Негізгі құралдардын тозуын есептеу
Ұзақ мерзімді активтерді есепке алу.
Ұзақ мерзімді активтер дегеніміз 1 жылдан жоғары пайдаланатын
активтерді айтамыз. Ағымдағы активтер қатарына жататындар: ақшалар,
дебиторлық борыштар және материалдық қорлар. Бұл аталған активтер
кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелерін өтеу барысында қабілеттігі
жоғары, яғни тез арада өзінің құнын басқа заттарға айырбастай алатын
мүліктер болып бөлінеді. Кәсіпорындар мен ұйымдар жұмыс жүргізуі барысында
ағымдағы активтерден басқа ұзақ уақыт бойы пайдаланылған, өндірістік және
әкімшілік қызметті орындауға арналған активтерді қажет етеді. Ал мұндай
ұзақ мерзімді активтердің қатарына негізгі құралдар мен материалдық емес
активтерді, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштарды және ұзақ мерзімдік
инвестицияларды жатқызуға болады.
Өндірістік негізгі құралдардың экономикалықмінездемесі, жіктелуі және
бағалау.
Өндіріс процесі еңбек заттары (шикі зат, материалдар, сатып алынатын
жартылай фабрикаттар) және еңбек құрал-жабдықтары болып бөлінетін өндіріс
құрал-жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал-жабдықтарының
құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы белгілеріне қарап
емес, өндіріс процесінде атқаратын роліне қарап белгілейді. Мысалы, заводта
дайындалған бу қазаны ол үшін дайын өнім болып саналады, ал орнату үшін
субъект сатып алған осы қазан еңбек құралы болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт бойы жұмыс істейтін материалдық-
заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар,
көлік-құралдары, көлік жабдықтар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа
пайдаланатын және өнім беретін мал және басқалар).
Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта
сатуға немесе ақшаға айналдыруға болмайды.
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс цикл барысында
пайдаланады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай
отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады. (станок
немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Айналым қаражаты бір өндіріс процесінде пайдаланылады және өз құнын
тұтастай жаңадан өндірілген өнімге аударады. (ұн өз құнын тұтастай жаңадан
өндірілген өнім нанға және басқаларға аударады)
Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Өндірістік негізгі құралдар (машиналар, көлік құралдары, ғимараттар,
құрылыстар) дегеніміз мөлшері мен техникалық деңгейіне кәсіпорынның
техникалық жарақтандырылуы тікелей байланысты болатын өндірістік құралдыр.
Негізгі өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын жинақтаушы
экономикалық көрсеткіш-негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түрдегі өнім болып табылатын қор
қайтарымы.
Өндірістік емес негізгі құрал жабдықтар тұтынуға арналған құрал
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын үй,
коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі т.б.) қажеттіліктерін ұзақ
мерзім бойы өтеуге арналған. Иеленуге қарай (тиесілігіне) негізгі
құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз- субъектіге тиесілі және оның балансындағы
көрініс табатын негізгі құралдар- белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар жалға алынған құралдар болып саналады.
оларды жалға берушінің балансында есептейді. Жалға алу мерзімі аяқталған
соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен сатып алуына
болады. Оларды 121-нші жер, 122-нші ғимараттар мен құрылғылар, 123-нші
машиналар мен жабдықтар, күш беруші құралдар, 124-ші көлік құралдары,
125-нші басқа да негізгі құралдар шотының тиісті аралық шоттарында
есептеледі.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдарды жұмыс істеп тұрған,
істемей тұрған және қорда тұрған деп бөлінеді.
Жұмыс істемей тұрғандар – бұл тоқталып қоюына немесе басқа
жағдайларға байланысты уақытына пайдаланбайтын негізгі құрал жабдықтар.
Қорда сақтаулы негізгі құрал жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы
түрде ауыстыру үшін құрылған қордағы объектілер жатады. Заттық құрамына
қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді.
Мүліктікке заттай көрнісі бар, санауға және өлшеуге болатындар (үйлер,
ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын
жер, орман, суға (ғиматтардан басқа) күрделі қаржы салымы, яғни заттық
нысаны жоқ шығындары (жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланатын жерді
өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау т.б.)
жатады. Негізгі құралдар объектілері бойынша бухгалтерлік есепті
ұйымдастыру экономика салалары бойынша мына топтамаларда ақпарат алуды
қамтамассыз етуі керек.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынадай түрлерге (топтарға) бөлінеді: машиналар, құрал
жабдықтар (соның ішінде автоматты машина және құрал жабдық) күш беретін
машиналар мен жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар, өлшеу және
реттеу аспаптары және қондырғылары мен лабороториялық жабдықтар; есептеу
техникасы; басқа машиналар мен құрал жабды; көлік құралдары; құрал
саймандар; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы өнім
жабдықтар; жұмысшы өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді
жақсартуға шыққан күрделі шығын, басқа да негізгі қорлар.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне
қарай мынадай топтарға бөлінеді:
а) үйлер(тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма тағы басқа);
ә) ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары,
эстокадалар, скважиналар, тағы басқалары);
б) өткізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетін тетіктер, құбырлар
т.б.)
в) машиналар (бумен жұмыс істейтін двигательдер, іштен жанатын
двигательдер, электро-аппараттық трансформаторлар, эксковаторлар,
грейдерлер, бульдозерлер, бетон араластырғыш машина, көтергіш крандар, жүк
көтергіш шытырлар, кассалық аппараттар мен ьтағы да басқалары);
г) тасмалдау құралдары (жолаушылар және жүк таситын көліктер, жеңіл
көліктер, көлікке тіркемелер (прицеп), тракторлар және т.б.);
ғ) құрал саймандар мен жабдықтар (шкафтар, бактар, контейнерлер тағы да
басқалары);
д) шаруашылық құрал жабдықтары (жиһаздар, крелалар, кілемдер, сейфтер т.б.)
е) жұмыс және өнім малдары;
ж) көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;
з) жер (ұйымның сатып алған жер көлемінің құны);
и) Жерді жыртуға (өңдеуін) жұмсалған күрделі шығын.
к) Басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары тағы басқалары);
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда олардыбағалайдың маңызы зор
болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, балансытақ құнымен,
ағымдағы құнымен, қалдық құнымен және келісілген құнымен бағаланады.
Негізгі құралдырдың бастапқы құны – ол активті салуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төлеген салық сомаларынан құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану
үшін жұмыс жағдайына келтіруімен ьтікелей байланысты. Кез-келген
шығындардың жиынтығынан тұрады.
Негізгі құралдың ағымдағы құны- бұл кәсіпорынның белгілі бір
уақыттағы, яғни бүгінгі негізгі құралдардың нарықтық бағасы болып табылады.
Негізгі құралдың баланстық құны- бұл кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі
құралдың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы құны
болып табылады.
Негізгі құралдың қамдық (жойылу) құны- негізгі құралдардың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын
келешектегі шығындарды салып тастау арқылы анықтайды.
Негізгі құралдың келісілген құны- бұл кез келген екі жақтың, яғни
негізгі құралды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құн болып
табылады.
Негізгі құралды қайтадан бағалу (индексациялау) кезінде оның осы
кездегі, яғни бүгінгі күні өндіріп шығаруға кететін құны анықталады. Бұл
негізгі құралдардың қалпына келтіру құны деп аталады. Қайта бағалау
жүргізілген күні ұйымда негізгі құралдарға есептелінген тозу сомасы негізгі
құралдың құндарының өзгеруіне қарай түзетіледі. Қайта бағалаудың барлық
сомасы бөлінбеген кіріспе актив есептен шығарылған сәтте ауыстырылады.
Негізгі құралдардың кірісін есептеу.
Халық шаруашылығының қай саласында болмасын өндірістік өнімнің өсуі
оңдағы негізгі құралдардың өсуі мен олардың сапасына байланысты болады.
Сондықтан шаруашылық объектілері әрдайым негізгі құралдарын жаңартып,
оларды сапасы және өнімділігі жоғарылары мен ауыстырып отырғаны дұрыс.
Кәсіпорындағы негізгі құралдар сатып алу, салу, құрылтайшылардың үлес
қосуы, басқа ұйымдардың және адамдардың сыйға, яғни тегін беруі, сондай-ақ
жоғарғы үкімет орындарының беруі, тағы да басқа жағдайлар арқылы келіп
түседі. Бұл келіп түскен, кіріске алынған негізгі құралдарға
кәсіпорындарының үлгілі түрі НҚ-1 санды қабылдау- тапсыру актісін
тастырады. Егер шаруашылықта пайдаланатын бір түрлі құнды бірдей құрал-
саймандарының немесе жабдықтардың бірнешеуі бір уақытта келіп түссе, яғни
кіріске алынса, оларға жоғары да аталған қабылдау- тапсыру актісінің бір
данасын ғана толтыруға болады. Салынып біткен, яғни аяқталған құрылыстар
үшін ол объектілерді қабылдап алуға тағайындалған комиссия алдымен оларды
іске қосу- қабылдау актісін толтырады. Қабылдау актісі бухгалтерлік алғашқы
құжат болып саналады. бұл актіде мынадай мәліметтер көрсетуі тиіс:
- Объектінің аты;
- Объектіні қабылдап алушы мен тапсырушы ұйымның аты;
- Салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
- Құрылыстың салынып біткен уақыты;
- Амортизациялық аударым мөлшері;
- Бастапқы құны;
- Басқа да шартты белгілері.
Негізгі құралдардың салынып біткен аса ірі объектілеріне ұйымдарға
бас мехаинкалық бөлім төлқұжаты толтыру олардың есебін дұрыс ұйымдастырудың
негізгі толтырылатын төлқұжаттарда олардың пайдалануға берілген уақыты
техникалық сипаттамасы т.б. мәліметтері жазылады. Осы төлқұжаттардың
негізінде ұйымдар әрдайым өздеріндегі негізі құралдарға түгенде жүргізіліп
және олардың іске жарамдылығын тексеріп отырады. Негізгі құралдарға
тапсырылған қабылдау-тапсыру актісі кейіннен ұйымның бухгалтериясына
тапсырылуы тиіс. Актімен бірге объектінің техникалық төлқұжаттары да
беріледі. Бухгалтерия бұл құжаттардың негізінде тиісті түгендеу карточкалар
мен негізгі құралдарды есептейтін кітапшалардың тиістілерін толтырып,
кейіннен бұл құжаттар кәсіпорынның тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні
ұйымның басшысы бекітеді. Кәсіпорындағы бұрын салынған үйлер мен
ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға жалғастырып салынған немесе олардың
бастапқы құнын өсіретін қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар
қабылдау актісі бойынша қосылды. Негізгі құралдарды кіріске алғанда ұйымның
бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады.
Дт: Негізгі – шоты;
Кт: Ақшалар – шоты;
Еншілес (тәуелді) серіктестерге қарыз шоты;
Қоюшы мердігерлер мен есеп айырысу-шоты;
Төленбеген капитал-шоты;
Үкімет органдарының субсидилары шоты деп аталатын шоттардың
тиістілері.
Егер кәсіпорынға келіп түскен, яғни кіріске алынған негізгі құралдар
бұрын пайдаланып және оларға тозу сомасына мынадай бухгалтерлік жазулар
жазылады:
Дт: Негізгі құралдар- шоты;
Кт: НЕгізгі құралдардың тозуы- шоты
Негізгі құралдарды кіріске алғанда бухгалтерлік есепшоттары бойынша
жүргізілетін операциялар.
№ Операциялар мазмұны Дт Кт
1 Ұйымның салынып жатқан құрылысы аяқталып 122 126
кіріске алынады.
2 Негізгі құралдар қатарына өткізілген жас 125 126
малдарды есепке алу
3 Көп жылдық өсімдіктерді кіріске алу 125 126
4 Уақытша салынған құрылысты кіріске алу 122,125 126
5 Үлес қосушылардың жарғылық қорды толтыру
мақсатымен кіріс етілген негізгі құралға:
-келісілген құнына 121-125 511
-тозу құнына 122-125 131-134
6 Жеке немесе заңды тұлғалардан сатылып алынған
негізгі құралдарға:
-Қалдық құны бойынша 121-125 421-424,
434
432-441,
451
452-671,
687
-Қосылған құн салығы сомасына 331 421-424,
431
432-441,
451
452,671
Негізгі құралдардың таңдамалық есебі.
Негізгі құралдар және тұрғын үйлерді, ғимараттарды, өткізгіш
жабдықтарды пайдалануға қабылдағанда күрделі құрылыстан: машиналарды,
жабдықтарды, көлік құралдарын алғанда; шаруашылықтың өзінде өндірістік
және шаруашылық шығындарды дайындағанды; жас төлдерді негізгі табынға
ауыстырғанда; көпжылдық екпелерді негізгі құралдардың есебіне алғанда;
тегін пайдалануға түскенде және басқа кәсіпорындарынан сатып алғанда
түседі.
Күрделі құрылыстан, сатып алынған, тегін пайдалануға алынған
объектілерді қабылдағанда және негізгі құралдарды шаруашылықтың өзінде
дайындағанда әрбір объектіге негізгі құралдарды қабылдау-өткізу актісі
жасалады. Оларға шаруашылық инвентарының, аспаптың және жабдықтың бірнеше
объектілерін қабылдау, егер олар бір типте және бірдей құнды болса,
хаттануы мүмкін. актыларда объектіге сипаттама беріледі, оның техникалық
жағдайларға сәйкес келуі, жинаудың нәтижелері және басқалары көрсетіледі.
Оларды білікті қызметкерлерден тұратын комиссия жасайды. Бекітілгеннен
кейін акты және техникалық құжаттар (паспорттер, чертеждер, схемалар)
бухгалтерияға беріледі. Бухгалтерия оларды негізгі құралдарды есептеудің
инвентарлық карточкаларын толтыру үшін пайдаланылады. Шаруашылыққа түскен
негізгі құралдарды сақтауға материалдық жауапты адамдарға береді. Оларды
бір өндірістік бөлімшеден екіншісіне беруді чек-наклоднойлар бойынша
жүргізіледі. Олар инвентарлық карточкаларға объектілердің тұрған жері
және материалдық жауапты адамдар туралы өзгерістерді енгізуге болады.
Негізгі құралдардың таңдамалық есебін бухгалтерия инвентарлық
карточкадаларда жүргізіледі. Олар әрбір инвентарлық объектіге ашылады.
Берілген өндірістік немесе шаруашылық міндеттері және техникалық
сипаттамалары ұқсас, құндары бірдей және бір өндірістік бөлімшеде тұратын
бір типтік қатардың шаруашылық инвентары, аспаптарды және басқа заттарды
шығарып тастағанда мынадай инвентарлық карточкалар қолданады: үйлер мен
ғимараттар үшін (ф. №ОС-6); машиналар, жабдықтар, аспаптар, өндірістік және
шаруашылық инвентары үшін (ф. № ОС-7); негізгі құралдарды топтап есептеу
үшін (ф. №ОС-9). Оларды түскен негізгі құралдарға, техникалық паспорттарға
және басқа құжаттарға жасалған актылардың негізінде топтастырады.
Объектілерді және олардың жеке конструктивтік бөлшектерін сипаттау қысқа
болуы және объектінің өзіндік ерекшеліктерін дәл бейнелеу, техникалық
құжаттардың мәліметтерін толық қайталамауы тиіс.
Бухгалтерияда толтырылған инвентарлық карточкаларда негізгі
құралдарды есептеу бойынша инвентарлық карточкалардың тізімдеріне
тіркейді.(ф. №ОС-10) Олар негізігі құралдардың әрбір классификациялық тобы
бойынша бір данадан жүргізіледі.
Тіркегенде карточкаларды нөмірлейді, одан кейін арнаулы карточкаға
орналастыруда, мұнда олар негізгі құралдардың классификациялық топтары, ал
бұл топтардың ішінде пайдаланатын жері және бұл топтардың ішінде
пайдаланатын жері және материалдық жауапты адамдар, негізгі құралдардың
салалық мақсаттағы өндірістік, басқа салалардың өндірістік және өндірістік
емес бөліну түрлері бойынша сақталады. Карточкада мынадай бөлімдер қаралады
: Ағымдағы айда шығарылады, Ішкі ауыстыру, жөндеуде, қорда,
тоқтатылып қойылады, жалға берілген негізгі құралдар, жалға алынған
негізгі құралдар, актив. Айдың барысында бұл бөлімдерге тиісті
карточкалар орналастырылады; айдың аяғында алғашқы үш бөлімдердің
карточкалары 01 счетта есепке алынған айналымдармен салыстырғаннан кейін
картотеканың тиісті бөлімдеріне орналастырылады. Объектілер жөндеуден
немесе жалгерлерден қайтарылғаннан, тоқталынып қою аяқталған қордан
пайдалануға берілгеннен кейін бұл объектілердің карточкалары картотеканың
тиісті бөлімдеріне таратылып салынады. Шығарылған негізгі құралдардың
карточкалары картотеканың Архив бөліміне орналастырылады. Карточкаларды
дұрыс жүргізу негізгі құралдардың жағдайы мен қозғалысын тиісінше есептеп
және бақылауды қамтамасыз етеді. Негізгі құралдарды жылдық түгендеуде
жасалатын негізгі құралдардың (ф.№Нав-1) жұмысшы және өнім беретін
малдардың (ф.№162), көп жылдық көшеттердің (ф№163). Түгендеу тізімдері
негізгі құралдарды есептеудің дұрыстығы мен сенімділігін айғақтайтын
маңызды құжаттар болып табылады.
Айдағы әрбір классификациялық топ бойынша айналымдар мен қалдықтардың
жиынтығы негізгі құралдардың қозғалысын есептеу карточкалардакөрсетілген
айналымдар мен қалдықтар жазылады, одан кейін оларды 01 счет бойынша бас
кітаппен салыстырады. Объектілерді қабылдау актылар немесе чек-наклоднойлар
бойынша іске асырылады. Олар негізгі құралдардың инвентарлық тізіміне жазу
үшін негіз болады. Тізімдер материалдық жауапты адамдарда тұрады, оларды
жедел мақсаттар үшін пайдаланады. Тізімдер мен инвентарлық карточкаларының
мәліметтері сәйкес келу тиіс. Негізгі құралдарды тұрған жері (пайдаланатын)
бойынша есептеу бухгалтерия жазып беретін инвентарлық карточкаларда
жүргізілуі мүмкін. бухгалтерияның карточкасы мен пайдаланатын жердегі
карточкаларының мәліметтері ұқсас болуы тиіс.
Негізгі құралдарды есептен шығару есебі.
Кәсіпорындар өздерінің пайдалануындағы, яғни меншігіндегі негізгі
құралдарын есептен басқа заңды немесе жеке тұлғаларға тегін бергенде,
сатқанда, ұрлағанда, жоғалғанда, табиғи апат, зілзала жағдайында бүлініп
жоғалғанда шығарады. Сонымен қатар өздерінің меншігіндегі негізгі
құралдарын басқаларға айырбастағанда немесе ұзақ мерзімге жалға берген
кезде де кәсіпорындар өздерінің балансынан негізгі құралдарды есептеп
шығара алады. Кәсіпорындарды негізгі құралдардың іске жарамсыздығын, оларды
бастапқы қалпына келтіру үшін жүргізілетін күрделі жөндеудің тиімсіздігін
немесе мүмкін еместігін анықтау үшін, сондай-ақ негізгі құралдарды есептен
шығаруға қажетті құжаттарды толтыру үшін ұйым басшысының бұйрығымен тұрақты
комиссия құрылады. Бұл комиссияның құрамында мынадай қызметкерлер болуы
тиіс:
- кәсіпорынның басшысы немесе оның орынбасары;
- бас бухгалтер немесе бухгалтерияның басқа қызметкері;
- негізгі құралдардың сақталуына жауапты адам;
- негізгі құрал қызмет ететін бөлім немесе цех басшысы;
- мемлекеттік көлік инспекциясы өкілі (егер көлік құралын есеппен
шығаратын жағдайда);
- тағы-да басқа жұмысшы-қызметкерлер болуы мүмкін.
Бұл жоғарыда аталған адамдардың құрамында құрылған комиссия ұйымда
мынадай жұмыс пен міндетті атқарады:
- Есептен шығарылатын негізгі құралдарды толық тексеріп, сонымен қатар
оның техникалық құжаттары мен төлқұжаттарында көрсетілген бухгалтерлік
есептің деректерімен танысу арқылы объектіні қалпына келтіруге
болатындығын немесе болмайтындығын, яғни ол негізгі құралдардың алдағы
уақытта пайдалануға жарайтындығын немесе жарамайтындығын анықтайды.
- Объектіні есептен шығарудың нақтылы себебін анықтайды (сапалық
тозғандығы, табиғи тозғандығы, апат болғандығына байланысты, дұрыс
пайдаланбағандықтан, ұрлағандықтан немесе жоғалғандықтан, қайта құруға
байланысты, табиғи апаттар жағдайынан, тағы да басқа жағдайлардан).
- Негізгі құралдар белгіленген уақыттан бұрын, яғни тиісті белгіленген
пайдалану мерзімінен бұрын есептен шығарылатын жағдайда оның себебін
анықтайды. Олардың істен шығарылуына кінәлі тұлғаны заңға сәйкес тиісті
жауапқа тарту керектігі жөніндегі ұсыныс жасайды.
- Есептен шығарылатын негізгі құралдардың іске жарайтын бөлшектерін,
детеальдарын, материалдарын анықтап, олардың бағасын белгілейді.
- Есептен шығарылатын негізгі құралдардың іске жарайтын бөлшектерінің,
материалдарының, сонымен қатар олардың ішінде қымбат және түсті
металдардың дер кезінде жинап алынуын, олардың саны мен салмағын дұрыс
анықтап, тиісті орындарға (қоймаларға) тапсырылуын қадағалап отырады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды есептен шығару үшін үлгілі түрі НҚ-3
"Негізгі құралдарды есптен шығару актісі" немесе үлгілі түрі НҚ-4 "Көлік
құралдарын есептен шығару актісінің" тиістілері толтырылады.
Бұл жоғарыда айтылған актілерде негізгі құралдарды сипаттайтын мынадай
деректер көрсетіледі:
- объектінің салынып біткен уақыты;
- ұйымға келіп түскен, кіріске алынған уақыты;
- пайдалануға берілген уақыты (күні, айы, жылы);
- объектінің бастапқы құны (қалпына келтіру құны);
- бухгалтерлік есептің деректері бойынша есептелген тозу сапасы;
- жөндеулердің жүргізілген уақыты;
- көлік құралын есептен шығарарда, сонымен қатар көліктің жүрген жолы
көрсетіледі;
- негізгі құралдардың істен шығарылу себебі және оның материалдарының,
бөлшектерінің сипаттамасы көрсетіледі;
- аварияға байланысты есептен шығарылған негізгі құралдарға жасалған
актіге, болған аварияға жасалған актінің көшірмесі тіркеледі;
- сондай-ақ осы негізгі құралдардың істен шығуына жауапты адамдарға
қолданатын шараларды актіге жазады.
Комиссия жұмысының нәтижесінде жасалған негізгі құралдарды есептен
шығару актісін кәсіпорынның басшысы бекітеді. Акт екі дана етіліп
толтырылады. Актінің бірінші данасы негізгі құралдарды есептен шығару үшін
ұйымның бухгалтериясына табыс етіледі, ал актінің екінші данасы негізгі
құралдарға жауапты адамға беріліп, негізгі құралдарды бұзғаннан алынатын
іске жарайтын бөлшектерді, детальдарды, металл сынықтарын тағы да
басқаларды қоймаға тапсыру үшін негіздеме болады. Негізгі құралдарды
есептен шығару актісі бекітілгенге дейін негізгі құралдарды бұзуға,
бөлшектеуге рұқсат етілмейді. Негізгі құралдарды бұзғаннан, есептен
шығарудан алынған іске жарайтын бөлшектер комиссияның бағаланған бағасы
бойынша бухгалтерлік есепке алынады.
Басқа заңды немесе жеке түлғаларға тегін берілетін негізі
құралдарға үлгілі түрі НҚ – 1 Қабылдау - табыс ету актісі екі дана
етіліп толтырылады оның біреуі негізі құралдарды берушіде қалдырылып,
ал екінші данасы негізі құралды алушыға табыс етіледі. Осы акытың
негізінде басқа және немесе заңды тұлғаларға берілген негізі
құралдардың тереңдеу карточкасына тиісті мәліметтер толтырылып, ол
карточка актымен бірге негізгі құралдардың және оның түгендеу
карточкасының басқа жеке не заңды тұлғаға беріледі. Негізі
құралдардың және оның тұгендеу карточкасының басқа жеке же заңды
тұлғаға бірғана жері бойынша жасалған инверталдық карточкалрының
тізіміне тиісті мәліметтер жазылады. Негізі құралды беруші ұйым оны
тегін алушыға берілген негізгі құралдардын бастапқы құйын мен тозу
саласын көрсетеді, хат жаудаып керек. Бұл уат, яғни анцо жеке немесе занды
тұлғынның буғалтериясы негізгі құралды алғандықтан білдіріп, авизонын екі
дамасына қол қойып же оларға мол басып, негізгі құралды берушіге қайтарып
береді.
Сонымен басқа занды же жеке жұлғаларға тегін берілген негізгі
құралдар байланыстан Қабылдау-табы ету актисімен оны анушынын
рәмілдейтін хатына негізделіп шығарылады.кәсіпорларды негізгі құралдарды
басқаларға тегін беру жарылатын жолмен иептеп шығаруға жазылатын
жаруялармен бірдей жазылады.
Негізгі құралдарды есептеп шығарғанда букіл есепшоттары бройынша
жүргізгілетін операциялар.
№ Операциялар мазмұны Дт Кт
1 Есептен шығарылған негізгі құрал:
Баланстық құнына (қалдық құнына) 842 121-125
Бұрын есептелген тозу сомасына; 131-134 121-125
Сатылған негізгі құралдардың келісілген
бағасына; 301-303 722
321-323
сатып алушыға шот фактура бойынша есептелген
қосылған құн салық сомасы 301-303 633
321-321
Негізгі құралдардын қаста бағаланған құнан 514 561
есептеп шығару.
2. Тозған бүлінген, істен шыққан негізгі
құралдарды есептеп шығарғанда іске жарайтын
материалдардын, бөлшектерін кіріспе алу.
Негізгі құралдарды есептеп шығарғанда қайта 206 772
бағалауды болған сала бүлінбеген табысқа
апарылды. 541 561
Негізгі құралдардын тозуын есептеу.
Негізгі құралдар өндіріс процесіне қатыса отырып біртіндеп тозады.
Тозудын екі түрі болады: Табиғи же сапалық ( моралтдық) заман талабына
сай келмеуі. Негізгі құралдардын табиғи тозуы олардын өндіріс процесінде
қатысуы нәтижесінде же негізгі құралдарды пайдалануға тікелей қатысты
емес, түрлі сыртқы факторларын жерінен: ылғылдан атмосфералық қөбылыстар
нәтижесінен6 метелдарды тот бауынан, ескірумен (тозудын нысаны) пайда
болады. Негізгі құрал сапалық (моралдық) тозуы техникалық прогреске,
өндіріс әсерінен әдістерін жетілдіру же жазартуға байланысты. Техника мен
техниологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардын ұқсат
өніміндерін орзатдыруға ыөпал етеді. Осыған арай пайдаланудағы негізгі
құрал өздерінін құнының бөлігін жоғалтып, құнсуданғандай болады. Негізгі
құралдардың жекелеген обьектерлері бойынша тозу саласы қанетіліктерінде
қарай. Мүліктік карточкада көрсетілген обьектінін бастапқы ( қалпына
келтіру) құлы, оның пайдаланғанда болған нормативдік уақтылы же
амартизаторлақ аударымдардың қолданған нормативдік негізінде белгіленеді.
Негізгі құралдардын тозуы субьект қабылдаған амартизацияны есептеу
нормалары негізінде белгіленеді.
Амартизаторлық аударымнын ведомостығы қорытындымен негізгі
құралдардын тозуын пасивті шоттағы есептелген сомасын бейнелеу үшін қажет.
Бұл шоттардын кредитіне ай сайын аударылған амартизация саласын жазады.
Мұнда негізгі же көмекті өндірісі, жалпы өндірістік же жалпы шаруашылық
шығандарды, ондіріске же шаруашылыққа қызмет көрсететіндер, шығындар
айналымын яғни негізгі құралдардын обьектісі қай жерде турғанына байланысты
дебет шатына жазылады. Дәл сол амартизаторлық аударымдарды қортындысы
сияқты есептейді же бұрынғы пайдаланған, қайта қабылдағанобектінін ерте
есептелген саласы ретінде есептейді. Ол қайтарымсыз беру немесе негізгі
құралдардын келіп түсүінін төлемі атты құжатта жазылады. Негізгі құралдарды
жолада оларды өткіуде немесе басқы ұымдарға сатуда, қайта бағалауда немесе
амартизаторлық нормасы өзгерткенде иіндетті түрде бөлек обектердін тозуын
білу қажет. Оны былай анықтайды, обьектінін баланстық құрсын пайдалану
мерзінін же амартизаторлық аударымдарын нормасын білу керек, бұлардын
барлығы шындарлық карточкада мәселей ретінде тіркеледі.
Бух-к есептін операцияларын шотқа жазу негізгі амартизацияны есептеу
бойынша ол үшін өндірілген кестелер, ведомостар, машинаграмалар қажет.
Негізгі құралдардын тозуынын аналитикалық есебі, бөлек инвентарлы
обьектердін түрі ғимаратар үйлер, машина, құрылғылар бойынша жүргізіледі.
Бух-к есепте ұзақ мерзімге жалға алынған обьектініз тозуы ерекше
көрінеді. Бұл ұшін бас шас жоспарда негізгі құралдардын тозу шотының
арнасты аралық шоты бар. Толығымен амартизаторланған негізгі құралдарға
тозу санасы есептелінбейді.Негізгі құралдардын тозуын есептеу үшін 13
негізгі құралдардын тозуы бөлемшісінен мынадай синтетикалық яғни : 131
Ғимараттар мен құрылғаларын, тозуы 132 Машина мен жабдықтаушылар, күш
беруші құралдардын тозуы 133 Көлік құралдардын тозуы 134 Басқа да
негізгі құралдардын тозуы мотарында қолданылады. Жоғарыда айтылған
шаттардын әрқайсысында мынадай аралық шоттар ашулыу мүмкін. 1. Меншікті
негізгі құралдардын тозуы, 2. Ұзақ мерзімді жалға алған негізгі
құралдардын тозуы.
Машиналардың, жабтықтардын, үйлем мен ғимараттардын барынша жаңа,
неғырлым жепілдірімен жие үнелді түрлерін, малдардың жаңа немесе
жассартылған өнімді мұқыцмдарын, көп жылдық өсімдіктердің түрлері мен
сорттарын өңдіріске енгізуге байланыста пайдалың жүрген негізгі құралдарын
буран әрі қолдану экономиалық жағынан тиіміз болып қолады.
Негізгі құралдардын сапалық (моралдық) тозуы дегенде кең мағнада
қолдану мына факторлардан туындайды. Өндіріске немесе жабтықтарды
жазартудағы жаналықтар ( ескі машиналарды ауыстыру). Технологиялық
процесті жетіндіру-жаңа технология қолданған кезде пайдаландыруға машиналар
мен жабдықтарды тұтыну мүмкін емес, шығарылатын өнім номенклатурасын
жаңарту же озгерту,мұнандай жазға өнім шығару үшін еске машиналар мен
жабтықтар жарамайды, жекелген тауарлар мен жабтықтар жарамайды, жекелген
тауларға сураныстың азаюы субьектерлердін бұл таулардағы шығаратын
машиналар мен жабдықтар сонын қысқартыру талап етеді, жумысшы күшініз
еңбекке қамтылуда, жұмысшылар біліктілігіндей, өндірісті арналыстыру
географиясындағы өзгірістер өңдірістін же пайдаланған машиналар мен
жабдықтарсанының арастырылыуын талап етіу мүмкін, өндірістін ондеуші
салаларға өндірістін женлеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы
өрістер өнеркәсіптін өндірген салаларында өндіріс көмегінін қысқартылуына
әкеліп соғуы мүмкін.
Есепте қолданылатын тозу терминнін табиғи тозу деп немесе осы уақыт
ішінде обьектінін нарықтық құлынын төлендеуі деп емес, пайдалы қызмет еткен
уақыт ішінде анақшівтердін құнын есептеп шығару деп жүріспен жөн. Термин
негізгі құрал қунын өндіріс шығыннына немесе айналымға біріндеп апаруды
белгілеу үшін қолданылады.
Сондай ақ тозудың ұғалыу субьект балансына бұрын пайдаланған негізгі
құрал обьектісі түскен жағдайда, ал арзаны негізгі құрал обьектілерін
жайған, басқа субьектердін сатқан, тегін берген ( сайлаған) кезде болады.
Бух-к есептің № 6 Негізгі құралдардын есебі деп аталатын ұлтық
стандартына амартизациясын есептелеудін төмендегі әдістерді ұсынылған.
1. Негізгі құралдардын құны бойынша амартизацияны бірқалыпты түзу сызықты
есептеу әдісі.
2. Негізгі құралдардын амартизациясын өндірістік әдәс бастынша есептеу.
3. Негізгі құралдардын амартизациясын күмуликтік әдіс бойынша есептеу.
4. Азайып отыратын қалдық әдісі бойынша омартизацияны есептеу.
Амартизацияны есептеудін жетілдірген әдістінін бірі-азастып отыратын
қалдық әдісі
Азастып отыратын қалдық әдісі. Бұл әдіс те калулявтік әдістерінін
процентеріне негіздірілген.
Оны екі еселенген амартизациялау нормасын қолдану арқылы азастып
отыратын қалдық әдісі деп те атайды.
Негізгі құралдардың жөндеу шығындарын есептеу.
Негізгі құралдарды пайдалану праңесінде табиғи ән моралдық жағынан
тозады. Олардың жекелеген бөлінтері (негізге топтары мен ретальдары,
құрлымдық әлементтері) негізгі құралдарды тұтастай алғанымен салыстырғанда
неғұрлым қысқа мерзімде тозады.
Негізгі құрал – жабдықтар уақытынан бұрын тозып кетпейуі үшін оларды
мерзін сайтын жандеп тұрады. Ұйтымдастыру техникалық бегілеріне қарап
жондеуді күрделі жие жай (ағымдағы) деп бөледі. Күделі жандеу деп- негізгі
құралдардың обыктіні тұтастай алғандыдығымен обьектіні тұтастай
алғандығымен салыстырғанда тазу мерзілі азырақ жекелеген бөліктерін қалпына
келтірудің айтады. Ағымдағы жөндеу деп негізгі құралдарды жұмыс жағдайында
ұстау үшін оның тозған детальдарын ауыстыру не жөндеу болып табылады. Осы
негізгі құрал- жабдықтарды пайдалану проңесіде жасайды. Негізгі құрал –
жабдықтарды тозуының алдын –алу үшін күні бұрын жоспарланған жөндеу
жұмыснен уақытында жүргізгеннің маңызы зор.
Мердігерлік ұйымдармен жасасқан шарт негізінде негізгі құралдаррың
мердігерлік тәсілмен жасалған ағымды жие күрделі жандеулері үшін субьект,
жанделетін обьктіні жөндеу орына апарып жие қайтарын әкелу шығындарымен
қоса, аяқталған жөндеу жұмыстарының ақысын төлейді. Жабдықтар мен көлік
құралдарын жөндеу үшін мердігерлермен есеп айырыоуры обьект бойыгша
тұтастой біткен жұмыс үшін жасайды.
Күрделі жандеуден өткен негізгі құралдарды қабылдап алу күделі
жандеуден өткен, қайта құрастырылған жие жаңартылған негізгі құралдарды
қабылдаутатыру аятісі (у. № НҚ-2) бойынша құжаттайды.Субыктілдің негізгі
құралдарды қабылдауға өкілетті қызметкері жие жөндеу қайта құрастырулар
немесе жаңарту жұмыстарын жүргімен субьект өкілі қол Қойған актіні
субьктінің бухгалтериясына тапсырады.
Актіге бас бухгалтере қол қаяды, осы субькт басшасы немесе сойған
секігетті адамдар бекітеді. Негізгі құралдаррың жөнделген обьектінің
техникалық төлқұжатындағы сипаттамасына күрделі жандеуге қайта құрастыруға
жие жаңартуға байланысты өзгертулер екгізілуі керек.
Шаруашылық тәсілімен негізгі құралдарды жөндеу цехынан тыс жерлерде
жөндеу гараттарды, тұрғын үйлерді, каммуналды жие мәдени – түрмыстық
құрылыстарды, сондай – ақ басқа қозғалмайтын обьектіні жөндеу) шығындары
тікелей өндіріс шығындарына апарылады. Мұндай күде өндіріс шығындарды
немесе айналым шығындарының шоптарыс 126, 900, 920, 811, 821 шоттары
дебеттеледі.
Жие материалдар есебі бойынша шаттар 201-206, 208, әмуметтік
қажеттіліектерге аударымдары бар еңбекке оқу төлеу бойынша есеп
айырысулар 681, 651, 652, жабдықтар мен еншімес және тәуелді
кәсіпорындарымен есеп айтырысу 671, 641,643 шоттары кредиттеледі.
Әрбір жанделетін обьектіге кәсіпорынның жөндеу ңехтарына көп жылды
карточкалар олып, оларды жөндеу бойынша шығындарды жинақтайды. Жөндеу
жұмыс тарын бітіргеннен кейін обьктілерді акт бойынша тапсырыс кәсіпорын
жандеу қорын құратын болса, онда ай сайын жөндеу қорына аударымдар жасалса,
онда жасалады. 126, 811, 821, 900, 920 шаттар дебеттеледі де 687 басқадай
есептелеген шығыстар натының жөндеу қоры атты аралық шоты
кредиттеледду.
Мердігелік жие шаруашылық тәсілмен орындалған күрделі жие күнделікті
( ағымдағы) жөндеу жұмыстарының нақты шығындарғы 687 шотының дебетіне мынак
шоттардың кредиттеріне жазылады.
- егер жөндеу мердгерлік тәсілімен орындалған болса,
- егер жөндеу (мердігер) шаруашылық тәсілімен жөндеу цехына орындалған
болса,
- егер жөндеу шаруашылық тәсілімен жөндеу цехынан тыс жерде,
жылжымайтын объектілерде (үйлер, ғимараттар және т.б.) орындайтын
болса.
Негізгі құралдардың күрделі жөндеуіне шыққан шығындарды жабу үшін
жалдаушы (жалгер) кәсіпорындар басқа да есептелген шығындар шотында
жалға алынған негізгі құрал күрделі жөндеуден өткізуге байланысты
шығындарды табу қоры аралық шотында есептейтін қор жасайтын
жалданғанқұралдардың күрделі жөндеуіне болашақта жұмсалатын шығындарды
жалдау шартында көрсетілген жөндеудің сметалық құнына қарап ай сайын тең
үлестермен қорға салып отырады.
Күрделі жөндеуде кеткен шығындар жөндеу аяқталу барысына қарай
құрылған қор есебінен есептен шығарылады. 686- шы шотының дебеті, 343
Алдағы уақыттың есебіне жататын басқадай шығындар шоттың кредитіне
жазылады. Егер шарт талаптары бойынша жалдаушы кәсіпорындарға негізгі
құралдарды жөндеуді жалға беруші есебінен жүргізсе, онда күрделі жөндеуге
шыққан шығындар төлеуге есептелген жалақысы есебінен есептен шығарылады.
687 басқадай кредиторлық қарыз және есептеулер шотының дебетіне, 343-ші
Алдағы уақыт есебінде жататын басқа шығындары шоттары кредиттеледі.
Машиналардың, жабдықтардың және көлік құралдарының күрделі жөндеуі
деп бір жылдай астам мерзімде агрегатты толық бөлшектеп, барлық тозған
детальдарды мен тораптарын ауыстырып немесе қалпына келтіріп, агрегатты
қайта жинауды және қайта сынақтан өткізіп, жүйелі түрде жүргізіліп тұратын
жөндеуді айтады. Машиналардың негізгі агрегаттары (двигателін, мостын,
табыстау қорапшаларын) күрделі жөндеуді машинаның маркасына қарай белгілі
бір мөлшерде жол жүргеннен кейін жасайды. Үйлер мен ғимараттардың күрделі
жөндеудегі кезінде тозған құрылымдары мен детальдары толық ауыстырылады
немесе оларды неғұрлым мықты және үнемді жөнделіп жатқан объектінің
пайдалану мүмкіндіктерін жақсартатын детальдармен ауыстырылады. Күрделі
жөндеу әдетте жөнделетін объектілерді ішінара қайта құрумен қатар жүреді,
бұл табиғи тозуды және моральдық тозу зардаптарын барынша жоюы керек.
Ішінара қайта құру және жаңарту әдетте негізгі құралдардың бастапқы құнын
ұлғайтпайды. Бұл ретте негізгі құралдарға бұдан кейінгі күрделі салымдар
бастапқы құнды тек пайдалануын болашақта экономикалық табыс түсетін
жағдайда ғана ұлғайтатынын атап көрсету керек. Басқа кейінгі шығындардың
бәрі олар жасалған кезеңінің шығындары ретінде танылуы керек.жабдықтарды,
автомашиналарды, тракторларды, мүліктерді және басқа негізгі құралдар
объектілерін жөндеу бойынша шығындар 920-шы көмекші өндіріс шотында,
шығын баптарын мынадай номенклатурасы бойынша есептеледі.
Материалдар-жөндекге жұмсалған материалдар қосалқы бөлшектердің және
басқалардың құны материалдар өндірістік шығындарға нақты өзіндік құн
бойынша қосылады. Жұмысшылардың еңбегіне төлеу-жөндеу жұмысы үшін
есептелінген еңбек ақы сомасы. Еңбек ақыдан есептелінген аударымдар-
жұмысшылардың еңбек ақысынан белгіленген процентінен мемлекеттік әлеуметтік
қамсыздандыруға, зейнет ақымен қамтамассыз етуге міндетті медициналық
сақтандыруға және мемлекеттік еңбекке қамту қорына аударымдар сомасы.
Электр энергисы, жылу, газ, бу-жөндеу цехтарының технологиялық және
басқа қажеттіліктеріне электр энергисының, жылудың, газдың, будың шығыны.
Қосымша шығындар-жөндеу цехтарын жалпы өндірістік мақсаттағы
шығындары цехтарын жалпы өндірістік мақсаттағы шығындары цехтарды басқаруға
жұмсалған шығындар, цех жабдықтарының амортизациясы, оны ұстау, жөндеу және
тағы басқалар.
Негізгі құралдарды түгендеу.
Негізгі құралдардың бар жоғын анықтау және олардың сақталуына бақылау
жасау мақсатында, субъектілер басшылыққа алатын нормативті заңды және басқа
да актілерге сәйкес оқтын-оқтын негізгі құрал-жабдықтарға түгендеу жүргізіп
отырады.
Негізгі құрал жабдықтарды мүліктік түгендеу жылдың қаржылық есептер
мен баланстарды жасау алдында жылына ең аз дегенде 1 рет, қараша айында
жүргізіледі. Үйлерді, ғимараттарды және жылжымайтын объектілерді үш жылда
бір рет, өнім беретін және жұмысқа пайдаланатын малды тоқтаған сайын
жылдық есепті жасау алдында (есепті жылдың 31.12 мәлімет) жүргізеді.
Мүлікті түгендеу міндетін негізгі құрал-жабдықтардың барлығы, техникалық
жағдайы туралы дәл, толық мәліметтерді алу мен қатар бухгалтерлік есепке
алу, мәліметтерімен салыстыруда жатады. Негізгі құрал-жабдықтарды мүліктік
түгендеу тізіміне жазылып, мүліктік түгендеу біткеннен кейін субъектінің
бухгалтериясына өткізіледі. Тізімде объектілердің толық аты көрсетіліп,
олардың техникалық сипаттамалары берілуі тиіс. Жалға берілген негізгі
құралдардың бойынша келісімдердің, басқа құжаттардың нақты бар жоғы немесе
заңдылығы тексеріледі.
Түгендеу өткізгеннен кейін негізгі құралдардың жетіспеушілігі немесе
артық шығу жағдайәлары болса, оған материалды жауапты тұлға түсініктеме
жаздырады. Осы түсініктеменің негізінде мынадай шешім қабылданды, негізгі
құралдардың артықтығы мен жетіспеушілігінің түгендеудегі және бухгалтерлік
есептегі айырмашылығын реттеу, бұл реттеу осы жағдайдың болған себебіне
байланысты емес. Есептелінбеген негізгі құралдарды кіріске алу негізі
құралдар дебет шотына, пайда және залал шоты кредиттеледі. Осы мезгілде
комиссия анықтаған тозу саласы да негізгі құралдардың тозуы шоты кредит,
пайда немесе залал шоты дебиттеледі.
Түгіндеу комиссиясынның шешімі және қортынды хаттама ретінде жазылады.
Бұл хаттама шаруашылық басшысымен бекітіледі.
Мүліктік түгіндеу тәсілдерін бастамас бұрын мүліктік карточкалардың
мүліктік түгендеу бар жағын және қандай күйде екнің, техникалық паспорттар
мен басқа техникалық құжаттардың бар-жағын және қандай күйде екендігін;
жалға немесе сақтауға берілген немесе алынған құрал-жабдықтар құжаттардың
бар жағын тексеру қажет. Құжаттардың жоқ болса оларды алдыртуды және
дайындатуды қолға алған жөн. Бухгалтериялық есепке алу регистрлерінде және
техникалық құжаттарда алшақтар мен дәлсіздіктер табылған жағдайда қажетті
түзетулер мен дәлелдемелер енгізілуі тиіс. Негізгі құрал жабдықтарды
мүліктік түгендеу кезінде комиссия міндетті түрде объектілерді тексеріп,
олардың толық атын, міндетін, мүліктік түгендеу тізімін, ретін және негізгі
техникалық және пайдалану көрсеткіштерін мүліктік тізімдеріне енгізуі тиіс.
Үйлерді, ғимараттарды және басқа да жылжымайтын мүлікті мүліктік түгендеу
кезінде, көрсетілген объектілердің субъектіге тиісті екендігін растайтын
құжаттардың бар жағын тексереді. Сондай-ақ субъектілердің пайдаланудағы
(меншігіндегі) жер учаскілерін, су тағамдарын және басқа табиғи ресурстарын
иелену (қолдану) құнын растайтын құжаттардың бар жоғы тексеріледі. Есепке
алынбаған объектілерді, сондай-ақ бухгалтериялық есепте алу регистрлерінде
жоқ және оларды сипаттайтын мәліметтердің дұрыс еместігі анықталғанда,
комиссия мүліктік түгендеу карточкаларына осы объектілер жөнінде
жеткіліксіз болған, сондай-ақ дұрыс мәліметтер мен техникалық
көрсеткіштерді енгізуі тиіс. Мысалы, үйлер бойынша олардың міндеті (қандай
мақсатқа пайдаланатын) олар салынған негізгі материалдардың көлемін (іштей
және сырттай өлшеу арқылы) ауданы (жалпы пайдалы аудандарын), қабаттар саны
(төлемсіз, жартылай төлемсіз және т.б.), салынған жылы көрсетіледі;
каналдардын ұзындығын, тереңдігі және ені (түбі мен беті бойынша) жасанды
құрылыстар, түбі мен кемерін бекіту материалдары; көпірлер бойынша тұрған
жері, материалдардын түрі мен негізгі өлшемдері; жолдар бойынша – жолдардың
түрлері (шоссе, арнасты), қашықтығы, төселінген материалдар, жолдың ені
т.б. көрсетіледі.
Есепке алынбаған материалдарды, объектілерді мүліктік тізімдеу кезінде
бағалау қазіргі бағалар мен ұдайы өндіріс жағдайларын есепке алып
жүргізіледі.
Мүліктік түгендеу кезінде анықталған, есепке алынбаған объектілердің
қашан салынғанынын немесе алынғанын, жұмсалған шығындардың қаржыландыру
көздерін мүліктік түгендеу комиссиясы тауып, оны хаттамада көрсетуі керек.
Негізгі құрал-жабдықтар өзінің негізгі мақсатына сай мүліктік түгелдеу
тізімдеріне тіркеледі. Егер объек қайта жаңғыртылып өзгертілсе, кеңейтілсе
немесе қайта жаңғыртылып, өз қолдану мақсатын өзгертсе, ол жаңа мақсатына
сай тізімге тіркеледі. Өнімді және шаруашылыққа жарамды мал мүліктік
түгендеуде тіркелгенде, онда малдың нөмері (бирка, ең-таңба); малдың аты,
туған жылы (жасы), тұқымы, құндылығы тірідей салмағы (жылқы түйе, қашар,
бұғыдан басқасы) және алғашқы қалпына келтірілген құны көрсетіледі. Тұқымы
(тегі) малды бағалау мәліметтеріне қарай бағаланады. Ірі қара мал, жарамды
мал, шошқа (мегежін және аталық) және асыл тұқымды қой мен басқа мал
түрлері (тұқымдық) тізімге бөлек жазылады. Негізгі табындағы мал топтық
ретімен есепке алынып, тізімге жасы мен жынысына қарай бөлініп, әр топ
бойынша тірідей салмағы мен бас саны көрсетіліп тіркеледі.
Егер комиссия күрделі сипатына жүргізілген жұмыстар (қабаттар қосу, жаңа
бөлмелер салу т.б.) Немесе құрылыстар мен құрылымдарды (кейбір
құрастырушы элементтерді бұзү) жартылай жою бухгалтериялық есепте
көрсетілгенін байқаса, арнайы құжаттар арқылы объектінің баланстық құнының
асу немесе кему санасын анықтап, тізімге өзгерістерді негізуі тиіс. Сонымен
қатар комиссия кейбір объектілердің күрделі өзгеруін бухгалтериялық есепке
алу регистрлеріне енгізбеген адамдарды тауып, себептерін анықтауға тиіс.
Машиналар, құрал-жабдықтар мен көлік құралдары мүліктік түгендеу
тізімдеріне жеке жазылады. Онда заводтың, дайындаушы кәсіпорынның мүліктік
номері, шығарылған мерзімі, міндеті, қуаты т.б. көрсетіледі. Шаруашылық
мүліктің бір тектес заттары, саймандар, станоктар, құрал-жабдықтардың құны
бірдей болса, бір цехқа немесе кәсіпорынның құрылымдық бөліміне бір уақытта
түссе, мүліктік түгіндеу тізімдеріне осы заттардың атауы мен саны
көрсетіледі.
Негізгі құрал-жабдықтардың мүліктік объектілеріне берілген рет сандары
(номерлері) ешқашан өзгермеуі тиіс. Номерлерді өзгерту объектілерді
байқамай (қателесіп) негізгі құралдардың басқа тобына, яғни техникалық-
өндірістік мақсатына сай емес топқа жазғанда немесе реттеу (номерлеу) дұрыс
болмағаны анықталғанда ғана жүзеге асырылады.
Мүліктік түгендеу кезінде кәсіпорыннын тиіс жерде болатын негізгі құрал-
жабдықтар (алыс рейстерге шыққан теңіз және өзен кемелері, темір жолдың
жылжымалы құрамы, автокөліктер, күрделі жөндеуге жіберілген машиналар мен
жабдықтар т.б.) кәсіпорыннан уақытша сырт жерге шығар алдында мүліктік
тізімдеуден өтеді. Пайдалануға жарамайтын және жөндеуге келметін негізгі
құрал-жабдықтар мүліктік түгендеу комиссиясы бұл объектілердің пайдалануға
қосылған мерзімімен жарамсыз болып қалуының себептерін (бүлінген, әбден
тозған т.б.) көрсетіп, арнайы тізім жасайды.
Өз меншігіндегі негізгі құралдарды мүліктік түгендеу кезінде жалға
немесе жауапты сақтауға алынғанын растайтын құжаттардың негізінде әрбір
кәсіпорын бойынша бөлек мүліктік тізімдер жасалады. Ол тізімдемелерде
расталған мәліметтерден басқа кәсіпорынның аты; жалдау немесе сақтау
мерзімдері көрсетіледі. Мүліктік тізімнің бір данасы кәсіпорындарға
жіберіледі.
Соңғы рет мүліктік түгендеуден кейін есепке алынбаған объектілердің
бағасын қалпына келтіру құнына байланысты анықтайды. Бұл объектілердің
тозуын, нақты техникалық жай-күйіне қарай белгілейді.
Негізгі құралдар егер де күрделі жұмыстар жүргізілгені немесе
құрылыстардың, құрылымдардың кейбірі жойыоғандығы, бір құрастырушы
элементтердің бұзылғаны, есепке алынбағаны айқындалса, онда комиссия
құжаттар бойынша оюъектілердің бастапқы құнының көтерілгенін немесе
кемігенін анықтап, тізімдерге енгізуі тиіс.
Негізгі құралдардың құны көтерілген болса бухгалтерия бұл өзгерістерді
тегін алынған сияқты, ал негізгі құралдардың құны төмендегені анықталмаса-
есептен шығарылуы сияқты көрсетуі тиіс.
Мүліктік түгендеу комиссиясы кейбір объектілердің күрделі өзгерістерінің
есепке алынбауына кінәліларды анықтап, себептерін табуға тиісті. Мүліктік
түгендеу аяқталғаннан кейін айдың есебіне жазылуы тиіс. Есепке алынбаған
негізгі құралдарға жаңа мүліктік түгендеуге карточкалары тапсырылады;
баланстан шығарылған жетіспейтін негізгі құралдардың карточкалары Архив
карточкасына салынады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұзақ мерзімді активтер дегеніміз 1 жылдан жоғары пайдаланатын
активтерді айтамыз. Ағымдағы активтер қатарына жататындар: ақшалар,
дебиторлық борыштар және материалдық қорлар. Бұл аталған активтер
кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелерін өтеу барысында қабілеттігі
жоғары, яғни тез арада өзінің құнын басқа заттарға айырбастай алатын
мүліктер болып бөлінеді. Кәсіпорындар мен ұйымдар жұмыс жүргізуі барысында
ағымдағы активтерден басқа ұзақ уақыт бойы пайдаланылған, өндірістік және
әкімшілік қызметті орындауға арналған активтерді қажет етеді. Ал мұндай
ұзақ мерзімді активтердің қатарына негізгі құралдар мен материалдық емес
активтерді, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштарды және ұзақ мерзімдік
инвестицияларды жатқызуға болады.
Өндірістік негізгі құралдардың экономикалықмінездемесі, жіктелуі және
бағалау.
Өндіріс процесі еңбек заттары (шикі зат, материалдар, сатып алынатын
жартылай фабрикаттар) және еңбек құрал-жабдықтары болып бөлінетін өндіріс
құрал-жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал-жабдықтарының
құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы белгілеріне қарап
емес, өндіріс процесінде атқаратын роліне қарап белгілейді. Мысалы, заводта
дайындалған бу қазаны ол үшін дайын өнім болып саналады, ал орнату үшін
субъект сатып алған осы қазан еңбек құралы болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт бойы жұмыс істейтін материалдық-
заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар,
көлік-құралдары, көлік жабдықтар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа
пайдаланатын және өнім беретін мал және басқалар).
Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта
сатуға немесе ақшаға айналдыруға болмайды.
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс цикл барысында
пайдаланады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай
отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады. (станок
немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Айналым қаражаты бір өндіріс процесінде пайдаланылады және өз құнын
тұтастай жаңадан өндірілген өнімге аударады. (ұн өз құнын тұтастай жаңадан
өндірілген өнім нанға және басқаларға аударады)
Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Өндірістік негізгі құралдар (машиналар, көлік құралдары, ғимараттар,
құрылыстар) дегеніміз мөлшері мен техникалық деңгейіне кәсіпорынның
техникалық жарақтандырылуы тікелей байланысты болатын өндірістік құралдыр.
Негізгі өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын жинақтаушы
экономикалық көрсеткіш-негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түрдегі өнім болып табылатын қор
қайтарымы.
Өндірістік емес негізгі құрал жабдықтар тұтынуға арналған құрал
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын үй,
коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі т.б.) қажеттіліктерін ұзақ
мерзім бойы өтеуге арналған. Иеленуге қарай (тиесілігіне) негізгі
құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз- субъектіге тиесілі және оның балансындағы
көрініс табатын негізгі құралдар- белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар жалға алынған құралдар болып саналады.
оларды жалға берушінің балансында есептейді. Жалға алу мерзімі аяқталған
соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен сатып алуына
болады. Оларды 121-нші жер, 122-нші ғимараттар мен құрылғылар, 123-нші
машиналар мен жабдықтар, күш беруші құралдар, 124-ші көлік құралдары,
125-нші басқа да негізгі құралдар шотының тиісті аралық шоттарында
есептеледі.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдарды жұмыс істеп тұрған,
істемей тұрған және қорда тұрған деп бөлінеді.
Жұмыс істемей тұрғандар – бұл тоқталып қоюына немесе басқа
жағдайларға байланысты уақытына пайдаланбайтын негізгі құрал жабдықтар.
Қорда сақтаулы негізгі құрал жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы
түрде ауыстыру үшін құрылған қордағы объектілер жатады. Заттық құрамына
қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді.
Мүліктікке заттай көрнісі бар, санауға және өлшеуге болатындар (үйлер,
ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын
жер, орман, суға (ғиматтардан басқа) күрделі қаржы салымы, яғни заттық
нысаны жоқ шығындары (жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланатын жерді
өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау т.б.)
жатады. Негізгі құралдар объектілері бойынша бухгалтерлік есепті
ұйымдастыру экономика салалары бойынша мына топтамаларда ақпарат алуды
қамтамассыз етуі керек.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынадай түрлерге (топтарға) бөлінеді: машиналар, құрал
жабдықтар (соның ішінде автоматты машина және құрал жабдық) күш беретін
машиналар мен жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар, өлшеу және
реттеу аспаптары және қондырғылары мен лабороториялық жабдықтар; есептеу
техникасы; басқа машиналар мен құрал жабды; көлік құралдары; құрал
саймандар; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы өнім
жабдықтар; жұмысшы өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді
жақсартуға шыққан күрделі шығын, басқа да негізгі қорлар.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне
қарай мынадай топтарға бөлінеді:
а) үйлер(тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма тағы басқа);
ә) ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары,
эстокадалар, скважиналар, тағы басқалары);
б) өткізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетін тетіктер, құбырлар
т.б.)
в) машиналар (бумен жұмыс істейтін двигательдер, іштен жанатын
двигательдер, электро-аппараттық трансформаторлар, эксковаторлар,
грейдерлер, бульдозерлер, бетон араластырғыш машина, көтергіш крандар, жүк
көтергіш шытырлар, кассалық аппараттар мен ьтағы да басқалары);
г) тасмалдау құралдары (жолаушылар және жүк таситын көліктер, жеңіл
көліктер, көлікке тіркемелер (прицеп), тракторлар және т.б.);
ғ) құрал саймандар мен жабдықтар (шкафтар, бактар, контейнерлер тағы да
басқалары);
д) шаруашылық құрал жабдықтары (жиһаздар, крелалар, кілемдер, сейфтер т.б.)
е) жұмыс және өнім малдары;
ж) көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;
з) жер (ұйымның сатып алған жер көлемінің құны);
и) Жерді жыртуға (өңдеуін) жұмсалған күрделі шығын.
к) Басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары тағы басқалары);
Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда олардыбағалайдың маңызы зор
болып табылады. Негізгі құралдар бастапқы құнымен, балансытақ құнымен,
ағымдағы құнымен, қалдық құнымен және келісілген құнымен бағаланады.
Негізгі құралдырдың бастапқы құны – ол активті салуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен шығындардан, сондай-ақ сатып алу
барысында төлеген салық сомаларынан құрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану
үшін жұмыс жағдайына келтіруімен ьтікелей байланысты. Кез-келген
шығындардың жиынтығынан тұрады.
Негізгі құралдың ағымдағы құны- бұл кәсіпорынның белгілі бір
уақыттағы, яғни бүгінгі негізгі құралдардың нарықтық бағасы болып табылады.
Негізгі құралдың баланстық құны- бұл кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі
құралдың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы құны
болып табылады.
Негізгі құралдың қамдық (жойылу) құны- негізгі құралдардың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын
келешектегі шығындарды салып тастау арқылы анықтайды.
Негізгі құралдың келісілген құны- бұл кез келген екі жақтың, яғни
негізгі құралды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құн болып
табылады.
Негізгі құралды қайтадан бағалу (индексациялау) кезінде оның осы
кездегі, яғни бүгінгі күні өндіріп шығаруға кететін құны анықталады. Бұл
негізгі құралдардың қалпына келтіру құны деп аталады. Қайта бағалау
жүргізілген күні ұйымда негізгі құралдарға есептелінген тозу сомасы негізгі
құралдың құндарының өзгеруіне қарай түзетіледі. Қайта бағалаудың барлық
сомасы бөлінбеген кіріспе актив есептен шығарылған сәтте ауыстырылады.
Негізгі құралдардың кірісін есептеу.
Халық шаруашылығының қай саласында болмасын өндірістік өнімнің өсуі
оңдағы негізгі құралдардың өсуі мен олардың сапасына байланысты болады.
Сондықтан шаруашылық объектілері әрдайым негізгі құралдарын жаңартып,
оларды сапасы және өнімділігі жоғарылары мен ауыстырып отырғаны дұрыс.
Кәсіпорындағы негізгі құралдар сатып алу, салу, құрылтайшылардың үлес
қосуы, басқа ұйымдардың және адамдардың сыйға, яғни тегін беруі, сондай-ақ
жоғарғы үкімет орындарының беруі, тағы да басқа жағдайлар арқылы келіп
түседі. Бұл келіп түскен, кіріске алынған негізгі құралдарға
кәсіпорындарының үлгілі түрі НҚ-1 санды қабылдау- тапсыру актісін
тастырады. Егер шаруашылықта пайдаланатын бір түрлі құнды бірдей құрал-
саймандарының немесе жабдықтардың бірнешеуі бір уақытта келіп түссе, яғни
кіріске алынса, оларға жоғары да аталған қабылдау- тапсыру актісінің бір
данасын ғана толтыруға болады. Салынып біткен, яғни аяқталған құрылыстар
үшін ол объектілерді қабылдап алуға тағайындалған комиссия алдымен оларды
іске қосу- қабылдау актісін толтырады. Қабылдау актісі бухгалтерлік алғашқы
құжат болып саналады. бұл актіде мынадай мәліметтер көрсетуі тиіс:
- Объектінің аты;
- Объектіні қабылдап алушы мен тапсырушы ұйымның аты;
- Салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
- Құрылыстың салынып біткен уақыты;
- Амортизациялық аударым мөлшері;
- Бастапқы құны;
- Басқа да шартты белгілері.
Негізгі құралдардың салынып біткен аса ірі объектілеріне ұйымдарға
бас мехаинкалық бөлім төлқұжаты толтыру олардың есебін дұрыс ұйымдастырудың
негізгі толтырылатын төлқұжаттарда олардың пайдалануға берілген уақыты
техникалық сипаттамасы т.б. мәліметтері жазылады. Осы төлқұжаттардың
негізінде ұйымдар әрдайым өздеріндегі негізі құралдарға түгенде жүргізіліп
және олардың іске жарамдылығын тексеріп отырады. Негізгі құралдарға
тапсырылған қабылдау-тапсыру актісі кейіннен ұйымның бухгалтериясына
тапсырылуы тиіс. Актімен бірге объектінің техникалық төлқұжаттары да
беріледі. Бухгалтерия бұл құжаттардың негізінде тиісті түгендеу карточкалар
мен негізгі құралдарды есептейтін кітапшалардың тиістілерін толтырып,
кейіннен бұл құжаттар кәсіпорынның тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні
ұйымның басшысы бекітеді. Кәсіпорындағы бұрын салынған үйлер мен
ғимараттарға, орнатылған жабдықтарға жалғастырып салынған немесе олардың
бастапқы құнын өсіретін қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар
қабылдау актісі бойынша қосылды. Негізгі құралдарды кіріске алғанда ұйымның
бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады.
Дт: Негізгі – шоты;
Кт: Ақшалар – шоты;
Еншілес (тәуелді) серіктестерге қарыз шоты;
Қоюшы мердігерлер мен есеп айырысу-шоты;
Төленбеген капитал-шоты;
Үкімет органдарының субсидилары шоты деп аталатын шоттардың
тиістілері.
Егер кәсіпорынға келіп түскен, яғни кіріске алынған негізгі құралдар
бұрын пайдаланып және оларға тозу сомасына мынадай бухгалтерлік жазулар
жазылады:
Дт: Негізгі құралдар- шоты;
Кт: НЕгізгі құралдардың тозуы- шоты
Негізгі құралдарды кіріске алғанда бухгалтерлік есепшоттары бойынша
жүргізілетін операциялар.
№ Операциялар мазмұны Дт Кт
1 Ұйымның салынып жатқан құрылысы аяқталып 122 126
кіріске алынады.
2 Негізгі құралдар қатарына өткізілген жас 125 126
малдарды есепке алу
3 Көп жылдық өсімдіктерді кіріске алу 125 126
4 Уақытша салынған құрылысты кіріске алу 122,125 126
5 Үлес қосушылардың жарғылық қорды толтыру
мақсатымен кіріс етілген негізгі құралға:
-келісілген құнына 121-125 511
-тозу құнына 122-125 131-134
6 Жеке немесе заңды тұлғалардан сатылып алынған
негізгі құралдарға:
-Қалдық құны бойынша 121-125 421-424,
434
432-441,
451
452-671,
687
-Қосылған құн салығы сомасына 331 421-424,
431
432-441,
451
452,671
Негізгі құралдардың таңдамалық есебі.
Негізгі құралдар және тұрғын үйлерді, ғимараттарды, өткізгіш
жабдықтарды пайдалануға қабылдағанда күрделі құрылыстан: машиналарды,
жабдықтарды, көлік құралдарын алғанда; шаруашылықтың өзінде өндірістік
және шаруашылық шығындарды дайындағанды; жас төлдерді негізгі табынға
ауыстырғанда; көпжылдық екпелерді негізгі құралдардың есебіне алғанда;
тегін пайдалануға түскенде және басқа кәсіпорындарынан сатып алғанда
түседі.
Күрделі құрылыстан, сатып алынған, тегін пайдалануға алынған
объектілерді қабылдағанда және негізгі құралдарды шаруашылықтың өзінде
дайындағанда әрбір объектіге негізгі құралдарды қабылдау-өткізу актісі
жасалады. Оларға шаруашылық инвентарының, аспаптың және жабдықтың бірнеше
объектілерін қабылдау, егер олар бір типте және бірдей құнды болса,
хаттануы мүмкін. актыларда объектіге сипаттама беріледі, оның техникалық
жағдайларға сәйкес келуі, жинаудың нәтижелері және басқалары көрсетіледі.
Оларды білікті қызметкерлерден тұратын комиссия жасайды. Бекітілгеннен
кейін акты және техникалық құжаттар (паспорттер, чертеждер, схемалар)
бухгалтерияға беріледі. Бухгалтерия оларды негізгі құралдарды есептеудің
инвентарлық карточкаларын толтыру үшін пайдаланылады. Шаруашылыққа түскен
негізгі құралдарды сақтауға материалдық жауапты адамдарға береді. Оларды
бір өндірістік бөлімшеден екіншісіне беруді чек-наклоднойлар бойынша
жүргізіледі. Олар инвентарлық карточкаларға объектілердің тұрған жері
және материалдық жауапты адамдар туралы өзгерістерді енгізуге болады.
Негізгі құралдардың таңдамалық есебін бухгалтерия инвентарлық
карточкадаларда жүргізіледі. Олар әрбір инвентарлық объектіге ашылады.
Берілген өндірістік немесе шаруашылық міндеттері және техникалық
сипаттамалары ұқсас, құндары бірдей және бір өндірістік бөлімшеде тұратын
бір типтік қатардың шаруашылық инвентары, аспаптарды және басқа заттарды
шығарып тастағанда мынадай инвентарлық карточкалар қолданады: үйлер мен
ғимараттар үшін (ф. №ОС-6); машиналар, жабдықтар, аспаптар, өндірістік және
шаруашылық инвентары үшін (ф. № ОС-7); негізгі құралдарды топтап есептеу
үшін (ф. №ОС-9). Оларды түскен негізгі құралдарға, техникалық паспорттарға
және басқа құжаттарға жасалған актылардың негізінде топтастырады.
Объектілерді және олардың жеке конструктивтік бөлшектерін сипаттау қысқа
болуы және объектінің өзіндік ерекшеліктерін дәл бейнелеу, техникалық
құжаттардың мәліметтерін толық қайталамауы тиіс.
Бухгалтерияда толтырылған инвентарлық карточкаларда негізгі
құралдарды есептеу бойынша инвентарлық карточкалардың тізімдеріне
тіркейді.(ф. №ОС-10) Олар негізігі құралдардың әрбір классификациялық тобы
бойынша бір данадан жүргізіледі.
Тіркегенде карточкаларды нөмірлейді, одан кейін арнаулы карточкаға
орналастыруда, мұнда олар негізгі құралдардың классификациялық топтары, ал
бұл топтардың ішінде пайдаланатын жері және бұл топтардың ішінде
пайдаланатын жері және материалдық жауапты адамдар, негізгі құралдардың
салалық мақсаттағы өндірістік, басқа салалардың өндірістік және өндірістік
емес бөліну түрлері бойынша сақталады. Карточкада мынадай бөлімдер қаралады
: Ағымдағы айда шығарылады, Ішкі ауыстыру, жөндеуде, қорда,
тоқтатылып қойылады, жалға берілген негізгі құралдар, жалға алынған
негізгі құралдар, актив. Айдың барысында бұл бөлімдерге тиісті
карточкалар орналастырылады; айдың аяғында алғашқы үш бөлімдердің
карточкалары 01 счетта есепке алынған айналымдармен салыстырғаннан кейін
картотеканың тиісті бөлімдеріне орналастырылады. Объектілер жөндеуден
немесе жалгерлерден қайтарылғаннан, тоқталынып қою аяқталған қордан
пайдалануға берілгеннен кейін бұл объектілердің карточкалары картотеканың
тиісті бөлімдеріне таратылып салынады. Шығарылған негізгі құралдардың
карточкалары картотеканың Архив бөліміне орналастырылады. Карточкаларды
дұрыс жүргізу негізгі құралдардың жағдайы мен қозғалысын тиісінше есептеп
және бақылауды қамтамасыз етеді. Негізгі құралдарды жылдық түгендеуде
жасалатын негізгі құралдардың (ф.№Нав-1) жұмысшы және өнім беретін
малдардың (ф.№162), көп жылдық көшеттердің (ф№163). Түгендеу тізімдері
негізгі құралдарды есептеудің дұрыстығы мен сенімділігін айғақтайтын
маңызды құжаттар болып табылады.
Айдағы әрбір классификациялық топ бойынша айналымдар мен қалдықтардың
жиынтығы негізгі құралдардың қозғалысын есептеу карточкалардакөрсетілген
айналымдар мен қалдықтар жазылады, одан кейін оларды 01 счет бойынша бас
кітаппен салыстырады. Объектілерді қабылдау актылар немесе чек-наклоднойлар
бойынша іске асырылады. Олар негізгі құралдардың инвентарлық тізіміне жазу
үшін негіз болады. Тізімдер материалдық жауапты адамдарда тұрады, оларды
жедел мақсаттар үшін пайдаланады. Тізімдер мен инвентарлық карточкаларының
мәліметтері сәйкес келу тиіс. Негізгі құралдарды тұрған жері (пайдаланатын)
бойынша есептеу бухгалтерия жазып беретін инвентарлық карточкаларда
жүргізілуі мүмкін. бухгалтерияның карточкасы мен пайдаланатын жердегі
карточкаларының мәліметтері ұқсас болуы тиіс.
Негізгі құралдарды есептен шығару есебі.
Кәсіпорындар өздерінің пайдалануындағы, яғни меншігіндегі негізгі
құралдарын есептен басқа заңды немесе жеке тұлғаларға тегін бергенде,
сатқанда, ұрлағанда, жоғалғанда, табиғи апат, зілзала жағдайында бүлініп
жоғалғанда шығарады. Сонымен қатар өздерінің меншігіндегі негізгі
құралдарын басқаларға айырбастағанда немесе ұзақ мерзімге жалға берген
кезде де кәсіпорындар өздерінің балансынан негізгі құралдарды есептеп
шығара алады. Кәсіпорындарды негізгі құралдардың іске жарамсыздығын, оларды
бастапқы қалпына келтіру үшін жүргізілетін күрделі жөндеудің тиімсіздігін
немесе мүмкін еместігін анықтау үшін, сондай-ақ негізгі құралдарды есептен
шығаруға қажетті құжаттарды толтыру үшін ұйым басшысының бұйрығымен тұрақты
комиссия құрылады. Бұл комиссияның құрамында мынадай қызметкерлер болуы
тиіс:
- кәсіпорынның басшысы немесе оның орынбасары;
- бас бухгалтер немесе бухгалтерияның басқа қызметкері;
- негізгі құралдардың сақталуына жауапты адам;
- негізгі құрал қызмет ететін бөлім немесе цех басшысы;
- мемлекеттік көлік инспекциясы өкілі (егер көлік құралын есеппен
шығаратын жағдайда);
- тағы-да басқа жұмысшы-қызметкерлер болуы мүмкін.
Бұл жоғарыда аталған адамдардың құрамында құрылған комиссия ұйымда
мынадай жұмыс пен міндетті атқарады:
- Есептен шығарылатын негізгі құралдарды толық тексеріп, сонымен қатар
оның техникалық құжаттары мен төлқұжаттарында көрсетілген бухгалтерлік
есептің деректерімен танысу арқылы объектіні қалпына келтіруге
болатындығын немесе болмайтындығын, яғни ол негізгі құралдардың алдағы
уақытта пайдалануға жарайтындығын немесе жарамайтындығын анықтайды.
- Объектіні есептен шығарудың нақтылы себебін анықтайды (сапалық
тозғандығы, табиғи тозғандығы, апат болғандығына байланысты, дұрыс
пайдаланбағандықтан, ұрлағандықтан немесе жоғалғандықтан, қайта құруға
байланысты, табиғи апаттар жағдайынан, тағы да басқа жағдайлардан).
- Негізгі құралдар белгіленген уақыттан бұрын, яғни тиісті белгіленген
пайдалану мерзімінен бұрын есептен шығарылатын жағдайда оның себебін
анықтайды. Олардың істен шығарылуына кінәлі тұлғаны заңға сәйкес тиісті
жауапқа тарту керектігі жөніндегі ұсыныс жасайды.
- Есептен шығарылатын негізгі құралдардың іске жарайтын бөлшектерін,
детеальдарын, материалдарын анықтап, олардың бағасын белгілейді.
- Есептен шығарылатын негізгі құралдардың іске жарайтын бөлшектерінің,
материалдарының, сонымен қатар олардың ішінде қымбат және түсті
металдардың дер кезінде жинап алынуын, олардың саны мен салмағын дұрыс
анықтап, тиісті орындарға (қоймаларға) тапсырылуын қадағалап отырады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдарды есептен шығару үшін үлгілі түрі НҚ-3
"Негізгі құралдарды есптен шығару актісі" немесе үлгілі түрі НҚ-4 "Көлік
құралдарын есептен шығару актісінің" тиістілері толтырылады.
Бұл жоғарыда айтылған актілерде негізгі құралдарды сипаттайтын мынадай
деректер көрсетіледі:
- объектінің салынып біткен уақыты;
- ұйымға келіп түскен, кіріске алынған уақыты;
- пайдалануға берілген уақыты (күні, айы, жылы);
- объектінің бастапқы құны (қалпына келтіру құны);
- бухгалтерлік есептің деректері бойынша есептелген тозу сапасы;
- жөндеулердің жүргізілген уақыты;
- көлік құралын есептен шығарарда, сонымен қатар көліктің жүрген жолы
көрсетіледі;
- негізгі құралдардың істен шығарылу себебі және оның материалдарының,
бөлшектерінің сипаттамасы көрсетіледі;
- аварияға байланысты есептен шығарылған негізгі құралдарға жасалған
актіге, болған аварияға жасалған актінің көшірмесі тіркеледі;
- сондай-ақ осы негізгі құралдардың істен шығуына жауапты адамдарға
қолданатын шараларды актіге жазады.
Комиссия жұмысының нәтижесінде жасалған негізгі құралдарды есептен
шығару актісін кәсіпорынның басшысы бекітеді. Акт екі дана етіліп
толтырылады. Актінің бірінші данасы негізгі құралдарды есептен шығару үшін
ұйымның бухгалтериясына табыс етіледі, ал актінің екінші данасы негізгі
құралдарға жауапты адамға беріліп, негізгі құралдарды бұзғаннан алынатын
іске жарайтын бөлшектерді, детальдарды, металл сынықтарын тағы да
басқаларды қоймаға тапсыру үшін негіздеме болады. Негізгі құралдарды
есептен шығару актісі бекітілгенге дейін негізгі құралдарды бұзуға,
бөлшектеуге рұқсат етілмейді. Негізгі құралдарды бұзғаннан, есептен
шығарудан алынған іске жарайтын бөлшектер комиссияның бағаланған бағасы
бойынша бухгалтерлік есепке алынады.
Басқа заңды немесе жеке түлғаларға тегін берілетін негізі
құралдарға үлгілі түрі НҚ – 1 Қабылдау - табыс ету актісі екі дана
етіліп толтырылады оның біреуі негізі құралдарды берушіде қалдырылып,
ал екінші данасы негізі құралды алушыға табыс етіледі. Осы акытың
негізінде басқа және немесе заңды тұлғаларға берілген негізі
құралдардың тереңдеу карточкасына тиісті мәліметтер толтырылып, ол
карточка актымен бірге негізгі құралдардың және оның түгендеу
карточкасының басқа жеке не заңды тұлғаға беріледі. Негізі
құралдардың және оның тұгендеу карточкасының басқа жеке же заңды
тұлғаға бірғана жері бойынша жасалған инверталдық карточкалрының
тізіміне тиісті мәліметтер жазылады. Негізі құралды беруші ұйым оны
тегін алушыға берілген негізгі құралдардын бастапқы құйын мен тозу
саласын көрсетеді, хат жаудаып керек. Бұл уат, яғни анцо жеке немесе занды
тұлғынның буғалтериясы негізгі құралды алғандықтан білдіріп, авизонын екі
дамасына қол қойып же оларға мол басып, негізгі құралды берушіге қайтарып
береді.
Сонымен басқа занды же жеке жұлғаларға тегін берілген негізгі
құралдар байланыстан Қабылдау-табы ету актисімен оны анушынын
рәмілдейтін хатына негізделіп шығарылады.кәсіпорларды негізгі құралдарды
басқаларға тегін беру жарылатын жолмен иептеп шығаруға жазылатын
жаруялармен бірдей жазылады.
Негізгі құралдарды есептеп шығарғанда букіл есепшоттары бройынша
жүргізгілетін операциялар.
№ Операциялар мазмұны Дт Кт
1 Есептен шығарылған негізгі құрал:
Баланстық құнына (қалдық құнына) 842 121-125
Бұрын есептелген тозу сомасына; 131-134 121-125
Сатылған негізгі құралдардың келісілген
бағасына; 301-303 722
321-323
сатып алушыға шот фактура бойынша есептелген
қосылған құн салық сомасы 301-303 633
321-321
Негізгі құралдардын қаста бағаланған құнан 514 561
есептеп шығару.
2. Тозған бүлінген, істен шыққан негізгі
құралдарды есептеп шығарғанда іске жарайтын
материалдардын, бөлшектерін кіріспе алу.
Негізгі құралдарды есептеп шығарғанда қайта 206 772
бағалауды болған сала бүлінбеген табысқа
апарылды. 541 561
Негізгі құралдардын тозуын есептеу.
Негізгі құралдар өндіріс процесіне қатыса отырып біртіндеп тозады.
Тозудын екі түрі болады: Табиғи же сапалық ( моралтдық) заман талабына
сай келмеуі. Негізгі құралдардын табиғи тозуы олардын өндіріс процесінде
қатысуы нәтижесінде же негізгі құралдарды пайдалануға тікелей қатысты
емес, түрлі сыртқы факторларын жерінен: ылғылдан атмосфералық қөбылыстар
нәтижесінен6 метелдарды тот бауынан, ескірумен (тозудын нысаны) пайда
болады. Негізгі құрал сапалық (моралдық) тозуы техникалық прогреске,
өндіріс әсерінен әдістерін жетілдіру же жазартуға байланысты. Техника мен
техниологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардын ұқсат
өніміндерін орзатдыруға ыөпал етеді. Осыған арай пайдаланудағы негізгі
құрал өздерінін құнының бөлігін жоғалтып, құнсуданғандай болады. Негізгі
құралдардың жекелеген обьектерлері бойынша тозу саласы қанетіліктерінде
қарай. Мүліктік карточкада көрсетілген обьектінін бастапқы ( қалпына
келтіру) құлы, оның пайдаланғанда болған нормативдік уақтылы же
амартизаторлақ аударымдардың қолданған нормативдік негізінде белгіленеді.
Негізгі құралдардын тозуы субьект қабылдаған амартизацияны есептеу
нормалары негізінде белгіленеді.
Амартизаторлық аударымнын ведомостығы қорытындымен негізгі
құралдардын тозуын пасивті шоттағы есептелген сомасын бейнелеу үшін қажет.
Бұл шоттардын кредитіне ай сайын аударылған амартизация саласын жазады.
Мұнда негізгі же көмекті өндірісі, жалпы өндірістік же жалпы шаруашылық
шығандарды, ондіріске же шаруашылыққа қызмет көрсететіндер, шығындар
айналымын яғни негізгі құралдардын обьектісі қай жерде турғанына байланысты
дебет шатына жазылады. Дәл сол амартизаторлық аударымдарды қортындысы
сияқты есептейді же бұрынғы пайдаланған, қайта қабылдағанобектінін ерте
есептелген саласы ретінде есептейді. Ол қайтарымсыз беру немесе негізгі
құралдардын келіп түсүінін төлемі атты құжатта жазылады. Негізгі құралдарды
жолада оларды өткіуде немесе басқы ұымдарға сатуда, қайта бағалауда немесе
амартизаторлық нормасы өзгерткенде иіндетті түрде бөлек обектердін тозуын
білу қажет. Оны былай анықтайды, обьектінін баланстық құрсын пайдалану
мерзінін же амартизаторлық аударымдарын нормасын білу керек, бұлардын
барлығы шындарлық карточкада мәселей ретінде тіркеледі.
Бух-к есептін операцияларын шотқа жазу негізгі амартизацияны есептеу
бойынша ол үшін өндірілген кестелер, ведомостар, машинаграмалар қажет.
Негізгі құралдардын тозуынын аналитикалық есебі, бөлек инвентарлы
обьектердін түрі ғимаратар үйлер, машина, құрылғылар бойынша жүргізіледі.
Бух-к есепте ұзақ мерзімге жалға алынған обьектініз тозуы ерекше
көрінеді. Бұл ұшін бас шас жоспарда негізгі құралдардын тозу шотының
арнасты аралық шоты бар. Толығымен амартизаторланған негізгі құралдарға
тозу санасы есептелінбейді.Негізгі құралдардын тозуын есептеу үшін 13
негізгі құралдардын тозуы бөлемшісінен мынадай синтетикалық яғни : 131
Ғимараттар мен құрылғаларын, тозуы 132 Машина мен жабдықтаушылар, күш
беруші құралдардын тозуы 133 Көлік құралдардын тозуы 134 Басқа да
негізгі құралдардын тозуы мотарында қолданылады. Жоғарыда айтылған
шаттардын әрқайсысында мынадай аралық шоттар ашулыу мүмкін. 1. Меншікті
негізгі құралдардын тозуы, 2. Ұзақ мерзімді жалға алған негізгі
құралдардын тозуы.
Машиналардың, жабтықтардын, үйлем мен ғимараттардын барынша жаңа,
неғырлым жепілдірімен жие үнелді түрлерін, малдардың жаңа немесе
жассартылған өнімді мұқыцмдарын, көп жылдық өсімдіктердің түрлері мен
сорттарын өңдіріске енгізуге байланыста пайдалың жүрген негізгі құралдарын
буран әрі қолдану экономиалық жағынан тиіміз болып қолады.
Негізгі құралдардын сапалық (моралдық) тозуы дегенде кең мағнада
қолдану мына факторлардан туындайды. Өндіріске немесе жабтықтарды
жазартудағы жаналықтар ( ескі машиналарды ауыстыру). Технологиялық
процесті жетіндіру-жаңа технология қолданған кезде пайдаландыруға машиналар
мен жабдықтарды тұтыну мүмкін емес, шығарылатын өнім номенклатурасын
жаңарту же озгерту,мұнандай жазға өнім шығару үшін еске машиналар мен
жабтықтар жарамайды, жекелген тауарлар мен жабтықтар жарамайды, жекелген
тауларға сураныстың азаюы субьектерлердін бұл таулардағы шығаратын
машиналар мен жабдықтар сонын қысқартыру талап етеді, жумысшы күшініз
еңбекке қамтылуда, жұмысшылар біліктілігіндей, өндірісті арналыстыру
географиясындағы өзгірістер өңдірістін же пайдаланған машиналар мен
жабдықтарсанының арастырылыуын талап етіу мүмкін, өндірістін ондеуші
салаларға өндірістін женлеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы
өрістер өнеркәсіптін өндірген салаларында өндіріс көмегінін қысқартылуына
әкеліп соғуы мүмкін.
Есепте қолданылатын тозу терминнін табиғи тозу деп немесе осы уақыт
ішінде обьектінін нарықтық құлынын төлендеуі деп емес, пайдалы қызмет еткен
уақыт ішінде анақшівтердін құнын есептеп шығару деп жүріспен жөн. Термин
негізгі құрал қунын өндіріс шығыннына немесе айналымға біріндеп апаруды
белгілеу үшін қолданылады.
Сондай ақ тозудың ұғалыу субьект балансына бұрын пайдаланған негізгі
құрал обьектісі түскен жағдайда, ал арзаны негізгі құрал обьектілерін
жайған, басқа субьектердін сатқан, тегін берген ( сайлаған) кезде болады.
Бух-к есептің № 6 Негізгі құралдардын есебі деп аталатын ұлтық
стандартына амартизациясын есептелеудін төмендегі әдістерді ұсынылған.
1. Негізгі құралдардын құны бойынша амартизацияны бірқалыпты түзу сызықты
есептеу әдісі.
2. Негізгі құралдардын амартизациясын өндірістік әдәс бастынша есептеу.
3. Негізгі құралдардын амартизациясын күмуликтік әдіс бойынша есептеу.
4. Азайып отыратын қалдық әдісі бойынша омартизацияны есептеу.
Амартизацияны есептеудін жетілдірген әдістінін бірі-азастып отыратын
қалдық әдісі
Азастып отыратын қалдық әдісі. Бұл әдіс те калулявтік әдістерінін
процентеріне негіздірілген.
Оны екі еселенген амартизациялау нормасын қолдану арқылы азастып
отыратын қалдық әдісі деп те атайды.
Негізгі құралдардың жөндеу шығындарын есептеу.
Негізгі құралдарды пайдалану праңесінде табиғи ән моралдық жағынан
тозады. Олардың жекелеген бөлінтері (негізге топтары мен ретальдары,
құрлымдық әлементтері) негізгі құралдарды тұтастай алғанымен салыстырғанда
неғұрлым қысқа мерзімде тозады.
Негізгі құрал – жабдықтар уақытынан бұрын тозып кетпейуі үшін оларды
мерзін сайтын жандеп тұрады. Ұйтымдастыру техникалық бегілеріне қарап
жондеуді күрделі жие жай (ағымдағы) деп бөледі. Күделі жандеу деп- негізгі
құралдардың обыктіні тұтастай алғандыдығымен обьектіні тұтастай
алғандығымен салыстырғанда тазу мерзілі азырақ жекелеген бөліктерін қалпына
келтірудің айтады. Ағымдағы жөндеу деп негізгі құралдарды жұмыс жағдайында
ұстау үшін оның тозған детальдарын ауыстыру не жөндеу болып табылады. Осы
негізгі құрал- жабдықтарды пайдалану проңесіде жасайды. Негізгі құрал –
жабдықтарды тозуының алдын –алу үшін күні бұрын жоспарланған жөндеу
жұмыснен уақытында жүргізгеннің маңызы зор.
Мердігерлік ұйымдармен жасасқан шарт негізінде негізгі құралдаррың
мердігерлік тәсілмен жасалған ағымды жие күрделі жандеулері үшін субьект,
жанделетін обьктіні жөндеу орына апарып жие қайтарын әкелу шығындарымен
қоса, аяқталған жөндеу жұмыстарының ақысын төлейді. Жабдықтар мен көлік
құралдарын жөндеу үшін мердігерлермен есеп айырыоуры обьект бойыгша
тұтастой біткен жұмыс үшін жасайды.
Күрделі жандеуден өткен негізгі құралдарды қабылдап алу күделі
жандеуден өткен, қайта құрастырылған жие жаңартылған негізгі құралдарды
қабылдаутатыру аятісі (у. № НҚ-2) бойынша құжаттайды.Субыктілдің негізгі
құралдарды қабылдауға өкілетті қызметкері жие жөндеу қайта құрастырулар
немесе жаңарту жұмыстарын жүргімен субьект өкілі қол Қойған актіні
субьктінің бухгалтериясына тапсырады.
Актіге бас бухгалтере қол қаяды, осы субькт басшасы немесе сойған
секігетті адамдар бекітеді. Негізгі құралдаррың жөнделген обьектінің
техникалық төлқұжатындағы сипаттамасына күрделі жандеуге қайта құрастыруға
жие жаңартуға байланысты өзгертулер екгізілуі керек.
Шаруашылық тәсілімен негізгі құралдарды жөндеу цехынан тыс жерлерде
жөндеу гараттарды, тұрғын үйлерді, каммуналды жие мәдени – түрмыстық
құрылыстарды, сондай – ақ басқа қозғалмайтын обьектіні жөндеу) шығындары
тікелей өндіріс шығындарына апарылады. Мұндай күде өндіріс шығындарды
немесе айналым шығындарының шоптарыс 126, 900, 920, 811, 821 шоттары
дебеттеледі.
Жие материалдар есебі бойынша шаттар 201-206, 208, әмуметтік
қажеттіліектерге аударымдары бар еңбекке оқу төлеу бойынша есеп
айырысулар 681, 651, 652, жабдықтар мен еншімес және тәуелді
кәсіпорындарымен есеп айтырысу 671, 641,643 шоттары кредиттеледі.
Әрбір жанделетін обьектіге кәсіпорынның жөндеу ңехтарына көп жылды
карточкалар олып, оларды жөндеу бойынша шығындарды жинақтайды. Жөндеу
жұмыс тарын бітіргеннен кейін обьктілерді акт бойынша тапсырыс кәсіпорын
жандеу қорын құратын болса, онда ай сайын жөндеу қорына аударымдар жасалса,
онда жасалады. 126, 811, 821, 900, 920 шаттар дебеттеледі де 687 басқадай
есептелеген шығыстар натының жөндеу қоры атты аралық шоты
кредиттеледду.
Мердігелік жие шаруашылық тәсілмен орындалған күрделі жие күнделікті
( ағымдағы) жөндеу жұмыстарының нақты шығындарғы 687 шотының дебетіне мынак
шоттардың кредиттеріне жазылады.
- егер жөндеу мердгерлік тәсілімен орындалған болса,
- егер жөндеу (мердігер) шаруашылық тәсілімен жөндеу цехына орындалған
болса,
- егер жөндеу шаруашылық тәсілімен жөндеу цехынан тыс жерде,
жылжымайтын объектілерде (үйлер, ғимараттар және т.б.) орындайтын
болса.
Негізгі құралдардың күрделі жөндеуіне шыққан шығындарды жабу үшін
жалдаушы (жалгер) кәсіпорындар басқа да есептелген шығындар шотында
жалға алынған негізгі құрал күрделі жөндеуден өткізуге байланысты
шығындарды табу қоры аралық шотында есептейтін қор жасайтын
жалданғанқұралдардың күрделі жөндеуіне болашақта жұмсалатын шығындарды
жалдау шартында көрсетілген жөндеудің сметалық құнына қарап ай сайын тең
үлестермен қорға салып отырады.
Күрделі жөндеуде кеткен шығындар жөндеу аяқталу барысына қарай
құрылған қор есебінен есептен шығарылады. 686- шы шотының дебеті, 343
Алдағы уақыттың есебіне жататын басқадай шығындар шоттың кредитіне
жазылады. Егер шарт талаптары бойынша жалдаушы кәсіпорындарға негізгі
құралдарды жөндеуді жалға беруші есебінен жүргізсе, онда күрделі жөндеуге
шыққан шығындар төлеуге есептелген жалақысы есебінен есептен шығарылады.
687 басқадай кредиторлық қарыз және есептеулер шотының дебетіне, 343-ші
Алдағы уақыт есебінде жататын басқа шығындары шоттары кредиттеледі.
Машиналардың, жабдықтардың және көлік құралдарының күрделі жөндеуі
деп бір жылдай астам мерзімде агрегатты толық бөлшектеп, барлық тозған
детальдарды мен тораптарын ауыстырып немесе қалпына келтіріп, агрегатты
қайта жинауды және қайта сынақтан өткізіп, жүйелі түрде жүргізіліп тұратын
жөндеуді айтады. Машиналардың негізгі агрегаттары (двигателін, мостын,
табыстау қорапшаларын) күрделі жөндеуді машинаның маркасына қарай белгілі
бір мөлшерде жол жүргеннен кейін жасайды. Үйлер мен ғимараттардың күрделі
жөндеудегі кезінде тозған құрылымдары мен детальдары толық ауыстырылады
немесе оларды неғұрлым мықты және үнемді жөнделіп жатқан объектінің
пайдалану мүмкіндіктерін жақсартатын детальдармен ауыстырылады. Күрделі
жөндеу әдетте жөнделетін объектілерді ішінара қайта құрумен қатар жүреді,
бұл табиғи тозуды және моральдық тозу зардаптарын барынша жоюы керек.
Ішінара қайта құру және жаңарту әдетте негізгі құралдардың бастапқы құнын
ұлғайтпайды. Бұл ретте негізгі құралдарға бұдан кейінгі күрделі салымдар
бастапқы құнды тек пайдалануын болашақта экономикалық табыс түсетін
жағдайда ғана ұлғайтатынын атап көрсету керек. Басқа кейінгі шығындардың
бәрі олар жасалған кезеңінің шығындары ретінде танылуы керек.жабдықтарды,
автомашиналарды, тракторларды, мүліктерді және басқа негізгі құралдар
объектілерін жөндеу бойынша шығындар 920-шы көмекші өндіріс шотында,
шығын баптарын мынадай номенклатурасы бойынша есептеледі.
Материалдар-жөндекге жұмсалған материалдар қосалқы бөлшектердің және
басқалардың құны материалдар өндірістік шығындарға нақты өзіндік құн
бойынша қосылады. Жұмысшылардың еңбегіне төлеу-жөндеу жұмысы үшін
есептелінген еңбек ақы сомасы. Еңбек ақыдан есептелінген аударымдар-
жұмысшылардың еңбек ақысынан белгіленген процентінен мемлекеттік әлеуметтік
қамсыздандыруға, зейнет ақымен қамтамассыз етуге міндетті медициналық
сақтандыруға және мемлекеттік еңбекке қамту қорына аударымдар сомасы.
Электр энергисы, жылу, газ, бу-жөндеу цехтарының технологиялық және
басқа қажеттіліктеріне электр энергисының, жылудың, газдың, будың шығыны.
Қосымша шығындар-жөндеу цехтарын жалпы өндірістік мақсаттағы
шығындары цехтарын жалпы өндірістік мақсаттағы шығындары цехтарды басқаруға
жұмсалған шығындар, цех жабдықтарының амортизациясы, оны ұстау, жөндеу және
тағы басқалар.
Негізгі құралдарды түгендеу.
Негізгі құралдардың бар жоғын анықтау және олардың сақталуына бақылау
жасау мақсатында, субъектілер басшылыққа алатын нормативті заңды және басқа
да актілерге сәйкес оқтын-оқтын негізгі құрал-жабдықтарға түгендеу жүргізіп
отырады.
Негізгі құрал жабдықтарды мүліктік түгендеу жылдың қаржылық есептер
мен баланстарды жасау алдында жылына ең аз дегенде 1 рет, қараша айында
жүргізіледі. Үйлерді, ғимараттарды және жылжымайтын объектілерді үш жылда
бір рет, өнім беретін және жұмысқа пайдаланатын малды тоқтаған сайын
жылдық есепті жасау алдында (есепті жылдың 31.12 мәлімет) жүргізеді.
Мүлікті түгендеу міндетін негізгі құрал-жабдықтардың барлығы, техникалық
жағдайы туралы дәл, толық мәліметтерді алу мен қатар бухгалтерлік есепке
алу, мәліметтерімен салыстыруда жатады. Негізгі құрал-жабдықтарды мүліктік
түгендеу тізіміне жазылып, мүліктік түгендеу біткеннен кейін субъектінің
бухгалтериясына өткізіледі. Тізімде объектілердің толық аты көрсетіліп,
олардың техникалық сипаттамалары берілуі тиіс. Жалға берілген негізгі
құралдардың бойынша келісімдердің, басқа құжаттардың нақты бар жоғы немесе
заңдылығы тексеріледі.
Түгендеу өткізгеннен кейін негізгі құралдардың жетіспеушілігі немесе
артық шығу жағдайәлары болса, оған материалды жауапты тұлға түсініктеме
жаздырады. Осы түсініктеменің негізінде мынадай шешім қабылданды, негізгі
құралдардың артықтығы мен жетіспеушілігінің түгендеудегі және бухгалтерлік
есептегі айырмашылығын реттеу, бұл реттеу осы жағдайдың болған себебіне
байланысты емес. Есептелінбеген негізгі құралдарды кіріске алу негізі
құралдар дебет шотына, пайда және залал шоты кредиттеледі. Осы мезгілде
комиссия анықтаған тозу саласы да негізгі құралдардың тозуы шоты кредит,
пайда немесе залал шоты дебиттеледі.
Түгіндеу комиссиясынның шешімі және қортынды хаттама ретінде жазылады.
Бұл хаттама шаруашылық басшысымен бекітіледі.
Мүліктік түгіндеу тәсілдерін бастамас бұрын мүліктік карточкалардың
мүліктік түгендеу бар жағын және қандай күйде екнің, техникалық паспорттар
мен басқа техникалық құжаттардың бар-жағын және қандай күйде екендігін;
жалға немесе сақтауға берілген немесе алынған құрал-жабдықтар құжаттардың
бар жағын тексеру қажет. Құжаттардың жоқ болса оларды алдыртуды және
дайындатуды қолға алған жөн. Бухгалтериялық есепке алу регистрлерінде және
техникалық құжаттарда алшақтар мен дәлсіздіктер табылған жағдайда қажетті
түзетулер мен дәлелдемелер енгізілуі тиіс. Негізгі құрал жабдықтарды
мүліктік түгендеу кезінде комиссия міндетті түрде объектілерді тексеріп,
олардың толық атын, міндетін, мүліктік түгендеу тізімін, ретін және негізгі
техникалық және пайдалану көрсеткіштерін мүліктік тізімдеріне енгізуі тиіс.
Үйлерді, ғимараттарды және басқа да жылжымайтын мүлікті мүліктік түгендеу
кезінде, көрсетілген объектілердің субъектіге тиісті екендігін растайтын
құжаттардың бар жағын тексереді. Сондай-ақ субъектілердің пайдаланудағы
(меншігіндегі) жер учаскілерін, су тағамдарын және басқа табиғи ресурстарын
иелену (қолдану) құнын растайтын құжаттардың бар жоғы тексеріледі. Есепке
алынбаған объектілерді, сондай-ақ бухгалтериялық есепте алу регистрлерінде
жоқ және оларды сипаттайтын мәліметтердің дұрыс еместігі анықталғанда,
комиссия мүліктік түгендеу карточкаларына осы объектілер жөнінде
жеткіліксіз болған, сондай-ақ дұрыс мәліметтер мен техникалық
көрсеткіштерді енгізуі тиіс. Мысалы, үйлер бойынша олардың міндеті (қандай
мақсатқа пайдаланатын) олар салынған негізгі материалдардың көлемін (іштей
және сырттай өлшеу арқылы) ауданы (жалпы пайдалы аудандарын), қабаттар саны
(төлемсіз, жартылай төлемсіз және т.б.), салынған жылы көрсетіледі;
каналдардын ұзындығын, тереңдігі және ені (түбі мен беті бойынша) жасанды
құрылыстар, түбі мен кемерін бекіту материалдары; көпірлер бойынша тұрған
жері, материалдардын түрі мен негізгі өлшемдері; жолдар бойынша – жолдардың
түрлері (шоссе, арнасты), қашықтығы, төселінген материалдар, жолдың ені
т.б. көрсетіледі.
Есепке алынбаған материалдарды, объектілерді мүліктік тізімдеу кезінде
бағалау қазіргі бағалар мен ұдайы өндіріс жағдайларын есепке алып
жүргізіледі.
Мүліктік түгендеу кезінде анықталған, есепке алынбаған объектілердің
қашан салынғанынын немесе алынғанын, жұмсалған шығындардың қаржыландыру
көздерін мүліктік түгендеу комиссиясы тауып, оны хаттамада көрсетуі керек.
Негізгі құрал-жабдықтар өзінің негізгі мақсатына сай мүліктік түгелдеу
тізімдеріне тіркеледі. Егер объек қайта жаңғыртылып өзгертілсе, кеңейтілсе
немесе қайта жаңғыртылып, өз қолдану мақсатын өзгертсе, ол жаңа мақсатына
сай тізімге тіркеледі. Өнімді және шаруашылыққа жарамды мал мүліктік
түгендеуде тіркелгенде, онда малдың нөмері (бирка, ең-таңба); малдың аты,
туған жылы (жасы), тұқымы, құндылығы тірідей салмағы (жылқы түйе, қашар,
бұғыдан басқасы) және алғашқы қалпына келтірілген құны көрсетіледі. Тұқымы
(тегі) малды бағалау мәліметтеріне қарай бағаланады. Ірі қара мал, жарамды
мал, шошқа (мегежін және аталық) және асыл тұқымды қой мен басқа мал
түрлері (тұқымдық) тізімге бөлек жазылады. Негізгі табындағы мал топтық
ретімен есепке алынып, тізімге жасы мен жынысына қарай бөлініп, әр топ
бойынша тірідей салмағы мен бас саны көрсетіліп тіркеледі.
Егер комиссия күрделі сипатына жүргізілген жұмыстар (қабаттар қосу, жаңа
бөлмелер салу т.б.) Немесе құрылыстар мен құрылымдарды (кейбір
құрастырушы элементтерді бұзү) жартылай жою бухгалтериялық есепте
көрсетілгенін байқаса, арнайы құжаттар арқылы объектінің баланстық құнының
асу немесе кему санасын анықтап, тізімге өзгерістерді негізуі тиіс. Сонымен
қатар комиссия кейбір объектілердің күрделі өзгеруін бухгалтериялық есепке
алу регистрлеріне енгізбеген адамдарды тауып, себептерін анықтауға тиіс.
Машиналар, құрал-жабдықтар мен көлік құралдары мүліктік түгендеу
тізімдеріне жеке жазылады. Онда заводтың, дайындаушы кәсіпорынның мүліктік
номері, шығарылған мерзімі, міндеті, қуаты т.б. көрсетіледі. Шаруашылық
мүліктің бір тектес заттары, саймандар, станоктар, құрал-жабдықтардың құны
бірдей болса, бір цехқа немесе кәсіпорынның құрылымдық бөліміне бір уақытта
түссе, мүліктік түгіндеу тізімдеріне осы заттардың атауы мен саны
көрсетіледі.
Негізгі құрал-жабдықтардың мүліктік объектілеріне берілген рет сандары
(номерлері) ешқашан өзгермеуі тиіс. Номерлерді өзгерту объектілерді
байқамай (қателесіп) негізгі құралдардың басқа тобына, яғни техникалық-
өндірістік мақсатына сай емес топқа жазғанда немесе реттеу (номерлеу) дұрыс
болмағаны анықталғанда ғана жүзеге асырылады.
Мүліктік түгендеу кезінде кәсіпорыннын тиіс жерде болатын негізгі құрал-
жабдықтар (алыс рейстерге шыққан теңіз және өзен кемелері, темір жолдың
жылжымалы құрамы, автокөліктер, күрделі жөндеуге жіберілген машиналар мен
жабдықтар т.б.) кәсіпорыннан уақытша сырт жерге шығар алдында мүліктік
тізімдеуден өтеді. Пайдалануға жарамайтын және жөндеуге келметін негізгі
құрал-жабдықтар мүліктік түгендеу комиссиясы бұл объектілердің пайдалануға
қосылған мерзімімен жарамсыз болып қалуының себептерін (бүлінген, әбден
тозған т.б.) көрсетіп, арнайы тізім жасайды.
Өз меншігіндегі негізгі құралдарды мүліктік түгендеу кезінде жалға
немесе жауапты сақтауға алынғанын растайтын құжаттардың негізінде әрбір
кәсіпорын бойынша бөлек мүліктік тізімдер жасалады. Ол тізімдемелерде
расталған мәліметтерден басқа кәсіпорынның аты; жалдау немесе сақтау
мерзімдері көрсетіледі. Мүліктік тізімнің бір данасы кәсіпорындарға
жіберіледі.
Соңғы рет мүліктік түгендеуден кейін есепке алынбаған объектілердің
бағасын қалпына келтіру құнына байланысты анықтайды. Бұл объектілердің
тозуын, нақты техникалық жай-күйіне қарай белгілейді.
Негізгі құралдар егер де күрделі жұмыстар жүргізілгені немесе
құрылыстардың, құрылымдардың кейбірі жойыоғандығы, бір құрастырушы
элементтердің бұзылғаны, есепке алынбағаны айқындалса, онда комиссия
құжаттар бойынша оюъектілердің бастапқы құнының көтерілгенін немесе
кемігенін анықтап, тізімдерге енгізуі тиіс.
Негізгі құралдардың құны көтерілген болса бухгалтерия бұл өзгерістерді
тегін алынған сияқты, ал негізгі құралдардың құны төмендегені анықталмаса-
есептен шығарылуы сияқты көрсетуі тиіс.
Мүліктік түгендеу комиссиясы кейбір объектілердің күрделі өзгерістерінің
есепке алынбауына кінәліларды анықтап, себептерін табуға тиісті. Мүліктік
түгендеу аяқталғаннан кейін айдың есебіне жазылуы тиіс. Есепке алынбаған
негізгі құралдарға жаңа мүліктік түгендеуге карточкалары тапсырылады;
баланстан шығарылған жетіспейтін негізгі құралдардың карточкалары Архив
карточкасына салынады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz