық туралы зерттеушілердің көзқарасы бір жерден
шығып, біртекті болады деп айтуға болмайды. Негізінен, құқықты
таптық және жалпы әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымда кең орын
алып келеді. Маркстік ілім құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек
таптық тұрғыдан ғана зерттейді. Бұл ілім бойынша құқық – үстем
таптың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап, мүддесін қорғайды.
Ал, өркениеттік тұрғыдағы ілім бойынша құқық қоғамдағы барлық
адамдарың еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын құрал болып саналады.
Қандай ілім болса да, құқықтың әлеуметтік мәні бар екенін айтады.
Бірақ Маркстік білім құқықтың әлеуметтік мәнін өте тұрғыдан
түсіндіруге тырысады. Әрине, құл иеленушілік дәуірде құқық ашықтан –
ашық тек құл иеленушілердің мүдделерін қорғап, құлдарды сөйлейтін
мүлікке теңегені белгілі. Бірақ бұл көзқарасты барлық қоғамдарға,
түрлі сатыдағы мемлекеттерге телуге болмайды. Құқық тек үстем
таптың еркін білдіретін болса, ондай қоғамда үздіксіз тап тартысы
орын алып, ақырында ол құлдырап, жойылады. Қазіргі замандағы
өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси
құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде
қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау
шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз. Қазақстан Республикасында
қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың қандай да болсын әлеуметтік
топтарды кемсітетінін немесе белгілі бір топқа артықшылық жасайтынын таба
алмаймыз. Демек Қазақстан заңдары барлық әлеуметтік топтардың еркін
білдіріп, олардың заңды мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған.
Құқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынандай
анықтама беруге болады.
Құқық (объективтік тұрғыдан қарағанда)-жалпыға бірдей міндетті,
мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттейтін,
заңда және басқа да құжаттарда анықталған құқықтық норма, ережелердің
жиынтығы.
Енді құқықтың негізгі белгілерін қарастырайық.
Жүйелілігі. Құқық – бірнеше бөліктен тұратын жүйелі құрылыс. Оның бір
бөлігі – табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты
әлеуметтік-құқықтық талаптармен анықталады. Мысалы, адамның өмірі,
денсаулығы табиғи құбылыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамасыз етуге
бағытталған құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан
Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: Әркімнің өмір
сүруге құқықғы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға
хақысы жоқ (15 – бап). Құқықтық жүйенің екінші бөлігі –
мемлекеттегі қолданылатын барлық заңдардың жиынтығы. Құқықтық
жүйенің үшінші бөлігі – субьективтік (тұлғалар) құқықтар. Осы
айтылған бөліктер бірімен – бірі табиғи түрде байланысты,
бірінсіз басқаларын түсінуге , жүзеге асыруға болмайды. Мысалы,
тек әр адамның өмір сүруге құқығы бар деп жарияланса, оның
жүзеге асырылуы қамтамасыз етілмесе, адамның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.