Тұлғаның сезім мен эмоцияларына қатысты психикалық процестер
Мазмұны
Кіріспе 3
1 ЭМОЦИЯЛЫҚ-ЕРІКТІК КҮЙЛЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК 5
1.1 Тұлғаның эмоциялық-еріктік сферасы. Сезiм, эмоция, ерік 5
1.2 Күрделi эмоциялардың түрлері 7
1.3 Cезім білдіру және сезімнің негізгі сапалары 9
2 ТҰЛҒАНЫҢ ЭМОЦИЯЛАРЫ МЕН СЕЗІМДЕРІНІҢ КӨРІНІСТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛДАРЫ 11
2.1 Эмоциялар тұлғаның жеке тұлға ретінде дамуының негізгі кезеңі 11
2.2 Эмоционалдық жағдай – психологиядағы зерттеу пәні ретінде 17
2.3 Төмендегі сыныптағы оқушының эмоционалдық жағдайы 25
Қорытынды 36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 37
Кіріспе
Біз күнделікті өмірімізде сезім деген сөзді жиі қолданамыз.Не сезіп
тұрсың? деген сөйлем мағынысы психикалық таным процесі түйсік ретінде
қолданады. Бірақ, түйсік мен сезімді өзара шатастыруға болмайды.Сондай- ақ
, қабылдауды да, елесті өзіндік мағынасы бар сезіммен шатастыру, әрқайсысың
жеке дара танымдық ерекшеліктері процестерге балау- қателік. Алайда, сезім
түйсіну, қабылдау, елес, ойлау, қиял, ес сияқты жеке процестермен
байланысты.Өйткені, адам бойынан түрі мен келетінен оның жан дүниесінің
мазмұны және жүйесі осы сезімдер арқылы түгелей көрініс береді.
Қазіргі кезде психологиялық әдебиеттер мен күнделікті өмір
тәжірибесінде сезім мен эмоция ұғымдары бір мағынада қолданып жүр. Адам
сезімнін қайнар бұлағы-бізді қоршаған болмыс,объективті шындық.Сезім
адамның табиғи және әлеуметтік қажеттілектерінің қанағаттырылу не
қанағаттандырылмауы салдарынан туындап отырады. Егер бұл ұғымдрдың мәнін
жекелеп талдап көретін болсақ, онда екеуінін арасында елеулі айырмашылығы
бар екенін аңғарамыз.
Сөйтіп, сезім дегеніміз не? Сезім - адамның өзіне, өзге адамдарға,
қоршаған заттар мен құбылыстарға көңіл-күй қатынасын білдіретін және оларды
бейнелейтін психикалық процесс.
Сезімнің психикалық процес екендігін тағы бір ерешелігі- оңын адам
көніл-күйіне байланысты әрбір процеске белгілі бір түрде реңк беріп
тұратындығы. Кейбір құбылыстар адамға түрліше әсер етіп, қуантады, шаттық
сезімге бөлейді. Ал кейпір ренжітіп тіпті тұңғиыққа батыруы мүмкін. Адамның
сезім күйлері- қуаныш, қайғы, таңдану, наразылық көрсету, ызалану, кектену,
қарқылдап, көзінен жас аққанша күлу т.б. көніл- күйдің сипаттық
ерекшеліктерін сыртқа шығарады. Сезімнің сан алуан көріністер мен олардың
пайда болуы әлеуметтік-қоғамдық жағдайларға, әсіресе, материалдық рухани-
мәдени қажеттілектерді қанағаттандырудың мақсат-мүдделеріне байланысты.
Сезім ұғымының кен мағынада қолданылуы жалпы көніл-күйді, ал эмоция сол
көніл-күйдің белгілі бір жағдайға қатты әсерленуін білдіретін қысқа
мерзімді уақытша көрініс.
Эмоция ұғымы төркіні – емовера деген латын сөзінен эмоцион
дейтін француз сөзінен шыққан. Қазақша – тітіркену, толқу. Бұл –жан
дүниесінің сыртқы және ішкі әсерлер салдарынан ызалану, қаһарлану, қорқу
және шаттану сияқты жағдайларының көрініс беруі. Эмоция–адамдар мен жануар
дүниесінде көрініс беретін кейіп. Эмоциялық күй адамды іс-әрекеттерге
шабыттандырып, тиісті нәтежеге жеткізеді немесе көніл-күйін жабырқатып, іс-
әрекетті бейберекетсіздікке ұшыратады. Сезім мен эмоцияның адам іс-әрекеті
мен көніл-күйіне ұнамды ісер етуі стеникалық – күшті сезім тудырса, ал
ұнамсыз не теріс әсер етуі астеникалық – әлсіз, жағымсыз сезім тудырады.
Стеникалық сезім жүйке жүйесіндегі қозуды күшейтсе, астеникалық сезім
жүйкеге тежелеу жасап, адамның әрекетшілдігін әлсіретедеді. Сөйтіп, адамның
сезім күй және оның қысқа мерзімді айқын көрінісі –эмоция –жан дүниесінін
жандану мен тіршілік ағамында айтарлықтай маңызы бар психикалық процесс.
Сонымен, эмоция дегеніміз –адамның органикалық мұқтаждықтарын
қанағаттандыру не қанағаттандырылмау байланысты туандайтын психикалық
күйлер.
Сезімдерді эмоциялардан дұрыс айыра білмеушілік, бұл екеуінің мінің
бірдей деп ұғу, кейде қате түсініктерге соқтырады. Мәселен, осындай
айырмашылық жануарлар мен адам психикасын арасындағы айырашылықтарды
бүркемелеу мүмкін. Жануарлар эмоция түгелдей биологиялық сипаттағы құбылыс,
бұл жануарлардың сыртқы ортаға бейімделу көрісінен, әр түрлі шартсыз
рефлекстердің тізбегінен немесе инстинктерінен байқалады.
Оқушылар іс әрекетінде эмоциялар мен сезімдердің алатын орны зор.
Себебі оқыту және тәрбиелеу процесстерінің табыстылығы оқушылардың
эмоциялық және сезімдік деңгейле қабылдауына тікелей байланысты. Оқушыларда
сезім мен эмоциялардың жалпы танымдық процесстері барысында алатын орны зор
екендігі зерттеу жұмысының терең теориялық және тәжірибелік өзектілігін
сипаттайды.
Зерттеу мақсаты: тұлғаның эмоциялық-еріктік сферасын қарастыру.
Зерттеу міндеттері:
- Тұлғаның іс әрекетіндегі сезім мен эмоциялар рөлін зерттеу;
- Тұлғаның дамуында жоғары сезімнің жалпы нәтижесіне талдау жасау;
- Сезімді тәрбиелеу және дамыту ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу пәні: Тұлғаның сезім мен эмоцияларына қатысты психикалық
процестер
Зерттеу болжамы: Тұлғаның эмоциялары мен сезімдерін дамыту және
тәрбиелеу арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру процессі табысты болады.
Зерттеу әдістері: ғылымилылық, жүйелілік, талдау
Зерттеудің қайнар көздері – психологтар, педагогтар, психиаторлардың
зерттеу мәселелері жөніндегі еңбектері, басылымдар, журналдар,
авторефераттар.
Жұмыс құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, 3 негізгі бөлім,
қорытындыдан, әдебиеттір тізімінен және қосымшлардан тұрады. Курстық
жұмыста кестелер мен суреттер қолданылған.
1 ЭМОЦИЯЛЫҚ-ЕРІКТІК КҮЙЛЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Тұлғаның эмоциялық-еріктік сферасы. Сезiм, эмоция, ерік
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттерiне сәйкес
келу-келмеуiнiң нәтижесiнде пайда болып отыратын психикалық процестiң түрiн
сезiм деп атайды. Қажеттердiң түрлi жағдайларға байланысты түрлiше өтелуi
адамда. Көптеген ұнамды және ұнамсыз сезiмдердi туғызып жек көрушiлiк,
шошыну, абыржу, наздану, iш пысу, зерiгу т. б. осындай сезiмдер мен
эмоциялардың сан алуан түрлерi.
Сезiмдер — өте күрделi психикалық процестердiң бiрi. Сезiмдер адамның
тiршiлiк қажетiне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрiнедi. Адам сезiмдерi тарихи-әлеуметтiк сипатта болады. Демек, адамның
өмiрi қоғамға байланысты, оның әрекетi де қоғамдық саналы әрекет. Олай
болса, адамның сезiмдерi де қоғамдық сипатта болып, сезiмнiң мазмұнын
қоғамдық болмыс белгiлеп отырады. Сезiмдерден эмоцияларды айыра бiлу қажет.
Сезiмдердi эмоциялардан дұрыс айыра бiлмеушiлiк, бұл екеуiнiң мәнiн
бiрдей деп ұғу, кейде қате түсiнiктерге де соқтырады. Мәселен, осындай
түсiнiк жануарлар мен адам психикасының арасындағы айырмашылықтарды
бүркемелеуi мүмкiн. Жануарлар эмоциясы түгелдей биологиялық сипаттағы
құбылыс, бұл жануарлардың сыртқы ортаға бейiмделу көрiнiсiнен, әр түрлi
шартсыз рефлекстердiң тiзбегiнен немесе инстинктерiнен байқалады.
Сезiмдер мен эмоциялардың бiрнеше сапалық ерекшелiктерi бар. Олардың
сапасын көрсететiн осындай ерекшелiктерiнiң бiрiн — қарама-қарсы, полярлық
сапалықтар деп атайды. Мәселен, сүйсiну, сүйсiнбеу, көңiлдену, қажу,
шаттық, уайым т. б. осы се-кiлдi сапалар өз ара екi полюскс ажырасып,
бiрiне-бiрi қарама-қарсы мағынада болады.
Сезiмдердiң екiншi ерекшелiгi — олардың актив (қажырлы) және пассив
(солғын) болып бөлiнуiнсн көрiнедi. Адамға күш берiп, әрекетке
ұмтылдыратын, көтерiңкi сезiмдер мен эмоциялар-ды стеникалық, ал бұлардың
баяу, солғын түрлерiн астеникалық деп атайды. Бiрiншiсiне: жауапкершiлiк,
жолдастық, достық, айбаттылық т. б. жатса, екiншiсiне: уайым, енжарлық,
көңiлсiздiк т. б. ссзiмдер жатады. Бұл жерде мынадай бiр жағдай есте
болсын. Түрлi нақтылы жағдайлардың ретiне қарай адамдарда бiр сезiмнiң өзi
бiрде қуатты, бiрде әлсiз болып көрiнуi мүмкiн. Мәселен, қорқыныш сезiмi
кейде бiр адамның буынын босатып, пәрменсiз етсе, ендi бiрде қауiп-қатерге
қарсы тұрғызатын айбаттылыққа (күштi сезiм) ауысуы мүмкiн.
Сезiмдердiң үшiншi бiр ерекшелiгi — жiгерлену және кернеуден босану
немесе шешiлу. Бұл да сезiмдердiң қарама-қарсы сапаларының бiрi. Мәселен,
студенттердiң емтиханнан өтуi, спортпен айналысатын адамның мәреге жетуi
шешушi кезеңдер болып табылады. Мәреге тақалғанда адам барлық күш-жiгерiн
жұмылдырады. Осы кезең өткен соң басқа бiр күйге түседi. Мұны кернеуден
босану (шешiлу) сезiмi дейдi.
Шамадан тыс күштi тiтiркендiргiштер адамда көбiнесе қолайсыз эмоциялар
туғызады. Кiсi ұдайы қинала беретiн болса, оның дiңкесi құрып, берекесi
кетедi. Адамның осылайша шамадан тыс зорлануын психологияда стресс деген
терминмен белгiлейдi. Стресс үш түрлi жағдайда байқалып отырады. Оның
алғашқы көрiнiсiн мазасыздану кезеңi дейдi. Организмнiң күштi
тiтiркендiргiштермен айқасқа түсуiн күш салу, немесе зорлану кезеңi деп
атайды. Адам сырттан келетiн әсерге төтеп беруге шамасы келмеген жағдайда
титықтап, әрекет жасаудан қалады. Мұндай қолайсыз әсер жүйке жүйесiнiң
жұмысына да, дене күшiне де нұқсан келтiретiндiктен, адам өзiнiң сыртқы
ортамен байланысын үнемi қадағалап, реттеп отыруы қажет.
Сезiмнiң жоғарыда айтылған ерекшелiктерiнiң барлығы да нақтылы әрекет
үстiнде, кездесетiн қиыншылықтарды қарсы алу кезiнде айқын көрiнiп отырады.
Сезiм адамның бүкiл өмiрiмен, оның жеке басының ерекшелiктерiмен тығыз
байланысты. Адамның әр түрлi эмоциялары мен сезiмдерi оның қажетi мен
қызығу ерекшелiктерiне, дүниеге көзқарасы мен сенiмiне, мiнез-кұлқы мен
бiлiм келемiне, санасы мен ерiк сапаларына бай-ланысты қалыптасып отырады.
Сезiмдер мен эмоциялардың адамның практикалық әрекетiнде алатын орны
зор. Алдағы мақсатты орындау жолында, өмiр үшiн күресте күштi сезiмдерсiз
табысқа жету қиынға соғады.
Сезiмнiң қораш, солғын, селсоқ болуы iске кедергi келтiредi. Адам не
үшiн күрессе, соны жан-тәнiмен жақсы көрiп, неге қарсы күрессе, соны
өлердей жек көрiп отыруы керек.
Эмоцияларды бiрнеше топқа жiктеуге болады. Олардың бiр тобы жағымды не
ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тiршiлiк қажетiне орайлас, оның
iшкi өмiрiнiң шарықтап, жан-жақты өсу шарттарының бiрi болып табылады.
Мәселен, қуаныш, сүйiспеншiлiк, көңiл қоштық т. б.- осындай эмоциялардың
ендi бiр тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делiнедi. Бұлар — белсендi
әрекетке азды-көптi нұқсан келтiретiн қораш сезiмдер. Мұндай эмоцияларға
қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмiтсiздену т. б. жатады. Осы
айтылғандармен қатар, қарапайым және күрделi эмоциялар болып та бөлiнедi.
қарапайым эмоциялар адамның органикалық қажеттерiнiң өтелу-өтелмеуiне
байланысты туып отырады. Мысалы, күрделi түрлерiне: көңiл, аффект, құмарлық
эмоциялары кiредi.
Осы айтылған эмоциялардың барлығына ортақ басты бiр ерекшелiк: оларда
сан алуан мәнерлi қозғалыстардың болып отыратындығы. Ч. Дарвин осы күнгi
адамда байқалатын мәнерлi қозғалыстардың бiразы бiздiң ерте кездегi ата-
бабаларымыздың тiршiлiгiнде елеулi орын алған әрекеттiң қалдығы екендiгiн
айтады. Мәселен, қатты ашу кернеген адам кейде жұдырығын түйiп тiстенедi,
қабағын түйiп булығады, демiн әзер алып, танауы делдиiп кетедi, жүрегi тарс-
тарс соғады. Осындай мәнерлi қозғалыстардың әрқайсысының өзiнше шығу тарихы
бар. Жоғарыда келтiрiлген мысалдан жауымен (жабайы аңдармен) айқасқа
түсейiн деп тұрған адамның келбетiн, даярлық белгiсiн байқауга болады.
Ертедегi адамдар жабайы аңдармен арпалысқа түсердiң алдында денесiн соған
бейiмдеп алып, сонан кейiн айқа-сатын болған. Қазiргi адамдар үшiн мұндай
көрiнiстер дөрекi, ебдейсiз қимылдар болып табылады. Мұндай ебдейсiз
қимылдар мәдениеттi адамның қылығына ешбiр сыйымсыз сипат. Бұған көбiнесе
сотқар, ызақор, кекшiл адамдар бiр табан жақын тұрады. Адамдардың сана-
сезiмi өскен сайын оның қимыл-қозғалыстары да мәдениеттене түседi.
Эмоциялық жағдайлар адамның дем алу, қан айналу органдарына өзгерiстер
түсiретiнiн, бет әлпетi мен (мимика) бүкiл дене қимылдарына (пантомимика),
сөздiң интонациясы мен тембрiне, дикциясы мен паузасына да өзгерiстер
енгiзетiндiгiн дәлелдейтiн мысалдар көп. Қорқу эмоциясы кезiнде адамда
байқалатын мәнерлi қозғалыстарды алайық. Қорыққан адамның қасы тартылып,
түсi бозарады, қозғалыстары баяулап не мүлде тоқтайды, денесi дiрiлдеп
қалшылдайды, шашы үрпиiп, көзi шарасынаи шығып, даусы қарлығып, үнi
кiбiртiктейдi, аузы кебiрсiп, тынысы өзгередi, бетi шiмiркенiп, бүкiл
денесi қалтырап, салқын тер шып-шып шығады. Тiптi орнынан қозғала, сөйлей
алмай, дауысы шықпай қалатын кездерi болады. Қорқыныштың жеңiл түрi
тынышсыздану, ауыры — үрейi ұшу т. б. Эмоциялық жағдай кезiнде адамның
денесiнен байқалатын әр түрлi мәнерлi қозғалыстарды Абай өлеңдерiнен көптеп
кездестiруге болады.
1.2 Күрделi эмоциялардың түрлері
Күрделi эмоциялардың бiрi — көңiл. Кейпiне қарап адамдарды шат,
жайдары, жылы жүздi, ақжарқын, не көңiлге кiрбiң кiру, ызалы, түсi суық т.
б. деп ажыратады. Адамның көңiлiне айналасын қоршаған дүние әсер етiп
отырады. Егер оның қызметi жақсы жүрiп жатса, ұжымы ынтымақты болса, отбасы
жағдайы жарасымды болса, көңiлi де көтерiңкi болады. Көңiлге адамның
денсаулық жағдайы, жүйке жүйелерiнiң ерекшелiктерi де әсер етедi. Өмiр-
тiршiлiгi үшiн елеулi маңызы бар оқиға да адамның көңiлiне үлкен iз
қалдырады. Мәселен, адам көптен айналысып жүрген iсi оңға басса, немесе бiр
нәрсеге қолы жетсе (жоғары оқу орнын бiтiру, диссертация қорғау т. б.), шат-
шадыман күйге түседi. Керiсiнше, ол ылғи да сәтсiздiкке ұшырай берсе,
көздсген мақсатына жете алмаса, жанын қоярға жер таба алмай қиналады.
Мұндайда қабағы қатыңқы, ренiштi күйде жүредi. Сондықтан да “Көнiлсiзден
күлкi шықпас”, “Адам көңiлден азады” деген мақалдар тегiннен-тегiн
айтылмаған. Ерiк-жiгерi күштi, рухани өмiрiнiң мазмұны бай адамдар, тiптi
ауыр жағдайларда да көңiлдi жүредi. Оптимистiк, жарқын болашаққа сену,
қиыншылыққа мойымау ерiк-жiгерi күштi, қажырлы адамдардың басты қасиетi.
Адам өз көңiлiнiң қожасы болу керек екендiгiн олар iс жүзiнде көрсете бiлуi
тиiс. Осы айтылғандардан өмiр сүруге қолайсыз кездердс де көңiлдi ырқына
жiбермеуге болатындығы, көңiлдiң тұрақты болуы жұмыс қабiлетiн арттыруға,
адамның жеке қасиетiнiң жақсы сапаларына байланысты екенi жақсы аңғарылады.
Өз көңiлiн меңгере бiлу — мұғалiм үшiн аса қажеттi сипат. Төменгi сынып
оқушыларының мұғалiмiнiң қасы мен қабағына қарап отыратыны белгiлi. Егер
мұғалiм көңiлсiз, кiрбiң болса, оқушылардың оқу материалдарын меңгерулерiне
қолайсыз әсер етедi.
Эмоцияның бiр түрi — аффекттер. Аффекттер дегенiмiз қысқа уақытқа
созылса да, бүрқ етiп қатты көрiнетiн эмоцияның түрi. Аффекттер кейде
адамның бүкiл психикалық кейпiн бұзып, мәнерлi қозғалыстарға толы, ерiк
күшiнiң әлсiреу жағдайында өтедi. (Мәселен, зәре ұшу, қорқу, долылық, жан
түршiгу, кенеттен торығу, қамығу т. б.) М. Ю. Лермонтов бiр адамның басынан
байқалған аффектiнi былайша суреттейдi:
“Орынсыз жан таласып кейде бекер,
Жұламын итмұрынды қолым жетер...
Сонан соң әлiм кетiп жерге құлап,
Еңiреп егiл-тегiл, жаттым сұлап.
Кемiрiп жердiң дымқыл топырағын,
Шықтай қып жерге төктiм жасты-ай бұлақ”.
Аффект кезiнде адамның “есi шығып” кетпейдi. Денi сау адамдарда
болатын аффекттердi адамның жеке басының кемшiлiгi деп түсiну керек. Бұл —
адамның өзiн меңгере алмауы, ерiк тәрбиесiнiң кемiстiгi. Ерiк-жiгерi күштi
адам мұндай ұшқалақтыққа, лепiрмелiкке бармайды. Ондай адам не iстесе де
ойланып iстейдi. “Ар-iсi ақылға ермек, бойды жеңбек, өнерсiздiң қылығы өле
көрмек” деп Абай дұрыс айтқан.
Денi сау адамдардың аффектiсiнен психикасы ауруға шалдыққан адамдардың
аффекттерiн (патологиялық аффекттер) ажырату қажет. Мұндай аффекттер ми
қабығы мен қабық асты орталықтарының байланысы бұзылғандықтан, екiншi
сигнал жүйесiнiң реттеушiлiк рөлi кемiгендiктен болады. Аффекттердi
тәрбиелеу адамның жеке басын тәрбиелеумен тығыз байланысты мәселе.
Құмарлық — адамның ойы мен әрекетiнiң негiзгi бағытына iз қалдыратын
күштi, терең, тұрақты эмоция. Құмарлық өзiнiң қоғамдық мәнiмен бағаланады.
Егер ғылым мен өнерге, еңбекке құмарлықты ұнамды десек, дүние құмарлық, бақ
құмарлық, ойын құмарлықты ұнамсыз құмарлық деймiз. “Құмарлық кiсiге жүк
артады, мiндеттiлiк туғызады, мiндет борышты етедi, бұлар еңбекке жүктейдi,
еңбек ғылым мен өнерге ашылған жол”,— деп Абай адамға қажеттi құмарлықтың
психологиялық табиғатын көрсеткен. А. С. Пушкин “Сараң серi” драмасында
Альберттiң образы арқылы, құлқынын ақша тескен адамның “құмарлығын” былайша
суреттейдi.
“Е, менiң әкем үшiн ақша малай да емес, дос та емес,
Бас иетiн қожасы, өзi қызмет етедi,
Еткенде қандай десеңшi! Алжирдiң нағыз құлындай, Шынжырлаулы төбеттей!
Иттiң суық жатағында тұрады.
Қорегi оның қара су мен кепкен нан,
Көз iлмейдi түн бойы, жүгiредi арсылдап,
Ал алтыны жатыр сандықтарда мызғымай”.
Сезім – адам қатынасында өзінің танығанына, білгеніне, іс-әрекеттеріне
әсерлерінен алған күйі. Адам тіршілік иелерінің ішіндегі сезім сияқты
психикалық күйге ие жалғыз тіршілік иесі. Ол айналасында болып жатқан
құбылыстарды жағымды, жағымсыз күйлерде басынан өткізетін және оны саналы
басқара алады. Сезім көзі өзіміз қабылдайтын, айналысатын заттардың және
құбылыстардың сапаларын туғызатын қажеттіліктер, талап - тілектер жатады.
Сезім барлық психикалық процестермен тығыз байланысты, көптеген
жағдайларда сол процестер сезімді туғызады да, ал сезім оларға өз тарапынан
ықпал жасайды.
Адам — қоғамдық тіршілік иесі. Сондықтан оның сезімі де әлеуметтік
сипатта болады. Сезімдер қоғам дамуына байланысты өзгеріп отырады. Бір-
біріне ұқсас оқиғалар мен фактілерді әр кезеңде өмір сүрген адамдар әр
түрлі бағалайды.
1.3 Cезім білдіру және сезімнің негізгі сапалары
Сезімдер адамның сырт пішінінен жақсы байқалады олар адамның мінез -
құлқына және жағдайына, сондай - ақ, ішкі органдарының жұмысына да ықпал
жасайды. Абыржу кезінде біз жүректің қатты соққанын, қан тамыры соғуының
жылдамдауын басымыздан өткіземіз, біздің дем алуымыз қиындайды, қол -
аяғымыз дірілдей бастайды, кейде адамның ыстығы көтеріліп кетеді керісінше
де болуы мүмкін: маңдайдан суық тер шығады, қалшылдай бастайды, кезден жас
сорғалайды. Сезім кісінің бет әлпетінен де, мимикасынан да керінеді
Сезім мен эмоцияның сыртқа тебуінің айқын көрінісі — күлу мен жылау.
Әйгілі ғалым Ч.Дарвин (1809 — 1881) мәнерлі қозғалыс әлпеті адамның арғы
тегінің тіршілігі үшін пайдалы болған әрекеттердің қалдығы екенін
дәлелдейді.
Адам күйінің өгеруіне байланысты даусының өзгеруі оның көңіл күйінін,
қандай екенінен хабардар етіп, кісінің ішкі сезімі мен эмоциясы көз
нұрынан, бет ажарынан, қимыл - қозғалысынан аңғарылып тұрады. Адамның сезім
күйлері пнеймограф аспабымен зерттеледі. Аспап зерттелуші адамның кеудесіне
байланады да, оған өмірінде басыңнан кешірген қайғы-қасіретіңді есіңе
түсір, — дейді.
Сезімдердін пайда болуында динамикалық стереотиптердің мәні үлкен.
Павлов былай деп жазды: Динамикалық стереотипті қондырып және қолдап
тұрғандағы ми сыңарларының нерв процестерін кәдімгі өзінің екі негізгі —
жағымды және жағымсыз категориясы бар сезімдер деп атайтындығын ойлау
керек.
Павлов жағымсыз әсерлердің себебі қозу және тежелу процестерінің, ол
айтқандай қағысуында деп есептейді. Өзге психикалық процестер сияқты
сезімдер табиғаты сырттан және іштен келетін тітіркендіргіштерге жауап
беретін рефлекторлық әрекетпен байланысты. Сезімдердің физиологиялық негізі
баска психикалық процестермен салыстырғанда әлдеқайда күрделі. Ми қабынан
да бұрын пайда болған оның астыңғы қабатының орталықтарында және
вегетативтік жүйке жүйесіндегі процестер де бұл қызметке қатысады. Ми жарты
шарларының қабында сырткы және ішкі әсерлерге байланысты жүйкелік қозулар
иррадиация заңы бойынша ми қабының астыңғы қабат орталықтары мен
вегетативтік жүйке жүйесіне жайыла бастайды және оларды қоздырады. Соның
әсерінен қан тамырларының қимыл реакциясы күшейеді, беті қызарып, бозарады,
қаны сыртқа тебеді, ішкі секреция бездерінін продуктысын бөліп шығарады.
Сезімнің негізгі көзі адамның іс - әрекеті болып табылады. Онда таным
процестері үлкен орын алады. Біз айналамыздағы өмірді қабылдаймыз (біз үшін
сүйкімді, әсем не ұсқынсыз жаманды көреміз, естиміз, пайдалы не зиянды,
қауіпті т.б. байқаймыз), сөйтіп бізде осыларға сай жағымды не жағымсыз
сезімдер пайда болады.
Сүйсініп істейтін жұмыс шаттық сезім туғызады; ұнатпайтын іс, еңбек
адамды қажытады көңіл күйін төмендетеді. Жұмыс процесінде кездесетін
қиыншылыктар адамдардың әр қилы эмоциясын туғызады. Бір жағдайларда адамда
өкініш, дәрменсіздік, өз күшіне сенбеушілік сезімі пайда болады, екінші бір
жағдайда, кездескен қиыншылықтар адамды қайраттандыра түседі, ерекше
сүйсінерлік сезім шақырып, бонды сергітіп, кедергіні женетіндей күрес
шаттығына бөлейді.
Еңбектегі сәтсіздікке де адам әр түрлі қарайды. Біреулер еңсесі түсіп,
қайғырған, үмітсізденген және үрейленген сезімді басынан өткізеді, ал
екінші біреулер сергек көңіл күйін сақтап, күш - қуатын бойға жиып, жұмыста
көтеріңкі өрлеу үстінде болады. Осы барлық әсерлер белгілі дәрежеде
адамның өз алдында тұрған міндеттерге көз қарасына, борышын сезіне білуіне,
алға қойылған мақсатқа жетудің қажет екенін қаншалықты түсінуіне
байланысты.
Егер сезім көзі іс - әрекет болса, онда сезім де іс - әрекеттің сан
алуан түрлеріне зор ықпал етеді. Сөз, егер ол сезімге толы, эмоциялы бояулы
болса, адамға күшті әсер туғызатынын есте сақтаған жөн. Сөйлеушінің
(артистің, шешеннің, мұғалімнің) күшті сезімі әдетте тыңдаушыларына да
ауады.
Адам сезімдері ерекшелігі, сапасы тіпті жай белгілері жағынан әр
алуан. Сезім ерекшеліктерінің бірі — оның полярлығында, яғни біріне -
бірінін қарама - қарсылығында. Мысалы, шаттық сезім үшін мұн, сүйсінуге —
күйзелу, сүйіспеншілікке — көре алмаушылық, қорқынышқа — өжеттік,
жауынгерлік т.б. полярлық сезім болады.
Сезімді біздер үшін жағымды және жағымсыз сезімдер деп екіге бөлуге
болады.
Сезімдер активтігімен не болмаса пассивтігімен айғақ болуы мүмкін.
Адам абыржу кезінде (мысалы, мектеп оқушысы емтихан алдында) зорланған
жағдайда болады, не (творчестволық жұмыс үстінде) ерекше өрлеуді сезінеді,
оның сезімі мұнда актив. Ал керісінше енжар болған жағдайда адамның сезімі
де баяу етеді. Сезімнің активтігі оларды стеникалық етеді. Олар адамның
күші мен қуатын арттырады. Керісінше, сезімнің ен жарлығы оны астеникалық
жағдайға апарып, адамның іс - әрекетін, қайрат-жігерін бәсендетеді.
Стеникалық сезімдерге өжеттік сезімді, жауынгерлік әсерді, жеңу шаттығын
жатқызсак, ал астеникалық сезімдерге — сары уайым, үміт ұзу, торығу т. б.
сезімдерді жатқызуға болады.
Сезім әр түрлі дәрежедегі интенсивті де және созалаңқы да болады.
Кейде сезімдер ұзаққа созылса да, бәсең өтеді. Басқа уақытта сол адамның
өзінің сезімі өте күшейіп, оны жете ойламаған әрекеттерге соқтыруы мүмкін.
2 ТҰЛҒАНЫҢ ЭМОЦИЯЛАРЫ МЕН СЕЗІМДЕРІНІҢ КӨРІНІСТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Эмоциялар тұлғаның жеке тұлға ретінде дамуының негізгі кезеңі
Эмоция сөзі, латынның еmovere, толқыту, қоздыру деген мағынаны
білдіреді. Уақыт өте бұл сөздің мағынасы шамамен өзгерген, қазір эмоция -
бұл, әртүрлі экзогендік (қоршаған ортадан шығатын) және эндогендік (өзіндік
органдардан ұлпалардан шығатын) сигналдарға жауап ретінде пайда болатын,
міндетті түрде организмде айқын физиологиялық өзгерістерді алып жүретін,
сезімдер реакциясының жалпыламасы. (15,31,37,42,18 бет)
К.К.Платонов көрсетуі бойынша эмоция шындық әлемінің заттары мен
құбылысын көрсетпейді, сол заттар мен құбылыстардың адам ағзасына тигізетін
әсерін көрсетеді. Эмоция таным процесінің формасы болса да, ол санамызда,
сол зат немесе құбылысқа әсерленушілікті білдіреді.
Эмоция – ой сияқты – шынымен объективті (әділ) өмір сүретін құбылыс.
Бұның диапазоны мен формалары өте кең. Қауныш және қайға, рахаттану және
жиіркенушілік, ашу және қорқыныш, сағыныш және қанағаттанушылық, үрей және
түңілу – осының бәрі әртүрлі эмоциялық күйлер.
Эмоция – мотивация мен әуестенушілік, талаптанушылық немесе И.П.Павлов
айтқандай, рефлекс мақсатымен тығыз байланысты. Элементарлы эмоциялар
адамға ерте сәбилік шақтан бастап тән. Нәрестенің ең алғаш дүниеге жылап
келуін эмоционалдық өмірінің ең алғашқы басқышы деп есептеуге болады. Әрбір
адамның эмоционалдық өмірі шектеусіз және бір мөлшерде жұмбақ. И.Канттың
ұсыныстарына қарай эмоцияны стеникалық (гректің стенос - күш),
сергіткіш, қоздырғыш, энергиялық әрекетпен қамсыздандыратын, астеникалық (а
жалғауы қарсылықты білдіреді) – сөндіруші, адамның белсенділігіне кедергі
келтіретін, тежейтін, босаңсытатын, мақсатқа жету жолында қиындықты жеңуге
кедергі келтіретін, етіп бөлуге болады. Осы классификацияны отандық
ғалымдарда мойындайды.
Стеникалық эмоцияға, қуаныш, ашу, ыза кірсе, астеникалыққа – сағыныш,
үрей, аққөңілдік кіреді.
Стеникалық және астеникалық эмоциялар адамның саналы бағалауына қарай
жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Эмоцияның көп түрлігінен басқа оны:
көңіл күй, құштарлық және аффект деп білдіреді.
Көңіл–күй – бұл қатты білінбейтін, тұрақты эмоционалды қалып. Көңіл –
күй түсіңкі немесе сабырлы, қобалжулы немесе жабырқаңқы, салтанатты немесе
көңілді болуы мүмкін. Бұл эмоционалды қалыптың – эмоциялық фоны болып
табылады.
Құштарлық – күшті және терең ұзақ мерзімді эмоциялық қалып. Құштарлық
адамның ойы мен әрекетінің бағытын басқара отырып, тілегін қажеттіліктерін
қанағаттандыратын әрекет.
Аффект – бұл айқын байқалатын, эмоцияның қарқынды жарқ ететін ашу,
ыза, шаттық үрей т.б. көрінетін, эмоцияналдық қозудың жоғарғы дәрежесі
(44).
Эмоция түйсік секілді – шындықты бейнелеу формасы.
Сондықтан адамның уайымсыздануы, басқада психикалық әрекет секілді,
тәуелсіз, және шындықпен байланысты.
Эмоция И.П. Павловтың көрсетуі бойынша үлкен мен сыңары жарты шарлары
қабығының қайнар күші болып есептеледі.
П.К.Анохин 4 негізгі факторды көрсетті, олар эмоцияның жоғарғы қозу
деңгейінен, ұзақ уақыттың, ұю қалпына өтуінің міндетті физиологиялық
шарты болады, артынша аурудың дамуына әкеп соғады.
1 . Берілген жүйке клеткаларының қозуының биологиялық оптимумына
(жақсы жағдайлар жиынтығы) және тиггерлі механизмдердің сынуына шыдау. Осы
қозудың жоғарғы деңгейін құлыптау немесе оның ұзақ уақытқа созылуы,
2. Алғашқы және шамадан тыс қозған жүйке элементтерін, жүйке
құрылысына одан әрі немесе кең көлемді енгізе;
3. Қан арналарындағы сергітетін гормондардың талпына жоғарылауы,
алғашқы қозған жүйке элементтерін қамшылауға әкелді, және патологиялық
эмоция ағым формасын созылмалы кесірлі шеңбер түріне ауыстырады.
4. Қоршаған орта факторларының бас ми сығарларына әсер ету арқылы,
қабық асты потологиялық комплексінің жіңішкерген және біршама кеңіген
сигналдармен байланысты қалыптасады. Осы кезіңнен бастап патологиялық
эмоция, психикалық құрылымы бұзылған, психологиядық комплекске айналады.
П.К. Анохин пікірінше адамға жағымды эмоцияналды сфера қалпын туғызу
үшін жағымсыз эмоция тудыратын стимулдарды болдырмау арқылы, немесе сол
стимул мен эмоция арасына жағымсыз эмоцияны болдырмауға тырысатын
интеллект, логиканы кіргізу жолдары арқылы ... Соңғысы тәрбиелік жұмысқа да
кіреді, эмоция мәдениетін қалыптастырады.
Қалыпты өсіп, келе жатқан нәресте өте эмоцияналды. Ол үшін өмір
жаңалыққа тола; білетіні аз болғандықтан оған барлық нәрсе өзгеше және
маңызды болып тұрады. Ересектер тарапынан көп көңіл бөлінбесе оған қатты
әсер етіп, эмоционалдық сферасының қалыптасуына әсер етуі мүмкін. Нәресте
жанұядағы психологиялық жағдайды ықыласпен қабылдайды, қоршаған ортадағы
тез қаунып, тез қайғысын өзінікі сияқты қабылдай алады. Ол қайғыға
ортақтаса біледі, және жаны аши алады. Жылдар өте келе өзгеретін бұл
әсершілдікті қолдап, нәрестенің осал, нәзік, таза, мөлдір эмоцияналдық
өмірінің құламауына көмектесу керек.
Әсіресе белгілі бір заттар мен, мысалы егер жыласаң бір кісі алып
кетеді, қорқыту, ұрып шошыну эмоцияналды сферасының құрылуына жаман әсер
етеді. Балаларды қорқыту, оларда өзіне деген сенімсіздікті, қорқақтығы,
қараңғыдан, жалғыздықтан қорқуды қалыптастырады.
Біздің эмоцияналдық қалпымыз аз өмір сүретін, жұмыс істейтін, еңбек
ететін, дем алатын жағдайымызға және біздің қоршаған заттарға да
байланысты.
И.Гете былай жазды: Түстер адамның жанына әсер етеді: олар сезімді
көтереді, эмоцияны және ойды оятады, бізді қуандырады да, қобалжыта да,
мұнайта да алады
Сонымен, эмоция – біздің әрқайсысымызға тән жақсы, жаман психологиялық
реакция тудыратын, біздің қуанышымыз және қорқынышымыз, мұңаюымыз және
рахаттануымыз. Эмоция бізді жаңашылдыққа, көңіл білдірулікке, қоршаған
ортаға деген қызығушылықты сақтап қалуға көмектеседі.
Эмоция біздің психологиялық іскерлігіміздің, біздің меніміздің бір
бөлігін құрайды. Оның сипаттамасы сыртқы орта әсерлерімен, сигналымен,
сонымен қатар ойлау мен байланыстылығы бізге көбінесе біліне бермейді.
Мидың бөліктері мен ми жарты шарларының арасындағы кең екі жақты
байланыстар эмоция мен ойлаудың өзіндік байланыстымен түсіндіріледі. (40)
Эмоциональдық қалып вегетативті жүйке жүйесі және ішкі секреция
біздерінің функциясының өзгеруімен сәйкестеледі.
Егер эмоционалдық қозу вегетативтік реакциямен, ішкі секреция
бездерінің өзгерісі ұзақ мерзімге созылса, оның қорытындысы ішкі органдар
мен ұлпалардың тітіркенуіне әкеп соғып, ауруға шалдықтырады. Көбінесе
жағымсыз эмоциялар ауруға әкеп соғады, жағымдысы, қанағаттану мен рахатқа
бөлеп, еңбекте табыс әкеледі.
Советтік психологиясының классигі Л.С. Выгодский көптеген шетелдік
және отандық психологтардың еңбектерін анализдей отырып, адамның
организммен қоршаған орта арасындағы өзара әрекет бар екенін айтты. Ол
эмоцияны былай түсінді: Эмоция қиын қыстау кезінде көрінетін реакция, оның
қорытынды нәтижесі, әрекет деп түсіну керек
Эмоцияналды сферада адамдар арасында ерекше анық жекелік өзгешеліктер
байқалады.Оның жеке лық ерекшеліктері, интелекті, оның басқаларға деген
қызығушылықтары, эмоция мен сезімде жарық көрінеді.
Оқушының эмоцияналды сферасындағы негізгі өзгешеліктер: оның адамилық
сезімдеріне, оның басқа объекттерге бағытталуына байланысты. Адам сезімдері
арасындағы өзіндік қайғыруы кезінде оның дүниетанымдық, идеялогиялық,
сонымен қатар өмірге деген, адамдарға деген қатынасы көрінеді.
Оқушының эмоцияналдық түр ерекшелігі былай көрінеді:
1) жоғары немесе әлсіз эмоционалдық қозу;
2) жоғары немесе төмен эмоцияналдық тұрақтылық.
Эмоцияналдық қозу мен тұрақтылықтың айырмашылығы адамның темпераментін
сипаттайды. Бірден тұтанып және тез басылатын, сонымен қатар сезімі бірдей
жанбайтын, бірақ тұтанған соң, тез басылмайтын адамдар бар. Одан соң
оларды: күшіне және интенсивтігіне, сезіміне және оның тереңділігіне қарай
бөлуге болады.
Эмоцияның дамуы, бүтіндей оқушының дамуымен үздіксіз байланысты.
Адамның даму кезінде көрінетін эмоция мен сезімдер эмоцияның ары қарай
дамуына әсер етеді. Эмоция өздігінен дамымайды. Оларды өзіндік даму тарихы
болмайды: жеке тулғаның ұстанымы, өмірге көзқарасы өзгеріп, іскерлігі
қалыптасса, бұл санаға әсер етіп сонымен қатар эмоция қайта құрылады. Тұйық
қатардағы эмоциядан эмоция дамымайды. Белгілі бір кезең кезіндегі сезімдер
болып өткен кезеңдегі сезімдер, болып өткен кезеңдегі сезімдермен тығыз
байланыста емес.
Жаңа сезімдер ескі, әлсіреген сезімнің орнына келеді. Адамның
өміріндегі белгілі бір эпоха өтіп, орнына жаңасы келген кезде, сонымен
қатар эмоция жүйесі де басқамен аусады. Бірақ сезімнің бір кезеңнен
екіншісіне өтуі жеке тулғаның бүкіл дамуымен байланысты (48)
Эмоция үнемі сезінетін, қабылдайтын, ойлайтын нәрселердің мазмұнын
сиппатайды, суреттейді. Эмоцияның заттық танымдық образға міндетті
бағытталуы – оның эмоция мәселесін шешу кезінде, қажетті қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін негізгі пастулатынан орын алуы – капиталды
феноменологиялық факт.
Біріншіден, бұл факт эмоцияның психикалық құрылымындағы, танымдық
процестерге спецификалық қатынасының жағдайын бейнелейді.
Екіншіден, ол жетерліктей анық; эмоцияның әртүрлі концепцияларындан
осындай тұрақтылықпен туындап отырады.
С.Л. Рубинштейн психикалық құрылымын туралы көзқарасын анық
құрастырған: Бүтіндей алынған психикалық процестер – бұл тек танымдық
емес, сонымен қатар аффективті эмоционалды – еріктік процестер: Олар
құбылыс туралы білімді ғана білдірмей, оған деген қатынасты білдіреді; Онда
тек құбылыс көрініп қана қоймай, субъектіге деген, оның өмірі мен әрекетіне
деген маңыздылығы көрінеді. Бұл өзіне екі бір – біріне қарама – қарсы
компонеттерді біріктіреді – білім және қатынас, интелектуалдылық және
аффективтілік осының ішінде біреу басымырақ көрінеді (1957 ж. 264 бет)
Сонымен шын эмоцияда аффективті компоненті бар психикалық құбылысты -
эмоцияналдық эмоциясының бір сәті және бір жағы деп көрсетуге болады,
және бұл бөлік көрсетуді С.А. Рубинштейн міндетті деп есептейді (1946 469
бет).
Келтірілген мәлімет келесі маңызды терминологиялық айырмашылықты
көрсетеді. Бүтіндей эмоцияналдық құбылыс өзіне үнемі екі моментті
біріктіреді: бір жағынан кейбір мазмұнының бейнеленуін, ал екіншіден –
толық эмоцияналдық қобалжушылықты.
Эмоцияналды әсерленушіліктің туындауы, басқа эмоционалды
әсерленушіліктің туындау пәні б.т., әсіресе егер екіншісі рефлективті
түрде көрінсе, олар бірге туындай отырып, адам санасында араласады (адам
қатты қуанып тұрып, оның көңіл күйі өзіне ұнамауы мүмкін) (9).
Егер мотивке ешқандай кедергісіз жетсек, әсіресе табысқа күтпеген
жағдайда қол жеткізсек – біз қуанамыз, ал күтпеген кедергілер кездесе – біз
жағдайға байланысты қобалжыймыз, ренжиміз. Бұндай феноменологиялық
құбылыстарды анализдеу арқылы, эмоцияның табысқа жетуге керісінше болуы
жағдайда байланысты туындайтын көрсетеді.
Макк Дауголлдың көрсетуінше осы секілді кез – келген әрекеттті ұқсас
уайымшылдықтың туындау мүмкіндігі сәттілік – сәтсізден эмоциясын
әмбебаптылығынан туындап отырады және де қандай қажеттілікті
қанағаттандыруына тәуелсіз туындайды. Сондай – ақ, бүкіл тіршілікті пайдалы
заттарға бағытап, ағзадан зияндығын шығаруға бағыттайтын сол эмоцияларда
тәуелдігі, қайталауны – оның пайда болуы болып табылады.
П.К. Анохиннің (1964) эмоцияның биологиялық теориясы эмоциянның
сәтті – сәтсіз болуын әсерленушіліктің физиологиялық механизмнің пайда
болуымен түсіндіру.
П.К. Анохин бойынша қулықтың мақсатқа бағытталушылық ерекше
физиологиялық біліммен қамтамасыз етіледі.
Эмоцияның сәттілігі мен сәтсіздігі қарсы аффентацияның салыстырмалы
қорытындысында туындады және осы – қажет етілген және алынған – сәйкестене
пайда болған екі әрекеттен күтілген эффект пайда болғандықтан сигналдайды.
Мак Дауголл жәнке П.К. Анохинның концепциясындағы теоретикалық жағдай,
эмоциялық сәтсіздік пен сәттілік әрекетін жалпы түрде сипаттайды.
ІІІ - ІV сыныпқа барлығы тұрған оқушылармен, мектеп табылдырығын енді
аттайын деп жатқан баланың психикалық түр әлпетінде үлкен айырмашылық бар.
Сондықтан төменгі сынып оқушысының эмоционалдық өмірінің сипаттамасы
еріксіз ұқсастау болды. Бірақ барлық айырмашылықтарды ескере отырып,
бірінші сынып оқушысы мен сынып бітірушісінің эмоциялық айырмашылығының
ең нақтыларын анықтауға болады. (32)
Сынып оқушысы бір қатар маңызды мектеп талаптарын орындауға тиіс,
соның нәтижесіне сай мұғалім баға қояды, сынып коллективінің, отбасының
өзіне деген қатынасына ие болады. Осының барлығы балаға бірқатар
әсерленушілікті тудырады: қанағаттанушылық, мақтаудан туындайтын қуаныш,
қайғыру, өзіне көңіл толмаушылық, құрдастарымен салыстыру арқылы
кемшіліктерін уайымдауы және т.б. тапсырманы орындау кезіндегі сәтсіздік
кейбір балаларда өзіне қоршаған ортасына деген, мақтау естіген жолдастарына
ықылассыздықты тудырады, мұғалім мен сыныпқа қиянат жасауға дейін барады.
Егер бұл сәтсіздіктер ұзақ уақытқа созылмаса және бала топтың қолдауын
қажет етсе, бұл әдетте оның сыныпта немесе үйдегі лайықты орынға ие болуына
ұмтылуына, жақсы оқып, табысқа жетуге талпынуына әсер етеді.
Бұл жағдайда бұндай тапсырмалар, әсерленушіліктін, толқудың өзіне
деген сенімсіздіктің, табысқа жету жолындағы қуаныштың, тапсырманы орындау
одан әрі қалай болатыны туралы ойлардың негізі болады.
Сынып оқушысының жазбаша бақылау жұмысы және ауызша сауалнама
кезіндегі әсерленушілігі, оның сәттілік пен сәтсіздікке деген немқұрайлы
қарамайтындығын білдіреді.
Әсіресе бірінші сынып оқушыларына бөлектеу құбылыстар қарқынды әсер
етуі мүмкін. Төменгі сынып оқушыларының эмоционалды қимыл әрекеттері, олар
спектакль көріп отырған кезде айқындау байқалады: бұл жерде оның кейіпкерге
деген ықылас білдірушілікті, жанашырлығы, сәтсіздік кезіндегі бірге
қайғыруы, табыс кезіндегі қуануы;
Қозғалғыштың, әртүрлі жесттер, қорқыныштан қуанышқа бірден ауысу,
мимикасындағы бірден болатын өзгерістер, балаға ерекше әсер етіп, оның
эмоционалды құбылыстары қалыптасады. Бұл сол сәттердегі, оның эмоцияналды
әрекеті жаңа белгілерді қалыптастырады: ол өз эмоцияларын ұстамды көрсете
алады – көңіл толмаушылық, тітіркенушілік сынып коллективін көре
алмаушылық, ұстамсыздық сезімдері, ескерту естуіне алып келеді. Өз
сезімдерін басқара алушылығы жылдан жылға дамиды: мысалы оның ызасы мен
тіркендігіштігі моторлық формада (ол төбелеске ұмтылмайды) ауызша көрінеді.
Ашу мен ұялушылық қобалжушылықтары көбірек, дегенмен қоршаған ортаға
жұмбақтау байқалатыны айқын.
Сөйлеу мен мимиканың құралуы, жаңашылдықтың дамуымен сипатталады.
Бірінші сыныптағылар мен үшінші сыныптағылар жанашырлықтың деңгейінің
арасында айырмашылық байқалады. Сондай – ақ эмоциясы анық байқалған суретті
көрген кезде, 4-7 жастағы балалар өз ызасын дұрыс бағалайды, бірақ қорқыныш
мен шошынуды 9 – 10 жастағылар дұрыс бағалайды. Кішкентай оқушылар жеке
адамның және кинокартинадағы адамның эмоциясының жеке бөліктерін қабылдау
кезінде айтарлықтай қателіктер жіберді.
Алғашқы мектеп жасында балада әдептілік сезімдері үдемелі дамиды –
жолдастық сезім, сыныпқа деген жауапкершілік, ортасына деген жанашырлық,
біреудің әділетсіздігіін дұрыстамаушылық. Бұндай сезімдерге әсерленуі өте
маңызды – егер баланың эмоциясына бір қойған нормалары есіне түссе, ол сол
әсерленушіліктің өткірлігін түсінеді. Сезімдер мінез – құлық сияқты төменгі
сынып оқушыларының өмірінде үлкен орын алады. Мектепке дейінгі баланікіне
қарағанда өзгеше формада болады.
Күштірек әрекетшіл болып, әртүрлі іс - әрекет мотивтері кезінде дұрыс
әсерленушілік негізінде жатады (жанашырлық, орналасушылдық, бауыр
басушылдық) сынып оқушылары мектепке дейінгі жастағы балалар секілді
қабаған иттер, бұқадан, тышқаннан, жыланнан қатты қорқады, кейде оған
қорқынышты түстер көреді. Дегенмен оларға қорқуына жаңа себеп пайда болады.
Оған коллективтің және топтың қарым – қатынасы ересектердің ол туралы
пікірлері өте маңызды болады. Осыған байланысты бала бірқатар қорқыныштарға
ие болады: ол басқаларға күлкілі қорқақ, өтірікші болып көрінуден қорқады.
Сынып оқушысының эмоцияналды өмірі жетерліктей әртүрлі. Мұндағы толқу,
спорттық ойынмен байланысты жолдастарымен қатынас, қуаныш пен ренішпен
байланысты, әдептілік әсерленушілік, орта адамдарының ақ – қөңілдігімен
немесе керісінше әділетсіздігімен байланысты.
Сынып оқушысы адам мінез – құлқындағы құлықтық шарттарды түсінеді.
Ауру адамға көмектесу, қарт адамға көмектесу, жараланған жануарға аяушылық
білдіру, басқаларға ойыншығын немесе кітабын беру.
Мектептегі әртүрлі шеңбердегі білімді жеңістікпен меңгеруі, сынып
оқушысында эмоцияналдық сезімнің жақсы қалыптасуына қамтамасыз етеді.
Оқу процесі кезінде баланың сезім мазмұны өзгеріп, одан әрі дамиды,
тұрақты, ұстамды болады. Мектепке келумен қатар оның эмоциясы мен
сезімдері, ойын әрекетіндегі, оқу процесі мен оның қорытындысы, оның
сәттілігі мен сәтсіздігіндегі бағанының қатынасы, қоршаған ортаның өзіне
қатынасын анықтай бастайды.
Жолдастық сезiммен қатар, коллективизм сезiмi де дамиды. Өз
коллективiнiң жетiстiкке жетуiне жауапкершiлiкте болуы, артта қалушыларға
көмектесуге деген сезiмiн оятады.
Сынып оқушысының құлықтық сезiмдерiнң 3 даму деңгейi бар. Құлықтық
сезiмi жоғары балаларға тұрақтылық және әрекетшiлдiк, нақтылық,
жауапкершiлiк, қайрымдылық және кеңпейiлдiлiк тән.
Құлықтық сезiмi орташа балаларда осы сапалар көрiнедi, бiрақ
достарына деген қарым-қатынаста ғана.
Бұндай сезiмдерi төмен балалар, зерттеу көрсеткiшi бойынша, бұл
маңызды оқу тобы, оларда бұл сапалар құрдастарымен қатынас кезiнде сирек
көрiнедi.
Сезiмiн тәрбиелеу кезiнде сынып оқушысының құлықтық тәжiрибе шектеулi
екенiн ескеру керек. Сондықтан балада жеке лық құлықтық тәжiрибе
қалыптастыру үшiн мұғалiмнiң жүйеленген жұмысы жүргiзiлуi қажет. Бұл
баланың құлықтық тәжiрибесiн толықтырады және кеңейтедi.
Баланың жекелiк дамуының негiзгi этапы – эмоциялар – бұл бiздiң
әрқайсымызға тән жақсыға және жаманға деген психологиялық реакцияларымыз,
бұл бiздiң қобалжуымыз және қуанышымыз, бiздiң түңiлуiмiз және
ләззаттануымыз. Эмоция бiздi жанашырлыққа, өмiрге деген көзқарасымызды
қолдауға, қоршаған ортаға деген қатынасымызды орнатуға көмектеседi. Ол
бiздiң “Менiмiздiң” бiр бөлiгiн құрайды. Оның мiнезi сыртқы орта
әсерлерiмен, сигналдарымен, сонымен қатар ойлаумен темперамент арқылы
анықталады. Бұл факторлармен байланыстылығы бiзге көбiнесе бiлiне бермейдi.
Бiздiң эмоционалдық қалпымыз бiз өмiр сүретiн, жұмыс iстейтiн, еңбек
ететiн, дем алатын жағдайларымызға және бiздi қоршаған заттарға да
байланысты.
2.2 Эмоционалдық жағдай – психологиядағы зерттеу пәні ретінде
Үрей адам әсерленушiлiк өмiрiндегi - өте кең тараған және әртүрлi реңi
бар, оны түсiндiруге тырысу да өте қиын.
Бұл психикалық қалыпты түсiндiруде әртүрлi тiлде әртүрлi анықтамалар
бар. Олар көп ғасырлар тәжiрибе жүйесiне сүйене отырып түсiндiрiледi. Бiрақ
үрей және қорқыныш сөздерiне анық және нақты анықтама беру мүмкiн емес.
А. Кемпинский жазғандай, әдетте бұндай жағдайлар жекелiк
әсерленушiлiктi түсiндiрген кезде көп болады. Оны сезiнуге болады, бiрақ
нақты анықтама беру қиын.
Ешқандай психологиялық мәселе қобалжулық мәселесi секiлдi көтерiлу
мен қайта басылуға шыдаған жоқ. Егер 1927 жылы Psyhological Abstracth осы
мәселеге 3 статья өткiзсе, 1960ж – 222, ал 1995 ж – 600-н өткiздi.
Отандық психологияда қобалжушылыққа жүргiзiлген зерттеулер 1970 пен
1990 жылдар аралығын қамтиды.
Көптеген жүргiзiлген зерттеулерге қарасақ бұл терминмен аталатын зат,
анық және көпшiлiк ұсынған бiр анықтамаға ие болар едi. Дегенмен
психологияда психиатрияда сияқты, қобалжушылықтың көптеген анықтамасын ол
жайында пiкiрлер көп.
Бұл “қобалжушылық” терминiнiң көп мағыналылығы, семантикалығы,
анықталмағандығы психологияда оны әртүрлi мағынада қолдануына әкеп соғады.
Бұл стрестiк факторлар арқылы туындайтын гепотетикалық “уақыт аралық
ауыспалы” және уақытша психикалық қалып;
Бұл әлеуметтiк қажеттiлiктер фрустрациясы; жеке iшкi және сыртқы
факторлар әсерiнен туындайды және құрылымы; және мотивациялық конфликт;
Бұдан басқа бұл жағдай, басқа да зерттеулерде терминнiң әртүрлi болып
қолданылуымен шиеленiседi.
Шынында бүгiнгi таңда психологияда, психиатрияда сияқты қобалжулықты
зерттеу жайында жауаптарға қарағанда сұрақтар көп.
Дегенмен қазiргi кезде психологияның кезектi эмоция мен сезім жайында
көптеген мақалалар жариялануда. Бұл осы мәселенi зерттеуге деген
қызығушылықтың өсуiн көрсетедi.
Қобалжушылықты зерттеу кезiндегi қиындықтарға кездесудi ескере
отырып, бұл саладағы барлық жетiстiктердi пайдаланып, зерттеу барысын жаңа
арнаға бұруда.
Қобалжулық түсiнiгi психология тарихында, ең бiрiншi оқушының даму
теориясымен тығыз байланысты. Ең алғаш рет қобалжушылықты зерттеуге алған
З. Фрейдд және оның неофрейдист шәкiрттерi, сонымен қатар Э.Хромм, К.
Корни, Г. С. Салливан және т.б. да қобалжушылықты оқушының фазалық бөлiгi
дедi. Бiрақ олар оның ағымын биологиядан емес, Фрейдд секiлдi әлеуметтiк
себептерден көрдi.
“Психикалық қалып” психологияның тамырлы, тума түсiнiктерiне кiредi,
Д.Н. Левитов айтқандай оған жалпы түсiнiктерден бөлек өзiне тән анықтама
беру қиын.
“Психикалық қалып” тәжiрибелi котегориялық мiнезге ие болады және
психология ғылымының ең негiзгi мазмұндарының бiрi болып табылады.
Психикалық қалып мәселелерiн зерттеу, адам психикалық құрылымы мен
процестерiнiң мазмұнын ашу жолымен толықтырылады. (28,39)
Дарвин мен Джеймстың үлесiне сыртқы психикалық қалыпты және соның
iшiнде эмоциялық қалыпты мұқият зерттеу тиедi. Сонымен қатар, Джеймс
пiкiрiнше, психологиялық қалып психология ғылымының басты пәнi болып
табылады. Психологиялық күштену, үрей, қорқыныш қалыптарын зерттеуде, ХХ
ғасырдың бiрiншi жартысында орыс ғалымдарының ерекше еңбегi сiңдi. В.М.
Бектерев және оның оқушыларының жұмысында эмоционалды қалып
феноменологиялық түсiндiрiлумен қатар, оны зерттеу кезiнде методологиялық
адекватты дұрыс қатынас жасау туралы түсiндiрiлген. Психикалық қалыптың
жалпы проблематикасын зерттеу кезiнде мәдени әлеуметтiк, философиялық-
психологиялық, психоаналитикалық, психосоматикалық және т.б. бағыттар
қарастырылады.
ХХ ғасырдың бiрiншi жартысының соңында психикалық қалыптың жалпы
тапсырмалары Д. Н. Левитовтың зерттеу монографияларында толық қамтылды және
олар төмендегiдей едi:
1). Психикалық қалыпты оның өзiндiк психологиялық категориясын
анықтап және оның басқа категориялы психикалық құбылыстармен байланысын
орнату;
2). Психикалық қалыпқа классификация беру;
3). Психикалық қалыпқа нақты феноменологиялық мiнездеме беру;
4). Психикалық қалыптың құрылымын, дамуын және жойылу механизмдерiн
қарастыру;
5). Психикалық қалыптың әртүрлi iс-әрекеттегi, сыртқы орта талаптарына
сай өзгеру ерекшелiктерiн зерттеу;
В.Н. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 ЭМОЦИЯЛЫҚ-ЕРІКТІК КҮЙЛЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК 5
1.1 Тұлғаның эмоциялық-еріктік сферасы. Сезiм, эмоция, ерік 5
1.2 Күрделi эмоциялардың түрлері 7
1.3 Cезім білдіру және сезімнің негізгі сапалары 9
2 ТҰЛҒАНЫҢ ЭМОЦИЯЛАРЫ МЕН СЕЗІМДЕРІНІҢ КӨРІНІСТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛДАРЫ 11
2.1 Эмоциялар тұлғаның жеке тұлға ретінде дамуының негізгі кезеңі 11
2.2 Эмоционалдық жағдай – психологиядағы зерттеу пәні ретінде 17
2.3 Төмендегі сыныптағы оқушының эмоционалдық жағдайы 25
Қорытынды 36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 37
Кіріспе
Біз күнделікті өмірімізде сезім деген сөзді жиі қолданамыз.Не сезіп
тұрсың? деген сөйлем мағынысы психикалық таным процесі түйсік ретінде
қолданады. Бірақ, түйсік мен сезімді өзара шатастыруға болмайды.Сондай- ақ
, қабылдауды да, елесті өзіндік мағынасы бар сезіммен шатастыру, әрқайсысың
жеке дара танымдық ерекшеліктері процестерге балау- қателік. Алайда, сезім
түйсіну, қабылдау, елес, ойлау, қиял, ес сияқты жеке процестермен
байланысты.Өйткені, адам бойынан түрі мен келетінен оның жан дүниесінің
мазмұны және жүйесі осы сезімдер арқылы түгелей көрініс береді.
Қазіргі кезде психологиялық әдебиеттер мен күнделікті өмір
тәжірибесінде сезім мен эмоция ұғымдары бір мағынада қолданып жүр. Адам
сезімнін қайнар бұлағы-бізді қоршаған болмыс,объективті шындық.Сезім
адамның табиғи және әлеуметтік қажеттілектерінің қанағаттырылу не
қанағаттандырылмауы салдарынан туындап отырады. Егер бұл ұғымдрдың мәнін
жекелеп талдап көретін болсақ, онда екеуінін арасында елеулі айырмашылығы
бар екенін аңғарамыз.
Сөйтіп, сезім дегеніміз не? Сезім - адамның өзіне, өзге адамдарға,
қоршаған заттар мен құбылыстарға көңіл-күй қатынасын білдіретін және оларды
бейнелейтін психикалық процесс.
Сезімнің психикалық процес екендігін тағы бір ерешелігі- оңын адам
көніл-күйіне байланысты әрбір процеске белгілі бір түрде реңк беріп
тұратындығы. Кейбір құбылыстар адамға түрліше әсер етіп, қуантады, шаттық
сезімге бөлейді. Ал кейпір ренжітіп тіпті тұңғиыққа батыруы мүмкін. Адамның
сезім күйлері- қуаныш, қайғы, таңдану, наразылық көрсету, ызалану, кектену,
қарқылдап, көзінен жас аққанша күлу т.б. көніл- күйдің сипаттық
ерекшеліктерін сыртқа шығарады. Сезімнің сан алуан көріністер мен олардың
пайда болуы әлеуметтік-қоғамдық жағдайларға, әсіресе, материалдық рухани-
мәдени қажеттілектерді қанағаттандырудың мақсат-мүдделеріне байланысты.
Сезім ұғымының кен мағынада қолданылуы жалпы көніл-күйді, ал эмоция сол
көніл-күйдің белгілі бір жағдайға қатты әсерленуін білдіретін қысқа
мерзімді уақытша көрініс.
Эмоция ұғымы төркіні – емовера деген латын сөзінен эмоцион
дейтін француз сөзінен шыққан. Қазақша – тітіркену, толқу. Бұл –жан
дүниесінің сыртқы және ішкі әсерлер салдарынан ызалану, қаһарлану, қорқу
және шаттану сияқты жағдайларының көрініс беруі. Эмоция–адамдар мен жануар
дүниесінде көрініс беретін кейіп. Эмоциялық күй адамды іс-әрекеттерге
шабыттандырып, тиісті нәтежеге жеткізеді немесе көніл-күйін жабырқатып, іс-
әрекетті бейберекетсіздікке ұшыратады. Сезім мен эмоцияның адам іс-әрекеті
мен көніл-күйіне ұнамды ісер етуі стеникалық – күшті сезім тудырса, ал
ұнамсыз не теріс әсер етуі астеникалық – әлсіз, жағымсыз сезім тудырады.
Стеникалық сезім жүйке жүйесіндегі қозуды күшейтсе, астеникалық сезім
жүйкеге тежелеу жасап, адамның әрекетшілдігін әлсіретедеді. Сөйтіп, адамның
сезім күй және оның қысқа мерзімді айқын көрінісі –эмоция –жан дүниесінін
жандану мен тіршілік ағамында айтарлықтай маңызы бар психикалық процесс.
Сонымен, эмоция дегеніміз –адамның органикалық мұқтаждықтарын
қанағаттандыру не қанағаттандырылмау байланысты туандайтын психикалық
күйлер.
Сезімдерді эмоциялардан дұрыс айыра білмеушілік, бұл екеуінің мінің
бірдей деп ұғу, кейде қате түсініктерге соқтырады. Мәселен, осындай
айырмашылық жануарлар мен адам психикасын арасындағы айырашылықтарды
бүркемелеу мүмкін. Жануарлар эмоция түгелдей биологиялық сипаттағы құбылыс,
бұл жануарлардың сыртқы ортаға бейімделу көрісінен, әр түрлі шартсыз
рефлекстердің тізбегінен немесе инстинктерінен байқалады.
Оқушылар іс әрекетінде эмоциялар мен сезімдердің алатын орны зор.
Себебі оқыту және тәрбиелеу процесстерінің табыстылығы оқушылардың
эмоциялық және сезімдік деңгейле қабылдауына тікелей байланысты. Оқушыларда
сезім мен эмоциялардың жалпы танымдық процесстері барысында алатын орны зор
екендігі зерттеу жұмысының терең теориялық және тәжірибелік өзектілігін
сипаттайды.
Зерттеу мақсаты: тұлғаның эмоциялық-еріктік сферасын қарастыру.
Зерттеу міндеттері:
- Тұлғаның іс әрекетіндегі сезім мен эмоциялар рөлін зерттеу;
- Тұлғаның дамуында жоғары сезімнің жалпы нәтижесіне талдау жасау;
- Сезімді тәрбиелеу және дамыту ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу пәні: Тұлғаның сезім мен эмоцияларына қатысты психикалық
процестер
Зерттеу болжамы: Тұлғаның эмоциялары мен сезімдерін дамыту және
тәрбиелеу арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру процессі табысты болады.
Зерттеу әдістері: ғылымилылық, жүйелілік, талдау
Зерттеудің қайнар көздері – психологтар, педагогтар, психиаторлардың
зерттеу мәселелері жөніндегі еңбектері, басылымдар, журналдар,
авторефераттар.
Жұмыс құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, 3 негізгі бөлім,
қорытындыдан, әдебиеттір тізімінен және қосымшлардан тұрады. Курстық
жұмыста кестелер мен суреттер қолданылған.
1 ЭМОЦИЯЛЫҚ-ЕРІКТІК КҮЙЛЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Тұлғаның эмоциялық-еріктік сферасы. Сезiм, эмоция, ерік
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттерiне сәйкес
келу-келмеуiнiң нәтижесiнде пайда болып отыратын психикалық процестiң түрiн
сезiм деп атайды. Қажеттердiң түрлi жағдайларға байланысты түрлiше өтелуi
адамда. Көптеген ұнамды және ұнамсыз сезiмдердi туғызып жек көрушiлiк,
шошыну, абыржу, наздану, iш пысу, зерiгу т. б. осындай сезiмдер мен
эмоциялардың сан алуан түрлерi.
Сезiмдер — өте күрделi психикалық процестердiң бiрi. Сезiмдер адамның
тiршiлiк қажетiне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрiнедi. Адам сезiмдерi тарихи-әлеуметтiк сипатта болады. Демек, адамның
өмiрi қоғамға байланысты, оның әрекетi де қоғамдық саналы әрекет. Олай
болса, адамның сезiмдерi де қоғамдық сипатта болып, сезiмнiң мазмұнын
қоғамдық болмыс белгiлеп отырады. Сезiмдерден эмоцияларды айыра бiлу қажет.
Сезiмдердi эмоциялардан дұрыс айыра бiлмеушiлiк, бұл екеуiнiң мәнiн
бiрдей деп ұғу, кейде қате түсiнiктерге де соқтырады. Мәселен, осындай
түсiнiк жануарлар мен адам психикасының арасындағы айырмашылықтарды
бүркемелеуi мүмкiн. Жануарлар эмоциясы түгелдей биологиялық сипаттағы
құбылыс, бұл жануарлардың сыртқы ортаға бейiмделу көрiнiсiнен, әр түрлi
шартсыз рефлекстердiң тiзбегiнен немесе инстинктерiнен байқалады.
Сезiмдер мен эмоциялардың бiрнеше сапалық ерекшелiктерi бар. Олардың
сапасын көрсететiн осындай ерекшелiктерiнiң бiрiн — қарама-қарсы, полярлық
сапалықтар деп атайды. Мәселен, сүйсiну, сүйсiнбеу, көңiлдену, қажу,
шаттық, уайым т. б. осы се-кiлдi сапалар өз ара екi полюскс ажырасып,
бiрiне-бiрi қарама-қарсы мағынада болады.
Сезiмдердiң екiншi ерекшелiгi — олардың актив (қажырлы) және пассив
(солғын) болып бөлiнуiнсн көрiнедi. Адамға күш берiп, әрекетке
ұмтылдыратын, көтерiңкi сезiмдер мен эмоциялар-ды стеникалық, ал бұлардың
баяу, солғын түрлерiн астеникалық деп атайды. Бiрiншiсiне: жауапкершiлiк,
жолдастық, достық, айбаттылық т. б. жатса, екiншiсiне: уайым, енжарлық,
көңiлсiздiк т. б. ссзiмдер жатады. Бұл жерде мынадай бiр жағдай есте
болсын. Түрлi нақтылы жағдайлардың ретiне қарай адамдарда бiр сезiмнiң өзi
бiрде қуатты, бiрде әлсiз болып көрiнуi мүмкiн. Мәселен, қорқыныш сезiмi
кейде бiр адамның буынын босатып, пәрменсiз етсе, ендi бiрде қауiп-қатерге
қарсы тұрғызатын айбаттылыққа (күштi сезiм) ауысуы мүмкiн.
Сезiмдердiң үшiншi бiр ерекшелiгi — жiгерлену және кернеуден босану
немесе шешiлу. Бұл да сезiмдердiң қарама-қарсы сапаларының бiрi. Мәселен,
студенттердiң емтиханнан өтуi, спортпен айналысатын адамның мәреге жетуi
шешушi кезеңдер болып табылады. Мәреге тақалғанда адам барлық күш-жiгерiн
жұмылдырады. Осы кезең өткен соң басқа бiр күйге түседi. Мұны кернеуден
босану (шешiлу) сезiмi дейдi.
Шамадан тыс күштi тiтiркендiргiштер адамда көбiнесе қолайсыз эмоциялар
туғызады. Кiсi ұдайы қинала беретiн болса, оның дiңкесi құрып, берекесi
кетедi. Адамның осылайша шамадан тыс зорлануын психологияда стресс деген
терминмен белгiлейдi. Стресс үш түрлi жағдайда байқалып отырады. Оның
алғашқы көрiнiсiн мазасыздану кезеңi дейдi. Организмнiң күштi
тiтiркендiргiштермен айқасқа түсуiн күш салу, немесе зорлану кезеңi деп
атайды. Адам сырттан келетiн әсерге төтеп беруге шамасы келмеген жағдайда
титықтап, әрекет жасаудан қалады. Мұндай қолайсыз әсер жүйке жүйесiнiң
жұмысына да, дене күшiне де нұқсан келтiретiндiктен, адам өзiнiң сыртқы
ортамен байланысын үнемi қадағалап, реттеп отыруы қажет.
Сезiмнiң жоғарыда айтылған ерекшелiктерiнiң барлығы да нақтылы әрекет
үстiнде, кездесетiн қиыншылықтарды қарсы алу кезiнде айқын көрiнiп отырады.
Сезiм адамның бүкiл өмiрiмен, оның жеке басының ерекшелiктерiмен тығыз
байланысты. Адамның әр түрлi эмоциялары мен сезiмдерi оның қажетi мен
қызығу ерекшелiктерiне, дүниеге көзқарасы мен сенiмiне, мiнез-кұлқы мен
бiлiм келемiне, санасы мен ерiк сапаларына бай-ланысты қалыптасып отырады.
Сезiмдер мен эмоциялардың адамның практикалық әрекетiнде алатын орны
зор. Алдағы мақсатты орындау жолында, өмiр үшiн күресте күштi сезiмдерсiз
табысқа жету қиынға соғады.
Сезiмнiң қораш, солғын, селсоқ болуы iске кедергi келтiредi. Адам не
үшiн күрессе, соны жан-тәнiмен жақсы көрiп, неге қарсы күрессе, соны
өлердей жек көрiп отыруы керек.
Эмоцияларды бiрнеше топқа жiктеуге болады. Олардың бiр тобы жағымды не
ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар адамның тiршiлiк қажетiне орайлас, оның
iшкi өмiрiнiң шарықтап, жан-жақты өсу шарттарының бiрi болып табылады.
Мәселен, қуаныш, сүйiспеншiлiк, көңiл қоштық т. б.- осындай эмоциялардың
ендi бiр тобы жағымсыз не ұнамсыз эмоциялар делiнедi. Бұлар — белсендi
әрекетке азды-көптi нұқсан келтiретiн қораш сезiмдер. Мұндай эмоцияларға
қорқыныш, қайғы, абыржу, налу, үрейлену, үмiтсiздену т. б. жатады. Осы
айтылғандармен қатар, қарапайым және күрделi эмоциялар болып та бөлiнедi.
қарапайым эмоциялар адамның органикалық қажеттерiнiң өтелу-өтелмеуiне
байланысты туып отырады. Мысалы, күрделi түрлерiне: көңiл, аффект, құмарлық
эмоциялары кiредi.
Осы айтылған эмоциялардың барлығына ортақ басты бiр ерекшелiк: оларда
сан алуан мәнерлi қозғалыстардың болып отыратындығы. Ч. Дарвин осы күнгi
адамда байқалатын мәнерлi қозғалыстардың бiразы бiздiң ерте кездегi ата-
бабаларымыздың тiршiлiгiнде елеулi орын алған әрекеттiң қалдығы екендiгiн
айтады. Мәселен, қатты ашу кернеген адам кейде жұдырығын түйiп тiстенедi,
қабағын түйiп булығады, демiн әзер алып, танауы делдиiп кетедi, жүрегi тарс-
тарс соғады. Осындай мәнерлi қозғалыстардың әрқайсысының өзiнше шығу тарихы
бар. Жоғарыда келтiрiлген мысалдан жауымен (жабайы аңдармен) айқасқа
түсейiн деп тұрған адамның келбетiн, даярлық белгiсiн байқауга болады.
Ертедегi адамдар жабайы аңдармен арпалысқа түсердiң алдында денесiн соған
бейiмдеп алып, сонан кейiн айқа-сатын болған. Қазiргi адамдар үшiн мұндай
көрiнiстер дөрекi, ебдейсiз қимылдар болып табылады. Мұндай ебдейсiз
қимылдар мәдениеттi адамның қылығына ешбiр сыйымсыз сипат. Бұған көбiнесе
сотқар, ызақор, кекшiл адамдар бiр табан жақын тұрады. Адамдардың сана-
сезiмi өскен сайын оның қимыл-қозғалыстары да мәдениеттене түседi.
Эмоциялық жағдайлар адамның дем алу, қан айналу органдарына өзгерiстер
түсiретiнiн, бет әлпетi мен (мимика) бүкiл дене қимылдарына (пантомимика),
сөздiң интонациясы мен тембрiне, дикциясы мен паузасына да өзгерiстер
енгiзетiндiгiн дәлелдейтiн мысалдар көп. Қорқу эмоциясы кезiнде адамда
байқалатын мәнерлi қозғалыстарды алайық. Қорыққан адамның қасы тартылып,
түсi бозарады, қозғалыстары баяулап не мүлде тоқтайды, денесi дiрiлдеп
қалшылдайды, шашы үрпиiп, көзi шарасынаи шығып, даусы қарлығып, үнi
кiбiртiктейдi, аузы кебiрсiп, тынысы өзгередi, бетi шiмiркенiп, бүкiл
денесi қалтырап, салқын тер шып-шып шығады. Тiптi орнынан қозғала, сөйлей
алмай, дауысы шықпай қалатын кездерi болады. Қорқыныштың жеңiл түрi
тынышсыздану, ауыры — үрейi ұшу т. б. Эмоциялық жағдай кезiнде адамның
денесiнен байқалатын әр түрлi мәнерлi қозғалыстарды Абай өлеңдерiнен көптеп
кездестiруге болады.
1.2 Күрделi эмоциялардың түрлері
Күрделi эмоциялардың бiрi — көңiл. Кейпiне қарап адамдарды шат,
жайдары, жылы жүздi, ақжарқын, не көңiлге кiрбiң кiру, ызалы, түсi суық т.
б. деп ажыратады. Адамның көңiлiне айналасын қоршаған дүние әсер етiп
отырады. Егер оның қызметi жақсы жүрiп жатса, ұжымы ынтымақты болса, отбасы
жағдайы жарасымды болса, көңiлi де көтерiңкi болады. Көңiлге адамның
денсаулық жағдайы, жүйке жүйелерiнiң ерекшелiктерi де әсер етедi. Өмiр-
тiршiлiгi үшiн елеулi маңызы бар оқиға да адамның көңiлiне үлкен iз
қалдырады. Мәселен, адам көптен айналысып жүрген iсi оңға басса, немесе бiр
нәрсеге қолы жетсе (жоғары оқу орнын бiтiру, диссертация қорғау т. б.), шат-
шадыман күйге түседi. Керiсiнше, ол ылғи да сәтсiздiкке ұшырай берсе,
көздсген мақсатына жете алмаса, жанын қоярға жер таба алмай қиналады.
Мұндайда қабағы қатыңқы, ренiштi күйде жүредi. Сондықтан да “Көнiлсiзден
күлкi шықпас”, “Адам көңiлден азады” деген мақалдар тегiннен-тегiн
айтылмаған. Ерiк-жiгерi күштi, рухани өмiрiнiң мазмұны бай адамдар, тiптi
ауыр жағдайларда да көңiлдi жүредi. Оптимистiк, жарқын болашаққа сену,
қиыншылыққа мойымау ерiк-жiгерi күштi, қажырлы адамдардың басты қасиетi.
Адам өз көңiлiнiң қожасы болу керек екендiгiн олар iс жүзiнде көрсете бiлуi
тиiс. Осы айтылғандардан өмiр сүруге қолайсыз кездердс де көңiлдi ырқына
жiбермеуге болатындығы, көңiлдiң тұрақты болуы жұмыс қабiлетiн арттыруға,
адамның жеке қасиетiнiң жақсы сапаларына байланысты екенi жақсы аңғарылады.
Өз көңiлiн меңгере бiлу — мұғалiм үшiн аса қажеттi сипат. Төменгi сынып
оқушыларының мұғалiмiнiң қасы мен қабағына қарап отыратыны белгiлi. Егер
мұғалiм көңiлсiз, кiрбiң болса, оқушылардың оқу материалдарын меңгерулерiне
қолайсыз әсер етедi.
Эмоцияның бiр түрi — аффекттер. Аффекттер дегенiмiз қысқа уақытқа
созылса да, бүрқ етiп қатты көрiнетiн эмоцияның түрi. Аффекттер кейде
адамның бүкiл психикалық кейпiн бұзып, мәнерлi қозғалыстарға толы, ерiк
күшiнiң әлсiреу жағдайында өтедi. (Мәселен, зәре ұшу, қорқу, долылық, жан
түршiгу, кенеттен торығу, қамығу т. б.) М. Ю. Лермонтов бiр адамның басынан
байқалған аффектiнi былайша суреттейдi:
“Орынсыз жан таласып кейде бекер,
Жұламын итмұрынды қолым жетер...
Сонан соң әлiм кетiп жерге құлап,
Еңiреп егiл-тегiл, жаттым сұлап.
Кемiрiп жердiң дымқыл топырағын,
Шықтай қып жерге төктiм жасты-ай бұлақ”.
Аффект кезiнде адамның “есi шығып” кетпейдi. Денi сау адамдарда
болатын аффекттердi адамның жеке басының кемшiлiгi деп түсiну керек. Бұл —
адамның өзiн меңгере алмауы, ерiк тәрбиесiнiң кемiстiгi. Ерiк-жiгерi күштi
адам мұндай ұшқалақтыққа, лепiрмелiкке бармайды. Ондай адам не iстесе де
ойланып iстейдi. “Ар-iсi ақылға ермек, бойды жеңбек, өнерсiздiң қылығы өле
көрмек” деп Абай дұрыс айтқан.
Денi сау адамдардың аффектiсiнен психикасы ауруға шалдыққан адамдардың
аффекттерiн (патологиялық аффекттер) ажырату қажет. Мұндай аффекттер ми
қабығы мен қабық асты орталықтарының байланысы бұзылғандықтан, екiншi
сигнал жүйесiнiң реттеушiлiк рөлi кемiгендiктен болады. Аффекттердi
тәрбиелеу адамның жеке басын тәрбиелеумен тығыз байланысты мәселе.
Құмарлық — адамның ойы мен әрекетiнiң негiзгi бағытына iз қалдыратын
күштi, терең, тұрақты эмоция. Құмарлық өзiнiң қоғамдық мәнiмен бағаланады.
Егер ғылым мен өнерге, еңбекке құмарлықты ұнамды десек, дүние құмарлық, бақ
құмарлық, ойын құмарлықты ұнамсыз құмарлық деймiз. “Құмарлық кiсiге жүк
артады, мiндеттiлiк туғызады, мiндет борышты етедi, бұлар еңбекке жүктейдi,
еңбек ғылым мен өнерге ашылған жол”,— деп Абай адамға қажеттi құмарлықтың
психологиялық табиғатын көрсеткен. А. С. Пушкин “Сараң серi” драмасында
Альберттiң образы арқылы, құлқынын ақша тескен адамның “құмарлығын” былайша
суреттейдi.
“Е, менiң әкем үшiн ақша малай да емес, дос та емес,
Бас иетiн қожасы, өзi қызмет етедi,
Еткенде қандай десеңшi! Алжирдiң нағыз құлындай, Шынжырлаулы төбеттей!
Иттiң суық жатағында тұрады.
Қорегi оның қара су мен кепкен нан,
Көз iлмейдi түн бойы, жүгiредi арсылдап,
Ал алтыны жатыр сандықтарда мызғымай”.
Сезім – адам қатынасында өзінің танығанына, білгеніне, іс-әрекеттеріне
әсерлерінен алған күйі. Адам тіршілік иелерінің ішіндегі сезім сияқты
психикалық күйге ие жалғыз тіршілік иесі. Ол айналасында болып жатқан
құбылыстарды жағымды, жағымсыз күйлерде басынан өткізетін және оны саналы
басқара алады. Сезім көзі өзіміз қабылдайтын, айналысатын заттардың және
құбылыстардың сапаларын туғызатын қажеттіліктер, талап - тілектер жатады.
Сезім барлық психикалық процестермен тығыз байланысты, көптеген
жағдайларда сол процестер сезімді туғызады да, ал сезім оларға өз тарапынан
ықпал жасайды.
Адам — қоғамдық тіршілік иесі. Сондықтан оның сезімі де әлеуметтік
сипатта болады. Сезімдер қоғам дамуына байланысты өзгеріп отырады. Бір-
біріне ұқсас оқиғалар мен фактілерді әр кезеңде өмір сүрген адамдар әр
түрлі бағалайды.
1.3 Cезім білдіру және сезімнің негізгі сапалары
Сезімдер адамның сырт пішінінен жақсы байқалады олар адамның мінез -
құлқына және жағдайына, сондай - ақ, ішкі органдарының жұмысына да ықпал
жасайды. Абыржу кезінде біз жүректің қатты соққанын, қан тамыры соғуының
жылдамдауын басымыздан өткіземіз, біздің дем алуымыз қиындайды, қол -
аяғымыз дірілдей бастайды, кейде адамның ыстығы көтеріліп кетеді керісінше
де болуы мүмкін: маңдайдан суық тер шығады, қалшылдай бастайды, кезден жас
сорғалайды. Сезім кісінің бет әлпетінен де, мимикасынан да керінеді
Сезім мен эмоцияның сыртқа тебуінің айқын көрінісі — күлу мен жылау.
Әйгілі ғалым Ч.Дарвин (1809 — 1881) мәнерлі қозғалыс әлпеті адамның арғы
тегінің тіршілігі үшін пайдалы болған әрекеттердің қалдығы екенін
дәлелдейді.
Адам күйінің өгеруіне байланысты даусының өзгеруі оның көңіл күйінін,
қандай екенінен хабардар етіп, кісінің ішкі сезімі мен эмоциясы көз
нұрынан, бет ажарынан, қимыл - қозғалысынан аңғарылып тұрады. Адамның сезім
күйлері пнеймограф аспабымен зерттеледі. Аспап зерттелуші адамның кеудесіне
байланады да, оған өмірінде басыңнан кешірген қайғы-қасіретіңді есіңе
түсір, — дейді.
Сезімдердін пайда болуында динамикалық стереотиптердің мәні үлкен.
Павлов былай деп жазды: Динамикалық стереотипті қондырып және қолдап
тұрғандағы ми сыңарларының нерв процестерін кәдімгі өзінің екі негізгі —
жағымды және жағымсыз категориясы бар сезімдер деп атайтындығын ойлау
керек.
Павлов жағымсыз әсерлердің себебі қозу және тежелу процестерінің, ол
айтқандай қағысуында деп есептейді. Өзге психикалық процестер сияқты
сезімдер табиғаты сырттан және іштен келетін тітіркендіргіштерге жауап
беретін рефлекторлық әрекетпен байланысты. Сезімдердің физиологиялық негізі
баска психикалық процестермен салыстырғанда әлдеқайда күрделі. Ми қабынан
да бұрын пайда болған оның астыңғы қабатының орталықтарында және
вегетативтік жүйке жүйесіндегі процестер де бұл қызметке қатысады. Ми жарты
шарларының қабында сырткы және ішкі әсерлерге байланысты жүйкелік қозулар
иррадиация заңы бойынша ми қабының астыңғы қабат орталықтары мен
вегетативтік жүйке жүйесіне жайыла бастайды және оларды қоздырады. Соның
әсерінен қан тамырларының қимыл реакциясы күшейеді, беті қызарып, бозарады,
қаны сыртқа тебеді, ішкі секреция бездерінін продуктысын бөліп шығарады.
Сезімнің негізгі көзі адамның іс - әрекеті болып табылады. Онда таным
процестері үлкен орын алады. Біз айналамыздағы өмірді қабылдаймыз (біз үшін
сүйкімді, әсем не ұсқынсыз жаманды көреміз, естиміз, пайдалы не зиянды,
қауіпті т.б. байқаймыз), сөйтіп бізде осыларға сай жағымды не жағымсыз
сезімдер пайда болады.
Сүйсініп істейтін жұмыс шаттық сезім туғызады; ұнатпайтын іс, еңбек
адамды қажытады көңіл күйін төмендетеді. Жұмыс процесінде кездесетін
қиыншылыктар адамдардың әр қилы эмоциясын туғызады. Бір жағдайларда адамда
өкініш, дәрменсіздік, өз күшіне сенбеушілік сезімі пайда болады, екінші бір
жағдайда, кездескен қиыншылықтар адамды қайраттандыра түседі, ерекше
сүйсінерлік сезім шақырып, бонды сергітіп, кедергіні женетіндей күрес
шаттығына бөлейді.
Еңбектегі сәтсіздікке де адам әр түрлі қарайды. Біреулер еңсесі түсіп,
қайғырған, үмітсізденген және үрейленген сезімді басынан өткізеді, ал
екінші біреулер сергек көңіл күйін сақтап, күш - қуатын бойға жиып, жұмыста
көтеріңкі өрлеу үстінде болады. Осы барлық әсерлер белгілі дәрежеде
адамның өз алдында тұрған міндеттерге көз қарасына, борышын сезіне білуіне,
алға қойылған мақсатқа жетудің қажет екенін қаншалықты түсінуіне
байланысты.
Егер сезім көзі іс - әрекет болса, онда сезім де іс - әрекеттің сан
алуан түрлеріне зор ықпал етеді. Сөз, егер ол сезімге толы, эмоциялы бояулы
болса, адамға күшті әсер туғызатынын есте сақтаған жөн. Сөйлеушінің
(артистің, шешеннің, мұғалімнің) күшті сезімі әдетте тыңдаушыларына да
ауады.
Адам сезімдері ерекшелігі, сапасы тіпті жай белгілері жағынан әр
алуан. Сезім ерекшеліктерінің бірі — оның полярлығында, яғни біріне -
бірінін қарама - қарсылығында. Мысалы, шаттық сезім үшін мұн, сүйсінуге —
күйзелу, сүйіспеншілікке — көре алмаушылық, қорқынышқа — өжеттік,
жауынгерлік т.б. полярлық сезім болады.
Сезімді біздер үшін жағымды және жағымсыз сезімдер деп екіге бөлуге
болады.
Сезімдер активтігімен не болмаса пассивтігімен айғақ болуы мүмкін.
Адам абыржу кезінде (мысалы, мектеп оқушысы емтихан алдында) зорланған
жағдайда болады, не (творчестволық жұмыс үстінде) ерекше өрлеуді сезінеді,
оның сезімі мұнда актив. Ал керісінше енжар болған жағдайда адамның сезімі
де баяу етеді. Сезімнің активтігі оларды стеникалық етеді. Олар адамның
күші мен қуатын арттырады. Керісінше, сезімнің ен жарлығы оны астеникалық
жағдайға апарып, адамның іс - әрекетін, қайрат-жігерін бәсендетеді.
Стеникалық сезімдерге өжеттік сезімді, жауынгерлік әсерді, жеңу шаттығын
жатқызсак, ал астеникалық сезімдерге — сары уайым, үміт ұзу, торығу т. б.
сезімдерді жатқызуға болады.
Сезім әр түрлі дәрежедегі интенсивті де және созалаңқы да болады.
Кейде сезімдер ұзаққа созылса да, бәсең өтеді. Басқа уақытта сол адамның
өзінің сезімі өте күшейіп, оны жете ойламаған әрекеттерге соқтыруы мүмкін.
2 ТҰЛҒАНЫҢ ЭМОЦИЯЛАРЫ МЕН СЕЗІМДЕРІНІҢ КӨРІНІСТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Эмоциялар тұлғаның жеке тұлға ретінде дамуының негізгі кезеңі
Эмоция сөзі, латынның еmovere, толқыту, қоздыру деген мағынаны
білдіреді. Уақыт өте бұл сөздің мағынасы шамамен өзгерген, қазір эмоция -
бұл, әртүрлі экзогендік (қоршаған ортадан шығатын) және эндогендік (өзіндік
органдардан ұлпалардан шығатын) сигналдарға жауап ретінде пайда болатын,
міндетті түрде организмде айқын физиологиялық өзгерістерді алып жүретін,
сезімдер реакциясының жалпыламасы. (15,31,37,42,18 бет)
К.К.Платонов көрсетуі бойынша эмоция шындық әлемінің заттары мен
құбылысын көрсетпейді, сол заттар мен құбылыстардың адам ағзасына тигізетін
әсерін көрсетеді. Эмоция таным процесінің формасы болса да, ол санамызда,
сол зат немесе құбылысқа әсерленушілікті білдіреді.
Эмоция – ой сияқты – шынымен объективті (әділ) өмір сүретін құбылыс.
Бұның диапазоны мен формалары өте кең. Қауныш және қайға, рахаттану және
жиіркенушілік, ашу және қорқыныш, сағыныш және қанағаттанушылық, үрей және
түңілу – осының бәрі әртүрлі эмоциялық күйлер.
Эмоция – мотивация мен әуестенушілік, талаптанушылық немесе И.П.Павлов
айтқандай, рефлекс мақсатымен тығыз байланысты. Элементарлы эмоциялар
адамға ерте сәбилік шақтан бастап тән. Нәрестенің ең алғаш дүниеге жылап
келуін эмоционалдық өмірінің ең алғашқы басқышы деп есептеуге болады. Әрбір
адамның эмоционалдық өмірі шектеусіз және бір мөлшерде жұмбақ. И.Канттың
ұсыныстарына қарай эмоцияны стеникалық (гректің стенос - күш),
сергіткіш, қоздырғыш, энергиялық әрекетпен қамсыздандыратын, астеникалық (а
жалғауы қарсылықты білдіреді) – сөндіруші, адамның белсенділігіне кедергі
келтіретін, тежейтін, босаңсытатын, мақсатқа жету жолында қиындықты жеңуге
кедергі келтіретін, етіп бөлуге болады. Осы классификацияны отандық
ғалымдарда мойындайды.
Стеникалық эмоцияға, қуаныш, ашу, ыза кірсе, астеникалыққа – сағыныш,
үрей, аққөңілдік кіреді.
Стеникалық және астеникалық эмоциялар адамның саналы бағалауына қарай
жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Эмоцияның көп түрлігінен басқа оны:
көңіл күй, құштарлық және аффект деп білдіреді.
Көңіл–күй – бұл қатты білінбейтін, тұрақты эмоционалды қалып. Көңіл –
күй түсіңкі немесе сабырлы, қобалжулы немесе жабырқаңқы, салтанатты немесе
көңілді болуы мүмкін. Бұл эмоционалды қалыптың – эмоциялық фоны болып
табылады.
Құштарлық – күшті және терең ұзақ мерзімді эмоциялық қалып. Құштарлық
адамның ойы мен әрекетінің бағытын басқара отырып, тілегін қажеттіліктерін
қанағаттандыратын әрекет.
Аффект – бұл айқын байқалатын, эмоцияның қарқынды жарқ ететін ашу,
ыза, шаттық үрей т.б. көрінетін, эмоцияналдық қозудың жоғарғы дәрежесі
(44).
Эмоция түйсік секілді – шындықты бейнелеу формасы.
Сондықтан адамның уайымсыздануы, басқада психикалық әрекет секілді,
тәуелсіз, және шындықпен байланысты.
Эмоция И.П. Павловтың көрсетуі бойынша үлкен мен сыңары жарты шарлары
қабығының қайнар күші болып есептеледі.
П.К.Анохин 4 негізгі факторды көрсетті, олар эмоцияның жоғарғы қозу
деңгейінен, ұзақ уақыттың, ұю қалпына өтуінің міндетті физиологиялық
шарты болады, артынша аурудың дамуына әкеп соғады.
1 . Берілген жүйке клеткаларының қозуының биологиялық оптимумына
(жақсы жағдайлар жиынтығы) және тиггерлі механизмдердің сынуына шыдау. Осы
қозудың жоғарғы деңгейін құлыптау немесе оның ұзақ уақытқа созылуы,
2. Алғашқы және шамадан тыс қозған жүйке элементтерін, жүйке
құрылысына одан әрі немесе кең көлемді енгізе;
3. Қан арналарындағы сергітетін гормондардың талпына жоғарылауы,
алғашқы қозған жүйке элементтерін қамшылауға әкелді, және патологиялық
эмоция ағым формасын созылмалы кесірлі шеңбер түріне ауыстырады.
4. Қоршаған орта факторларының бас ми сығарларына әсер ету арқылы,
қабық асты потологиялық комплексінің жіңішкерген және біршама кеңіген
сигналдармен байланысты қалыптасады. Осы кезіңнен бастап патологиялық
эмоция, психикалық құрылымы бұзылған, психологиядық комплекске айналады.
П.К. Анохин пікірінше адамға жағымды эмоцияналды сфера қалпын туғызу
үшін жағымсыз эмоция тудыратын стимулдарды болдырмау арқылы, немесе сол
стимул мен эмоция арасына жағымсыз эмоцияны болдырмауға тырысатын
интеллект, логиканы кіргізу жолдары арқылы ... Соңғысы тәрбиелік жұмысқа да
кіреді, эмоция мәдениетін қалыптастырады.
Қалыпты өсіп, келе жатқан нәресте өте эмоцияналды. Ол үшін өмір
жаңалыққа тола; білетіні аз болғандықтан оған барлық нәрсе өзгеше және
маңызды болып тұрады. Ересектер тарапынан көп көңіл бөлінбесе оған қатты
әсер етіп, эмоционалдық сферасының қалыптасуына әсер етуі мүмкін. Нәресте
жанұядағы психологиялық жағдайды ықыласпен қабылдайды, қоршаған ортадағы
тез қаунып, тез қайғысын өзінікі сияқты қабылдай алады. Ол қайғыға
ортақтаса біледі, және жаны аши алады. Жылдар өте келе өзгеретін бұл
әсершілдікті қолдап, нәрестенің осал, нәзік, таза, мөлдір эмоцияналдық
өмірінің құламауына көмектесу керек.
Әсіресе белгілі бір заттар мен, мысалы егер жыласаң бір кісі алып
кетеді, қорқыту, ұрып шошыну эмоцияналды сферасының құрылуына жаман әсер
етеді. Балаларды қорқыту, оларда өзіне деген сенімсіздікті, қорқақтығы,
қараңғыдан, жалғыздықтан қорқуды қалыптастырады.
Біздің эмоцияналдық қалпымыз аз өмір сүретін, жұмыс істейтін, еңбек
ететін, дем алатын жағдайымызға және біздің қоршаған заттарға да
байланысты.
И.Гете былай жазды: Түстер адамның жанына әсер етеді: олар сезімді
көтереді, эмоцияны және ойды оятады, бізді қуандырады да, қобалжыта да,
мұнайта да алады
Сонымен, эмоция – біздің әрқайсысымызға тән жақсы, жаман психологиялық
реакция тудыратын, біздің қуанышымыз және қорқынышымыз, мұңаюымыз және
рахаттануымыз. Эмоция бізді жаңашылдыққа, көңіл білдірулікке, қоршаған
ортаға деген қызығушылықты сақтап қалуға көмектеседі.
Эмоция біздің психологиялық іскерлігіміздің, біздің меніміздің бір
бөлігін құрайды. Оның сипаттамасы сыртқы орта әсерлерімен, сигналымен,
сонымен қатар ойлау мен байланыстылығы бізге көбінесе біліне бермейді.
Мидың бөліктері мен ми жарты шарларының арасындағы кең екі жақты
байланыстар эмоция мен ойлаудың өзіндік байланыстымен түсіндіріледі. (40)
Эмоциональдық қалып вегетативті жүйке жүйесі және ішкі секреция
біздерінің функциясының өзгеруімен сәйкестеледі.
Егер эмоционалдық қозу вегетативтік реакциямен, ішкі секреция
бездерінің өзгерісі ұзақ мерзімге созылса, оның қорытындысы ішкі органдар
мен ұлпалардың тітіркенуіне әкеп соғып, ауруға шалдықтырады. Көбінесе
жағымсыз эмоциялар ауруға әкеп соғады, жағымдысы, қанағаттану мен рахатқа
бөлеп, еңбекте табыс әкеледі.
Советтік психологиясының классигі Л.С. Выгодский көптеген шетелдік
және отандық психологтардың еңбектерін анализдей отырып, адамның
организммен қоршаған орта арасындағы өзара әрекет бар екенін айтты. Ол
эмоцияны былай түсінді: Эмоция қиын қыстау кезінде көрінетін реакция, оның
қорытынды нәтижесі, әрекет деп түсіну керек
Эмоцияналды сферада адамдар арасында ерекше анық жекелік өзгешеліктер
байқалады.Оның жеке лық ерекшеліктері, интелекті, оның басқаларға деген
қызығушылықтары, эмоция мен сезімде жарық көрінеді.
Оқушының эмоцияналды сферасындағы негізгі өзгешеліктер: оның адамилық
сезімдеріне, оның басқа объекттерге бағытталуына байланысты. Адам сезімдері
арасындағы өзіндік қайғыруы кезінде оның дүниетанымдық, идеялогиялық,
сонымен қатар өмірге деген, адамдарға деген қатынасы көрінеді.
Оқушының эмоцияналдық түр ерекшелігі былай көрінеді:
1) жоғары немесе әлсіз эмоционалдық қозу;
2) жоғары немесе төмен эмоцияналдық тұрақтылық.
Эмоцияналдық қозу мен тұрақтылықтың айырмашылығы адамның темпераментін
сипаттайды. Бірден тұтанып және тез басылатын, сонымен қатар сезімі бірдей
жанбайтын, бірақ тұтанған соң, тез басылмайтын адамдар бар. Одан соң
оларды: күшіне және интенсивтігіне, сезіміне және оның тереңділігіне қарай
бөлуге болады.
Эмоцияның дамуы, бүтіндей оқушының дамуымен үздіксіз байланысты.
Адамның даму кезінде көрінетін эмоция мен сезімдер эмоцияның ары қарай
дамуына әсер етеді. Эмоция өздігінен дамымайды. Оларды өзіндік даму тарихы
болмайды: жеке тулғаның ұстанымы, өмірге көзқарасы өзгеріп, іскерлігі
қалыптасса, бұл санаға әсер етіп сонымен қатар эмоция қайта құрылады. Тұйық
қатардағы эмоциядан эмоция дамымайды. Белгілі бір кезең кезіндегі сезімдер
болып өткен кезеңдегі сезімдер, болып өткен кезеңдегі сезімдермен тығыз
байланыста емес.
Жаңа сезімдер ескі, әлсіреген сезімнің орнына келеді. Адамның
өміріндегі белгілі бір эпоха өтіп, орнына жаңасы келген кезде, сонымен
қатар эмоция жүйесі де басқамен аусады. Бірақ сезімнің бір кезеңнен
екіншісіне өтуі жеке тулғаның бүкіл дамуымен байланысты (48)
Эмоция үнемі сезінетін, қабылдайтын, ойлайтын нәрселердің мазмұнын
сиппатайды, суреттейді. Эмоцияның заттық танымдық образға міндетті
бағытталуы – оның эмоция мәселесін шешу кезінде, қажетті қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін негізгі пастулатынан орын алуы – капиталды
феноменологиялық факт.
Біріншіден, бұл факт эмоцияның психикалық құрылымындағы, танымдық
процестерге спецификалық қатынасының жағдайын бейнелейді.
Екіншіден, ол жетерліктей анық; эмоцияның әртүрлі концепцияларындан
осындай тұрақтылықпен туындап отырады.
С.Л. Рубинштейн психикалық құрылымын туралы көзқарасын анық
құрастырған: Бүтіндей алынған психикалық процестер – бұл тек танымдық
емес, сонымен қатар аффективті эмоционалды – еріктік процестер: Олар
құбылыс туралы білімді ғана білдірмей, оған деген қатынасты білдіреді; Онда
тек құбылыс көрініп қана қоймай, субъектіге деген, оның өмірі мен әрекетіне
деген маңыздылығы көрінеді. Бұл өзіне екі бір – біріне қарама – қарсы
компонеттерді біріктіреді – білім және қатынас, интелектуалдылық және
аффективтілік осының ішінде біреу басымырақ көрінеді (1957 ж. 264 бет)
Сонымен шын эмоцияда аффективті компоненті бар психикалық құбылысты -
эмоцияналдық эмоциясының бір сәті және бір жағы деп көрсетуге болады,
және бұл бөлік көрсетуді С.А. Рубинштейн міндетті деп есептейді (1946 469
бет).
Келтірілген мәлімет келесі маңызды терминологиялық айырмашылықты
көрсетеді. Бүтіндей эмоцияналдық құбылыс өзіне үнемі екі моментті
біріктіреді: бір жағынан кейбір мазмұнының бейнеленуін, ал екіншіден –
толық эмоцияналдық қобалжушылықты.
Эмоцияналды әсерленушіліктің туындауы, басқа эмоционалды
әсерленушіліктің туындау пәні б.т., әсіресе егер екіншісі рефлективті
түрде көрінсе, олар бірге туындай отырып, адам санасында араласады (адам
қатты қуанып тұрып, оның көңіл күйі өзіне ұнамауы мүмкін) (9).
Егер мотивке ешқандай кедергісіз жетсек, әсіресе табысқа күтпеген
жағдайда қол жеткізсек – біз қуанамыз, ал күтпеген кедергілер кездесе – біз
жағдайға байланысты қобалжыймыз, ренжиміз. Бұндай феноменологиялық
құбылыстарды анализдеу арқылы, эмоцияның табысқа жетуге керісінше болуы
жағдайда байланысты туындайтын көрсетеді.
Макк Дауголлдың көрсетуінше осы секілді кез – келген әрекеттті ұқсас
уайымшылдықтың туындау мүмкіндігі сәттілік – сәтсізден эмоциясын
әмбебаптылығынан туындап отырады және де қандай қажеттілікті
қанағаттандыруына тәуелсіз туындайды. Сондай – ақ, бүкіл тіршілікті пайдалы
заттарға бағытап, ағзадан зияндығын шығаруға бағыттайтын сол эмоцияларда
тәуелдігі, қайталауны – оның пайда болуы болып табылады.
П.К. Анохиннің (1964) эмоцияның биологиялық теориясы эмоциянның
сәтті – сәтсіз болуын әсерленушіліктің физиологиялық механизмнің пайда
болуымен түсіндіру.
П.К. Анохин бойынша қулықтың мақсатқа бағытталушылық ерекше
физиологиялық біліммен қамтамасыз етіледі.
Эмоцияның сәттілігі мен сәтсіздігі қарсы аффентацияның салыстырмалы
қорытындысында туындады және осы – қажет етілген және алынған – сәйкестене
пайда болған екі әрекеттен күтілген эффект пайда болғандықтан сигналдайды.
Мак Дауголл жәнке П.К. Анохинның концепциясындағы теоретикалық жағдай,
эмоциялық сәтсіздік пен сәттілік әрекетін жалпы түрде сипаттайды.
ІІІ - ІV сыныпқа барлығы тұрған оқушылармен, мектеп табылдырығын енді
аттайын деп жатқан баланың психикалық түр әлпетінде үлкен айырмашылық бар.
Сондықтан төменгі сынып оқушысының эмоционалдық өмірінің сипаттамасы
еріксіз ұқсастау болды. Бірақ барлық айырмашылықтарды ескере отырып,
бірінші сынып оқушысы мен сынып бітірушісінің эмоциялық айырмашылығының
ең нақтыларын анықтауға болады. (32)
Сынып оқушысы бір қатар маңызды мектеп талаптарын орындауға тиіс,
соның нәтижесіне сай мұғалім баға қояды, сынып коллективінің, отбасының
өзіне деген қатынасына ие болады. Осының барлығы балаға бірқатар
әсерленушілікті тудырады: қанағаттанушылық, мақтаудан туындайтын қуаныш,
қайғыру, өзіне көңіл толмаушылық, құрдастарымен салыстыру арқылы
кемшіліктерін уайымдауы және т.б. тапсырманы орындау кезіндегі сәтсіздік
кейбір балаларда өзіне қоршаған ортасына деген, мақтау естіген жолдастарына
ықылассыздықты тудырады, мұғалім мен сыныпқа қиянат жасауға дейін барады.
Егер бұл сәтсіздіктер ұзақ уақытқа созылмаса және бала топтың қолдауын
қажет етсе, бұл әдетте оның сыныпта немесе үйдегі лайықты орынға ие болуына
ұмтылуына, жақсы оқып, табысқа жетуге талпынуына әсер етеді.
Бұл жағдайда бұндай тапсырмалар, әсерленушіліктін, толқудың өзіне
деген сенімсіздіктің, табысқа жету жолындағы қуаныштың, тапсырманы орындау
одан әрі қалай болатыны туралы ойлардың негізі болады.
Сынып оқушысының жазбаша бақылау жұмысы және ауызша сауалнама
кезіндегі әсерленушілігі, оның сәттілік пен сәтсіздікке деген немқұрайлы
қарамайтындығын білдіреді.
Әсіресе бірінші сынып оқушыларына бөлектеу құбылыстар қарқынды әсер
етуі мүмкін. Төменгі сынып оқушыларының эмоционалды қимыл әрекеттері, олар
спектакль көріп отырған кезде айқындау байқалады: бұл жерде оның кейіпкерге
деген ықылас білдірушілікті, жанашырлығы, сәтсіздік кезіндегі бірге
қайғыруы, табыс кезіндегі қуануы;
Қозғалғыштың, әртүрлі жесттер, қорқыныштан қуанышқа бірден ауысу,
мимикасындағы бірден болатын өзгерістер, балаға ерекше әсер етіп, оның
эмоционалды құбылыстары қалыптасады. Бұл сол сәттердегі, оның эмоцияналды
әрекеті жаңа белгілерді қалыптастырады: ол өз эмоцияларын ұстамды көрсете
алады – көңіл толмаушылық, тітіркенушілік сынып коллективін көре
алмаушылық, ұстамсыздық сезімдері, ескерту естуіне алып келеді. Өз
сезімдерін басқара алушылығы жылдан жылға дамиды: мысалы оның ызасы мен
тіркендігіштігі моторлық формада (ол төбелеске ұмтылмайды) ауызша көрінеді.
Ашу мен ұялушылық қобалжушылықтары көбірек, дегенмен қоршаған ортаға
жұмбақтау байқалатыны айқын.
Сөйлеу мен мимиканың құралуы, жаңашылдықтың дамуымен сипатталады.
Бірінші сыныптағылар мен үшінші сыныптағылар жанашырлықтың деңгейінің
арасында айырмашылық байқалады. Сондай – ақ эмоциясы анық байқалған суретті
көрген кезде, 4-7 жастағы балалар өз ызасын дұрыс бағалайды, бірақ қорқыныш
мен шошынуды 9 – 10 жастағылар дұрыс бағалайды. Кішкентай оқушылар жеке
адамның және кинокартинадағы адамның эмоциясының жеке бөліктерін қабылдау
кезінде айтарлықтай қателіктер жіберді.
Алғашқы мектеп жасында балада әдептілік сезімдері үдемелі дамиды –
жолдастық сезім, сыныпқа деген жауапкершілік, ортасына деген жанашырлық,
біреудің әділетсіздігіін дұрыстамаушылық. Бұндай сезімдерге әсерленуі өте
маңызды – егер баланың эмоциясына бір қойған нормалары есіне түссе, ол сол
әсерленушіліктің өткірлігін түсінеді. Сезімдер мінез – құлық сияқты төменгі
сынып оқушыларының өмірінде үлкен орын алады. Мектепке дейінгі баланікіне
қарағанда өзгеше формада болады.
Күштірек әрекетшіл болып, әртүрлі іс - әрекет мотивтері кезінде дұрыс
әсерленушілік негізінде жатады (жанашырлық, орналасушылдық, бауыр
басушылдық) сынып оқушылары мектепке дейінгі жастағы балалар секілді
қабаған иттер, бұқадан, тышқаннан, жыланнан қатты қорқады, кейде оған
қорқынышты түстер көреді. Дегенмен оларға қорқуына жаңа себеп пайда болады.
Оған коллективтің және топтың қарым – қатынасы ересектердің ол туралы
пікірлері өте маңызды болады. Осыған байланысты бала бірқатар қорқыныштарға
ие болады: ол басқаларға күлкілі қорқақ, өтірікші болып көрінуден қорқады.
Сынып оқушысының эмоцияналды өмірі жетерліктей әртүрлі. Мұндағы толқу,
спорттық ойынмен байланысты жолдастарымен қатынас, қуаныш пен ренішпен
байланысты, әдептілік әсерленушілік, орта адамдарының ақ – қөңілдігімен
немесе керісінше әділетсіздігімен байланысты.
Сынып оқушысы адам мінез – құлқындағы құлықтық шарттарды түсінеді.
Ауру адамға көмектесу, қарт адамға көмектесу, жараланған жануарға аяушылық
білдіру, басқаларға ойыншығын немесе кітабын беру.
Мектептегі әртүрлі шеңбердегі білімді жеңістікпен меңгеруі, сынып
оқушысында эмоцияналдық сезімнің жақсы қалыптасуына қамтамасыз етеді.
Оқу процесі кезінде баланың сезім мазмұны өзгеріп, одан әрі дамиды,
тұрақты, ұстамды болады. Мектепке келумен қатар оның эмоциясы мен
сезімдері, ойын әрекетіндегі, оқу процесі мен оның қорытындысы, оның
сәттілігі мен сәтсіздігіндегі бағанының қатынасы, қоршаған ортаның өзіне
қатынасын анықтай бастайды.
Жолдастық сезiммен қатар, коллективизм сезiмi де дамиды. Өз
коллективiнiң жетiстiкке жетуiне жауапкершiлiкте болуы, артта қалушыларға
көмектесуге деген сезiмiн оятады.
Сынып оқушысының құлықтық сезiмдерiнң 3 даму деңгейi бар. Құлықтық
сезiмi жоғары балаларға тұрақтылық және әрекетшiлдiк, нақтылық,
жауапкершiлiк, қайрымдылық және кеңпейiлдiлiк тән.
Құлықтық сезiмi орташа балаларда осы сапалар көрiнедi, бiрақ
достарына деген қарым-қатынаста ғана.
Бұндай сезiмдерi төмен балалар, зерттеу көрсеткiшi бойынша, бұл
маңызды оқу тобы, оларда бұл сапалар құрдастарымен қатынас кезiнде сирек
көрiнедi.
Сезiмiн тәрбиелеу кезiнде сынып оқушысының құлықтық тәжiрибе шектеулi
екенiн ескеру керек. Сондықтан балада жеке лық құлықтық тәжiрибе
қалыптастыру үшiн мұғалiмнiң жүйеленген жұмысы жүргiзiлуi қажет. Бұл
баланың құлықтық тәжiрибесiн толықтырады және кеңейтедi.
Баланың жекелiк дамуының негiзгi этапы – эмоциялар – бұл бiздiң
әрқайсымызға тән жақсыға және жаманға деген психологиялық реакцияларымыз,
бұл бiздiң қобалжуымыз және қуанышымыз, бiздiң түңiлуiмiз және
ләззаттануымыз. Эмоция бiздi жанашырлыққа, өмiрге деген көзқарасымызды
қолдауға, қоршаған ортаға деген қатынасымызды орнатуға көмектеседi. Ол
бiздiң “Менiмiздiң” бiр бөлiгiн құрайды. Оның мiнезi сыртқы орта
әсерлерiмен, сигналдарымен, сонымен қатар ойлаумен темперамент арқылы
анықталады. Бұл факторлармен байланыстылығы бiзге көбiнесе бiлiне бермейдi.
Бiздiң эмоционалдық қалпымыз бiз өмiр сүретiн, жұмыс iстейтiн, еңбек
ететiн, дем алатын жағдайларымызға және бiздi қоршаған заттарға да
байланысты.
2.2 Эмоционалдық жағдай – психологиядағы зерттеу пәні ретінде
Үрей адам әсерленушiлiк өмiрiндегi - өте кең тараған және әртүрлi реңi
бар, оны түсiндiруге тырысу да өте қиын.
Бұл психикалық қалыпты түсiндiруде әртүрлi тiлде әртүрлi анықтамалар
бар. Олар көп ғасырлар тәжiрибе жүйесiне сүйене отырып түсiндiрiледi. Бiрақ
үрей және қорқыныш сөздерiне анық және нақты анықтама беру мүмкiн емес.
А. Кемпинский жазғандай, әдетте бұндай жағдайлар жекелiк
әсерленушiлiктi түсiндiрген кезде көп болады. Оны сезiнуге болады, бiрақ
нақты анықтама беру қиын.
Ешқандай психологиялық мәселе қобалжулық мәселесi секiлдi көтерiлу
мен қайта басылуға шыдаған жоқ. Егер 1927 жылы Psyhological Abstracth осы
мәселеге 3 статья өткiзсе, 1960ж – 222, ал 1995 ж – 600-н өткiздi.
Отандық психологияда қобалжушылыққа жүргiзiлген зерттеулер 1970 пен
1990 жылдар аралығын қамтиды.
Көптеген жүргiзiлген зерттеулерге қарасақ бұл терминмен аталатын зат,
анық және көпшiлiк ұсынған бiр анықтамаға ие болар едi. Дегенмен
психологияда психиатрияда сияқты, қобалжушылықтың көптеген анықтамасын ол
жайында пiкiрлер көп.
Бұл “қобалжушылық” терминiнiң көп мағыналылығы, семантикалығы,
анықталмағандығы психологияда оны әртүрлi мағынада қолдануына әкеп соғады.
Бұл стрестiк факторлар арқылы туындайтын гепотетикалық “уақыт аралық
ауыспалы” және уақытша психикалық қалып;
Бұл әлеуметтiк қажеттiлiктер фрустрациясы; жеке iшкi және сыртқы
факторлар әсерiнен туындайды және құрылымы; және мотивациялық конфликт;
Бұдан басқа бұл жағдай, басқа да зерттеулерде терминнiң әртүрлi болып
қолданылуымен шиеленiседi.
Шынында бүгiнгi таңда психологияда, психиатрияда сияқты қобалжулықты
зерттеу жайында жауаптарға қарағанда сұрақтар көп.
Дегенмен қазiргi кезде психологияның кезектi эмоция мен сезім жайында
көптеген мақалалар жариялануда. Бұл осы мәселенi зерттеуге деген
қызығушылықтың өсуiн көрсетедi.
Қобалжушылықты зерттеу кезiндегi қиындықтарға кездесудi ескере
отырып, бұл саладағы барлық жетiстiктердi пайдаланып, зерттеу барысын жаңа
арнаға бұруда.
Қобалжулық түсiнiгi психология тарихында, ең бiрiншi оқушының даму
теориясымен тығыз байланысты. Ең алғаш рет қобалжушылықты зерттеуге алған
З. Фрейдд және оның неофрейдист шәкiрттерi, сонымен қатар Э.Хромм, К.
Корни, Г. С. Салливан және т.б. да қобалжушылықты оқушының фазалық бөлiгi
дедi. Бiрақ олар оның ағымын биологиядан емес, Фрейдд секiлдi әлеуметтiк
себептерден көрдi.
“Психикалық қалып” психологияның тамырлы, тума түсiнiктерiне кiредi,
Д.Н. Левитов айтқандай оған жалпы түсiнiктерден бөлек өзiне тән анықтама
беру қиын.
“Психикалық қалып” тәжiрибелi котегориялық мiнезге ие болады және
психология ғылымының ең негiзгi мазмұндарының бiрi болып табылады.
Психикалық қалып мәселелерiн зерттеу, адам психикалық құрылымы мен
процестерiнiң мазмұнын ашу жолымен толықтырылады. (28,39)
Дарвин мен Джеймстың үлесiне сыртқы психикалық қалыпты және соның
iшiнде эмоциялық қалыпты мұқият зерттеу тиедi. Сонымен қатар, Джеймс
пiкiрiнше, психологиялық қалып психология ғылымының басты пәнi болып
табылады. Психологиялық күштену, үрей, қорқыныш қалыптарын зерттеуде, ХХ
ғасырдың бiрiншi жартысында орыс ғалымдарының ерекше еңбегi сiңдi. В.М.
Бектерев және оның оқушыларының жұмысында эмоционалды қалып
феноменологиялық түсiндiрiлумен қатар, оны зерттеу кезiнде методологиялық
адекватты дұрыс қатынас жасау туралы түсiндiрiлген. Психикалық қалыптың
жалпы проблематикасын зерттеу кезiнде мәдени әлеуметтiк, философиялық-
психологиялық, психоаналитикалық, психосоматикалық және т.б. бағыттар
қарастырылады.
ХХ ғасырдың бiрiншi жартысының соңында психикалық қалыптың жалпы
тапсырмалары Д. Н. Левитовтың зерттеу монографияларында толық қамтылды және
олар төмендегiдей едi:
1). Психикалық қалыпты оның өзiндiк психологиялық категориясын
анықтап және оның басқа категориялы психикалық құбылыстармен байланысын
орнату;
2). Психикалық қалыпқа классификация беру;
3). Психикалық қалыпқа нақты феноменологиялық мiнездеме беру;
4). Психикалық қалыптың құрылымын, дамуын және жойылу механизмдерiн
қарастыру;
5). Психикалық қалыптың әртүрлi iс-әрекеттегi, сыртқы орта талаптарына
сай өзгеру ерекшелiктерiн зерттеу;
В.Н. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz