Салықтардың төлеу тәсілдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе бөлім
Негізгі бөлім

І Тарау. Салық жүйесінің мәні мен маңызы
1.1. Салықтың түсінігі, ерекшеліктері және элементтері
2. Салық жүйесінің түсінігі және құрылу принциптері

ІІ Тарау. Салықтардың жалпы теориясы
1. ҚР-ның салықтары туралы түсінік
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдері
3. Салықтың экономикалық мәні

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі экономиканы мемлекеттік
реттеудің негізгі қаржы-несие механизмі, ең маңызды реттеушілердің бірі
болып табылады. Салық саясаты облысындағы негізгі бағыт: мемлекет пен салық
төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру басты негізде
салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он жылдан астам уақыт бойы
әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын
жалғастырып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне
бастағандығы он жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін
қалыптастырып және оның, әрі қарай дамуына сәйкес біршама жұмыстар
атқарылады.
Қазақстан Республикасының Бюджетке төленетін салықтар және басқа да
міндеті төлемдер туралы кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастай күшіне
енді. Салықтық қатынастарды реттеу деңгейі тағы бір сатыға жоғарылады.
Салықтың түрлері мен санының кемуі және оларды бюджетке төлеу механизмнің
жеңілдетілуі жұмыс жағдайына жағымды әсер етті. Бірақта салық салу
механизмінің анық болмауы, көптеген жұмыскерлер қызметтерінің нақты болмауы
салық төлеуден жалтаруға әкелді.
Жұмыстың зерттеу пәні болып мемлекет пен салық төлеуші - азаматтар
арасындағы қаржылық, қатынастар жүйесі табылды.
Ақпараттық, базасына Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң актілері,
Қазақстан Республикасының салық кодексі, Қазақстан Республикасы Табыс
министірлігі мен Қаржы министірлігінің салық жөніндегі инструкциялары,
қазақстандық және шетелдік ғалым экономистердің монографиялық әдебиеттері
мен ғылыми мақалалары қолданылды.
Практикалық (тәжірибелік) негізіне Қазақстан Республикасы Табыс
министірлігінің жоспарлық және есеп беру мәліметтері қолданылды.
Салықтар дегеніміз, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру
мақсатында, мемлекеттік жоғарғы өкілді орган қабылдаған нормативті акті
заңның негізінде, сондай-ақ, заңда белгіленген мөлшерде және уақытта заңды
және жеке тұлғалардан міндетті түрде, қайтарылмайтын және ақысыз негізінде
бюджетке алынатын ақшалай төлемдер. Осы берілген түсінікті жан-жақты
талдап, салыстыру мақсатында басқа да авторлардың көзқарасына тоқталамыз.

І Тарау. Салық жүйесінің мәні мен маңызы
1.1. Салықтың түсінігі, ерекшеліктері және элементтері

Көптеген экономистер салықтардың түсінігін, мәнін ашуға тырысты. Алғаш
рет салықтардың мәні Д. Рикардоның еңбектерінде зерттелген. "Салықтар - ел
капиталы немесе кірісінен алынып, үкімет иелігіне түсетін өнімнің бөлігі"
деп көрсетті ол.
Салық теориясына Ресейдің ғалымдары да өзіндік үлес қосты. Н. Тургенев
Ресей экономикасын зерттей отырып, былай деді: " Салық - қоғамның немесе
мемлекеттің бір мақсатқа жетудегі мәні. Халық мемлекетке бірігіп, оған
басшылық жасауға және салық салуға құқық берді ".
Ал А. Соколов: " Салық дегеніміз мемлекет шығындарын жабу және
экономикалық саясатты шешу үшін кәсіпкерлерден алынатын мәжбүрлік алым "
деп көрсетті. Соколовтың бұл анықтамасы салықтың түпкі мәнін көрсетеді. Ол
тек қана салықтың фискалдық кызметін жүргізіп қоймай, осы жиналған
салықтарды мемлекеттің саясаттарын жүргізуге қолдану қажеттілігін айтады.
Мысалы, Гуреев В.И. салықтарды “міндетті жарна” деп атайды және
мынадай түсінік береді: " міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке
тұлғалардың кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан
табыстарының бір бөлігін заңмен белгіленген тәсілмен ақшалай түрде алу ".
Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардан тиісті
деңгейде бюджетке алатын міндетті жарнасы деген анықтама берген. Белгілі
ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай анықтама береді “салық мемлекеттің
өкімет билігі субьектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету
мақсатында, мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз етілген міндетті,
қайтарылмайтын және дербес ақысыз түрінде заңды және жеке тұлғалардан заңда
белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері”.
Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді
алу заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда, оларды алу заңсыз болып
табылады. Ал салық төлеуші бұл жерде азамат ретінде емес, сонымен қатар
меншік иесі де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі
құқығынан шығатын әлеуметтік міндеті.
Қазақстандық, белгілі экономист-ғалым Қарагузова Г.Ж. "Салықтар деп,
жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады"
деген анықтама береді.
Қаржылық құқық саласының Қазақстан бойынша берілетін бір әйгілі ғалымы
Худяков А.М. өз еңбегінде салықтардың түсінігін беріп қана қоймай, олардың
басқа төлем түрлерінен ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен.
Бұл ерекшеліктер салықтардың өз құқылық және экономикалық табиғатына тән
белгілер болып табылады
1. Салық-әрқашан мемлекет тарапынан енгізілінеді және алынады. Бұл
жерде мемлекет саяси субъектісі ретінде көрінеді.
2. Салық-мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды. Осы айтылған
жағдайлар Конституция баптарында көрініс тапқан: Заңды түрде белгіленген
салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің
борышы әрі міндеті болып табылады.
3. Салық- әрқашанда ақшадай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша
салықтар әртүрлі мүліктік міндеттемелердің - тәркілеу, реквизициялау және
т.б. ерекшеленіп тұрады.
4. Салық- әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық төлеушіге
оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.
5. Салық- заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды
ашықтан ашық заңға негізделген күйінде алады. Яғни жеке меншіктегі ақшалар
мемлекет меншігіне ауысады.
6. Салық- міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі
міндетті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі
міндетімен ұштасады.
7. Салық- тек құқылық формада қездесетін төлем. Салықтар нормативтік
сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
8 .Салық- тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
9. Салық- тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем.
10. Салық- баламасыз төлем. Яғни, салық қандайда болмасын көрсетілген
қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол тек ақысыз
төлем.
А.И.Худяковтың айтуы бойынша салықтардың басты белгісі салық
нысанасының ауысуы, меншік иесінің ауысуы болып табылады. Мемлекеттік емес
заңды тұлғалармен жеке тұлғалардың салық төлеу кезінде мемлекет қарамағына
өтетін ақшалары мемлекет меншігіне айналады.
Ал мемлекеттік заңды тұлғалардың салықтарды мемлекет қарамағына
түскенімен, олардың (заңды тұлғалардың, ақшалардың) иесі мемлекет болып
қала берді. Бұл жерде мемлекет салықтарды белгілеу және алу процесінде
саяси субъекті ретінде, ал міндетті төлемдерді белгілеу және алу кезінде -
меншік иесі ретінде болады. Салықтарды алу кезінде мәжбүрлі (еріксіз) түрде
меншік формасы өзгертіледі. Қорыта келіп айтқанда міндетті төлемдер - өз
кірістерінің бөлігі, ал салықтар – бөтен кірістердің бөлігі.
Салықтар әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және
жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын
сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.
Енді салық салу саласында міндеттемелерін және олардың орындалу
тәртібін анықтайтын заңды құрылымға, яғни салық туралы заңның элементтеріне
тоқталамыз.Тек салық туралы заңның элементтерінің жиынтығы арқылы салық
төлеушінің салық міндетттемелері толық белгіленбеген болып есептеледі.
Салық заңдарында белгіленген салық элеметтеріне мыналар жатады: салық
төлеуші; салық салу объектісі; салық салу бірлігі; салық ставкасы; салық
салу әдісі; салықты есептеу тәртібі; салық төлеу мерзімі; салықтарды төлеу
тәсілдері және тәртібі; салық төлеушілердің, банк мекемелерінің және салық
қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері және жауапкершіліктері. Енді
осы салық элементтерінің әрқайсысын жекелеп қарастырамыз.
Салық төлеуші- өз меншігі есебінен салық төлеу жөніндегі заңды міндеті
бар тұлға, яғни салық субъектісі. Бұл жерде салық төлеушілер деп, заңмен
белгіленген салық салу объектілері бар заңды және жеке тұлғаларды айтамыз.
Экономикалық термин ретінде "салық ауырмаларын көтеруші" деген ұғым
қолданылады, яғни салықты нақты төлейтін тұлға деген мағынада.
Сонымен, Қазақстан аумағындағы салық төлеушілер мыналар болып
табылады:
Кез келген ұйымдық-құқықтық формадағы заңды тұлғалар
1) Қазақстан Республикасының заңдары бойынша заңды тұлға болып
табылатындар;
2) біздің республикамызда заңды тұлға ретінде тіркелмегендер, бірақ басқа
мемлекеттердің заңдарына сәйкес заңды тұлға болып табылатындар. Бұлар үшін
салықтарды филиалдары, агенттіктері, оқшауланған бөлімшелері немесе тұрақты
өкілдері төлейді.
Қазақстан Республикасының жеке тұлғалары, яғни азаматтары, шетелдік
азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар.
Салық салу обьектісі – заңда көзделген тауарлық-материалдық игіліктер
жасалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер және т.б. болып табылады.
Қазақстанда заңда көзделген салық салу обьектілері мыналар болып
табылады:
а) заңды және жеке тұлғалардың кірістері (табыстары, пайдалары және т.б.);
б) заңды және жеке тұлғалардың мүліктері;
в) мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтер;
г) өнімдер мен қызметтердің ( жұмыстардың ) қосылған құны;
д) тауарлардың кейбір топтары мен түрлері;
е) шаруашылық айналымы;
ж) қаржылық операциялар;
з) табиғи ресурстарды пайдаланушылардың төлемі
Бұл жерде ескертетін бір жай, қандай да болмасын заң жүзінде
белгіленген объектіден салық бір-ақ рет (бір дүркін) алынады, сондай-ақ
салық төлемдерін арттыратын заңдарды қолданудың кері күші болмайды.
Салық салу бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі. Бұл жерде салық салу бірлігі деп салықтарды есептеу негізіне
салынған салық обьектісінің бір бөлігін айтамыз.
Мысалы, жер салығында- 1 гектар, 1 шаршы метр, 1 акр; акциздерде -1
бөтелке, 1 қорап сигарет; табыс салығында - теңге, доллар, евро, рубль және
т.б.
Салық ставкасы - салық салу бірлігіне қатысты салық мөлшері немесе
салық нарқы. Салық ставкасы салық салу нормасын сипаттайды. Құрылу әдісіне
байланысты салық ставкалары тұрақты және пайыздық болып екіге бөлінеді.
Тұрақты ставкалар - түсетін табыс мөлшерін есепке алмай, салық салу
обьектісіне ( жер учаскесіне ) тікелей, нақты салық бірлігінің шекті
сомасымен белгіленеді. Пайыздық ставкалар: пропорционалды, прогрессивті
және регрессивті болып екіге бөлінеді.
Пропорционалды ставкалар - бірыңғай пайыз түрінде белгіленеді, бұл
жерде салық обьектісінің көлемі ескерілмейді.
Прогрессивті ставкалар - табыстар мен мүліктердің өсуіне байланысты
күрт өсетін шкала түрінде белгіленеді. Прогрессивтік ставкалар екіге
бөлінеді: қарапайым және күрделі.
Қарапайым прогрессивтік ставкалар - мүліктің немесе табыстың құны
артқан сайын өсе түсетін салық ставкалары.
Күрделі прогрессивтік ставкалар - табыс екіге бөлініп, әрқайсысына
көбейетін салық ставкасы белгіленеді.
Регрессивті ставкалар - салық салу объектісінің өсуіне қарамастан
төмендетіле берілетін ставкалар.
Салықты есептеу тәртібі әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, кәсіпорындардың
жеке тұлғаға табысын төлеу кезінде, бұрынғы тапқан табыстарын есепке алмай,
сол төлеп жатқан табыстан ғана салық сомасын есептеуі.
Кейбір әдіс бойынша, төлеушінің жылдық нақты мезгілінде тапқан
табысының соммасын және осы мезгілге қатысты салық төлеушінің
жеңілдіктерінің жалпы сомасын есептеу арқылы жүзеге асырады. Әрбір
кәсіпорынның бухгалтериясында нақты салық төлеушінің бір жыл бойындағы
табысының жалпы сомасын алып тастау арқылы да салық есептелінеді.
Салықтың есептелген сомасын төлеу кезінде бұрын осы табыстан ұсталған
салық сомасына азайтылады.
Салықтардың төлеу тәсілдері. Салықтарды төлеудің үш тәсілі бар,
деклорация бойынша салық төлеу, салық төлеудің кадастірлік әдісі, табыс
көзі бойынша салық төлеу әдісі.
Салық төлеу мерзімі - салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке алыну уақыты. Мысалы, қосылған құнға салынатын салық бойынша салық
төлеуші ағымдағы он күндік төлемдерін мына мерзімдерде, есепті айдың он
үші, жиырма үші, келесі айдың үші күндері төлейді.
Салық жеңілдіктері – төлеушілердің заңда көзделген жағдайда, салық
төлеуден ішінара (кейбір түрлерін ғана) немесе толығымен босатылуы. Салық
жеңілдіктеріне мыналар жатады: салық төлеуден толығымен босату, салық
төлеуден ішінара босату, салық салуға жатпайтын объектілерді анықтау; салық
мөлшерін төмендету; мақсатты салық жеңілдіктерін беру; уақтылы төленбеген
салықтарды есептен шығарып тастау; салық төлеу мерзімін кейінге калдыру.
Мысалы, табыс салығы бойынша - мынадай заңды тұлғалардың табысы салық
салудан босатылады: мүгедектердің ерікті қоғамы; Ауғанстан соғысы
ардагерлерінің республикалық ұйымы және т.б
Сонымен, салықтардың мәнін қарастыра отырып, мемлекеттің салықтарды
дамыту мен қолданудағы рөлін, жаңашыл салық салудың қоғамның қандай
мүшелерінің мүддесі үшін жұмыс атқаратынын көруге болады.
Біріншіден, қоғамның барлық мүшесі елдің қауіпсіздігін және ел
ішіндегі азаматтарының жеке басының қауіпсіздігін ойлайды. Сондықтанда
қоғамның барлық мүддесі үшін әскери күштер мен қоғамдық тәртіпті сақтау
органдарын ұстауға қаражат қажет.
Екіншіден, қоғамда мемлекетті басқару қызметкерлерін
ұстауға қаражаттар керек.
Үшіншіден, қоғамдағы білім беру және емдеу мекемелерін толығымен ақылы
түрге көшіргенмен де, қарттар үйі мен жетім балалар үйлерін ұстауға,
уақытша жұмыссыздарға жәрдемақылар және зейнетақылар төлеуге қаражат
міндетті түрде керек. Өйткені, осы және басқа да әлеуметтік мәселелер
қоғамның барлық мүшелерін қозғайды, сондықтанда бұл мақсаттағы шығындар
салықтар арқылы жабылу қажет.

2. Салық жүйесінің түсінігі және құрылу принциптері

Жас тәуелсіз еліміздің қомақты бюджеті болуы жолында, мемлекеттік
қазынаның қаражатын молайта түсу - маңызды мәселе. Өйткені, денсаулық
сақтау органдарының, халыққа білім беру мекемелерінің, зейнеткерлер мен
студенттердің, басқа да толып жатқан халық жіктерінің тағдыры бюджетке
байланысты екені хақ. Бюджет кірістерінің құрамы, бюджетке шоғырланатын
ақша қаражаттарының формалары шаруашылық жүйелері мен әдістерінен, сол
сияқты қоғамның экономикалық шараларын шешуге тәуелді. Бұрын бюджет
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша қорларынан құралса, нарықтық
экономикаға- көшуге байланысты, ол заңды және жеке тұлғалардың салықтық
және салықтық емес төлемдерінен тұрады.
Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды, басты
түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі. Мемлекеттік
кіріс деп, мемлекет қарамағына әр түрлі түсім көздерінен келіп түсетін және
оның өзіне тән міндеттерін шешуге, сондай-ақ, функцияларын жүзеге асыруға
пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол мемлекеттік
кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды орын алады.
Салықтар мемлекеттің басқа да атрибуттары сияқты мемлекеттер құрыла
бастаған кезде пайда болған және олар әрқашан да мемлекеттің мемлекет болып
қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп-өркендеуінің негізгі материалдық тірегі
болып табылған.
Алғашқы кездерде мемлекетті ұстауға қажетті қаражаттар сол мемлекет
тұрғындарынан заттай немесе ақшалай күйінде алынған болса, кейіннен олар
тұрақты, жүйелі түрде ақшалай алынатын міндетті төлемдерге - салықтарға
айналған.
Салықтардың, салықтық құқықтың мемлекеттермен қатар пайда болуы
олардың құқықтық табиғатын, мәнін ашып көрсететін сияқты. Өйткені сол
кездерден бастап мемлекеттерде әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және
құқықтық принциптері көрініс берген. Әртүрлі меншік нысандарының теңдігі,
олардың өндіріс құралдары мен жабдықтарына негізделуі де мемлекеттің
экономикалық жүйесімен шартталған болатын.
Сонымен салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық
жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне
жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты қаржы
көзі. Сондықтанда мемлекет экономиканы дамытып, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың функционалдық, сипаттамасын нақтыландыру, яғни
қызметтеріне талдау жасау арқылы салықтардың тікелей мәнін және
экономикалық табиғатын, сондай-ақ атқаратын қызметтерінің негізгі бағытын
көруге болады. Салықтардың қызметтері белгілі кезеңде өздері атқаратын
рөліне байланысты, мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге
септігін тигізуге, қажетті экономикалық тұтқа және реттеуші болып табылады.
Салықтардың қалыптасқан түрдегі негізгі үш қызмет бар. Олар:
фискалдық, қайта бөлу және реттеуші қызметтер. Негізінде экономикалық
теория жене басқа тиісті оқулықтарда осы негізгі үш қызмет
көрсетілмегенімен, кейбір белгілі экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға
қоса тағы бірнеше қызметтер аталады.
Бірінші, фискалдық қызмет-салықтардың және басқа да міндетті
төлемдердің бюджетке толығымен және уақтылы (мерзімінде) түсіп отыруын
қамтамасыз етеді. Фиск - латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағынада
айтылған. Сондықтан, фискалдық қызмет-салықтық-бюджеттік қызмет, яғни
мемлекеттік қазына-бюджетті түсім көздері - салықтар мен басқа да міндетті
төлемдер арқылы ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету жөнінде қызмет болып
табылады. Қысқаша айтқанда, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі.
Тауарлық-ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына байланысты бұл қызмет
-мемлекет қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі. Ал қайта
бөлу қызметі, әртүрлі субьектілерінің табыстарының белгілі бөлігін мемлекет
пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл қызметтің барысында жалпы ұлттық өнім
көлеміндегі салықтардың үлесі анықталады, яғни ұлттық табысты бөлу және
қайта бөлу арқылы оның қандай бөлігінің мемлекет меншігіндегі қорға
қосылғанын көрсетеді.
Үшінші қызметі - салықтық реттеу, яғни реттеуші қызмет-салық
нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық
жеңілдіктерін енгізу арқылы, заңды және жеке тұлғаларды нарыққа бағытталған
экономикалық белсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ мүдделерін
қамтамасьгз ету. Бұл қызмет өзінің осындай сипаттамасына байланысты
ынталандыру қызметі деп те аталады. Салықтық реттеу (салықпен реттеу деген
де болады) мүмкіндігінше тиімді салық түрлерін таңдау, олардың мөлшерін
өзгерту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін алу тәсілін
өзгерту сияқты әрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл қызметті ғылыми-техникалық
процестерді ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.
Мемлекет үстінде аталған салықтардың қызметін қолдана отырып салық
салу, салық қызметі саласындағы әртүрлі шараларды жүргізеді және салық
жүйесін анықтап, олардың қызмет атқару тұтқасын әзірлейді. Салық салу
саласындағы жүзеге асырылатын шараларды қоғамның нақты бір даму кезеңіндегі
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарына байланысты экономикалық саясатпен
ұштастыру да осы қызметтер арқылы жүргізіледі.
Енді осы қызметтер жөнінде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен
шектеліп қана қоймай басқа да авторлардың пікірлеріне тоқталайық. Белгілі
экономист-ғалым Қарагузова Г.Ж. айтуынша салықтардың атқаратын қызметтері
мына төмендегідей болып келеді:
1.фискалдық немесе жұмылдыру қызметі арқылы мемлекет тиісті шығындарын
қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;
2.қайта бөлу қызметі арқылы мемлекет экономика аясының әртүрлі саласына
ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық
арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі, табысты өте төмен топтарға
жәрдем береді. Мысал ретінде үдемелі ставкалы табыс салығын көрсеткен;
3.ынталандыру қызметі - экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және т.б,
әртүрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;
4.шектеу қызметі, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз (пайдасыз)
өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру больтп табылады;
5.бақылау-есептеу қызметі, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын,
өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржылардың қозғалысын есептеп,
бақылаудан тұрады.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана
отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету
жолдарын белгілейді, жалпы экономпкалық саясатты негізге ала отырып, салық
саясатын анықтайды.
Салық категориясының нақты формалары болып құқық органдарымен
тағайындалған салық төлемдерінің түрлері жатады. Салық дегеніміз - жеке
және заңды тұлғалардың мемлекеттік шығындарын жабу үшін, заң жүзінде
бекітілген төлемі. Мемлекеттің алатын салықтарының формасы мен
әдістерінің жиынтығын салық жүйесі дейміз.
Салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың ара қатынасынан тұрады.
Біріншісі - салық төлеушілердің табысы мен мүлкінен алынатын мемлекет
түсімі, екіншісі - тауар бағасына немесе қызмет көрсетуге үстеме құн
ретінде тағайындалып тұтынушыдан төленеді. Тікелей салық салуда ақша
қатынастары мемлекет пен қазынаға енгізетін төлеушінің өзімен тура болады.
Жанама салықтың субьектісі, мемлекет пен төлеуші арасында болатын
делдал, яғни тауар сатушысы болып табылады.
Тікелей салықтар өз кезегінде нақты мүлік түрлерінің әрқайсына
төленетін, жеке және заңды тұлғалардың кіріс көздерінен немесе декларация
бойынша алынатын салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықтардың біреулерін тек заңды тұлғалар, келесісін тек-жеке
тұлғалар, ал үшіншісін - заңды да жеке тұлғада төлейді.
Жанама салықтар құрамы да әр түрлі - акциздер және қосылған құнға
салынатын салықтар. Олардың алынуыда өте қарапайым Олардың алымдық әсері
өндіріс құлдырауында да қолданылады. Алыну обьектісі мен қолданылу әдістері
әр түрлі болып келетін, тікелей және жанама салықтардың жүйесі, мемлекетке
салықтардың - алымдық және экономикалық қызметтерін толықтай атқаруына
мүмкіндік береді.
Нарықтық экономикалық қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басқы мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты
анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық
жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер
ықпалы өте зор.
Сонымен салық жүйесінің өте маңызды және күрделі құрылым екенін
білдік. Салық жүйесінің мемлекеттің нақты тарихи ұлттық даму кезеңдерімен
шартталарыны белгілі.
Сондықтан, қандай да болмасын дамыған елдің салық жүйесі бізге эталон
бола алмайды.
Бірақ дамыған елдерінің салық жүйесінің тенденциясын және жалпы
сипаттамасын қарастыру және талдау жасап отыру біздің міндетіміз.
Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді колданады. Салық
салу принциптері салық теориясының басты элементі болып табылатынын
ұмытпауымыз қажет.
Салықтар жөніндегі ілімнің тұңғыш қарлығаштары, саяси экономикалық,
теорияның ең ірі классиктері Адам Смит, Вильям Питти және т.б. болатын.
Кезінде салық жүйесін құрудың төрт қағидасын Адам Смит ұсынған
болатын. Олар күні бүгінге дейін (әрине дамыған елдерде) салық салуды
ұйымдастыру принциптері ретінде қолданылады.
1.Бірінші қағида – салық әрбір салық төлеушінің тапқан табысына сәйкес
алынуға тиісті;
2.Екінші қағида – салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде күні
бұрын және дәл белгіленуі қажет;
3.Үшінші қағида – ыңғайлылық қағидасы, яғни әрбір салық төлеушіге қолайлы
уақытта және осы салық төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;
4.Төртінші қағида – үнемділік қағидасы, яғни салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті.
Салық салу кезінде, аталмыш принциптерді басшылыққа алу барысында
мемлекет тарапынан белгілі қағидаларды қолдану тәртібі туындаған болатын.
Қазіргі кезде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық салу
жүйесіне бағынышты (байланысты) болады. Белгілі ғалым Қарагузова Г.Ж.
өзінің еңбегінде салық салу принциптерінің ең қолайлы деген түрлерін атап
көрсеткен:
1.Салық салмағының тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына "әділ үлесін"
қосуға міндетті;
2.Салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушілерге
түсінікті болуы қажет;
3.Салық салудың теңділігі және әділеттілігі, яғни әлеуметтік-экономикалық
мақсаттарға жету үшін, мүмкіндігінше әртүрлі жеңілдіктерді азайту;
4.Салықтарды басқару және заңдылықты сақтау жөніндегі әкімшілік шығындар
мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы қажет.
Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір күрделі мәселе
-салық салмағын (айырмашылығын) халық арасында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше
осы мәселе жөргінде екі принцип барын білуіміз қажет.
Біріншісі, тапқан (алған) игіліктерге негізделген яғни мемлекет
тарапынан көрсетілетін қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар
ретінде берілуге тиісті. Бірақ мемлекеттен алынатын игіліктердің сапасы
әртүрлі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді. Нарық кезеңінің
көрінісі ретінде, қоғамымызда байлар мен кедейлердің пайда болғаны баршаға
мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдем ақыларды, субсидияларды тек
табысы төмен, тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға беру қажет.
Екіншісі, төлеу қабілеттілігі принцппіне негізделген. Бұл жерде салық
айырмашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс деңгейлеріне
байланысты болады
Мельников В.Д. өз еңбегінде дүние жүзілік мәні бар салық салу
принциптерінің ұтымды түрлерін (Я.Корнай және т.б. ұсынған) атап көрсеткен.
Бұл принциптер нарық қатынастары жағдайындағы салық жүйесінің ойдағыдай
тиімді болуына бағытталған.
Дүние жүзілік тәжірибеден өткен ол принциптер мыналар:
1.Салық салу формаларын белгілеу барысында қарапайым формаларды қолданған
жөн. Сонда төлеушілер салық төлеуден жалтара алмайды.
2.Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Былайша айтқанда,
мемлекет салық төлеушілерді салық жүйесі арқылы ынталандыруға (жеңілдік
беру арқылы) немесе жазалауға жол бермеуі керек. Өнімдердің, қызметтердің
жеке түрлерін салық салуда немесе кейбір әлеуметтік саясат, денсаулық
сақтау, мәдениет салаларын мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыларды
салық ставкаларын өзгерту (жоғарлату жолымен алуға болмайды).
3.Прогресивті салықтардың орнына тікелей пропорционалды салықтарды
басымырақ пайдалану.
5.Салық жүйесі экономикалық қызметтердің жақсаруына және күрделі
жұмсалымдардың өсуіне кедергі келтірмеуіне тиіс. Көп өнімді жұмыс істегенде
прогресивті салықты қолданбай, салықтардың өнімділікке, өндіріске және
күрделі жұмсалымдарға тигізер ықпалының нәтижесі қандай болатынын ескерту
қажет.
Сонымен салық жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатымен анықталатын,
үстінде аталған принциптерді еске ала отырып, біздің пікірімізше, салық
салу (салық қызметі) принциптері мүмкіндігінше мына төмендегідей болуы
қажет; заңдылық және негізділік; жалпыға бірдей және нақтылық; теңділік
және әділеттілік; ыңғайлылық және жетікшіктілік; қарапайымдылық және
бейтараптылық; жоспарлылық және нормативтік; тиімділік және үнемділік;
жеңілділік және бірдүркінділік.

ІІ Тарау. Салықтардың жалпы теориясы
1. ҚР-ның салықтары туралы түсінік

Салық дегенiмiз - үкiметпен мiндеттi түрiнде алынатын төлемдердi
айтамыз.

Салықтар тiкелей және қосымша түрге бөлiнедi:
Тiкелей салықтарға жатады:
1. Корпорациялық табыс салығы
2. Заңды тұлғалардан ұсталатын салық
3. Әлеуметтiк салығы
4. Жер салығы
5. Мүлiк салығы
6. Көлiк құралдарының салығы
Қосымша салықтарға жатады:
1. Қосылған құн салығы
2. Акциздi жанама салығы
Қазақстан Республикасының Салық кодексiне сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтармен мемлекеттiк бюджеттi толтырады.
Әрбiр елде үкiметтiң шығындарына және салық салуына көп көңiл аударады.
Нарықтық экономикаға ауысқан кезде мемлекеттiк бюджеттiң құрастыруы өте
күрделi шарттарда болған, яғни сол уақытта экономикалық өсiмi төмендедi,
инфляция жоғары деңгейде болды, елдiң қаржы жағдайы крезистiк әрекетте
болды. Нарықтық экономикаға көшкен мемлекеттерде салық алудың үш нұсқасын
пайдалануға болады:
1.Пропорционалды салық-салықтың қосындысы жұмыскерлердiң табысына
пропорционалды бөледi;
2.Регресивтi салық-жұмыскерлердiң табысы төмендесе де, салық
процентпен жоғарлатып алынады;
3.Прогрессивтi салық-жұмыскерлердiң табысы көбеюiне қарай салық
ставкасы өседi.
Қазақстан Республикасының салықтары екi түрге бөлiнедi:
1.Жалпы мемлекеттiк салықтар-мемлекеттiк бюджеттi реттейтiн көздерi
болады.Олардан түскен ақшалар әр түрлi бюджеттерге аударылады;
2.Жергiлiктi салықтар және жергiлiктi жинақтаулар бюджетiнiң табысының
көздерi болады.
Жалпы мемлекеттiк салықтарға жатады:
-Заңды және физикалық тұлғалардың табысына салынатын салық;
-Қосымша құн салығы, акциздер, бағалы қағаздарға жасалатын операцияға
салынатын салық, арнайы салықтар.
Жергiлiктi салықтарға жатады: жер салығы, заңды және физикалық
тұлғалардың мүлiгiне салынатын салық, транспорттық салық, физикалық
тұлғаларды мемлекеттiк төлемдердi өткiзу үшiн алынатын төлемдер, акционер
өткiзу төлемдерi және тағы басқалар жатады.
Қазақстан Республикасының Салық жүйесiне сәйкес салық салудың
мынадай принциптері бар:
1. Әдiлеттiк принцпi;
2. Анықтылық принцпi;
3. Ыңғайлы принцпi;
4. Үнемдеу принцпi.
Әдiлеттiк принцпi-барлық тұрғындардан салық алынады және тұрғындардың
арасында салық арқылы төленетiн салықтар тепе-тең түрде бөледi.
Анықтылық принцпi-салық төлеушiге алдын-ала сомасы, уақыты ұсынылады.
Ыңғайлы принцпi-салық төлеушiге ыңғайлы уақытта салықтар алынады.
Үнемдеу принцпi-салық алынатын шығындарды азайтуға тырысады.
Салық салынатын агенттерге жатады: пайда, тауардың құны, қосымша құны,
физикалық және заңды тұлғалардың құны, мүлiктi беру, сату. Бағалы
қағаздардың операциясына салынатын салық. Объективтi тек қана бiр салықты
төлейдi. Бекiту әдiсi бойынша салықтар тiкелей және қосымша түрге
бөлiнедi.
Тiкелей салықтарға жатады: табысқа, пайдаға, мүлiкке салынатын салық және
ресурсты төлем т.б.
Қосымша салыққа жатады: қосымша құн салығы, акциз, кеден салықтары тағы
да басқа салықтар кiредi.
Салықтың функциялары:
1. Фиксалды функция;
2. Бақылау функция;
3. Тарату функция;
4. Ынталандыру функция.
Фиксалды функция-мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс жағы салық арқылы
құрастырылады. Фиксалды функция арқылы мемлекеттiк қаржы ресурстары
құралады.
Бақылау функциясы- әрбiр салық каналдың тиiмдiлiгi бағаланады. Салық
жүйесiне өзгерiстер енгiзудi анықтайды.
Тарату функциясы-салық арқылы жинақталған ақша қаражаттарын қайта бөлiп
таратуын анықтайды. Әскер, басқару органдары, бiлiм беру, денсаулық сақтау
тағы басқа сфераларға бөлiнедi.
Ынталандыру функциясы-жаңадан құрастыруға шағын фирмаларға әр түрлi
жеңілдiктердi жасайды: лъгот, преференция тағы басқалар берiледi.
Преференция дегенiмiз-бегiтiлген түрдегi инвестициялық салық кредитiн
айтамыз.
Салық салу объектiсiне бөлген кезде мынадай классификация жасауына болады:
1. Мүлiкке салынатын салық;
2. Ресурсты төлемдер (жер салығы);
3. Корпорация пайдалануына салынатын салық;
4. Әсер жасауға салынатын салық;
5. Басқа салықтар.
Салық мiндеттемесi мемлекет алдындағы әрбiр салық төлеушiнiң
мiндеттемесi болып табылады және салық заңына сәйкес жүргiзiледi.
2001ж. 12 маусымында №209-11 Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке
төленетiн басқа да (салық) мiндеттеме төлемдерi туралы салық кодекiсi
қабылданды. Кодекске сәйкес жеке және заңды тұлғалардан алынатын салыјтар
мемлекеттiк бюджеттi толықтырудың негiзгi көзi болып табылады.
Салық кодексi республикалық және жергiлiктi бюджетке түсетiн салықтарды,
алымдардан, салымдарды, және басқа мiндеттi төлемдердi белгiлейтiн,
Қазақстан Республикасының заңдарымен реттелетiн кеден баж салығы, алым мен
төлемдердiң мәселесiн қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық
салықтық қатынастарды реттейтiн бiрден-бiр заңды құжат болады.
Салық кодексi салықтардың толық тiзiмiн, оларды есептеу тәртiбiн, салық
салу объектiсiмен салықтың негiзгi түрлерi бойынша төлеуiн анықтайды.
Салықтар, алымдар мен басқа да мiндеттi төлемдер деп- кодексте
белгiленген тәртiпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесiн
төлеуден аударылған қаражаттарды айтамыз. Салықтарды, алымдарды және басқа
да мiндеттi төлемдердi енгiзу және аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан
Республикасы заң органдарының өкiметтiлiгiне жүктелген. Бұл құқық тек қана
салық кодексiне өзгертулер мен толықтырулар енгiзу арқылы жүзеге
асырылады.
Салық төлеушi, салық мiндеттемесiн орындау барысында, салық салынатын
объектiсiмен, салық базасын, салық мөлшерлемесiн, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.