Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 3

1 ҚАЗАҚСТАНДА СОЦИАЛИЗМ ҚҰРУ КЕЗЕҢІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТ ПЕН ҚҰҚЫҚ(1917-1941
ж.ж.)
1.1 Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы. Казревкомның қызметі 4
1.2 Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының құрылуы 5
1.3 Қазақ жерлерінің ҚАКСР-дің құрамына бірігуі 8

2 Қазақстанда социалистік құқықтық жүйенің қалыптасуы және дамуы
2.1 1926 жылғы КАКСР Конституциясының жобасы 10

2.2 Көшпелі және жартылай көшпелі қазақтарды отырықшыландыру мен ауыл
шаруашылығын ұжымдастырудың құқықтық жақтары және оның
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14

2.3 Мемлекеттік құрылыс пен мемлекеттік басқарудың жетілдірілуі 17

3 Ұлы Отан соғысының мемлекет пен құқыққа ықпалы 21

ҚОРЫТЫНДЫ 22
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 26

КІРІСПЕ

1917 жылы 25 қарашада Петроградта большевиктер партиясы басқарған
қарулы көтеріліс жеңіске жетті. Уақытша үкімет құлады. Мемлекеттік билік
кеңестердің колына өтті. Кеңес өкіметі жұмысшылар мен шаруалардың
диктатурасы болды. Бұл өкіметтің өзегін большевиктер партиясы құрады. Кеңес
өкіметі жаңа қоғам — социалистік жүйе социалистік мемлекет пен социалистік
құқықты құруға бет алды. Социалистік мемлекет пен құқықты қалыптастырудағы
большевиктердің көсемі В.И.Ленин өзінің көптеген еңбектерінде жан-жақты
талдау жасады.
1917 жылы 25-26 қарашадағы бүкілресейлік кеңестердің II сьезі жаңа
өкімет органдарын құрды. Халық Комиссарлары Кеңесінің Халкомкеңес төрағасы
болып В.И.Ленин сайланды. Бүкілресейлік Орталық Атқару комитетінің (БОАК)
төрағасы алғашқы кезде Я.Свердлов, 1919 жылдан М.И.Калинин болды. Салаларды
бақару үшін Халық комиссариаттары құрылып, оларды Халық комиссарлары
басқарды.
1917 жылдың соңы мен 1918 жылдың басында Қазақстанның барлық
облыстарында Кеңес өкіметі жеңіп, билікті қолға алды. Ұзамай 1918 жылдың
көктемнің соңына карай Ресейде азамат соғысы басталды. Билікті қолдан
жібергісі келмеген бұрынғы капиталистер, помещиктер, патша әскерлерінің
басшылары, шет ел интервенттерімен бірігіп Кеңес өкіметін құлату үшін үлкен
соғыс бастады. Азамат соғысы Қазақстанды да түгелге жуық қамтыды. Көпшілік
облыстарда Кеңес өкіметі құлап, билік ақ гвардияшылардың қолына қайта өтті.
Тек орталығы Ташкент болған Түркістан республикасының орталық бөліктері
құламай тұрып қалды.
Қазақстанда Ақтөбе, Жетісу, Орал сияқты ірі майдандар құрылды. Өте
кескілеекен жағдайда жүрген азамат соғысы Қазақстанда бірден жаңа кеңес
билігінің орталықтанған Алашорда үкіметі халықтық әдет-ғұрып құқығын жаңа
жағдайға ұғымды пайдалана білді. Алаш басшылары аса білікті, күрескер
қайраткерлер ретінде тарихқа енді. Бірақ сол кезеңдегі тарихи-саяси жағдай
Алаш идеясын, Алашорда автономиясын бесігінде тұншықтырын тастады.
Президент Н.Ә.Назарбаев "Алаш" партиясы мен Алашорда үкіметінің саяси
әрекетін жоғары бағалап, өзінің "Тарих толқынында" деп аталған кітабының
бір бөлімін "Алаш" мұрасы және осы заман" деп атады. Онда Алаш мұрасы жан-
жақты зерттелініп бағаланды. Елбасы "Алаш" партиясының жетекшілері ұсынған
көптеген қағидалар күні бүгінге дейін өз маңызын сақтап отыр. Бұл ұлттық
емес патриоттық ұйым, алдына қойған мақсаты қазақ қоғамын бірте-бірте
өзгертіп, оны осы заманғы шындыққа бейімдеу еді" дей келе "Қазақ халқы
өзінің басты мақсаты — ұлттық мемлекеттілігін қайта қалпына келтіруге
нақтылы мүмкіндік алды. Алайда, оқиғалардың бейбіт ербуін Ресей қоғамындағы
тың дағдарыс бұзып кетіп, оның өзі большевиктер партиясының диктатурасын
орнатуға әкеліп соқты", - деп жазды.
1 ҚАЗАҚСТАНДА СОЦИАЛИЗМ ҚҰРУ КЕЗЕҢІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТ ПЕН ҚҰҚЫҚ(1917-1941
ж.ж.)
1.1 Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы. Казревкомның қызметі

Қазақстанда бір орталықтанған Кеңестік биліктің орнауы Қазақ
революциялық Комитетінін, (Казревкомның) құрылуымен байланысты. 1919 жылы
10 шілдедс РКФСР Халкомкеңесінің декретімен қазақ өлкесін басқару жөніндегі
революциялық комитет құрылды.
Казревком Қазақ автономиясын құрғанға дейінгі қолына барлық жоғары
әскери және азаматтық билікті шоғырландырған орган болды. Казревком
өлкедегі үкіметтің функцияларын атқарды. Оның төрағасы С.Пестковский,
мүшелері: Ә.Жанкелдин, Б.Қаратаев, М.Тұнғаншин, С.Меңдешев, А.Байтұрсынов,
Б.Қаралдин т.б. Алашорда тараған соң оның кейбір мүшелері Кеңес өкіметінің
жұмысына тартылып Казревкомның құрамына етті.
Казревкомның салалар бойынша бөлімдері болды. Кейін бұл бөлімдер халық
комиссариаттарын құруға негіз болды. Казревком құрамында мынадай бөлімдер
қызмет істеді: халық ағарту, жұмысшы-шаруа инспекциясы, ішкі істер, қаржы,
почта, юстиция, әлеуметтік қорғау, жер бөлімі, әскери ісі жөніндегі
комиссариат, еңбек міндеткерлігі туралы комитет. Бұл бөлімдер Казревкомның
өлкедегі жоғары билік ретіндегі қызметін қамтамасыз етті.
Казревкомның міндеттері: өлкедегі кеңес қызметін ұйымдастыру, Кеңестік
Ресейдің билік органдарының шсшімдерін жүзеге асыру; экономика мен
модекистті котеру шаралары; Қазақ автономиясын құруға дайындық жүргізу;
РКФСР мен Түркістан АКСР—мен байланыс т.б. Азамат соғысы жағдайында бұндай
құрделі де қиын міндсттсрді жүзсгс асыру
оңай боямады.
Казревкомның міндсттерінің бірі жергілікті кеңестсрді ұйымдастыру және
оларға басшылық ету болды. Ол үшін жаңа сайлау жүйесі жасалып кеңестерге
қанаушы таптардың және конрреволюцияның өкілдерін жіберместен күш салынды.
РКФСР-дің 1918 жылғы Конституциясының 65-бабы бойынша мұндай элементтер
сайлау құқығынан айрылған болатын. Әрі олар кеңестердің бүкілқазақстандық
Құрылтай сьезіне жіберілмеді.
1920 жылға дейін өлкедс бірыңғай партия ұйымы да болмады. РК(б)П
Орталық Комитеті 1920 жылы 30 сәуірдс РК(б)П-нің қазақ облыстық бюросын
құрды. Өлкедегі бүкіл партиялық ұйымдастыру, насихат жұмысы осы органның
қолына жинақталды. РК(б)П-ның Қазақ облыстық бюросының құрамына
С.Пестковский, Ә.Жанкелдин, А.Әйтиев, С.Арғыншиев, М.Мұрзағалиев және
А.Әлібеков кірді.
Казревком мен Қазоблбюро Қазақстан Кеңестерінің Құрылтай сьезін
шақырудың нұсқауын жасады. Бұл нұсқауда бұрынғы қанаушы болған топтарға
сайлау құқығы берілмеді. Жұмысшылар үшін шаруаларға қарағанда үлкен
артықшылықтар берілді.
Ревкомдардың мынадай вертикалды құрылымы болды: Казревком, облревком
және уездревком. Ревкомдардын, жұмысы бір адамның басшылығына негізделді.
Мұндай жеке басшылық азамат соғысының төтенше жағдайынан туындады. Ревком
төрағаларының қолына мол және төтенше билік жинақталды.
Ревкомдардың қаулылары мен бұйрықтары міндетті нормативтік актілер
ретінде мүлтіксіз орындалуға жатты. Ревкомдардың актілері арқылы халықтың
міндеттері мен құқықтары белгіленіп, олардың басқа әскери және азаматтық
ұйымдарға қатысы анықталды.
Ревком жұмыстарының бір ерекшелігі уездік ревкомдардың бөлімдері мен
бөлімшелері облыстық ревкомдардың осындай бөлімдеріне тікелей есепті,
сондай-ақ Казревкомның директивалары мен нұсқауларына бағынышты болды.
Ревкомдар Қызыл Армияның бөлімдерін құру, революция жауларына күрес, қатаң
революциялық тәртіп пен революциялық заңдылықты орнату, азық-түлік саясатын
жүрігізу, аштықпен қирауға қарсы күрес, бұқараны Кеңестер жұмысына тарту
сияқты толып жатқан жұмыстармен айналысты.
Пролетариат диктатурасының төтенше органдары ретінде ревкомдар
Кеңестерді таратын жібере алды. Ревкомдардың жұмыстары күш қолдануға
негізделгендіктен онда асыра сілтеулер кездесіп тұрды.

1.2 Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының құрылуы

1920 жылы 26 тамызда РКФСР Халкомкеңесінің төрағасы В.И.Ленин және
БОАК төрағасы М.И.Калинин Қырғыз (қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік
Республикасын құру туралы декретке қол қойды. Осылай РКФСР құрамында Қазақ
АКССР-і құрылды.
Декрет бойынша ҚАКСР-дің құрамына мына облыстар кірді:
а) Семей, құрамында уездер: Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан,
Қарқаралы;
б) Ақмола, құрамында уездер: Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл және
Омбы уезінің бір бөлігі;
Ескерту: Омск уезінің Қырғыз (қазақ) және Сібір бөлігін дәл болу
Қырғыз (қазақ) революциялық комитеті мен Сібір революциялық комитетінің
келісімімен анықталады.
а) құрамында уезд: Қостанай, Актөбе, Ырғыз және Торғай;
ә) Орал, құрамында уездер: Орал, Ілбі, Темір және Гурьев;
б) Закаспий облысының Маңғышлак уезі; осы облыстың Красноводек
уезінің 4-ші және 5-ші Адай болыстары;
в) Астрахан губерниясынан: Синсморек болысы, Бөкей ордасы және 1-ші
және 2-ші Приморек округінің бұрынғы қазыналық округтік территориялары.
д) Орынбор қаласы және Орынбор губерниясының мына аудандары: Орынбор-
Покровск, Краснокомск, Илецк, Шарлық, Исавск және Петровский.
Мінс осы территориялар жаңадан құрылған ҚазАКСР-нің құрамына кірді.
Сырдария және Жетісу облыстары Түркістан АКСР-рінің құрамында қала берді.
Декретте бұл жерлер ҚазАКСР-дің құрамына оның халқының қалауы бойынша өте
алады деген тармақ болды.
Қазақ автономиясының құрылуы сөзсіз аса маңызды тарихи және саяси
оқиға болды. Қазақ халқының автономия түрінде болса да мемлекеттілігі
қалпына келтірілді, оның территориясы белгіленді. Тіпті Сырдария, Жетісу
облыстарындағы қазақтарды бірыңғай республикаға біріктірудің құқықтық
негізі қаланды.
Сондай-ақ В.И.Ленин және М.И.Калинин қол койған декретте ҚАКСР-дің
орталық органдары қазақ Орталық Атқару комитеті (ҚазОАК) пен Қазақ Халық
Комиссарлар Кеңесі екендігі анықталды, 12 халық комиссариаттарын және
Завольже әскери округіне бағынышты әскери комитетін құру белгіленді.
ҚАКСР-нің РКФСР орталық органдарымен, Сибревком және Түркістан АКСР-
мен қарым-қатынасы анықталды. Сибревком мен ТүркАКСР ОАК-ның Президентінің
құрамына Казревком өкілдері ендірілді.
ҚАКСР-іне қажетті қаржылардың барлығы РКФСР қаржысынан бөлінсін деп
атап өтілді декретте. Бұл сол кезең үшін аса қажетті жәрдем еді.
1920 жылы Орынборда Қазақстан Кеңестерінің Құрылтай сьезі өтті. Сьезд
ҚАКСР-нің орталық мемлекеттік органдарын Қазақ Орталық Атқару комитетін
құрып, оның төрағасы етіп С.Мсңдешевті бекітті. Қазақ Халық Комиссарлар
Кеңесінің төрағасы болып Р.Радусь-Зенькович бекітілді. Қазақстанның
астанасы болып Орынбор қаласы жарияланды.
Құрылтай сьезі "ҚАКСР-дің еңбекшілері құқығының декларациясын"
қабылдады. Бұл конституциялық мәні бар ҚАКСР-дің мемлекеттік құрылымын,
территориясын, сайлау жүйесін т.б. жақтарын анықтаған құжат болды.
Декларация 1926 жылы қабылданған КАКСР-дің бірінші конституциясының
жобасына кірді. Оның мазмұнын осы жобаны талқылағанда қарастырамыз.
Құрылтай сьезі "Қазақ АКСР-нде Кеңес өкіметін ұйымдастыру туралы"
қаулы қабылдады.
Қазақстандағы жоғарғы өкімет билігі Кеңестердің бүкіл қазақтық съезі
болып табылды. Бұл сьезд Қазақ Орталық Атқару комитетін сайлайды. ҚазОАК 75-
ке дейін мүшеден және 25 мүшелікке кандидаттан тұрды. Бүкілқазақтық съезді
ҚазОАК жылына бір рет шақырады. КазОАК бүкілқазақтық съездер аралығында
жоғары билік органы болып есептелді.
Төтенше немесе кезектен тыс бүкілқазақтық съездерді ҚазОАК өз калауы
бойынша немесе республиканың 31-н білдіретін жергілікті кеңестердің
талабымен шақыра алды.
Бүкілқазақтық сьезд мемлекттегі бүкіл билікке басшылық жүргізді.
ҚазОАК-ты сайлады, үкіметтің есебін тыңдады, заңдар қабылдады.
Бүкілқазақтық сьездің делегаттары уездерден жіберілді. Егер
бүкілқазақтық съездің алдында губерниялық, облыстық съездер болса,
делегаттар сонда сайланды.
Бүкілқазақтық съездер аралығында жоғары заң шығарушы, өкімші және
бақылаушы билік съезд сайлаған қазақ Орталық Атқару комитетінің қолында
болды. ҚазОАК-ның құрамын бүкілқазақтық съезд белгіледі.
ҚазОАК үкіметті — Халық Комиссарлар Кеңесін құрады, үкіметтің жұмысына
жалпы бағыт берсді, барлық өкімет билігі органдарының жұмысын басқарады,
біріктіреді және өзара келістіреді, бақылайды.
ҚазОАК барлық Қазақ Халық Комиссариаттарының жұмыстарын біріктіреді,
оларды өзінің бөлімі ретінде, сондай-ақ Қазақ ішкі істер халық
комиссариатын ҚазОАК-тың басқару бөлімі деп қарайды. ҚазОАК-тың осындай
аппарат құрылысы және жұмыс тәртібі жағдайында Қазхалкомкеңес ҚазОАК-тың іс
басқармасы болын есептеледі.
ҚазОАК заң шығарушы ретінде Халкомкеңес декреттері мен ұсыныстарының
жобасын бекітті және өз атынан декреттер мен өкімдер шығарды. Оның
актілерінің республика территориясында міндетті күші болды.
ҚазОАК Халкомкеңеспен біріге отырып салаларды басқаратын Халық
комиссариаттарын құрды.
ҚазОАК өз жұмысын сессия түрінде жүргізді. Сессия әр үш ай сайын
шақырылып тұрды.
ҚазОАК сессиясының арасында мемлекеттік биліктің жоғары заң шығарушы,
өкімші және атқарушы билік ҚазОАК-тың Президиумы болды. Президиумды ҚазОАК
сайлады. Ол ҚазОАК-тың атынан декреттер мен өкімдер шығарды. Мұндай актілер
ҚазОАК Президиумына Халкомкеңесі арқылы түсетін. Декреттер мен қаулылар
жобасы қаралғанда ҚазОАК Президиумының отырысына Хал-комкеңестің төрағасы
немесе орынбасары қажет жағдай Халық комиссарлары мен олардың орынбасарлары
қатысатын.
ҚазОАК қарауында сондай-ақ ҚазОАК-тың бекітуіне жататын декреттер
жобасын; ҚазОАК пен бүкілқазақтық сьездердің шешімдерінің орындалуын
бақылау; ҚазОАК атынан байланыстар жасау; қайырым жасау, марапаттау т.б.
жатты. 116
ҚазОАК Президиумы орталықта да, жергілікті жерлерде де барлық жұмыстар
жөнінде нұсқаулар беретін басшы орталық рөлін атқарды. Ол Халкомкеңес
каулыларын бекітті немесе оны ҚазОАК сессиясының қарауына дейін тоқтата
алды, Халкомкеңестің ұсынуымен кейбір халық комиссарларын бекітті.
Халық Комиссарлар Кеңесі — ҚАКСР-дің үкіметі және өзіне берілген құқық
шеңберінде ҚазОАК-тың заң шығарушы, атқарушы және өкімші органы болды.
Халкомкеңесті — төраға, оның орынбасарлары және Халық Комиссарлар құрамында
ҚезОАК құрды. Сонымен қатар үкіметтің құрамына кеңесші дауыспен мемлекеттік
жоспарлау комиссиясының төрағасы, Халкомкеңестің іс басқарушысы т.б.
лауазым иелері кірді.
Халкомкеңес өз жұмысында ҚазОАК, сессиялар аралығында оның Президиумы
алдында жауапты және есепті болды.
Халкомкеңеске ҚАКСР-дың жұмыстарына жалпы басшылық жүргізу құқығы
берілді.
Осы міндетті орындау үшін оған үлкен мүмкіндіктер берілді. Халкомкеңес
декрет, өкім, нұскау және мемлекеттік өмірдің дұрыс және тез жүруі үшін
қажетті шаралардың барлығын қолданыла алды. Мұндай кең көлемдегі биліктің
берілуі өтпелі кезеңнің ерекшеліктерінен туды.
Халкомкеңестің үкімет ретіндегі ерекшелігі ол заң шығару қызметімен де
айналысты. Қызметі үшін қажетті заң актілерін тез арада өзі шығара алды.
Сондай-ақ оның қолында бүкіл атқарушы-өкімші билік те шоғырланды. Мұның
бәрі де Халкомкеңесті қаһарлы да зор, тез әрекет ететін билік иесі етті.
Халкомкеңес өзінің қаулылары мен шешімдері туралы ҚазОАК-сі тез арада
хабарлап тұрды, себебі ҚазОАК-тың бұл актілерді жойып жіберуге немесе
тоқтатып қоюға құқығы болды.
Халкомкеңестің үлкен саяси мәнді актілерінің бәрі де ҚазОАК-тың
қарауына және бекітуіне жатты.
Кезек күттірмейтін шараларды Халкомкеңес бірден жүзеге асыра алды.
Біршама уақыт Халкомкеңес құрамында оперативті орган Құқығындағы Кіші
Халкомкеңес өмір сүрді. Оның құрамына мынадай Халық комиссариаттарының
жауапты өкілдері кірді: әділет, жұмысшы-шаруа инспекциясы, ішкі істер,
қаржы, еңбек және т.б. оның тікелей Халкомкеңес бекітті.
Халкомкеңестің (үкіметтің) мүшелері түрлі Халық комиссариаттарын
басқарды. Олар орталық басқарудың салалық органдары ретінде мемлекеттік
өмірдің берілген салаларын тікелей басқарды.
Халық комиссариаттары автономды және біріккен болып бөлінді. Біріккен
халық комиссариаттарға РКФСР-дің халық комиссариаттарына тікелей бағынышты
халық комиссариаттары жатты. Бұл халық комиссариаттары сондай-ақ ҚазОАК пен
Қазхалкомкеңесінс де бағынды. Бірақ РКФСР басшылығымен келісіп отырды.
Біріккен халық комиссариаттарына БОАК пен Халкомкеңестің 1920 жылғы 26
тамыздағы декреті бойынша мыналар жатты: азық-түлік, қаржы, жұмысшы шаруа
инспекциясы, қатынас жолдары, сонымен қатар халық шаруашылығы кеңесі, почта
және телеграф басқармасы, қазақ статбюросы, төтенше комиссия.
Автономды халықкомиссариаттары РКФСР-дың осындай халық
комиссариаттарына тәуелді болды. Олардың басшыларын ҚазОАК пен
Қазхалкомкеңес өздері тағайындап, орнына алды. Жоғарыда айтылған декрет
бойынша автономды халық комиссариаттарына: ішкі істер (почта және телеграф
басқармасынсыз), әділст, халық ағарту, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау,
жер шаруашылығы жатты. ҚазАКСР-і құрылған кезде барлығы он үш халық
комиссариаты болды. Бірақ олардың саны мен бағыныштылығы кеңінен
өзгерістерге ұшырап тұрды.

1.3 Қазақ жерлерінің ҚАКСР-дің құрамына бірігуі

1924 жылы Орга Азия мен Қазақстанда үлкен тарихи-саяси маңызы бар
оқиға болды. Түркістан АКСР-і Бұқар және Хорезм кеңестік республикалары
тарады. Олардың орнына одақтас рсспублика мәртебесінде Өзбек КСР-і мен
Түркімен КСР-і құрылды. Тәжік АКСР-і Өзбек КСР-нің құрамына кіріп, 1929
жылдан одақтас республика болды. Қырғызстан алдында РКФСР құрамындағы
автономиялы облыс болмп, 1926 жылдың басынан автономиялы республика
мәртебесін алды.
Осының алдында 1922 жылы 30 желтоқсанда Кеңес Социалистік
Республикалар Одағы (КСРО) құрылған еді.
Түркістан рсспубликасы құрамындағы Сырдария және Жетісу облыстарының
қазақ жерлері ҚазАКСР-нің құрамына өтті. Бұл орталықтың күштеп жүргізген
шаралары Орта Азия мен Қазақстандағы әкімшілік-территориялық межелеу деп
аталды.
Орынбор қаласы мен губерниясының бір бөлігі Рссейдің қарамағына өтті.
Жаңа астана Қызылорда қаласына көшірілді.
Қарақалпақ автономиялы облысы құрылып, Қазақстан құрамында болып
Мәскеудің біржақты шешімімен 1932 жылы Өзбек КСР-нің құрамына көшті.
Осылай қазақ жерлері біртұтас ҚазақАКСР-і құрамына топтасты. Бұл аса
ірі тарихи-саяси мәні бар оқиға болды. Ежелгі Қазақ жерлері бір
мемлекеттіліктің аумағына қайтарылып, шегаралары белгіленді. Осы кезеңдс
Қазақстанның жер көлемі 2.927.614 кв км, халқы шамамен 6,5 млн. адам болды,
олардың 55,5 %-і қазақтар, 25,3%-і орыстар, 9%-і украиндар, 3,7%-і
өзбектер, қалғандары басқа халықтар болды.
1924 жыпы Өзбек, Түркімен республикалары, 1929 Тәжік республикасы
одақтас республика мәртебесін алғанымен, Қазақстан 1936 жылға дейін
автономиялы рсспублика болып кала берді. Орталық осылай шешті. Бірақ
Қазақстанның одақтас республика болатындай қажеттіліктің бәрі бар еді. Осы
жағдайды пайдаланып, 1924 жылы Киробкомның қазақ обкомының басшылары
В.Нанешдвили, С.Қожанов, ҚазОАК-тың уақытша төрағасы Ә.Жанкелдиндер
Мәскеудегі орталықтың алдына Қазақстанды одақтас республика етіп құруына
негіздеп ұсыныс қойды. Бірақ бұл ұсыныс қолдау таппады. Осыдан кейін 1926
жылы Мәскеуде Т.Рысқұлов өткізген ұлт өкілдерінің Жеке кеңесі атынан сол
кездегі БОАК-тың Ұлттар бөлімінің меңгерушісі С.Асфендияров дайындаған
Қазақстанды автономиялы республикадан одақтас республикаға айналдыру туралы
ұсынысы да қаралмай қалды. Қазақстанның одақтас рсспублика болуына әлі де
12 жыл қажет болды.

2 Қазақстанда социалистік құқықтық жүйенің қалыптасуы және дамуы
2.1 1926 жылғы КАКСР Конституциясының жобасы

Қазақстандағы кеңестік социалистік жүйе Кеңестік Ресейдегі жүйенің
құрамдас бөлігі ретінде және Ресейдің орталық мемлекеттік органдарының
басшылығымен жасалды.
Октябрь революциясының жеңісінің екінші күні "Бітім туралы" және Жер
туралы декреттер кабылданды. Кеңес үкіметінің №3 декреті "Баспасөз
туралы'' болды. 1917 жылы 2(15) қарашада "Ресей халықтары құқығының
декларациясы" жарияланды. Мұнда Кеңес өкіметінің ұлт саясатының құқықтық
негіздері жасалып, бұрынғы езілген ұлттардың өзін-өзі басқаруға құқылы
екендігі атап өтілді. Сонымен қатар бұл құжат ұлттарды бөлінуге емес,
бірігіп одақ құруға, Кеңестік Ресейдің құрамында автономия түріндс қала
беругс шақырды. "Декларация..." большевиктердің ұлттық бағдарламасына
заңдық сипат берді.
Ұлт істерімен айналысу үшін И.Сталин басқарған Ұлт істері жөніндегі
Халық комиссариаты құрылды. Кеңес өкіметінің құқықтың салалары бойынша
ондаған декреттері шығып осылардың бәрі де Қазақстанда да басшылыққа
алынды.
Азамат соғысы жылдарында Ресейде "әскери коммунизм" саясаты
жүргізілді. Бұл саясат бойынша азық-түлік салғырты немесе басы артық
астықты өкіметке өткізу міндет болды, жаппай еңбек ету міндеттелді.
Қалалардағы өнеркәсіп орындарында жұмысшылар ақысыз еңбек етіп, тегін азық-
түлік, тегін транспортты пайдаланды. Астық саудасына тиым салынды. Ірі,
орта, шағын кәсіпорындар мемлекст бақылауына алынды. Национализациялау
күшейді. Бұл соғыс жағдайындағы уақытша саясат болды.
Азық-түлік салғырты шаруалардың артық астығын зорлықпен тартып алуға
әкеліп, ашаршылыққа да себеп болды. Мұның арты Кеңес өкіметіне қарсы
көтерілістерге де ұласты.
1919 жылы 14 ақпанда БОАК "Социалистік жер шаруашылығына өту туралы
шараларды қабылдап, онда жерді бөлудің тәртібі көрсетілді. Жер бөлу әрбір
адам басына қарай жүргізілді. Кеңестсрдің жергілікті органдарында жер
бөлімдері жұмыс істеді.
ТүркОАК-тың 1919 жылғы 4 тамыздағы "Түркістан республикасында суды
пайдаланудың уақытша ережесі" қабылданды. Бұл өлкедегі алғашқы суға қатысты
құқықтық құжат болды.
РКФСР-дің еңбек заңдары туралы кодексі, еңбекшіелерді әлеуметтік
қамтамасыз ету туралы ереже, тарифтер туралы жалпы ережелер қабылданды. 16-
50 жас аралығындағылар үшін еңбек ету міндеттілігі ендірілді.
Жаңа сот жүйесі құрылды. "Халық соты туралы ережеге" және БОАК
декретіне сәйкес РКФСР шеңберінде үш түрлі құрамдағы соттар әрекет етті: 1)
бір халық сотынан тұратын; 2) халық соты және екі заседательден тұратын; 3)
халықсоты және алты заседателъден тұратын соттар.
Қазакстанның ерекшеліктеріне сай РКФСР Халкомкеңесінің 1919 жылғы 10
шілдедегі декретіне сай мынадай соттар болды:
1) третъей соты;
2) уездік халық соты және оның жанындағы тергсу комиссиясы;
3) өлкедегі ревком жанындағы округтік халық соты;
4) революциялық трибуналдар. Алғашқы кезде ескі тәртіппен жұмыс
істейтін "ақсақалдар" соты да қызмет етті.
Сот ісімен Казревкомның әділет бөлімі айналысты.
Түркістан республикасында:
1) жергілікті халық соты;
2) халық соттарының облыстық кеңесі;
3) округтік халық соты;
4) Түркістан кассациялық соты сияқты жүйесі жұмыс істеді.
Бүкілқазақтық кеңестердің құрылтай сьезінде қабылданған ҚАКСР-дің
еңбекшілері құқығының декларациясының құқықтық маңызы үлкен болды.
Декларацияның өзі конституциялық сипaттaғы акті ретінде құқықтың қайнар
көзіне айналды, құқықтық шығармашылығына бағыт берді.
Кеңестік құқықтық жұмыстың үлкен бағытының бірі ескі әдет-ғұрып
құқығына негізделген қалыңмал, құн толеу, коп әйсл алушылық, әменгерлік,
барымта сияқты институттарды тезірек жою болды. Осы орайда 1920 жылы КазОАК
пен Халкомкеңестің "Қалыңмалды жою туралы" декреті қабылданды. Қалыңмал
жойылып, қалыңмал төлеп, әйел алғаны үшін бас бостандығынан айыру немесс
бір жылға дейін еріксіз жұмыска салу көзделді. Қалыңмал алу да айыпқа
тартылды. Осылай қалыңмалды төлеу де, алу да қылмыс болып танылды. Бұл
декрет қазақ әйелдерінің теңдігін қамтамасыз етуге бағытталды.
1921 жылы 17 қаңтарда Халкомкеңес "Қырғыздардың некелік құқығы туралы"
декрет кабылдады. Некелік-отбасылық қатынастарды реттеудің жаңа заңы болған
бұл декрет қыз алып қашуды, әмеңгерлікті немесе жесір алуды жойды. Неке тек
азаматтық түрде бекітілуге жатты. Әдет-ғұрып құқығы мен шариғат жолымен
қиылған некенің заңды күші болмады.
Сондай-ақ 1921 жылы 9 қарашада Халкомкеңестің "Көп әйел алушылықты
жазалау туралы" декреті шықты. Көп әйел алу заң түріндс жойылды. Көп әйел
алғаны үшін бір жылға дейін бас бостандығынан айыру қарастырылды. Бұрын
некеде тұрған адамға күйеуге шыққан әйел де жазалануға жатты. Көп әйел алу
қоғамға қауіпті кылмыс ретінде қаралды.
1920 жылы 9 желтоқсанда Халкомкеңестің Құн төлеуді жою туралы
декреті шықты. Құн төлеу мен күң алу жойылды.
Сондай-ақ барымтаға қарсы күрес те өршіп 1920 жылы 10 қарашада ҚазОАК
мал ұрлауға қарсы күрес жөніндс қаулы алды.
1921 жылы РК(б)П-ның X сьезінің шсшімімен елде Жаңа экономикалық
саясат енді. Азаматтық-құқықтық заңдылық осы саясатты негіздеп, жалдамалы
еңбекті пайдалануға және жеке капиталды халық шаруашылығын қалпына
келтіруге негіз қалады. 1921 жылы БОАК-тың "Негізгі мүліктік жеке құқықтар
туралы декреті", 1922 жылы БОАК-тың IV сессиясы РКФСР-дің Азаматтық
кодексін қабылдады. Азаматтық кодекс негізгі өндіріс қорларын тек
мемлекеттік меншік ретінде бекітті. Социалистік меншікті жетекші меншік
ретіндс мойындап кодекс оның мемлекеттік және колхоздық-кооперативтік болып
бөлінетінін заңдастырды.
Кодекс ұсақ сауда, өндіріс кәсіпорындарына жеке меншіктің және жеке-
шаруашылық қызметтің болатынын да бекітті. Бірақ жеке меншік пен жеке
шаруашылық қызмет мемлекеттің бакылауында болды.
Сондай-ақ кодекс жаңа экономикалық саясат жағдайындағы сауда-саттық
келісімдерді, еркін айырбас, еңбекті жалдау мәселелерін де шешті.
1923 жылы ҚазАК РКФСР Азаматтық кодексін Қазақстанда қолдану туралы
қаулы алды. Мұнда өлкенің ерекшеліктерін еске алу туралы нормалар болды.
Мәселен сауатсыздықтың көлемін ескеріп келісімдер жасау жеңілдетілді.
1922 жылы РКФСР-дің Жер туралы кодексі қабылданды. Онда барлық жер
мемлекеттің меншігі деп жарияланып, еңбек және шаруашылық ұжымдарына
мезгілсіз пайдалануға беріледі деп көрсетілді.
Кодекс жерді пайдаланудың негізгі институты жерді еңбек арқылы
пайдалану деп атап өтті. Дегенмен кодекс жерді серіктестікпен пайдаланудың
жеке пайдаланудан артықшылығын мойындады.
Жерді уақытша жалға беруге рұқсат етілді. БОАК және РКФСР Халкомкеңесі
1924 жылы 17 сәуірдс Қазақстанның ерекшеліктерін ескеріп Қырғыз (қазақ)
Автономиялы Кеңестік Социалистік республикасының көшпелі, жартылай көшпелі
және отырықшылыққа өтуші халқын жерге орналастыру туралы" декрет қабылдады.
Көшпслі, жартылай көшпслі қазақ ауылдарының көшіп-қону бағыттары анықталды.
1922 жылы РКФСР-дің Еңбек заңдары туралы жаңа кодексі қабылданды
(Алғашқысы 1918 жылы қабылданған). Мұнда жаңа еңбек тәртібі, 8 сағаттық
жұмыс күні, еңбекті қорғау т.б. қарастырылды. Ерекшс жағдайдағы еңбек
міндеткерлігі қарастырылды. Осы кодексті басшылыққа ала отырып ҚАКСР
Халкомкеңесі "ҚАКСР-дің еңбек органдары жоқ егінші және малшы
аудандарындағы батырақтар мен малшы қазақтардың еңбегін реттеу туралы"
арнайы декрет қабылдады. Малшы, батрақ қазақтардың еңбегін байлар мен
кулактардың қанауына жол бермеуді реттеу ауылдық, селолық кеңестерге
тапсырылды.
РКФСР-дід Қылмыстық кодексі (1922жылы қабылданды) Қазақстанда
қолданылды. Мұнда бандитизмге, барымтаға, революция жауларына, ұрлыққа,
бұзықшылық пен тонаушылыққа қарсы күрестің шаралары белгіленді.
Осылай 20-жылдардың басында Қазақстанда социалистік құқықтық жүйенің
негіздері қаланды. Қазақстанда негізінен РКФСР заңдары қолданылды, ал
өлкенің ерекшеліктерін ескерген заңдар Кеңестік Ресей Конституциясын,
заңдарын басшылыққа алды.
1926 жылы 18 ақпанда ҚАКСР ОАК-ті ҚАКСР-нің Конституциясының жобасын
қабылдады. Конституциясының жобасын жасау алғаш рет 1920 жылғы ҚАКСР
кеңестерінің Құрылтай съезінде көтерілді. Конституция жобасы БОАК-тың
бекітуіне тапсырылды. Бірақ БОАК жобаны қарамады.
Бұған дейінгі тарихи және құқықтық әдебиетте Конституцияның 1926 жылғы
жобасы жөнінде тым аз айтылды.
Конституция жобасы 7 бөлімі, 18 тарау, 103 баптан тұрды. Жобаның
бірінші бөлімі ретінде 1920 жылғы бүкілқазақтық Құрылтай съезінде
қабылданған "КАКСР-ның еңбекшілері құқығының декларациясы" енді
Декларацияда ҚАКСР-дың РКФСР автономиялы мәртебесі көрсетіліп, оның басқару
органдары жергілікті совдептер, ҚазОАК және Халкомкеңес екендігі атап
өтілді.
Патша заманындағы езу мен тонаудың жойылып, халықтардын. бірігіп жаңа
қоғам құруға бағыт алғандығы, бұл қоғамда адамды қанаудың барлық түрлерінің
жойылғандығы атап өтілді.
Барлық зауыт, фабрика, рудник, банктердің мемлекет қолына өтетіндігі,
жерге жеке меншіктің жойылуы заңдастырылды.
Республикада жалпыға бірдей еңбек ету міндеттілігі енгізілді.
Сауатсыздықты толық жою міндеті қойылып, білім берудің тегін екендігі
жарияланды.
Қазақстан жерінде РКФСР заңдарының жүзегс асатындығы көрсетілді. Қазақ
әйелінің құқықтары ерлермен теңестірілді.
Жобаның екінші бөлімінде өтпелі кезеңнің негізгі міндеті ретінде қала
мен село пролетариатының, кедей қазақтардың және шаруалардың қуатты кеңес
өкіметі түріндегі диктатурасын орнатып, буржуазияны, байлар мен кулактарды,
ұлттық езгіні жою көрсетілді.
ҚАКСР-де қазақ және орыс тілдері мемлекеттік тіл болып табылады. Осы
екі тілде бүкіл заң актілері жарияланады.
Азаматтарға жиналыс, шеру жасау т.б. құқықтары беріледі. Шіркеу
мемлексттен, мектеп шіркеуден бөлінеді.
Жобаның үшінші бөлімі ҚАКСР-дің территориясына арналып, оған кіретін
губерниялар мен облыстар аталған. 4-9-бөлімдер Бүкіл қазақтық съездерге,
ҚазОАК-қа және оның Президиумына, Халық Комиссарлар Кеңесіне, Халық
комиссариаттарына және олардың құқықтық жағдайлары мен мәртебесіне
арналған. Мәселен 22-бапта ҚАКСР-де жоғарғы өкімет билігі кеңестердің
Бүкілқазақтық сьезі деп көрсетілген. Осылай әрбір жоғарғы мемлекеттік
органдардың құрылымы, міндеттері мен құқықтары анықталған, олардың актілері
көрсетілген.
10-тарау Губерниялық, уездік, болыстық кеңестердің сьездеріне арналған
және осы сьездердің сол территорияларда жоғары билік иесі екендігі, ал
сьездердің аралығында билік иесі съезд құрған атқару комитеттері екендігі
көрсетілген (64-бап).
11-тарауда Кеңес өкіметі органдарының жергілікті жердегі міндеттері
анықталған. 70-бапта олардың құзырына сол тсрриториядағы барлық мәселелерді
шешу және бүкіл кеңестік қызметті камту жататындығы атап өтілген.
Активті және пассивті сайлау құқығы бесінші бөлімде қарастырылған.
Сайлау құқығы 18 жасқа толған азаматтарға берілді.
Сайлау құқығынан айрылған азаматтардың категориясы 79-бапта
көрсетілді. Оларға: пайда табу үшін жалдамалы еңбекті пайдаланушылар;
еңбексіз табыс табағындар; жеке саудагерлер, сауда және коммерциялық
делдалдар; діни қызметксрлер; бұрынғы полиция, жандарм және охрана
бөлімінің агенттері мен қызметкерлері; жүйке ауруына ұшырағандар т.б.
жатты.
Бюджет құқығы бойынша ҚАКСР-дың бюджеті РКФСР бюджетімен бірікті.
Жобада мемлекеттік органдарының бюджетке қатысты құқықтары анықталды.
ҚАКСР-дің Конституциясының жобасы БОАК тарапынан бекітілмегендіктен,
Қазақстан территориясында РКСФР Конституциясы қолданылды.

2.2 Көшпелі және жартылай көшпелі қазақтарды отырықшыландыру мен ауыл
шаруашылығын ұжымдастырудың құқықтық жақтары және оның зардаптары

XX ғасырдың 20-жылдарының соңы мен 30-жылдардын, басы қазақ халқы үшін
аса бір қасіретті кезең болды. Мыңдаған жылдар көшіп-қонып, жеке мал
шаруашылығымен айналысқан халықтың тұрмысында күрделі бетбұрыс жасалды.
Көшіп-қону жойылып, халық отырықшылыққа айналдырылды. Жеке көшпелі мал
шаруашылығы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.