Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге асырылатын сақтандыру

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Сақтандырудың экономикалық және әлеуметтік негіздері.
Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні, оның іс-әрекет сфералары

Сақтандыру — қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категорияларының бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің,
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп — бұл өндіріс пен адам өмірінің
қауіп-қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процестерін жалғастыру,
азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап
отыру мақсатында оларды сатып алу үшін қоғамның, жеке өндірушілердің,
олардың топтарының (салалық және аумақтық аспектілерде) натуралдық-заттай
босалқы қорларын да немесе резервтерін де, сондай-ақ ақша ресурстарын да
кіріктіретін қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте
резерв және сақтық қорлары түрінде қалыптасады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктерді, өндіріс процестерін қоғамдық
және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималдық сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда -
мемлекеттік, аймақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі, жеке
адам деңгейінде).
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері
бар:
сақтық қатынастарының ақшалай сипаты;
сақтандырудың қоғамдық өнімнің құнын қайта бөлуге қатысуы;
оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
сақтық қатынастарының бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
ақша қорларын жасап, пайдалану кезіндегі сақтық баламалығы барлық жағдайда
бола бермейді (қатынастардың баламасыздығы).
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметті, бизнесті)
экономикалық жүйе шеңберіндегі айрықша сақтанушыға немесе оның қайта бөлу
процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы-кредит институты ретінде қарауға
болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыру — қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке
және заңы тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі
қайта бәлгіштік қатынастардьң айрықша сферасы.
Сақтандырудың экономикалық мәніне бұл категорияның қоғамдық
арналымының көрінісі ретінде оның бөлу, өтемдік, жинақтық және бақылау
функциялары сай келеді.
Бөлу функциясы: бұл функцияның өзгешелігі қайта бөлу ретінде көрінуі.
Ол алдын алу функциясына, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен
сақтық жағдайының болу мүмкіндігін жоюға бөлінеді. Жеке басты сақтандыруда
бөлу функциясы сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық функциясына
бүгіледі.
Бақылау функциясы сақтық төлемдерін жұмылдыруды және сақтық қорын
қатаң мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын тараптардың
нақты қатынастарында көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандыру экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік функциясын қарауды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекелі сақтандырудың негізгі арналымымен — қолайсыз оқиғалардан
болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтық қатынастарының бір бөлігінің салыстырмалы жалпы бағыттылығы мен
(кең арналымдағы резервтік қорларды пайдалана отырып) қоғамдық қорғаудың
жүйесі арқылы тиісті ақша қаражаттарының арналымы болады. Бұл қатынастар
мен қорлар байланысылған және жалпы ұлттық сипаты бар төтенше уақиғаларды
ескертуге және жоюға бағытталған. Мұндай жағдайларда тұрақты жұмыс істейтін
қорлардан басқа (жалпы мемлекеттік материалдық резервтерден, Үкіметтің
резервтік қорларынан) кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың ерікті
қайырымдылықтары есебінен қосымша қаражаттар жұмылдырылуы мүмкін. Бұл
қорлар халыққа, өндіріс пен инфрақұрылымның объектілерін жаңғыртуға,
экологиялық тепе-теңдікті қалпына келтіру жөніндегі шараларды жүзеге
асыруға келтірілген зиянды өтеуге пайдаланылады.
Қатынастырдың екінші бөлігінің біршама тар арналымдағы қоларды —
әлеуметтік қорлар мен әлеуметтік қамсыздандыру қорын жасап, пайдалана
отырып, азаматтардың әлеуметтік жағдайын қорғауға бағыттылығы болады. Бұл
қатынастардың іс-әрекеті халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттігімен
байланысы.
Үшінші бөлік қатынастардың тұйық аясын пайдалана отырып және олардың
осы жиынтығы шегінде бұл қатынастардың баламалылығына жете отырып,
адамдардың денсаулығы мен әл-ауқатын, олардың мүлкін, сонымен бірге
шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлкін сақтық қорғау жөніндегі
қатынастар болып табылады. Бұл — жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыру
және шаруашылық жургізуші субъектілер үшін мүлікті сақтандыру.
Сақтандырудың жалпы жүйесінің салыстырмалы дербес бөлігі медициналық
сақтандыру болып табылады.
Сақтандыру кезінде сақтық резервтері мен қорларын қалыптастырудың екі
негізгі әдісі қолданылады, олар: бюджеттік және сақтық әдістері.
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын,
яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдісі қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын ала қарастырады; жарналардың мөлшері және
оларды төлеудің тәртібі сақтандырудың түріне қарай немесе заңмен не сақтық
қатынастарының қатысушылары арасындағы арнайы келісім шартпен анықталады.
Сақтық қатынастарының бірінші бөлігінде — қоғамдық қорғауда бюджеттік
әдіс пайдаланылады, екінші бөлікте - әлеуметтік сақтандыруда — қос әдіс,
үшінші бөлікте — жалпы сақтандыру мен өмірді сақтандыруда тек сақтық әдіс
пайдаланылады.
Ірі апаттар мен нәубеттердің зардаптарын жою жөніндегі шараларды
қаржыландыру үшін қайырымдылық қайыр көрсету алымы немесе белгілі бір
уақиға шалмаған қатысушылар арасында қаражаттарды бөлу сияқты көмекші
әдістер қолданылуы мүмкін. Сонымен бірге, өзін-өзі сақтандыру негізінде
ақша қаражаттарын немесе материалдық босалқы қорларды қалыптастыру әдісі де
болуы мүмкін. Мұндай әдіс ауыл шаруашылығында (босалқы қорлар — жемшөп,
тұқым, отын және т.б. қорлар), материалдық өндіріс сферасының
кәсіпорындарында (шикізаттың, шала фабрикаттардың, басқа материалдардың
босалқы қорлары) қолданылады; азаматтардың жекеше жинақ ақшалары олардың
сақтық босалқы қорлары ретінде қаралуы мүмкін.
Сақтандыру экономикалық категориясының материалдық-ақшалай иелері
сақтық қорлары бола алады, олар қоғамдық ұдайы өндірістің элементтері,
сақтық қатынастары қатысушыларының жарналары, мемлекеттік бюджет
қаражаттары, қаражаттардың ерікті аударымдары, қайыр көрсету және сақтық
қатынастары қатысушыларының тарапынан болатын бірқатар басқа айрықшалықты
төлемдер есебінен қалыптасатын ақшалай немесе материалдық қаражаттардың
резервтері болып табылады.
Сақтық қорлары — қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын ала
болжануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған қоғамның резерв
қорлары жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды жөне
оның орнын толтыруды сақтандыруды жүзеге асыратын сақтық қоры материалдық
немесе ақша қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларында қоғам мүшелерінің
ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан
қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорларының басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол — табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстардың бірден-
бір бөлігі.
Нарықтық экономикада сақтық қатынастарының едәуір бөлігі коммерциялық
қатынастар болып табылады. Ең алдымен бұл жалпы сақтандыру мен өмірді
сақтандыру категориясына қатысты, бұлардың қызметтер көрсетуі өзгеше сақтық
қызметтерін көрсетуге түрленеді және мұндай қызметтер көрсетудің еркін
рыногында ұсынылады. Бұл қызметтер көрсетудің бағасы сақтық тарифтері мен
жарналары түрінде болады. Сақтық қызметтерін көрсетуге сұраным олардың
сапасымен және бағаның деңгейімен анықталады.
Клиенттерді тарту үшін сақтық ұйымдары клиентураға қызмет көрсетуді
жақсартады, қызметтер көрсетудің ассортиментін кеңейтеді, ысыраптар мен
зияндарды өтеу жөніндегі кепілдіктерді арттырады.
Сақтандырушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлары
белгілі бір уақытта тікелей арналымында - сақтық төлемдерін төлеу үшін
(сақтық жағдайының болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау
мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорларының
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін
сақтық қызметтерін көрсетудің бағасын темендетуге бағыттаған орынды. Сақтық
ұйымдарының осыған ұқсас операциясы сақтық рыногында пайдалырақ шарттарда
қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысыраптар мен залалдардан
қашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына
жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы,
тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын
кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айыртбастау және тұтыну процесінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше
маңыздылығы бірқатар факторлармен айқындалады.
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен
көлеміне қарамастан, сақтандыру халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін
қосымша қорғауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде табиғи және техногендік
сипаттағы төтенше жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауырпалығы
мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке
түседі.
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі
кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі
саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуы,
экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді
қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйесі республика экономикасының сенімді әрі орнықты дамуына,
халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азаматтар
мен шаруашылық жүргізуші субъектілерінің мүлкін сақтандыруға ықпал етуге
тиіс. Сақтандыру мәселесі, медициналық сақтандыруды қоса алғанда,
әлеуметтік қамсыздандырудың проблемаларына тікелей қатысты.
Сақтандыру, табыс (пайда) түсіру мақсатымен коммерцияның шектес
сфераларына қаражаттарды инвестициялау жөніндегі сақтық ұйымдарының қызметі
сақтық ісі ретінде болып көрінеді.
Сақтандыру — сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық
төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдайы немесе өзге де
оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңи тұлғалардың заңды мүдделерін
мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру
қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық сыйақыларын
төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтық жағдайы пайда
болған кезде сақтанушыға немесе оның пайдасына шарт жасалған өзге де
тұлғаға (пайда алушыға) шартта белгіленген соманың (сақтық сомасының)
шегінде сақтық өтемін төлеуге міндеттенеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар
сақтандырудың нысандары болып табылады:
міндеттілік дәрежесі бойынша — ерікті және міндетті;
сақтандыру объектісі бойынша — жеке және мүліктік;
сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша — жинақтаушы және
жинақтаушы емес.
Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге
асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті
сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың жеке (бөлек) сыныбы болып табылады.
Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін
заңнамалық актілермен белгіленеді.
Ерікті сақтандыру - тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге
асырылатын сақтандыру.
Сақтық қызметі — сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта
сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты Қазақстан Республикасы
заңнамаларының талаптарына сәйкес уәкілетті органның лицензиясы негізінде
жүзеге асырылатын қызмет.
Сақтық қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды
жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптарға және түрлерге бөлінеді.
Сақтық ұйымының сақтық қызметі "өмірді сақтандыру" саласы және "жалпы
сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай
сыныптарды қамтиды: өмірді сақтандыру; аннуитеттік* сақ-тандыру.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтавдыру нысанывда мы-надай сыныптарды
қамтиды: жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру; медициналық
сақтандыру, көлік қүралдарын (авто-мобиль, темір жол, әуе және су
көліктерін) сақтандыру; жүктерді сақтавдыру; мүлікті сақтавдыру (көлік
қүралдарын қоспағанда); кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру; көлік қүралдары
иелерінің және тасымалдаушының азаматтық-қүқықтық жауаптылығын сақтан-дыру;
шарт бойынша азаматтық-қүқықтық жауаптылықты сақ-тандыру; зиян келтіргені
үшін азаматтық-қүқықтық жауаптылық-ты сақтавдыру (көлік қүралдары иелерінің
және тасымалдаушының азаматтық-қүқықтық жауаптылығын қоспағанда).
Сақтандыру турі сақтық үйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау арқылы
сақтандырудың бір немесе бірнеше сы-ныбы шеңберінде әзірлейтін және беретін
сақтық өнімі болып табылады.
18.2. Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру
Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыруға тән экономи-калық қатынастар
қоғамдық өндіріс процесіндегі зиянның ор-нын; егер бүл процесс дүлей апат
пен басқа төтенше немесе күтпе-ген оқиғалардың нәтижесінде бүзыдса,
толтырумен байланыстьі^ Зиянның орнын ынтымақтастық негізде сақтық
қатынастарына қатйеушылардың төлейтін сақтық жарналары есебінен толты-
рылады, бүл жарналардың жиынтығы, жоғарыда айтылғандай, сақтық қорларын
қүрайды.
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер (қауіп-қатерлер) аза-маітық-қүқықтық
жауаптылықты қоса алғанда, оларға байла-нысты мүдцелерді сақтандыру жалпы
(муліктік) сақтандыруга жатады. Мүндай сақтандыру кезінде мүліісгің жоғалу
(жойылу) қаупі (тоускелі), жетіспеуі немесе бүлінуі және өзге де мүліктік
игіліктер мен қүқықтар сақтандырылады.
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктері сақтан-дыруға мүддесі болмаған
жағдайда жасалған мүліктік сақтанды-ру шарты жарамсыз болады.
Жазатайым жагдайдан жоне аурудан сақтандыру сақтанды-рылушы жазатайым
жағдайдың немесе аурудың салдарынан қай-тыс болған, еңбек ету (жалпы немесе
кәсіби жағынан) қабілетін (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның
денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайда оның қосымша шығыстарын
тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақ-тық төлемін
жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Медициналық сақтандыру сақтандырылушының медицина мекемесінен медициналық
сақтандыру медициналық сақтан-дыру бағдарламасына енгізілген медициналық
қызмет көрсетулерді сүраған жолдамаларынан туындаған шығыстарын ішінара
немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін жүзеге асыру көзделетін
жеке басты сақтандыру түрлерінің жиынтығы.
Кәлік қуралдарын сақтандыру көлік қүралын иеленуге, пай-далануға, оған
билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы
немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе үрлап әкетілуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерін
жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып та-былады.
Жуктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы,
соның ішінде жүктердің тасымал-дану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе тЪлық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтаңдыру түрлерінің жи-ынтығы болып
табылады.
Муліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге
байланысты адамдардың мүліктік мүдцелеріне (авто-мобиль, темір жол, әуе
немесе су көліктерін, жүктерді қоспаған-да) оның зақымдануы немесе жойылуы
салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жи-ынтығы болып
табылады.
Азаматтық-қуқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, үшінші бір адамдардың
өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарына туындайтын
міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген зияндар үшін жауаптылықты
сақтандыру), сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер бой-ынша жауапты
болу (шарт бойынша жауаптылықты сақтандыру) тәуекелін сақтандыру.
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-қүқықтық жауаптылық-ты сақтаидыру кезінде
сақтанушының өз жауаптылығы да, осын-дай жауаптылық жүктелуі мүмкін болатын
өзге түлғаның жауап-тылығы да сақтандырылады.
Зиян келтігендігі үшін азаматтық-қүқықтық жауаптылық-ты сақтандыру кезінде
сақтанушының өзінің жауаптылық тәуекелі ғана сақтандырылуы мүмкін. Бүл
талаптарға сәйкес келмейтін сақтандыру шарты жарамсыз деп есептеледі.
Шартты бүзғандығы үшін азаматтық-қүқықтық жауаптылық тәуекелі шартта оның
талаптарына сәйкес сақтанушы оның ал-дында азаматтық-қүқықтық жағынан
жауапты болуға тиіс тарап болып табылатын және бүл жағдайда пайда алушы
ретінде іс-қимыл жасайтын түлғаның пайдасына сақтандырылған болып
есептеледі.
Косіпкерлік тоуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақ-танушы ретінде іс-
қимыл жасайтын келісімшарт жасаушы агенттерінің өз міндеттемелерін бүзуынан
болған кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге байланысты
емес жағдайлармен осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған за-лалдар
тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті ала алмай қалу тәуекелі
сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты бойынша тек осы
сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана
сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын түлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
шарты немесе өзге түлғаның (пайда алу-шының) пайдасына жасалған шарт
жарамсыз болады.
2005 жылдың басынан бастап "Сақтық төлемақыларына кепілдік беру қоры"
өзінің тікелей қызметін бастады. Қор "Сақ-тық төлемақыларына кепілдік беру
қоры туралы" заңға сәйкес жаргылық капиталында Үлттық банктің 100%-дық
қатысуы бо-латын акционерлік қоғам нысанында қүрылған. Қордың қаты-сушылары
сақтандырудың тек міндетті түрлерін жүзеге асыра-тын сақтық компаниялары
болады. Бүгінде сақтандырудың мүндай оншақты түрі бар (қабылданған заңдарға
сәйкес); әлеумсттік сақтандыру, көлік қүралдары иелерінің және тасы-
малдаушының жолаушылар алдындағы, жекеше нотариустар мен аудиторлардыц
азаматтық-қүқықтық жауаптылығын сақтанды-ру, турагснттср мсн
туроперацияларды, еңбек міндеттіліктерін атқару кезіндс қьгзмсткерлердің
өмірі мен денсаулығына зиян
келтіргені үшін жүмыс берушінің жауаптылығын сақтандыру, қызметі үшінші
түлғаға (зауыттар, скважиналар, заправкалар жөне т.с.с.) зиян келтіру қаупі
бар объектілер иелерінің азаматтық-қүқықтық жауаптылығын, өсімдік
шаруашылығында сақтанды-ру, экологиялық және медициналық сақтандыру.
Қазақстанда сақтық үйымдары шет елде инвестицияларды және экспорттық
кредиттерді төлемеу тәуекелдігінен сақтық қорларға қатыспайды. Осыған
байланысты, республиканың экс-порттық мүмкіндіктері өсуінің жекеше сақтық
үйымдарының капиталдану қарқынан озық қарқынын ескере отырып, отандық
инвесторлар мен экспортерларды сыртқы қауіп-қатерден қорғау саласында
мамандырылған корпарацияны қүру және оның жүмыс істеуі өте деркезділік
болып табылады.
Экспорттық кредиттер мен инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік
сақтық корпорациясы Қазақстан Респуб-ликасының дамыту институттарының бірі
болып табылады, оның негізгі мақсаты — 2003-2015 жылдарға арналған
Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыруға жәрдемдесу.
Корпорацияның орнықты қызметін қамтамасыз ету үшін 7,7 млрд. теңге
мөлшерінде жарғылық капиталы қалыптастырылған. Қоғамның бірден-бір
акционері мемлекет болып табылады. Кор-порация қызметінің негізгі бағыты —
бүл сатып алушылардың дәрменсіздігімен және сыртқы саяси, реттеуші
тәуекелдіктермен байланысты зияндарды сақтық қорғауды қамтамасыз ету. Корпо-
рация экспорттық кредиттер мен инвестицияларды сақтандыру-ды (қайта
сақтандыруды) жүзеге асырады, сақтық төлемдерін төлейді және
контрагенттерден өтеуді алады. Өз қызметтерінде корпорация сондай-ақ сыртқы
экономикалық операцияларды жүзеге асыратын кәсіпорындар мен үйымдарға
экспорттық кре-диттер мен инвестицияларды сақтандырумен байланысты мәсе-
лелер бойынша консультациялық, маркетингтік және ақпарат-тық қызметтер
көрсетуді жоспарлайды.
Корпорация жоспарлайтын тәуекелдерді сақтандыру шеңберіне мыналар кіреді:
сатып алушының дәрменсіздігі, өзара шартты орындауға қатысушы импортшы
(реципиент) елінің не-месе үшінші ел үкіметтері тарапынан экспортшыға
немесе инвес-торға қатысты дискриминациялық сипаттағы шешімдер, іс-әре-
кеттер (әрекетсіздіктер); импортшы (реципиент) елі өкіметтерінің шетелдік
валютамен операцияларды жүзеге асыруға, валютаны айырбастауға шектеу
енгізуі; экспроприациялау, мемлекет меншігіне айналдыру, тәркілеу;
революциялар, қоғамдық тәртіпсіздіктер, соғыстар және т.с.с.
Сақтық ұйымы бола отырып, корпорация "Сақтық қызметі туралы" заңға сәйкес
іс-өрекет етуге міндетті. Осыған байланыс-ты сақтандырудың немесе қайта
сақтандырудың жеке келісімшарты бойынша сақтық (қайта сақтавдыру) үйымының
міндеттемелердің ең жоғары көлемі меншікті капитал мен сақ-тық
резервтерінің 10%-ын қүрайды. Тәуекелдікті сақтандыруға корпорация алатын
көлемдердің әлуетін көбейту мақсатымен, сондай-ақ алапаттық сипаттағы
уақиғалар кезінде төлем қабілетсіздігі тәуекелдігін болдырмау үшін жетекші
халықара-лық қайта сақтавдыру үйымдарына тәуекелдіктерді ішінара қайта
сақтандыру практикасы жүзеге асырылады.
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандарудың мынадай
түрлерін ажыратады: ауыл шаруашы-лығы дақылдарын, малдарды, қүрылыстарды,
мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың, қоғамдық
үйымдардың мүлкін, көлік қүралдарын, қаржылық тәуекелді (соның ішінде банк
салымдары мен банк операцияларын, ба-ғалы қағаздар рыногындағы
операцияларды), жүктерді, мүнай операцияларын (мүнай шығару, оны өңдеу және
тасымалдау жөніндегі) және т.т. сақтандару. Мүліктік сақтандыруға міндетті
нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда тасымалдаушының жолаушылар
алдындағы азаматтық-қүқықтық жауаптылығы мен автокөлік иелерінің азаматтық-
қүқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996 жылдан бас-тан ауыл шаруашылығы
өндірісін: көп жылдық екпелерді, ауыл шаруашылығы малдарын, жылжымалы жөне
жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылығы өнімдері мен тауарларын қолайсыз
табиғат-климат жағдайларынан, эпизоотиялардан және басқа дүлей апаттардан
міндетті сақтандыру қайта қал-пына келтірілді.
Өмірді сақтандыру — азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек қабілеттігін
және жеке басына байланысты өзге де мүдделерін залалдан қорғаудың нысаны,
ол жеке басты және олеуметтік сақтандыру қызметтерінің көмегімен жүзеге
асадьц
Өмірді сақтандыру сақтандырылушы қайтыс болған немесе ол сақтандыру мерзімі
біткенге дейін немесе сақтандыру шар-тында бслгіленген жасқа дейін өмір
сүрген жағдайда сақтық төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке басты
сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.^
Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылушы белгілі бір жас-қа жеткен, еңбск
қабілетін (жасына, мүгедектігіне байланыс-ты, науқастығына байланысты)
жоғалтқан, асыраушысы қай-
тыс болған, жүмыссыз қалған жағдайларда немесе сақтанды-рылушының жеке
табыстарының кемуіне немесе одан айы-рылуына әкеліп соққан өзге де
жағдайларда зейнетақы неме-се рента түрінде кезең-кезеңімен сақтық
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке басты сақтандыру түрлерінің жиын-
тығы болып табылады.
Жеке басты сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас сақтандыру,
балаларды сақтаңцыру, некені сақтандыру, шаруашылық жүргізуші субъектілер
есебінен олардың қызметкерлерін сақтандыру, әуе, темір жол, теңіз, ішкі су
және облысаралық, халықаралық автомобиль көлігінің жолаушыларын сақтавдыру
және т.с.с.
Жеке басты сақтандырудың аталған түрлері жолаушыларды сақтандырудан басқасы
ерікті нысанда жүргізіледі. Міндетті нысанда сондай-ақ көлік қүралдары
иелерінің азаматтық-қүқықтық жауптылығы, әскери қызметшілердің жеке қүрамы,
ішкі істер органдарының, үлттық қауіпсіздік, салық службасы қызметкерлері
сақтандырылады.
Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде аралық жағдайда болады: ол
жеке басты және мүліктік, міндетті және ерікті болуы мүмкін.
Сақтық қатынастарының бүл бөлігінің баяндалған ерекшеліктері мүлікті және
жеке басты сақтандыру өзіндік өзгешелігі бар дербес экономикалық категория
ретінде болып танылады деп түйін жасауға мүмкіндік береді.
18.3. Міндетті әлеуметтік сақтандыру
Міндетті әлеуметтік сақтандыру — азаматтарды еңбек ету қабілетін жоғалтуына
және (немесе) жүмысынан айрылуына, сондай-ақ асыраушысынан айрылуына
байланысты кірістің бір бөлігін етеу үшін мемлекет үйымдастыратын,
бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі. Алайда бүл
екі жүйенің арасындағы айырмашылық азаматтардың еңбек қызметіне қатысты
және еңбекке жарамсыздар үшін қорларды қалыптастыру әдістерімен
қаланған.(13.3 бөлімді қараңыз)
Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру ка-тегорияларының іс-
әрекетінің объективті қажеттігі үлғаймалы үдайы өндіріс процесінің, атап
айтқанда, оның қүрамдастары-ның бірінің - жүмыс күшінің үдайы
толықтырылуының талап-тарынан туындайды. Үдайы өндірістің бүл түрі үшін
қаражаттардың негізгі көзімен — еңбекақы, басқа жекеше табыстардың қорымен
қатар әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақ-тандыру қорлары жүмыс
істейді.
Әлеуметтік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:
1) үрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жүмыс істейтін үрпақ жүмыс
істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал, өз кезегінде, еңбекке жарамдылықтан
айырылуына қарай олар-ды еңбек қызметіне кірген жаңа үрпақ ауыстырады. Бүл
қағидатқа негізделген жүйе Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылды;
2) әлеуметтік қорларға, көбінесе әлеуметтік қорға азамат-тардың дербес
аударымдарының негізінде; бүл қағидаттың іс-әрекеті кезінде төлемақылардың
мөлшері нақты түлғаның бүкіл жүмыс істеген кезіндегі салған сомасына
байланысты болады. Бүл қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе
Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізіне қойылған.
Бірінші қагидатқа негізделген және Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылған
жүйе мынадай ерекшеліктермен сипатталады:
1) зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зенетақы
жарналарының топтастырылуы;
3) жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу.
Мүндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті халықтың
жүмыспен толық қамтылуы, мемлекет тара-пынан жан-жақты бақылау,
зейнеткерлерге жүмыс істейтін ха-лықтың жоғары ара қатынасы жағдайында
тиімді болды. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік
санат-тарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен
сипатталады.
90-жылдардың басы мен ортасындағы экономиканың дағ-дарысы әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің де дағдарысына қозғау салды, бүл жарналарды төлеудің
базалық корсеткіштерінің қүлдырауынан да, сондай-ақ әлеуметтік қор-ларға
оларды толық және уақтылы аударып отыруға толсушілсрдің мүдделігінің
болмауынан да әлеуметтік сақтан-дыруга толснетін жарналардың жиналымдығының
төмен деңгейіндс корінетін еді; бүл зейнеткер мен жәрдемақылар алатындар
алдында берешектің үлкен көлеміне жеткізді; әлеуметтік қорлар
қаражаттарының инфляциялық қүнсызда-нуы зейнетксрлсрдің күнкөріс
минимумдағы қажеттіліктерін қамтамасыз етпсді жөне қорлар қаражаттарының
аса
шектеулілігі жағдайында әлеуметтік төлемақыларды онбойы индексациялап отыру
қажеттігін тудырды.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақы реформасының негізіне қойылған
екінші қагидаттъщ іс-әрекетіне негізделген жүйе мыналармен сипатталады.
1) зейнетақымен қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу;
2) зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан төмен емес азаматтар
үшін ең аз белгілінген күнкөріс миниму-мын сақтау жөніндегі мемлекеттің
кепілдіктері;
3) зейнетақы жинақ ақшасын және әлеуметтік қамсыздан-дырудың басқа
нысандарын межелеу;
4) зейнетақы қорланымдарын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті жастағы
барлық азаматтардың міндетті қатысуы;
5) еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өзін зей-нетақымен
қамсыздандыруы үшін жеке жауапкершілігі;
6) инвестициялаудың тиімділігін және зейнетақы жинақ ақшасының
қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
7) жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қорланымдарға азаматтардың мүралану
қүқығын белгілеу;
8) қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандыруға азамат-тарға қүқық беру;
9) зейнетақы жинақ ақшасын экономикаға инвестициялау, бүл оның дамуына
жәрдемдеседі.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру мынадай түрлерге бөлінеді:
еңбек ету қабілетін жоғалытқан жағдай;
асыраушысынан айрылған жағдай;
жүмысынан айрылған жағдай;
Мыналар міндетті әлеуметтік сақтандырудың негізгі қағидат-тары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.