Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы жалпы түсінік

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР:

І. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы жалпы түсінік
ІІ. Азаматтық туралы
ІІІ. Адамның жеке басының бостандығы мен қадір-қасиеті
ІV. Экономикалық және әлеуметтік құқықтар мен бостандықтар
V. Саяси құқықтар мен бостадықтар
VI. Азаматтардың конституциялық міндеттері

Адамның кұқықтары мен бостандықтарына жататын құқықтық нормалар мен
ережелер халықаралық құқықтың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Адамның құқықтары мен бостандықтарына арналған халықаралық-құқықтық
құжаттар жекелеген мемлекеттердің зандарына игі ықпалын тигізіп отырады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Жарғысында азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сөзсіз сақтау және тану әрбір мемлекеттің құрметті борышы
мен міндеті болып табылады деп жарияланған. Осы Жарғыға сәйкес әрбір
мемлекет өз аумағында тұратын барлық адамдардың құқықтары мен
бостандықтарының жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге, ешқандай да
кемсітушілікке жол бермеуге тиіс.
БҰҰ-ның Бас ассамблеясы 1948 жылы адам құқықтары туралы Жалпыға
бірдей декларация қабылдаған болатын. Декларацияның ережелерін үш топқа
бөлуге болады. Бірінші топқа адамдардын табиғи және айырғысыз құқықтары
жатады. Бұл — өмір сүру құқығы, жеке басының бостандығы, кұлдықтан азат
болуы, адамды азапқа салуға қаталдық көрсетуге, немесе намысын қорлайтын
шаралар қолдануға, оның жеке өміріне кол сұғу әрекеттеріне тыйым салу,
арына, жеке басының абыройына, мекен-жайына қол сұғылуына жол бермеу.
Екінші топқа азаматтықпен байланысты ережелер жатады. Бұлар — азаматтық
алу, емін-еркін жүріп тұру және тұрақты тұратын жерін тандап алу, некеге
отырып, отбасын кұру, меншік иесі болу, баспана алу, ұждан бостандығына ие
болу, бейбіт жиналыстар, демонстрациялар. өткізу, мемлекет істерін
басқаруға қатынасу құқықтары. Үшінші топқа экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтар жатады. Бұлар - еңбек ету, өз қалауы бойынша жұмыс тандау,
еңбекке сый ақы алу, кәсіптік одақтарға бірігу, демалу, білім алу, адамға
лайық өмір сүру құқықтары.
Адам мен азамат құқықтарының қорғалуын қамтамасыз етуде Қазақстан
Республикасының Президенті жанындағы адам құқықтары жөніндегі комиссия
маңызды рөл атқаратын болады. Бұл комиссия адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтары жөнінде Президентке және комиссияның өзіне жолданған хаттарды
қарайды, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің
және қорғаудың жөн-жобасын жетілдіру туралы ұсыныстар әзірлейді. Бұл
міндетті орындау үшін комиссия органдар мен лауазымды тұлғалардан адам
құқықтарын корғаудың жайы туралы қажетті мәліметтер, құжаттар мен
материалдар сұратып ала алады, адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
етуге және қорғауға байланысты мәселелер бойынша өзінің мәжілістерінде
лауазымды тұлғалардың хабарларын тындай алады.
Осы мәселелерді қарастыра келіп, комиссия адам құқықтарын қорғаудың
жайы туралы корытынды қабылдайды, адам құқықтарының бұзылуын жою туралы
ұсыныстар әзірлейді; сонан соң ол материалдарды Президенттің назарына
жеткізеді. Сол арқылы адам құқықтары жөніндегі комиссия Президенттің адам
құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беретін конституциялық мәртебесін
жүзеге асыруға көмектеседі. Конституция ережелерінің көпшілік бөлігі (98
баптың 30-ы) адам мен азаматтың кұқықтары мен бостандықтарына арналған.
Шын мәнісінде Конституцияның көптеген басқа баптарында да адам мен
азаматтардың құқықтары мен бостандықтары туралы, адамдардың оларды
пайдалана алуы үшін кажетті кепілдіктер жасау туралы айтылған.
Адам мен азаматтың Конституцияда жазылған құқықтары мен бостандықтары
олардың мемлекеттегі, қоғамдағы жағдайын анықтайды. Азаматтар сол құқықтар
мен бостандықтарды тек өз мүдделері үшін ғана пайдаланбайды. Мәселен,
адамдар алған білімдері арқылы тек өздеріне ғана емес, қоғамға да пайда
келтіреді. Еңбек ету бостандығын пайдалана отырып, азаматтар тек өздері
үшін ғана тіршілік құралдарын таппайды, сонымен бірге қоғам үшін
материалдық және рухани байлықтар жасайды. Саяси құқықтары мен
бостандықтарын белсенді түрде пайдалана отырып, азаматтар мемлекетте
демократияны дамытуға ықпал етеді т.т. Осындай себептерден азаматтардың өз
құқықтары мен бостандықтарын толымды түрде пайдалана алуына мемлекеттің өзі
де мүдделі болуға тиіс.
Көп ұлтты мемлекет жағдайында азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының бұзылуы кейде әр түрлі ұлт адамдарының теңдігін бұзғандық
ретінде қабылданады. Өйткені ұлттық сезімдер өте нәзік келеді де, кісі жеке
өз басының құқықтары мен бостандықтарының бұзылуын оның ұлттық қадір-
қасиетіне нұқсан келтіру деп қабылдауы мүмкін. Адамгершіл, кұқықтық сипатта
болғысы келетін мемлекет мұндай нәрсеге жол бермеуі керек.
Мемлекет адамдарды жынысына, әлеуметтік тегіне, нанымына, лауазымдық
жағдайына т.б. белгілеріне қарап алаламайды. Сондықтан да Қазақстан
Республикасының Конституциясында мынадай өте маңызды ереже жазылған: Заң
мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген өзге жағдаяттар
бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды (14-бап).
Конституцияда, жоғарыда айтылғандай, азаматтардың негізгі құқықтары
мен бостандықтары жазылған. Соларға сүйене отырып, конституциялық және жай
зандар, басқа да нормативтік актілер мемлекеттік, қоғамдық және жеке
өмірдің барлық салаларындағы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
неғұрлым егжей-тегжейлі және нақтылы баянды етеді.

Азаматтық туралы
Конституцияның екінші бөлімі азаматтыққа байланысты негізгі
мәселелерге арналған. Конституцияның мына төмендегі ережесі азаматтықтың
айырықша маңызы бар өзекті ерекшелігін білдіреді: Республиканың азаматын
ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқығынан
айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды (10-
бап).
Кеңестік конституциялар азаматтықтың мызғымайтындығы туралы мәселені
орағытып өтетін. Өйткені ол кезде азаматтықтан айыру дағдысы кең көлемде
етек алған болатын. Егер біреу маркстік идеологияны, Коммунистік партия мен
кеңес мемлекетінің саясатын сынайтын болса, оған халық жауы, диссидент,
бөгде ойлы адам деген таңба жапсырылып, азаматтығынан айырылатын. Мұндай
дағды, халықаралық кұқық нормалары тұрғысынан қарағанда, адам құқығын
өрескел бұзу болып саналады. Өйткені адамды өз мемлекетінің азаматтығынан
айыру, оны туған елінен аластау — табиғатқа жат кұбылыс. Адамның өз елінде
тұруы — табиғи құқығы. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясы
кісіні азаматтықтан айырып, Отанынан қуып жіберуге тыйым салады. Сонымен
бірге мемлекет аумағынан тыс жерлерде тұратын азаматтары туралы камқорлық
білдіріп, олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғап отырады.
Мемлекет органдарының Қазақстан Республикасының азаматын шетелдік
мемлекеттің талап етуі бойынша ұстап беруге хақылары жоқ. Қазақстан
Республикасының азаматы шетелдік мемлекетке мына жағдайларда ғана ұстап
берілуі мүмкін, егер: 1) Қазақстан мойындаған халықаралык-құқықтық актілер
бойынша ұстап беруге негіздер бар деп анықталған болса; 2) Қазақстан
Республикасының мемлекетаралық шарты бойынша ұстап беруге негіз бар деп
анықталса.
Қазақстан мемлекетінің әлеуметтік негізін онымен тұрақты түрде саяси
және құқықтық байланысы бар азаматтар құрайды. Белгілі бір жағдайларда
Қазақстан азаматы басқа бір мемлекеттің азаматтығын қатар алуы мүмкін.
Адамның мұндай жағдайы қосарлы азаматтық деп аталады. Қазақстан
Республикасының Конституциясы Республика азаматының басқа бір мемлекетке
азамат болғанын мойындамайды. Соған қарамастан, азаматтықтың пайда болуы
жөніндегі әр түрлі мемлекеттердің әр түрлі көзқарасына байланысты қос
азаматтық пайда болуы мүмкін. Қазақстанда Қазақстан Республикасы
азаматтарының балалары соның азаматы деп танылады. Ал АҚШ-та ата-аналарының
азаматтығына қарамастан сонда туған адамдардың барлығы АҚШ азаматы болып
есептеледі.
Екінші азаматтық жұрттың бәріне бірдей беріле бермейді. Оған елеулі
себептер бар. Мемлекет ең алдымен өзінің азаматтарына қамқорлық жасауға
тиіс. Егер мемлекетте қос азаматтығы бар адамдар көп болса, онда ол басқа
мемлекетті Отаным деп есептейтін адамдардың ауыр қамытын арқалаған болар
еді. Мемлекетті басқару ісіне тек оның өз азаматтары ғана қатынасады. Бұл
жағдай халықаралық-құқықтық құжаттар арқылы танылған. Ал қос азаматтығы бар
адамдар, айталық, парламент депутаттығын сайлауға қатынасқан немесе өзінің
кандидатурасын парламентке ұсынған жағдайда өзін-өзі екіұшты жағдайға
қойған болар еді. Өйткені олар әрқайсысы дербес саясат жүргізетін екі
мемлекеттің азаматы болып шығады; сонда олардың мүдделері бір-біріне қайшы
келіп қалуы мүмкін. Ондай жағдайда мынадай мәселе туындайды: осы екі
мемлекеттің екеуінің де азаматы болып саналатын азамат қайсысының жағында
болуы керек. Тағы бір маңызды мәселе - әскери қызмет. Бипатрид (қос
азаматтығы бар адам) өз Отанын қорғауға міндетті. Ал егер өзі азаматы
болған екі ел бір-бірімен жауласар шақ туса, сонда ол осы екі елдің
қайсысының жағына шықпақ? Қайсысын қорғамақ? Мұндай жағдай қос азаматтыққа
елеулі түрде нұқсан келтірері сөзсіз. Ақырында, қос азаматтық әр адамның
өзінің жеке басына ыңғайсыз.
Қазақстан Мемлекеті өз азаматының құқығы мен бостандығын қорғауға
міндетті. Қандай адамдар Қазақстан Республикасының азаматы бола алады?
Қазақстан Республикасының Азаматтық туралы заңы бойынша: осы Заң
күшіне енген 1992 жылғы 1-наурыздан бастап есептегенде тұрақты түрде
тұратын азамат заң бойыңша Қазақстан Республикасының азаматы бола алады.
Азаматтықты куәландыратын құжат куәлік пен төлқұжат болып табылады.
Егер адам 16 жасқа толмаса, оның азаматтығы әкесі мен шешесінің біреуінің
төлқұжатымен және өзінің туу туралы куәлігімен расталады. Егер азамат
Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрса, оның азаматтығы жойылмайды.
Шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқадамдар өзінің өтініші бойынша
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылданады. Азаматтық алу үшін
Қазақстанда кемінде бес жыл тұрақты түрде тұрған болуы тиісті. Қазақстан
азаматының жақын туысқандары өтініш берісімен-ақ Қазақстан азаматтығына
қабылданады. Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы
өтінішке шешімді Президент қабылдайды.
Қазақстан Республикасының азаматтығын алу үшін өтініш берген
адамдардан өтініш мынадай жағдайларда қабылданбайды:
халықаралық құқықта қаралған адамзатқа қарсы қылмыс жасағандар;
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне саналы түрде қарсы шыққандар;
Қазақстан Республикасы аумағының біртұтастығын бұзуға шақырғандар;
халықтың денсаулығы, мемлекеттің қауіпсіздігі туралы заңды бұзғандар;
мемлекетаралық, ұлтаралық және діни өшпенділік отын тұтатқандар;
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілінің атқаратын жұмысына қарсы
шыққандар;
террористік қылығы үшің сотталғандар;
сот ерекше қауіпті деп таныған рецидивистер (яғни, әлденеше рет ауыр қылмыс
жасағандар);
басқа мемлекеттің азаматтығы барлар.
Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққандар, егер бұл
азаматтықтан айрылса, ондай адамның азаматтығы тоқтатылады. Белгілі бір
жағдайларда азаматтықтан шығарылуға рұқсат берілмеуі де мүмкін. Егер азамат
Қазақстан аумағындағы, мемлекет алдындағы немесе мүліктік міндеттердегі,
мекемелердегі, кәсіпорындарыңдағы, қоғамдық бірлестіктердегі міндеттерін
орындамаған болса, азаматтықтан шығуға рұқсат етілмейді. Егер азамат кінәлы
болып жауапқа тартылса, сот үкімі бойынша сотталған мерзімін етеп жүрсе,
азаматтықтан шығарылмайды. Егер азаматтың мемлекет қауіпсіздігіне зиян
келтіретін мәліметтері болса (мысалы, мемлекеттік, әскери құпияны білсе),
ондайлар азаматтықтан шығарылмайды.
Мынадай жағдайларда Қазақстан Республикасының азаматтығы жойылады: 1)
егер азамат басқа мемлекеттің заң қорғау органдарына, полициясы мен сот
мекемелеріне және басқа да мемлекеттік өкімет органдарына қызметке
орналасса; Қазақстан азаматтарына мемлекетаралық шарт бойынша мұндай
қызметке рұксат етілуі де мүмкін; 2) егер азамат жасанды құжат бойынша
немесе жалған мәлімет бойынша азаматтық алған болса. Мемлекетаралық шарттар
бойынша да азаматтықты жою негіздері қарастырылады.
Қазақстан ашық мемлекетке айналды, шетелдік азаматтар мұнда уақытша
немесе тұрақты тұруға келеді, олар Конституция және басқа зандар бойынша
барлық құқықтар мен бостандықты және белгіленген тәртіпті сақтауға
міндетті. Шетел азаматтарының құқығы Қазақстан Республикасының басқа
мемлекеттермен жасасқан шарттары негізінде қаралады. Қазақстан азаматы емес
адамдардың құқықтары мен бостандықтары біршама шектелген. Олар әскери
кызмет өтемейді, кейбір мемлекеттік қызметке алынбайды (милиция, сот,
прокуратура т.б.).

Адамның жеке басының бостандыгы мен қадір-қасиеті туралы
Адамның жеке басының қоғамдағы жағдайы - мемлекеттің даму деңгейін
білдіретін көрсеткіш. Адамның өмірі, бас бостандығы, қадір-қасиеті — ешкім
қол сұғуға болмайтын құқығы. Сон-дықтан Конституция және басқа зандар
азаматтардың бас бостандығын қамтамасыз етуге ерекше назар аударады. Егер
өзінің өміріне, денсаулығына, қадір-қасиетіне қауіп төнетін жағдай болса,
әрбір адам мемлекеттік органдардан қорғаныс іздеуге, заң бойынша көмек
сұрауға құқылы. Жоғарыда айтылғанындай, осындай жағдай үшін қызмет
атқаратын арнайы органдар бар. Әрбір адам, сондай-ақ өзінің құқығы мен
бостандығының бұзылғаны жөнінде қорғаныс іздеп, Президенттің өзіне шағым
етуіне болады. Ешбір мемлекеттік органның, ешбір лауазымды адамның
азаматтың құқығына заңсыз қол сұғуына жол берілмейді. Мұның өзі адамның
бостандығы мен құқығы шектелсе, оған кімнің кінәлы екендігі, қандай құқық
бұзушылық болғандығы дереу хабарлануы тиіс.
Адамның ең қарапайым да табиғи құқығы өмір сүру құқығы болып
табылады.
1. Әркімнің өмір сүруге құқығы бар.
2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы
ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді,
оңдай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығы беріледі
(Конституцияның 15-бабы).
Өлім жазасы ерекше жағдайларда ғана адамды қасақана кінәсын
ауырлататын жағдайда өлтіргені үшін, аса қауіпті деп танылған адамдарға
колданылады. Сот жасалған қылмысқа байланысты жағдайларды жан-жақты
салмақтап, кылмыскерге мейлінше толық, шынайы сипаттама беріп, үкімді егжей-
тегжейлі дәлелдеу қажет. Сот қылмыскердің ақыл-есінің дұрыстығын да
анықтауы тиіс. Ақыл-есі дұрыс емес адамға жаза қолданылмайды.
Өлім жазасына кесілген адам Қазақстан Республикасының Президентіне
кешірім сұрап шағым етуге құқығы бар. Кешірім сұраған өтінішін қарағанда
қылмыскердің қандай адам екендігі, бұрын сотталған-сотталмағандығын, жасы,
отбасылық жағдайы, басқа да жағдайлары егжей-тегжейлі ескеріледі.
Адамның жеке басының қол сұғылмайтын құқығын Конституция қорғайды.
Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік
немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға
болмайды (Конституция, 17-бап).
Занда адамның жанын қинайтын, адамшылық қасиетін қорлайтын қимылдар
жасауға үзілді-кесілді тыйым салынады. Азаптаудың түрлері ұрып-соғу,
соққыға жығу, қинау, денеге зақым келтіру сияқтылар болмақ. Ал қорлау жеке
басты масқаралау, ұлттық кадір-қасиетіне тіл тигізу жағдайында да болуы
мүмкін. Милиция қызметкерлері, прокуратура күдікті адамдарды әралуан
әдістермен анықтап, куәлерді, экспертті жұмылдыра отырып, жауапқа тартады.
Заң әрбір адамды басқа біреудің күш көрсетуінен қорғап отырады. Егер
әлдебіреу адамды бостандықтан айырғысы келсе, ол жауапқа тартылады. Ал
мұндай әрекет күш жұмсау тәсілімен (жеке белмеге қамау, жындыханаға
орналастыру т. с. с.) немесе күш жұмсауды қолдануды ескерту тәсілімен
жүзеге асырылуы мүмкін. Егер адам қылмыскерді ұстау мақсатында немесе оны
тәртіп қорғау органдарына беру үшін күш жұмсаса, ол жауапқа тартылмайды,
өйткені, ол өзінің азаматтық міндетін орындады деп есептелінеді. Егер
лауазымды адам (милиционер, тергеуші) өзінің қызмет бабын пайдаланып, адам
бостандығына заңсыз қол сұқса, ол өзінің өкілеттігін заңсыз қолданғаны үшін
жауапқа тартылады. Бұл арада айыптаушыдан күш жұмсау арқылы алынған
айғақтың зандылық күші болмайды.
Жеке адамның бас бостандыгы оның ар-ұжданының да бостандығы болып
табылады. Әрбір адам өзі, өзінің еркі бойынша дінге деген құқығын өзі
шешеді. Егер адам белгілі бір дінді ұстанатын болса, оның сол дін бойынша
салт-дәстүр ұстануына ешкімнің де бөгет болуына, қарсы тұруына құқығы жоқ.
Әри-не, сол діннің салт-дәстүрі, ерекшелігі мен тәртібі басқа бір адамның,
қоғамның занды құқығына зиян келтірмегені жөн. Заң дінге сенуші адамның
құқығы мен бостандығына, жеңілдігі мен артықшылығына тікелей де, жанама да
бөгет жасауына тыйым салады. Конституция ешбір дінге артықшылық беруді
қарастырмайды. Діни козқарастар арқылы адамдар арасында жауласушылық туғызу
адам құқығын бұзу деп есептеледі. Дінге сенушілер қасиетті деп санайтын
орындарды, үйлерді, заттарды кемсіту немесе қорлау занды бұзғандық деп
саналады.
Заң адамның ар-ұжданына кепілдік беріп және оны жария ете отырып, оны
азаматтык кұкығын орындаудан босата алмайды. Азаматтың діни көзқараска
сүйене отырып, зандағы міндетін орындаудан бас тартуға, оның ішінде, атап
айтқанда, әскери міндеттен де бас тартуға кұқығы жок.
Заң қорлаушылықты қылмыс деп тауып, адамның ар-ұжданы мен қадір-
қасиетін кемсітушілікке тыйым салады. Тіл тигізу — жалпы адамзаттық принцип
тұрғысынан алып қарағанда адамның қадір-қасиетін қорлау болып табылады.
Заң жеке адамның ар-ұжданы және қадір-қасиетімен бірге оның өміріне
басқа біреудің озбырлық жасауынан да қорғап отырады. Мысалы, азаматтың
езінің келісімінсіз оның сыртынан мәлімет жинауға, оны сақтауға немесе
таратуға болмайды. Бұл үшін оның тек келісімі ғана керек емес, оның үстіне
мұндай мәліметті қалай сақтаудьщ және пайдаланудың да тәртібін білу қажет.
Азаматтың келісімінсіз ол туралы мәліметті тек тәртіп сақтау органдарының
қызметкерлері (милиция, прокуратура, сот), егер ол азамат заң бойынша
жауапқа тартылар болса ғана, жинай алады. Егер азамат жауапқа тартылмаған
болса, жоғарыда кәрсетілген орган адамдары да оның сыртынан мәлімет жинауға
құқығы жоқ.
Жеке адамның өміріне араласпау оңың тұрғын үйіне де байланысты. Үйге
баса-көктеп кіруге — үй иесінің өзі жоқта оның үйіне ашық не жасырын түрде
рұқсатсыз ену әрекеті жатқызылады. Бұл тәртіпті бұзған қандай бір адам
болмасын жауапқа тартылады. Дәл осындай жағдайға, қолындағы билігін
пайдаланып, екі не одан да көп адамның үйге басып кіруі, прокурордың
мақұлдауынсыз (санкциясыз) үйге заңсыз тінту жасау жайлары жатқызылады.
Адамды оның өзінің тұрғын үйінен айыруға жол берілмейді. Ал ол үй адамның
өзінің жеке меншігі болса, үйін еркінше пайдалануға, иемденуге өз кұқығы
бар.
Экономикалық және әлеуметтік құқықтар мен бостандықтар туралы
Адамға бостандық пен экономикалық қүкық өзінің мүмкіндіктерін
материалдық өндіріс пен оны пайдалану тұсында қажет. Ал әлеуметтік кұқық
пен бостандық оның жеке басының рухани қажеттігінің өтеуі үшін керек.
Қазақстан социалистік экономикадан нарықгық экономикаға көшті.
Нарықтық экономика жеке меншік иелерін, өндіріс құралдарына жеке
меншікті қалыптастырады. Қазіргі заманғы экономикасы дамыған, алдыңғы
қатарлы елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, мемлекет реттеп отыруға
тиісті жеке меншікті бет-бетіне, өз алдына, қалай болса солай жіберуге
болмайды. Мемлекет қоғамның экономикасын дамытуға мүмкіндік туғызу үшін
кәсіпкерлік пен жеке меншіктің корлануына бағытталған қолдауды куаттайды.
Сонымен бірге мемлекет демократия мен саяси-әлеуметтік жағдайдың
тұрақтылығына және адамдардың жақсы тұрмысының негізі болып табылатын
орта тапты қалыптастыру үшін жеке меншіктің кеп болуына мүмкіндік жасап
отырады. Осыған орай Қазақстанда мемлекеттік меншіктің басым бөлігін
жекешелендіру (приватизация) едәуір мөлшерде жүргізілді. Жекешелеңдіру
(приватизация) мынандай міндеттерді шешеді:
Жекешелендірудің мақсаты — әрбір азаматқа мемлекеттік мүліктің белгілі бір
белігін бөліп беру.
Жекешелендіруге қатысқан әр азамат мемлекет меншігінен алатын өз үлесін
растайтын тиісті құжатқа ие болады.
Сөйтіп, әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке меншіктің иесі болып
есептеледі. Әркімге алғашында бірдей мөлшерде үлес тиюді қамтамасыз ету —
игі іс. Одан әрі қарай бұл іс басқа да факторларға байланысты болмақ.
Меншік иесінің құкыктары қандай? Меншік құқықғы үш бөлшектен тұрады:
а) ие болу құқығы, яғни жылжымалы және қозғалмайтын мүліктерге занды түрде
ие болу құқығы;
ә) пайдалану құқығы, яғни жекеменшік объектіден пайда табу, техника
мен технологияны пайдалану құқығы;
б) өз еркінше пайдалану кұқығы, яғни өз меншігіндегі әр алуан мүлікті
сату, жалға беру, мұра етіп қалдыру, әлдекімге қайтарымсыз сыйлау құқығы.
Жеке меншік иелері өзінің меншігіндегі мүліктерді заңға байланысты
өзі жұмсап отыруға құқылы. Мұның өзі меншік иесі өзінің мүліктерін жеке
адамдарға, қоғамға, мемлекетке, қоғамдық бірлестіктерге зиян
келтірмейтіндей етіп жұмсауға тиіс деген сөз. Жеке меншік мүлжтері әр түрлі
жолдармен: материалдық өндіріс негізінде, мұрагерлік жолымен алынған рухани
байлықтар, сыйлыктар, бағалы қағаздар т. б. заттар болып табылады. Егер
жеке меншік мүліктері занды негізде алынған болса, онда оны мемлекет
қорғайды.
Мемлекет өз азаматының жеке меншіктік құқығын ел ішінде де, сондай-ақ
елден тыс жерлерде, біріншіден — қылмыстық қол сұғушылықтан (ұрлау, талан-
таражға салу, бүлдіру), екіншіден — басқа да кез келген зиян келтіретін
әрекеттерден қорғайды. Жеке меншікке қол сұғушылықпен аиналысқан қылмысты
адам материалдық жағынан да жауапқа тартылады. Сондай-ақ Заң жеке меншікті
мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың заңсыз қол сұғушылығынан да
қорғайды. Егер мемлекеттік орган азаматтың мүлігін жоюға шешім қабылдаса,
ол мүлігіне зиян келтіргені үшін оны қалпына келтіріп беру жөнінде сотқа
арыздануға құқылы.
Жекешелендіру (приватизация) процесінде жеке меншіктің қайнар көзі
болып табылатын жеке кәсіпкерлікке ерекше назар аудару керек.
Жеке кәсіпкерлік — азаматтың экономикальіқ бостандықты іске асыруының
бір түрі, нысаны. Нарыктық экономикаға кешуді қамтамасыз етудің негізгі
жағдайының бірі — жеке кәсіпкерлік. Кеңестік кезенде жеке кәсіпкерлікпен
шұғылданғысы келген адамдарды тежеп отырды. Мұндай әрекет заңсыз баюдың
қайнар көзі, мещандық, тоғышарлық идеологияның көрінісі, адамгершілік
қасиеттің төмендеп кетуі деп есептелді. Соның салдарынан жеке кәсіпкерлік
жойылып жіберілді.
Осылардың әсерінен ежелгі ұлттық дәстүрлі қолөнерді дамыту мүмкіндігі
болмады (мысалы, колдан кілем тоқу, зергерлік бұйымдар жасау т. с. с).
Мұның өзі адамның шаруашылық өміріне зор зиянын тигізді, жеке кәсіпкерлік
құлшынысты тежеді, еңбек дағдысының жойылуына әкеліп соқтырды. Мұндай
жабайы саясаттан мемлекет те, қоғам да, халық та және жеке адамдар да
зардап шекті.
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне өз мүлкін кез кел-ген занды
кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар... (Конституция, 2б-
бап).
Казақстан Республикасының жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау
жөніндегі заңы басылып шықты. Мемлекеттің және оның органдары толық жұмыс
еркіндігі берілген жеке кәсіпкерлердің жұмысына тікелей араласуға кұқығы
жоқ. Лауазымды адамдар, егер олар жеке кәсіпкерлердің кұқығын бұзатын
болса, онда жауапқа тартылады.
Жеке кәсіпкерлік дегеніміз не?
Жеке кәсіпкерлік — түрлі тауарларға (қызметке, көмекке) сұранымды
қанағаттандыруға бағытталған азаматтардың қызметі. Мұндай жұмысты азамат
өзі немесе өзінің жолдастарымен, туыстарымен бірге атқаруы мүмкін. Әрине,
кәсіпкерлікпен шұғылданған адам осынау әуресі мен азабы мол жұмыстың бүге-
шігесіне дейін егжей-тегжейлі білуі шарт. Әрбір адам өзі қолға алған ісі
үшін, мүлкі үшін өзі жауап беруге тиіс. Егер жеке кәсіпкерлікпен
шұғылданған адам басқа бір адамға қарыз болса, немесе оның ісіне нендей бір
зиян келтірген болса, онда бұл іске мемлекет те, оның органдары да жауап
бермейді, тек кәсіпкердің өзі ғана жауапты болады.
Сонымен бірге кәсіпкердің дүние-мүлкін және оған ешкімнің кол
сұқпауын заң қорғап отырады. Тек занда көрсетілген жағдайда ғана
кәсіпкерлікті шектеуге, дүние-мүлкін алуға жол беріледі. Мәселен,
кәсіпкерлікті қоғам мен азаматтардың қауіпсіздігін қорғау, коршаған ортаны
қорғау, қауіпсіздік ережелерін сақтау т. б. шектеуге болады. Былайша
айтқаңда, азаматтарға, қоршаған орта (жерді бүлдіру, суды ластау т. б.) мен
қоғамға зиян келтіретін кәсіпкерлікпен айналасуға тыйым салынады.
Кәсіпкерлікпен жеке адам немесе бір топ адам шұғылдана алады.
Мемлекет кәсіпкерлікке көптеген жеңілдіктер жасап отыр. Оларға мемлекет
қорынан қарыз беріледі, қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етіледі т. с.
с. Мұндай көмек ең алдымен материалдық құндылықтар өндіретін кәсіпкерлерге
беріледі. Мұның өзі түсінікті де, өйткені кәсіпкерлердің қызметі
экономиканы дамытуға, халықты қажетті тауарлармен, азық-түлікпен қамтамасыз
етуге бағытталған. Тікелей өндіріспен шұғылданатын кәсіпкерлерді (фермерлер
мен тұтыну тауарларын өндірушілерді) қолдайтын және бәсекелестік
ұйымдастыратын, материалдық жағынан көмек көрсететін қор ұйымдасты-
рылған.
Еңбек ету құқығы азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Еңбек ету
құқығы деп еңбекке қабілеті бар адамның өз еңбегімен өмір сүруге қажетті
табыс табу мүмкіндігін айтады.
Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін
таңдауына құқығы бар... (Конституция, 24-бап).
Сонымен, еңбекке бостандықтың мағынасы, біріншіден — кәсіпкерлікпен
шұғылдануға құқық, екіншіден — әрбір еңбекке жарамды адамның өзінің
қалауынша мемлекеттік немесе жеке мекемелерге, ұйымға зандылық негізде
жұмысқа орналасу құқығы. Үшіншіден, бұл құкық адамға өзінің мамандығы
бойынша жұмысқа орналасуына мүмкіндік береді.
Мұндағы атап өтетін жағдай, жаңа Конституцияда бұрынғыдай еңбек етуге
міндеттілік қарастырылмаған. Мұндайларды кейбіреулер арамтамақтар деп те
атаған. Оларды бір кезде қайта тәрбиелеу үшін арнайы еңбек лагерлері де
жасалған. Бірақ адамды бір нәрсеге күштеп мәжбүр ету ешқашанда жақсы
нәтижелер бермеген. Әр түрлі сылтаулармен еңбек еткісі келмегендер
(нашақорлар, маскүнемдер, адамгершіліктен азғандар) еңбек етпеудің жолын
тауып отырған. Дегенмен, адамға жағымды әсер ететін бір-екі тәсіл бар.
Бұлар — еңбек етуге жарамды бола тұрып, еңбек еткісі келмейтіндерді көптің
талқысына салып отыру. Қай халық болмасын, еңбек етпейтіндерді жақтыра
бермегені мәлім, барлық халықтар жалқауларды жек көрген. Сондықтан да ха-
лық арасында бұл жөнінде көптеген мақал-мәтелдер де баршылық. Мысалы:
Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей, Еңбекпен ер көгерер, Еңбек
— ердің көркі т.с.с. Екінші тәсіл — отбасы, қоғам, мемлекет еңбекке
жарамды адамның еңбек етуіне, өзінің мүмкіндігі мен қалауы бойынша еңбек
етуге жағ-дай, мүмкіндік жасап отыруы тиіс.
Конституция мен зандар адамның қалаған жұмысына орналасуына толық
еркіндік береді. Жұмысқа орналасу үшін мына мазмұнда еңбек шарты жасалады:
- еңбек ететін адам (еңбекші) белгілі бір ұжымның құрамы-
на енеді немесе белгілі бір адамға жұмысқа жалданады;
- еңбек шартында көрсетілген жұмысты орындайды;
- еңбек тәртібіне, еңбек режиміне бағынады;
- келісімшартта көрсетілген жұмысты орындағаны үшін,
жұмыстың саны мен сапасына орай, еңбекақы алады. Мұнымен бірге еңбекшінің
алатын еңбекақысы заңда белгіленген мөлшерден кем болмауға тиіс;
- ұжым әкімшілігі, жеке жалдаушы жұмыс істеу үшін қалыпты
жағдай жасайды.
Еңбек шартының бір тарабы — жеке адам. Ол өзінің атынан еңбек шартын
жасайды, өзінің жеке еңбегімен өзіне қабылдаған еңбек міндетін орындайды.
Еңбекке жалдану үшін (жұмысқа орналасу үшін) адамның еңбек етуге қабілеті
болуы керек, яғни өзі атқаратын еңбектің түрін тандап, өзіне жүктелген
міндетті орындауға жауапты болуға тиіс.
Еңбек шартының екінші тарабы - әкімшілік (мемлекеттік, кооперативтік
ұйым, жеке кәсіпкер).
Еңбек шарты: 1) белгілі бір мерзімге; 2) мерзімі керсетілмей; 3)
белгілі бір жұмысты орындап шығу үшін жасалынады. Егер мерзімі көрсетілсе,
онда екі жақтың бірде-біреуі көрсетілген мерзім бітпей жатып еңбек шартын
бұза алмайды. Еңбек шартын белгілі бір ерекше жағдайда ғана (егер адам
ауырып қалуы себепті жұмысын одан әрі жалғастыра алмаса, егер адамға еңбек
ету жағдайы мен мүмкіндігі жасалмаса) бұзуға болады. Егер еңбек щартында
уақыты көрсетілмесе, онда кез келген уақытта еңбек шартын бұзуға болады.
Жалдаушы жақ зандылық негізде ғана келісім шартты бұза алады. Жұмыскерді
жұмыстан шығару жұмыс орны жойылса (ұйым, мекеме, кәсіпорын), мамандығы
жетімсіз болса, еңбек тәртібін бұзса, жұмыс уақытынан кешіксе, жұмыс
кезінде ішкілікке салынса, штат қысқарса т. с. с. жағдайларда іске
асырылады. Тағы бір атап айтарлық жай, тәрбие жұмысын атқаратын адам
адамгершілікке жатпайтын іс істесе (жасы кәмелетке толмаған баланы
ішімдікке, маскүнемдікке үйір етсе т. с. с.) жұмыстан шығарылады.
Жасы кәмелеттікке жетпеген жасөспірімдермен еңбек шартын жасаудың өз
ерекшеліктері бар. Біріншіден — денсаулыққа зиянды және жерасты жұмыстары
сияқты еңбек түрлерімен жасы 18-ге толмағандармен шарт жасасуға тыйым
салынады. Мұндай жұмыс түрлерінің арнайы тізімі бар. Екіншіден — жалдаушы
жұмыстың белгіленген нормадан тыс ауыр түрлерін жасөспірімдерге тапсыруына
тыйым салынады. Үшіншіден — кәмелетке жетпеген жасөспірімдер үшін жұмыс
уақытының қысқартылған кестесі болуға тиіс. Төртіншіден — жасөспірімдерді
түнгі жұмысқа және жұмыс уақытынан тыс жұмысқа пайдалануға тыйым салынады.
Сондай-ақ жасөспірім жұмысшылар үшін тағы басқа қосымша жеңілдіктер
белгіленген.
Конституцияда: Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше
жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі — деп жазылған (24-
бап).
Аталып өтілгеніндей адамды жұмыс істеуге мәжбүр етуге ешкімнің құқығы
жоқ. Еріксіз еңбек — құлдықтың нышаны. Халықаралық азаматтық және саяси
құқық туралы шартта (За-бөлім) былай деп қаралады: Еріксіз еңбек етуге
мәжбүрлеуге ешкімнің де құқығы жоқ. Осы талапқа Қазақстан Республикасының
Конституциясы толық жауап береді. Халықаралық шарт мынадай жағдайларда
еңбек етуге мәжбүрлеуді орыңды деп табады: Қылмысы үшін еркінен айырып,
жазаны ауыр жұмыспен өтеу түрін тағайындайтын кейбір елдерде За-бөлім сот
үкімін орындауға қайшы келмейді. Демек, біздің Конституциямыздың сот үкімі
арқылы еңбек етуге мәжбүрлеуді тағайындайтын қағидасы жұртшылық таныған
халықаралық шартқа қайшы келмейді.
Соғыс немесе төтенше жағдай жарияланған кезде азаматтарға еңбектің
кейбір түрлерін міндеттеу қарастырылуы мүмкін. Мұндай мәжбүрлеу қоғам мен
азаматтардың өміріне төнген қауіптің алдын алу мақсатынан туындайтыны
түсінікті.
Атап көрсету керек, еріксіз еңбек уақытша ғана, ол адамның
денсаулығына зиян келтірілмейтіндей, ар-ұжданы мен кадір-қасиетіне нұқсан
етпейтіндей, қинау мен қатыгездік қылықтар қолданылмайтындай болуы тиіс.
Сонымен, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңы еңбекке
бостандық құқығын жариялай отырып, еңбек шартының жүзеге асуына да толық
кепілдік береді. Еңбекке қабілеті бар азаматтарды жұмыспен қаматамасыз ету
үшін мемлекет органдары қажетті шаралар қолданады. Алайда, нарық жағдайына
байланысты, жеке кәсіпкерлер пайда болған кезде, мемлекет олардың
кәсіпорындарына жұмысқа орналастыру туралы бұйыра алмайды. Жеке
кәсіпорындар (кәсіпкерлер) жұмысқа алу мен жұмыстан шығаруды зандық негізде
өздері шешеді. Мемлекет, кеңес кезіндегідей, өзінің кәсіпорындары мен
мекемелеріне барлық адамдарды жұмысқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.