Ақуыз мөлшері көп

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігі
Шоқан Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Техника және технология факультеті

Инженерлік технологиялар және көлік кафедрасы

Курстық жұмыс
Тақырыбы: Тритикале ұнын өндіру технологиясы

Орындаған : Ақылбек Жұпаргүл
Пәні : Өсімдік шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу негіздері

2017 жыл

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

I. Тритикале ұны және өндіру негіздері , зерттеу
1.1. Тритикале ұнының сапа көрсеткіштерінің өзара байланысы ... ..5
1.2 Қасиеттерінің көрсеткіштері және пайдалану,халық шаруашылығындағы маңызы,ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..12

II. Тритикале ұнын өндіру жүйесі
2.1 Тритикале ұны жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.2 Өндіру барысында қолданылатын технологиялар,қызметтері..19

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

Кіріспе

Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі.
Отандық және шетелдік зерттеулерді қорытындылау нәтижесі тритикале өнімділігі бойынша дәстүрлі ұн сұрыптарынан қалыспайтындығын, құнды шаруашылық- биологиялық қасиеттерге ие екенін (жоғары өнімді, құрғақшылық пен ауруларға төзімді, құрамында ақуыз мөлшерінің жоғары болуы) көрсетеді.
Тритикале ұны (өнімділігі, сапалылығы) және қара бидай (жоғары экологиялық төзімділігі) дақылдарының құнды қасиеттеріне ие. Көптеген ауруларға қарсы тұру қабілеті бар және ыстыққа да, суыққа да төзімділігі жоғары. Ол әртүрлі топырақтарда да, соның ішінде қышқыл және ылғалдылығы мол жерлерде де өсе береді.
Тритикале ұнының физикалық - химиялық қасиеттеріне жүргізілген сараптама еленген тритикале ұны сапасы бойынша барлық талаптарға сай және көрсеткіштері бойынша тартылған және қабығынан арылған ұнға қарағанда сапасы жоғары екені анықталды.
Математикалық өңдеудің нәтижелерінде ұнның сапа көрсеткіштері мен ондағы крахмалдың құрамы және құрылымының байланысы анықталды. Зерттеу нәтижелерінде сараптама крахмал өндіру үшін тритикале ұны сұрыпын шикізат ретінде қолдану өнім сапасын және ассортиментті арттыруға болатындығын көрсетеді.

Курстық жұмыстың негізгі зерттеу нысаны :
Тритикале ұны өнімнің биологиялық құндылығын арттыруға тиімді болғандықтан ,тритикале ұнын өндіру технологиясы үлкен жауапкершілік.Және оның күрделі жүйе екендігін ескере отырып , өндіру технологиясын дамыту.

Курстық жұмыстың мақсаты :
Өндірістің алдындағы негізгі мақсат - тұрғындарды жоғары сапалы тағам өнімдерімен қамтамасыз ету,және ақпарат көзін ашу. Қазіргі уақытта Республикада экологиялық таза, тағамдық құндылығы жоғары өнімдерді өндірудегі инновациялық технологияларға бірінші кезекте орын беріледі. Осыған сәйкес, астық өнімдерін қайта өңдеу бойынша жоғары технологиялық өндірістердің және соған сәйкес жалпы АӨК алынатын өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру міндетін қойды. Сонымен бірге ұн, жарма және крахмал өнеркәсібі өнімдерінің қауіпсіздігін камтамасыз етуге жоғары талаптар қойылған.

Курстық жұмыстың міндеттері :

Аталған мақсаттарға жету жолында мына міндеттерді жүзеге асыру жөн деп ойлаймын :
- тритикале ұнын өндіру технологиясы ұғымдарының және жүйесінің мағынасын аша отырып ақпараттарды зерттеу және пайдалану жүйесін дамыту ;
- Өндіріс технологиясының дамуына үлес қосу;
- Еліміздегі бағалы өнімдерге сұраныс пен жауапкершілікті арттыру;

I. Тритикале ұны және өндіру негіздері , зерттеу
1.1. Тритикале ұнының сапа көрсеткіштерінің өзара байланысы
Отандық және шетелдік зерттеулерді қорытындылау нәтижесі тритикале өнімділігі бойынша дәстүрлі дәнді дақылдардан қалыспайтындығын, құнды шаруашылық- биологиялық қасиеттерге ие екенін (жоғары өнімді, құрғақшылық пен ауруларға төзімді, құрамында ақуыз мөлшерінің жоғары болуы) көрсетті [1, 2].
Көптеген тағам өндірісі: нан, кондитер өнімдері, спирт, консерві және т.б. крахмалмен шикізат базасы ретінде байланысқан. Қазіргі уақытта көптеген өнімдердің шығарылуы бидай немесе сұлы крахмалын өндіруге бағытталған. Олар өзіндік құны бойынша қымбат өнім болып табылады.
Тритикаленің мал-азықтық мақсаттарда тиімді пайдалану ғана емес, сонымен қатар глюкоза, сірне, сироп, сорбит, модификацияланған крахмал дайындау үшін шикізат ретінде, ұн өнімдері өндірісінде құрылымтүзушілер ретінде, сондай-ақ соустар мен десерттер үшін қоюландырғыш ретінде тағам өнеркәсібінде пайдалану өрісін кеңейту мақсатында крахмал алуға бағытталған ұйымдастыру-техникалық шараларды дайындау арқылы қол жеткізуге болады.Тритикаленің басты артықшылықтарының бірі оның дәнінде өте маңызды алмаспайтын аминқышқылы - лизин болады, ол бидаймен салыстырғанда тритикаледе жоғары [3].
Тритикале дәнінен алынатын өнімдердің сапа көрсеткіштері мен құрамының түйісуін зерттеу жұмыстарын жүргізу маңызды мәселелердің бірі. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін тритикале дәнінен өндірілетін сұрыпты (еленген, еленбеген) және жай ұндарының сапалық көрсеткіштерінің өзара байланысын эксперимент нәтижесін математикалық өңдеу арқылы талданды. Зерттеуге алынған тритикале ұндарының үлгілерінің сапа көрсеткіштері 1 және 2-кесте-лерде көрсетілген.
Зерттеуге алынған тритикале ұндары үлгілерінің сапа көрсеткіштерінің эксперимент мәлі-меттері бойынша математикалық өңдеу арқылы есептеп, алынған жиынтығына статистикалық сипаттама бердік. Барлық бақылаулар (олар N = 10) үшін бағаланған: орташа арифметикалық М және орташа m стандартты қатесі, стандартты (орташа квадратты) ауытқу s (немесе дисперсия s2), ең кіші (min - минимум) және ең үлкен (max - максимум) мәні, размах R,асимметрия А және экцесс Е стандартталған көрсеткіші, вариация коэффициенті V (3-кесте).

1-кесте - Зерттеуге алынған тритикале ұн сұрыптары үлгілерінің ақуызы мен крахмалының мөлшері, %

№
Ақуыз, %
Крахмал, %

еленген
еленбеген
жай ұн
еленген
еленбеген
жай ұн
1
11,4
11,1
13,3
68,3
63,3
57,5
2
12,5
12,4
12,0
68,5
62,5
57,7
3
10,7
11,2
13,1
68,6
62,6
56,8
4
11,8
11,5
12,6
67,1
63,1
57,3
5
12,3
13,0
11,8
67,4
63,4
57,6
6
10,6
11,1
11,4
66,5
61,5
56,7
7
11,2
12,1
12,4
67,6
62,6
57,8
8
12,0
13,3
12,8
66,1
62,1
57,3
9
11,9
11,6
11,5
67,0
61,0
57,5
10
10,3
12,7
12,1
67,4
62,3
56,6
М
11,5
12,0
12,3
67,5
62,4
57,3

Ескерту: М - ақуыз немесе крахмалдың орташа арифметикалық мөлшері.

2-кесте - Зерттеуге алынған тритикале ұн сұрыптары үлгілерінің және крахмалының қышқылдылығы

№
Қышқылдылық, %

Ұн
Крахмал

еленген
еленбеген
жай ұн
еленген
еленбеген
жай ұн
1
3,7
4,9
5,7
5,0
6,8
7,5
2
2,9
4,1
4,9
4,2
6,0
6,5
3
3,6
3,8
5,6
4,9
6,7
7,2
4
3,1
4,3
5,1
4,4
6,2
6,7
5
2,8
5,2
4,8
4,1
5,9
6,2
6
3,3
4,8
5,3
4,6
6,4
6,9
7
2,6
4,7
4,6
3,9
5,7
6,2
8
3,0
4,4
5,0
4,3
6,1
6,6
9
3,2
3,9
5,2
4,5
6,3
6,8
10
3,8
4,8
5,8
5,1
6,9
7,4
М
3,2
4,5
5,2
4,5
6,3
6,8

Ескерту: М - ұнның немесе крахмалдың орташа арифметикалық қышқылдығы.

3-кестенің статистикалық сипаттамалары эмпирикалық мәліметтердің сандық ұсынысын көр-сетеді және бірінші жуықтауда мәліметтерді өңдеу талдауы негізінде жатқан жорамалдарды тексереді. Орташалардың стандартты қателері аз және сәйкесінше орташа мәндердің 3% құрайды. Экцесс пен асимметрияның барлық мәндері абсолютті көлемі бойынша 1,5 көп емес, минималды және максималды мәндері орташасынан бірдей жойылған, вариация коэффициенті 7 % кем емес.
Негізгі статистикалық көрсеткіштер зерттеуге алынған тритикале ұндарының және құра-мындағы крахмалының қышқылдығы үшін де есептелінген (4-кесте).
4-кестеден қарайтын болсақ стандартты қателер аз және сәйкес келетін орташа мәндердің 4 % артық емес. Экцесстің барлық мәндері кері және абсолютті көлемі бойынша 1,5 көп емес. Асимметрия көлемі де сол сияқты.

Қышқылдылықтың минималды және максималды мәндері орташасынан бірдей жойылған, ва-риация коэффициенті 13 % кем болады. Ең үлкен вариация еленген ұн сұрпының қышқылдығында болады, 12,5% құрайды.
3-кесте - Зерттеуге алынған тритикале ұн сұрыптарының ақуызы мен крахмалының статистикалық көрсеткіштері

Көрсеткіш
Ақуыз, %
Крахмал, %

еленген
еленбеген
жай ұн
еленген
еленбег ен
жай ұн
Бақыланатын реті, N
10
10
10
10
10
10
Орташасы , M
11,47
12
12,3
67,45
62,44
57,28
Стандартты қате, m
0,239
0,259
0,206
0,263
0,241
0,136
Стандартты қате, m %
2,1
2,2
1,7
0,4
0,4
0,2
Стандартты ауытқу, s
0,754
0,818
0,651
0,832
0,763
0,432
Эксцесс, E
-1,286
-1,446
-1,167
-0,836
-0,044
-1,196
Асимметрия, A
-0,261
0,367
0,133
-0,038
-0,638
-0,607
Максимум, max
12,5
13,3
13,3
68,6
63,4
57,8
Минимум, min
10,3
11,1
11,4
66,1
61
56,6
Интервал, R
2,2
2,2
1,9
2,5
2,4
1,2
Вариация коэффициенті, %
6,6
6,8
5,3
1,2
1,2
0,8

4-кесте - Зерттеуге алынған тритикале ұн сұрыптарының және крахмалдың қышқылдылықтарының статистикалық көрсеткіштері

Көрсеткіш
Қышқылдылық, %

ұн
крахмал

еленген
еленбеген
жай ұн
еленге н
еленбеге н
жай ұн
Бақыланатын реті, N
10
10
10
10
10
10
Орташасы, M
3,2
4,49
5,2
4,5
6,3
6,8
Стандартты қате, m
0,126
0,146
0,126
0,126
0,126
0,145
Стандартты қате, m %
4,0
3,3
2,4
2,8
2,0
2,1

Стандартты ауытқу, s
0,400
0,463
0,400
0,400
0,400
0,457
Эксцесс, E
-1,076
-1,132
-1,076
-1,076
-1,076
-1,016
Асимметрия, A
0,195
-0,147
0,195
0,195
0,195
0,227
Максимум, max
3,8
5,2
5,8
5,1
6,9
7,5
Минимум, min
2,6
3,8
4,6
3,9
5,7
6,2
Интервал, R
1,2
1,4
1,2
1,2
1,2
1,3
Вариация коэффициенті, %
12,5
10,3
7,7
8,9
6,3
6,7

Зерттеуге алыған тритикале ұн сұрыптарының сапа көрсеткіштерінің эксперимент нәтижесінен алынған мәліметті салыстыру үшін Дункан критерийiн қолдандық. Бұл есептеуiш рәсiмі статис-тикалық бағдарламалар SPSS пакеттерінде өткiзiлген. Есеп нәтижелері 5-кестеде келтірілген.
5-кесте нәтижелерінен 1 - еленген және 2 - еленбеген, сонымен қатар 2 - еленбеген мен 3 - жай ұндағы ақуыз мөлшерінің айырмашылықтары статикалық маңызды емес екенін көруге болады. Тритикале ұнындағы үлгілердің бұл жұптары екі бірыңғай топты (ішкі жиын) құрады, оларды құрамындағы ақуыздар мөлшері бойынша бірдей деп есептеуге болады.
Басқа жағдайларда крахмал мөлшері мен ұн және крахмал қышқылдығы үш сұрыпта да альфа мәні үшін жоғары дәрежеде ерекшеленеді (α = 0,05).
Тритикале сұрыпты ұнының ерекшеліктерінің арасындағы өзара байланысты анықтау үшін және зерттелетін сапа көрсеткіштердің арасындағы корреляцияны визуалды көрсету үшін корре-ляция графиктері тұрғызылған болатын. Statistica бағдарламасы жұмысының нәтижесінде трити-кале сұрыпты ұнының әр сапа көрсеткіші үшін графиктер тұрғызылған. Есеп нәтижелері 1 және 2-суреттерде көрсетілген.

5-кесте - Тритикале ұн сұрыптарының ақуызы мен крахмал және қышқылдығын Дункан критерийімен салыстыру

A - Ақуыз, %
Kp - Крахмал, %

Сұрып
N
Альфа үшін ішкі жиыін = 0.05

Сор т
N
Альфа үшін ішкі жиын = 0.05

1
2
3

1
2
3
1
2
3
10
10
10
11,470
12,000

12,000
12,300

3
2
1
10
10
10
57,280

62,440

67,450

Km - ұн қышқылдығы, %
Kk - крахмал қышқылдығы, %

Сорт
N
Альфа үшін ішкі жиын = 0.05
Сор т
N
Альфа үшін ішкі жиын = 0.05

1
2
3

1
2
3
1
2
3
Знч.
10
10
10
3,200

1,000

4,490

1,000

5,200
1,000
1
2
3
Знч.
10
10
10
4,500

1,000

6,300

1,000

6,800
1,000

Ескерту: 1 - еленген, 2 - еленбеген, 3 - жай ұн.

13,5

Scatterplot of A against S Тритикалевая 6v*30c
A = 10,71+0,875*S-0,115*S^2

Scatterplot of Kp against S Тритикалевая 6v*30c
Kp = 72,31-4,785*S-0,075*S^2

A = 11,09 + 0,415*S; r = 0,4316; p = 0,0173

Kp = 72,56 - 5,085*S; r = -0,9875; p = 0.0000

70

13,0 68

12,5 66

A, %
Kp, %
12,0 64

11,5 62

11,0 60

10,5 58

10,0

1 2 3

56
1 2 3

а б

Сұрып 1 - еленген; 2 - еленбеген; 3 - жай ұн; Ақуыз (A) және крахмал(Kp)
1-сурет - Ақуыз А(а) бен Kp(б) крахмалдың тритикале ұнының сұрыбына тәуелділігі

2-сурет. Ұн қышқылдылығы Km (а) мен Kk (б) крахмал қышқылдылығының тритикале ұнының сұрыбына тәуелділігі.
Тритикале ұнының үш сұрыптарының мәліметтері бойынша, ұн қышқылдығының, крахмал қышқылдығының көрсеткіштерінің шашыранды диаграммасы көрсетілген және регрессия теңдеуі шығарылған (3-сурет).

Scatterplot of Kk against Km

8,0

Kk = 1,2589+1,0724*Km

Kk = 1,26 + 1,0724*Km; r = 0,926; p = 0.000; r2 = 0,858
7,5

7,0

6,5

Kk
6,0

5,5

5,0

4,5

4,0

3,5
2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0
Km

3-сурет. Крахмал қышқылдығы - Kk, ұн қышқылдығы - Km көрсеткіштерінің арасындағы тәуелділік
3-суреттен көріп отырғанымыздай экспериментальды мәліметтер тіке сызықтың қасында топ-тасып, 95 % сенімді жолаққа жатады. p0,01 деңгейімен корреляция жоғары және маңызды. Бұл көрсеткіштердің арасындағы корреляция коэффициенті r=0,926 тең болады. Kk = 1,26 + 1,0724xKm. теңдеуімен сызықтық байланысының жақын екенін көрсетеді.
1 және 2-суреттерден көріп отырғанымыздай, корреляция коэффициентінің төртеуі де p 0,05 деңгейімен маңызды. Жоғары корреляция крахмалда, ұн қышқылдығында да, крахмал қышқыл-дығында да байқалады және корреляция коэффициенті 0,9875; 0,8879 және 0,8817 тең болады. Ақуызда корреляция әлсіз болып келеді r=0,4316.
Бұл суреттерден көріп отырғанымыздай, барлық жағдайларда регрессияның сызықты теңдеуі-мен шектелуге болады.
Зерттеу жұмыстары барысында тритикале ұнның сапа қөрсеткіштердің (ақуыз бен крахмал) мәні ұн сұрыпына тәуелді екендігі анықталды. Бұл жағдайды эксперимент нәтижесінен алынған мәлімет бойынша математикалық өңдеу арқылы есептеп, алынған жиынтығына статис-тикалық сипаттама берілді. Математикалық өңдеудің нәтижелерінде тритикале ұнның сапа көрсеткіштерінің өзара тығыз байланысы анықталды.[4]
Зерттеу нәтижелеріне сараптама крахмал өндіру үшін тритикале сортының ұнын шикізат ретінде қолдану өнім сапасын және ассортиментті арттыруға болатындығын көрсетеді.

1.2 Қасиеттерінің көрсеткіштері және пайдалану,халық шаруашылығындағы маңызы,ерекшеліктері

Қазіргі кезде тритикаледен ұн алып, оны наубайханада бағалы шикізат ретінде қолдану қолға алынуда. Тритикале бидаймен салыстырғанда шамамен 1,4 есе дән көлемімен ерекшеленеді, ал бидай оны өзінің дөңестігімен артта қалдырады[5]. Тритикале дақылының ұзын пішіні қара бидайдан мұрагерлікке қалдырылған. Тритикале дақылының оның дөңестігіне байланысты құлау бұрышы 0,77-ге тең[6].
Ерекше қасиетінің бірі алейронды қабат клеткалары формасының бұрыстығы болып табылады. Ақуыз мөлшері көп. Суда еритін азотқа ие алмастырылмайтын бос аминқышқылдар - лизин, валин, лейцин бар, лизиннің мөлшері ақуыздың жалпы мөлшерінің 3%-ын құрайды. Сондықтан биологиялық құндылығы бидайға қарағанда күштірек. Тритикале ұнында бидайға қарағанда альбумин, глобулин көп. Жоғары күлділікті[7].
Осы артықшылығына қарамастан, тритикале дақылының кейбір кемшіліктері де кездеседі: крахмал мөлшері салыстырмалы түрде аз, амилоза мөлшері (23,7%) төменірек; клейковина мөлшері төменгі сапада, мөлшері 10% құрайды; тритикале ұнынан жасалған қамырдың реологиялық сапасы төмен, нанның дәмі тәттірек[8].
Сол себепті осы зерттеу жұмысында Қазақстанда өндірілетін тритикале дақылының наубайханалық қабілетін қарастыру үшін одан алынған ұнныңүлгілерін құрастырып, олардың сапа көрсеткіштеріне сипаттама бердік (1-кесте).

1-кесте - Зерттеуге алынған тритика ле дақылы үлгісінің технологиялық қасиеттерінің көрсеткіштері

Көрсеткіштер
Мөлшері
Ұн ақтығы,РЗ-БПЛ, кем емес
42-57
Құлау саны, с
195
Ұнның күлділігі, %
0,82
Ақуыз ҚЗ, %
11,8
Маңызы
%
20,4

ИДК
95
Ірілігі
Електе қалған полиамид, артық емес
213 немесе 27ПА-120

Електен полиамидтің өту шегі, кем емес
3886 немесе 43ПА-70
Қышқылдылығы, град
3,4

1-кестеде көрсетілген деректер бойынша зерттеуге алынған тритикале ұны үлгілерініңсапа көрсеткіштері келесі көрсеткіштермен сипатталды: ұнның ақтығы 42-57 РЗ-БПЛ, кем емес, күлділігі 0,82%, қышқылдығы 3,4 град.
Және берілген мәліметтерді ескере отырып осы зерттеу жұмысында тритикале ұнының наубайханалық қабілетіне лабораториялық эксперименттібелгілі стандарттық әдістер бойынша жүргіздік. Зерттеу нәтижесі 2-кестеде келтірілген.
2-кесте нәтижелері бойынша тритикале ұнынан жасалған нан ұнның жақсы газ түзу қабілетіне қарамастан бидай ұнынан жасалған нанға қарағанда төменгі көлемді шығымға ие, жұмсағы тығыз және тез жабысқақ болатынын, сондай-ақ, тритикале ұнынан жасалынған қамырдың газ түзу қабілеті шамамен бидай ұнымен бірдей, бірақ газ ұстау қабілеті төмен ( 72-79%) екендігін байқадық.

2кесте - Тритикале ұнының наубайханалық қасиеттері.
Сапа көрсеткіштері
Мөлшері
Газ түзі қабілеті, мл СО2
1240-1720
Газ ұстау қабілеті, %
72-79
Қамыр ВПС, %
52-65
Қамыр пайда болу кезеңі, мин.
0,5-1,0
Жабысқақтығы, аспап бірл.
60-100
Қамыр тұрақтылығы, мин.
0,5-1,5
Валориметлік бағалау, аспап бірл.
26-40
Нанның көлемдік шығымы, см3
280-320
Нанның кеуектілігі, %
56-58
Пішін тұрақтылығы, нL
0,37-0,40
Меншікті көлемі, см3г
2,36-2,43
Қышқылдығы,град.
3,0-3,6
Жұмсағының жалпы сығымдалуы,пенетрометрбірл
53,5-55

Тритикале ұнынан жасалған сарғыш және қара нанның жұмсағының көлемі мен қасиеті қанағаттанарлық болды. 0,5 және 1кг салмақтағы нан өнімдері дәмді, пішінді және жұмсағы кеуекті. Тритикале нанының сапасы бидай мен қара бидай нанының сапасының аралығы болып табылады[9]. Бидай ұнымен салыстырғанда жұмсағы тығыз, қабырғалары қалың, бірақ қырмалап сипауғақұрғақ және кеуекті. Қыртысы қара бидайға қарағанда ірі, нан әлсіз тәтті дәмге ие болатыны белгілі болды. Бидай наны мен кондитерлік өнімдерін жасаған кезде бидай ұнына 30%-ға дейін тритикале ұнын қосуға болады.. Тритикале ұны өнімнің биологиялық құндылығын арттыруға тиімді. Нан пісіру кезіндегі қыздыру барысында нанның жақсы көтеріліп ашуы ферменттердің ыдырауына алып келеді.

Халық шаруашылығындағы маңызы.Тритикале дәнінен-тритикале ұны. Ол-жоғары өнімді, ақуыз, алмастырылмайтын амин қышқылдарына (лизин, триптофан) бай, келешегі мол, жаңа, жасанды, азық түліктік және мал азықтық маңызы бар астық дақылы. Алғашқы бидай-қара бидай буданын 1875 жылы Шотландия ғалымы Вильсон алды, ал оның алғашқы ұрпақ беруге қабілетті будандарын 1888 жылы Германияда Римпау алған.
Әлемде, азық-түліктік дақыл ретінде кеңінен пайдаланылатын күздік бидайдың бірнеше кемшіліктері бар:
- қысқа төзімділігі нашар;
- көптеген аурулар және зиянкестермен залалданады;
- кез-келген топырақтарда өсе бермейді;
- дәнінде лизин аз ж.б.
Керісінше, күздіктердің ішінде қара бидай қыстың қолайсыз жағдайларына ең төзімді өсімдік, көктемде тез қаулап өсуінің арқасында жоғары өнімді көк балауса және масақ түзеді, дәнінің құрамындағы алмастырылмайтын амин қышқылы - лизиннің мөлшері күздік бидаймен салыстырғанда әлдеқайда жоғары.
Тритикале күздік бидайдың нандық құнды қасиеттері мен қара бидайдың аталған басымдылықтарын бойына жинаған дақыл. Тритикаленің жаңа, сапалы, жоғары өнімді формалары өндіріске енгізілуде. Оларың ішінде 56-хромосомдық күздік және 42-хромосомдық жаздық тритикале топтарынан алынған будандарға ерекше көңіл бөлуге болады.
Тритикале дәнінің құрамындағы ақуыз мөлшері бидаймен салыстырғанда 1,0-1,5%-ға, ал қара бидаймен салыстырғанда 3,0-4,0%-ға жоғары, бірақ клейковинасы бидайдікімен бірдей немесе 2,0-4,0%-ға жоғары болғанымен сапасы төмен.
Тритикале дәні нан, кондитер, сыра өндірісінде және құнарландырылған жем ретінде пайдаланылады. Нандық қасиеттері бидаймен салыстырғанда көлемі, кеуектілігі төмен болғандықтан, жайылып кететіндігінен нашар болып есептеледі. Жоғары сапалы нан бидаймен (70-80%) тритикаленің (20-30%) ұнын қосып пісіргенде алынады.
Тритикале сабаны малға азық, төсеніш ретінде пайдаланылады. Жасыл балауса, ерте дайындалатын сүрлем, шөп ұнын алу үшін тритикаленің малазықтық сорттары себіледі. Тритикаленің жасыл балаусасы мен сүрлемінің құрамындағы қорытылатын протеиннің мөлшері бидайдікі мен қара бидайдікінен 0,5-1,0%-ға жоғары, мал сүйсініп жейді.
Ботаникалық және биологиялық ерекшеліктері.Тритикале - ботаникалық тегі екі түрлі - бидай мен қара бидай өсімдіктері хромосомалары кешенін біріктірудің нәтижесінде синтезделген ауылшаруашылық дақылы. Дақылдың атауы да, ата-анасының латынша атаулары бөлігінің қосындысы Triticum (бидай, пшеница) + Sekale (қара бидай, рожь) - Triticale (тритикале).
Тритикале - бидай+қара бидай буданы - амфидиплоидтар қатарына жатады.
1918 жылы Саратов ауылшаруашылық тәжірибе стансасында Мейстер Г.К., 1925 жылы Белоцерковь селекциялық тәжірибе стансасында В.Н.Лебедев бидай мен қара бидайдың табиғи будандарын тапқан.
56-хромосомдық октаплоидтық тритикалені В.Е. Писарев күздік жұмсақ бидайды қара бидаймен және жаздық жұмсақ бидайды қара бидаймен будандастырудың нәтижесінде алды.
Алғашқылардың бірі болып гексаплоидтық 42-хромосомдық тритикалені 1933 қатты бидайды қара бидаймен будандастыру арқылы алған А.И.Державин.
Шаруашылықта пайдалану үшін октаплоидтарға қарағанда гексаплоидтық тритикалелер тиімді, өйткені олардың масағының дәнділігі, өнімділігі, дәнінің құрамындағы ақуыз мөлшері жоғары.
Қазақстанда күздік тритикаленің бір ғана Таза сорты Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында өсіруге рұқсат етілген. Сорттың оригинаторы - Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты.
Б и о л о г и я л ы қ ерекшеліктері. Тритикале дәнінің өнуіне оңтайлы температура - 20оС, бірақ 5-20оС температура аралығында өне береді. Сепкеннен 5-7 күннен кейін көктей бастайды. Тритикале түптенуін күзде бастап көктемде жалғастырады, жалпы түптену дәрежесі 3-6, түптену түйнегінің деңгейінде 18-20оС температура қауіпті. Күздік бидайға қарағанда төменгі температураларға тритикале төзімді.
Тритикале өздігінен тозаңданатын өсімдік, бірақ айқас тозаңдануы да мүмкін. Вегетациялық кезеңі - 250-325 күн, күздік бидайдан 3-5 күнге кеш піседі.
Бөртіп-өну үшін тритикале құрғақ тұқымының массасынан 50-60% су қажет, оның жақсы өсіп-дамуы және жоғары өнім түзуі үшін топырақтың ылғалдылығы ең төменгі ылғал сыйымдылығынан 65-75% болуы қолайлы. Сабақтану және дәннің қалыптасуы мен толысуы кезеңінде тритикале ылғалды ең көп қажет етеді.
Басқа күздік астық дақылдарына қарағанда тритикале топырақ талғамайды күлгін, сұр, құмдауыт, сазды топырақтарда өсе береді, қара топырақты жерлерде жоғары өнім түзеді. Оған бейтарап, аздап қышқыл (pH 5,5-7,0) топырақ реакциясы қолайлы.[12]
Өсіру технологиясындағы ерекшеліктер. Ауыспалы егістіктегі орны. Тритикале ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.