Республикалық кезеңде апелля - ция халықтың сот үстінен қарау

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Сот қаулыларына апелляциялық шағымдану институтының пайда болуы және дамуы

Істі бірінші сатыда толық және әділ қарауға көпілдік орнату, ең ал-дымен әділ үкім шығаруды қамтамасыз ету мен сотты кездейсоқ қателесуден қорғау міндеттерін алдыға тартады. Сол себепті де сот шешімдерін қайта қарау институты осы талаптарға негізделеді, яғни сот жауабы (бұл жерде сот жауабы деп, соттың шешімі немесе үкімі айтылып отыр) соттық тексеруге жатқызылады (Фойницкий И. Я. Курс уголовного судопроизводства. "Альфа", 1996. Т. 2. 509-бет) .

Сот өндірісінің осындай нысаны-ның бірі апелляция болып табыла-ды. Оның шығу тарихы сонау көне римдік құқықтан бастау алады. Ол

заңдық күшіне енбеген сот шешімдөрін қайта қарау сатысы ретіндежақсы таныс. С. И. Ожегов орыс тілі сөздігінде бұл терминге мынадай анықтама береді: "Апелля-ция - істі қайта қарату мақсатымен жоғары сатыдағы сотқа сот шешімі жөнінде шағымдану" (Ожегов С. И. Словарь русского языка. М., "Рус-скииязык", 1984. 28-бөт) . \А. ФоинмЦ' кий өзінің "Қылмыстық сот өндірісінің курсы" деген еңбегінде, апелляцияны толық кушіне енбеген төменгі сатыдағы соттың шағым түскен үкімін нақты және заңдық негізде (арызда көрсетілген көлем-де) жоғары инстанцияның қайта қарауы деп түсіндіреді (Фойницкий И. Я. Курс уголовного судопроиз-водсва. 533-бет) . Апелляция сот өндірісінің басқа да нысандары си-яқты әр уақытта дүрыс көзқараспен қабылданып, түрлі жолдармен да-мытылып отырған.

Жалпы сот қаулыларына шағым-дану институтының, соның ішінде апелляциялық шағымдану институ-тының пайда болу және даму тари-хын сөз етпес бурын, ең алдымен алғашқы қоғам пайда болғаннан оның мүшелерінің арасында қоғам-дық қатынастардың орныға баста-ғандығына назар аударғанымыз жөн. Нәтижесіндө, сол қоғам мүше-лерінің арасында дау-жанжалдар-дың туындауы заңды құбылыс еді. Ал, қажет етті. Қазір тарихты пайымда-саңыз, ерте дәуірдегі адамдардың іс-қылықтарын және оқиғаларды бір-біріне мүлдем қарама-қарсы екі топқа: "Оң және теріс", "адам-"деп бөліп қарағанын аңғару қиын емес. Бір ру мүшелерінің арасындағы да-уды шешу, сондай-ақ жасалған іс-әрекеттердің дүрыс немесе бүрыс

екендігінін бағалау ертедегі соттар-дың шексіз құқығын танытты. Ал, дәстүрлі қүқық алғашқы мә-дениеттің ең маңызды эле-менттерінің бірі ретінде мемлекеттік билік аппаратының қатысуынсыз қоғамдық тәртіпті сақтаудың бас-ты қүралына жатқызыдды.

Алғашқы қоғам түрақты емес, ол үнемі даму үстінде болды, әрі сол даму барысында адамзат біртіндеп экономиканы жасаушы дәрежесіне көтеріліп, алғашқы қауымдастық қоғамды өзінің шарықтау шегіне (, тап-тардың пайда болуы, мемлекеттің дүниөгө келуі) жеткізді (Венгеров А. Б. Төория государства и право. М., "Новый юрист", 1998) .

Еуропалық мемлекеттердің ертөдөгі даму кезеңінде орталық мөмлөкөттік биліктің тым әлсіз, әрі өзінің мөкөмелері арқылы сотты ба-ғындыруға және оны бақылауға бөйімсіз болғандығын атап өткөніміз жөн. Сондықтан да сот өз қызмөтіңцө тәуелсіз болды. Оның қабылдаған шешімі түпкілікті әрі ешбір шағымдануға жатпайтын. Алайда, кейінірек орталықтан-дырылған мемлекеттік биліктің өркөндөп ныгаюының нәтижесінде, сот өзінің тәуелсіздігін біртіндеп жоғалта бастады. Сөйтіп, орталық билік тарапынан сот шешімдерін тек-сөру қуқығы пайда бола бастады.

Мемлекеттің бұл даму кезеңінде апелляция шағымдану тәсілі ретінде әлі бөлгісіз еді. Бір соттың шешімін басқа бір сот түзетпейтін, яғни қабылданған шешімді, сол шешімді қабылдаған соттың өзі ғана өзгер-те алатын.

Шағымданудың апелляциялық тәсілінің өмірге келуіне, тек мемлекеттік билік күшейіп, халық сотын өзінің бақылауына бағын-дырғаннан кейін ғана мүмкіндік туды. Бүл иерархиялық бағынушы-

лыққа, яғни төменгі соттың өзінен жоғары тұрған сотқа бағыну жүйесіне негізделген еді.

Осы ереже Көне Римнің және еуропалық елдердің мемлекеттік және қүқықтық тарихында өзіндік дәлелін тауып отыр.

Егер Көне Римнің сот органдары-на назар аударатын болсақ, олар-дың қандай да бір жүйесі туралы айту қиын. Өйткені, әр кезеңдерде олардың саны, қүрылымы, қүзыры көбіне өзгеріп түратын. Оның үстіне, Римде жеке-дара, бірыңғай сот органдары жоқ болатын. Сот міндеттерін атқарушы барлық орган-дар мен лауазым иелері бүдан бас-қа саяси, қаржылық жумыстармен, әкімшілік басқарулармен, т. б. айна-лысты.

Патшалық дәуірде (б. д. д. УІІІ-УІ ғ. ) римдік мемлекет былайғы түрлері өзгертілгенмен, іс жүзінде рулық құрылыстың барлық органдарын (ха-лық жиыны, қауым басшыларының кеңесі (Сенат), патшалық билік (Яех) ) сақтаған еді. Ол кезде Римде мемлекеттік билік органдарының арасындағы басқару міндеттері на-қты белгіленбегендіктен, олар көп мәселелерде бір-бірінің ісіне килігіп жататын. Дәл осындай қосарлану жағдайы сот билігіне де тән бола-тын. Мысалы, халық жиыны да (ку-риаттық комиция), патша да соттың кейбір міндеттерін қатар атқарды.

Көне римдік мемлекеттің осынау даму кезеңінде сот қаулыларына шағымдану институты жоқ бола-тын. Аса маңызды қылмыстық істерді патшаның жеке өзі немесе Сенаттың қатысуымен бірлесіп қарады. Ал, кейбір жағдайларда патша істі қарауды өзінің делегат-тарына (квесторлар, дуумвирлер) тапсырып, олардың іс-әрекеттеріне бақылау жүргізу құқығын өзіне қал-дыратын. +

Біздіңдәуіріміздің УІғасыры қарсаңында мемлекеттіліктің қауымда-стық нысаны жойылып, оның орны-на құл иеленуші Рим республикасы келді. Республиканың күрделі бас-қару әкімшілігі бодды және ондағы барлық органдардың, лауазым иелерінің қызметтік міндеттері на-қты белгіленді. Дәл осы тұста маги-стратура пайда болып, ол бүкіл римдік құқық жүйесінің аяғынан тік тұру жолында үлкен рөл атқарды.

Патша билігі жойылғаннан кейін оның сот саласындағы міндеті рес-публикалық магистраттарға, дәлірек айтқанда екі консулға жүктелді. Олар бұрынғыға қарағанда едәуір шектеулерді иеленді. Мәселен, пат-ша халықжиынына апелляция беру-ге рұқсат ету немесе тыйым салу туралы мәселені шешу қүқығын ием-денсе, ал консулдар Валерия заңы-на (б. д. д. 509ж. ) сәйкес, азаматты өлім жазасына кесуге, дене мүшелеріне қатысты жаза қодцану-ға, айыппұл салуға (егер ол белгілі бір шектен асқан жағдайда) шыға-рылған әрбір үкім бойынша апелля-цияға рұқсат етуге міндетті еді.

Әртүрлі сот міндеттерін мынадай магистраттар атқарды: халық три-бундары, преторлар, диктаторлар, провинциялық магистарттар (бүрынғы преторлар мен консудцар) . Халық трибуны өзінің қалауы бой-ынша қамауға алуға және ашық жа-уап алуға құқылы болды. Претор-дың басты міндетіне сот қызметі жатқызылды. Ол негізінен процес-суаддық әрекеттермен айналысып, көп жағдайда судьяның рөлін жал-ғыз атқарды. Сонымен қатар, пре-торларға заңдарды түсіндіру міңцеті дежүктедці. Бүл, әрине, олар-дың сот ісіндегі қүзіретін едәуір кеңейтті. Ал, диктаторлық билік ор-наған кезде, мемлекеттің барлық

Ібилігі, соның ішінде сот билігі де . Ол кез келген шешім шығаруға құқылы

болды.

Римдік республика кезеңінің бірінші жартысыңда қылмыстық әділ сот процесін бақылауға алуға ха-лықтың қолыжетті. Сөйтіп, осының нәтижесіндө сот жүйесінде елеулі өзгерістер жасалды. Қылмыстық істерді талқылау біртіндеп халық жиындарының қолына шоғырлана бастады. Бул жөнінде И. Я. Фойниц-кий былай дейді: " . . . халықтың со-тқа қатысуы, тараптардың жеке әрекеттерінің кеңінен мойыналуы мен істің ашық жүргізілуі үйлесім тауып, -суалдық жүйө қалыптасты. Бұл Римнің даңқына сай әрі күні бүгінге дейін таңырқауға лайықты жетістік еді" (Фойницкий И. Я, Курс уголов-ного судопроизводства. "Альфа", 1996. Т. Ю-бөт) . .

Әр түрлі магистраттар қабыл-дайтын жекелөгөн сот шешімдері біртіндеп халық жиыңцарының ба-қылауына көшірідці. Ал халықжиын-дары оларды қайта қарауға құқылы-тын. Консулдардың өкінші жылын-да қабылданған Валөрия заңы, әрбір римдік азаматқа кез көлгөн шенеунік шығарған үкімнің халық жиынында қайта қаралуын талап етуге ерік берді.

Осындай өкімдердің ықпалымен консулдардың қылмыстық сот жүргізу қүқығы мүлдем жойылып, ал, басқа римдік магистраттар өздерінің билігін халық соттарына тапсырды (диаебіііопөз регреШае) немесе халық жиындарына бағы-ныштылықжағдайға көшті.

Апелляция құқығы диктаторлар-ға қатысты тым шектеулі бодды. Бүл жерде істі халық жиынына ауысты-ру халықтың өтінішіне және дикта-тордың өз еркіне байланысты шешілді. Бұл диктатор халықтың жоғары өкілі болып танылатындығы-ның логикалық нәтижесі сияқты еді. Халық төтенше жағдайларға орай

кезінде оған барлық билікті бере отырып, тіпті қайта қарау қүқығынан да бас тартқан-ды. Сондай-ақ, ха-лық өзінің басқа сайланбалы маги-страттарын да кейбір жағдайларда апелляциядан босатып отырды (тек едәуір шектеулі мөлшерде), мыса-лы, квесторлар және триумвирлер. Рим республикасында қайта қарау процесінің дамуына м үмкіндік туғызушы саяси себептер, оның заңдық түзілісіне де біршама ықпа-лын тигізді.

Судьялардың шешімдерін қайта қарауды талап ету құқығы тұлғаның немесе тараптардың процесс

' нәтижесіне мүдделілігінен емес, қайта сол шенеуніктердің іс-әрекеттерін қадағалау және олар-дың өз қызметін теріс пайдаланған-дьны туралы халыққа хабарлау си-яқты жалпыазаматтық құқықтары-нан туындайтын. Осы қағидаға бай-ланысты, тек тараптар ғана емес, сонымен қатар әрбір римдік азамат та аталмыш құқықтың субъектісі бола алатын. Осыған орай Римде цензорлардың және трибундардың өзіндік институттары құрылды. Олар бүл мөселеде басты рөл атқарды. Мысалы, трибунның тілегі бойынша шенеуніктің шешімінің орындалуы тоқтатылып, іс Римдегі халық соты-

I на ауыстырылатын.

Республикалық кезеңде апелля-ция халықтың сот үстінен қарау

I ерекшелігін таныта отырып, ол ту-

! ралы тек магистраттардың шешім қабыддауына рұқсат етідді. Ал, ко-мицияларда халық шығаратын шешімдер, сосын хапық соттарын-да халық өкілдері шығаратын шешімдер апелляция қатарынажат-қызылмады. Апелляция халыққа, оның жиынына үсыныдды.

Алғашқы апелляция, тек аса ма-ңызды істер үшін (өлім жазасына немесе дене мүшелеріне қатысты жазада, бірақ айыппұл салуда

емес), әрі тек толық қүқылы римдік азаматтардың мүддесіне байланы-сты жағдайларда ғана қабылданды.

Апелляция өндірісі негізінөн пәлендей қиынемес болатын. Әрбір азамат үкім орындалғанға дейін: "Шағымданамын!" (ргслгосо) деген бір ауыз сөзбен оның жүзеге асы-рылуын тоқтата алатын. Осындай кезде іс халық жиынына жіберіліп, шешім шығарған шенеунік, өзінің келісімін қорғауға тиіс-тін. Апелля-циялық қарау тараптар арасында емес, шөшімге қанағаттанбаған адам мен сол шешімді қабылдаған шенеуніктің арасында жүргізілді. Халық апелляцияның дұрыстығына көз жеткізу үшін істі жан-жақты тексеріп, қайсысының кінәлі екендігіне байланысты шағымдану-шьға немесө судьяға жаза қодцан-ды.

Шағымдану институтының әрмен қарай дамуы кейін импөрия кезеңінде жалғасын тапты. Бұл ке-зең принципат және доминат деп аталатын екі уақыт бөлігінен қүрал-ды. Сот органдарының көзқарасы бойынша аталмыш бөліктердің бір-бірінен айырмашылығы пәлендей үлкен емес. Мәселен, принципат кезінде мемлекеттік билік пен басқарудың республикалық орган-дары сақталынды да, теориялық жағынан олар сот міндеттерін атқа-руғатиіс болганымен, ісжүзінде бар-лық сот билігі императордың - прин-цепсаның қолында бодды (мысалы, Октавиан азаматтық соттың да, қылмыстық соттың да, жүргізу құқығын иеленді, Август халық жи-ындарының міндетін өзіне қаратып алды. Сондай-ақ, жаңадан біраз мемлекеттік органдар ұйымдасты-рылып, олар тікелей императорға бағындырылды) . Ал, доминат кезінде (б. д. 284ж. ) барлық респуб-ликапық оргаңдар таратылып, маги-страттар муниципалды лауазым иолоріне айналды. Бұл барлық сот органдары мен лауазым иелері Іікелей императорға бағынады де-гонсөз еді.

Бастапқы кезде императорлар апелляция институтын жекелеген магистраттардың сот ісіне билік жүргізу құралын иемденуі ретінде мадақтап жүрді. Себебі, халық өкіддері ретінде олардың құқын және трибундардың құқын мұрагерлікпен иеленген императорлар, апелляци-ялық шағымдануды да қолдарына шоғырландыруға тырысты. Бірақ, соттарды императорлық билікке ба-ғындыру ісі аяқталган сәтте, апел-ляциялық шағымдану император-ларға үлкен салмақ түсіргендіктен, әр түрлі шектеулерге тап болады.

Апелляциядан босатылған маги-страттардың мекемелеріне қарама-стан (мысалы, ұлы Константин зама-ныңдаәскериқызметтегі когорт пре-торларының үкімдөрі апелляцияға жатпайтын және оларды шешу үшін тек мирасқордың сол істі қайта қарауы туралы өтінішіне рұқсат етілді), апелляция қылмыстық про-цессте саяси қылмыстар, жалған ақша жасау туралы істөр және тағы басқа ауыр қылмыстар бойынша алынып тасталынды. Бұл негізінде істерді тезірек таддау қажеттілігінен туындаған еді. Сондай-ақ қылмыс жасаудағы кінәлілігін көрсететін бүлтартпас дәледдемелер жинақтал-ған жағдайдың барлығында апелля-цияға рүқсат етілмеді.

Императорлық кезеңде апелля-циялық талқылаудың субъектілері қатты реформалауға ұшырады. Апелляциялық қайта қарауды талап ету қүқығы тараптардың қолына жинақталып, олар белгіленген бір мерзім ішінде өздерінің келіспеушілігін жазбаша немесе ауызша түрде білдіруі тиіс болды. Апелляцияға тілек білдіру үкімнің орындалуын тоқтататын.

Сонымен қатар, апелляцияль өндіріс шешімге қанағаттанбағс түлға мен судьяның арасында ереі шө дауға айналмастан, керісіна бірінші сатыда қаралған, сол іс боі ынша тараптардың таласының жа; ғасы іспетті саналды.

Ең жоғары апелляциялық сат (инстанция) - император. Жоғар мемлекеттік билік түрлері түгедде императордың қол астын біріктірілгендіктен, ол қызмет баі бында өзіне бағынышты барлыі лауазым иелерінің іс-әрекеттеріні араласуға толық қүқылы болды. ,

Императорлар бүл құқықтарь кеңінен пайдаланды. Олар қайсібі себептермен өздерін қызықтырғай немесе әлдөкімдердің өтініші бой-ынша кейбір істердің талқылауын тікелей мойнына алды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.