Рента шартының ұғымы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

КІРІСПЕ 3

1 РЕНТА ШАРТЫ, ӨМІР БОЙЫ АСЫРУДА ҰСТАУ ҰҒЫМДАРЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Рента шартының ұғымы 5
1.2 Рента шартының түрлерін жіктеу 5
12
2 ЖЕР РЕСУРСТАРЫ МЕН ЖЕР РЕНТАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1 Жер ресурстарының мәні мен мазмұны
2.2 Жер ресурстарын пайдалану төлемдерін белгілеу әдістері 20
2.3 Жер рентасы туралы ұғым 20
20
3 РЕНТА – ЭКОНОМИКАНЫҢ АГРАРЛЫҚ СЕКТОРЫНЫҢ ТАБЫС ФОРМАСЫ РЕТІНДЕ 22
3.1 Жер ресурстар нарығының қазіргі жағдайы
3.2 Жер пайдалану ақылығы және оны экономикалық ынталандыру
3.3 Жердің экономикалық бағалануы 26
26
ҚОРЫТЫНДЫ МЕН ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДИБИЕТТЕР ТІЗІМІ 26
27

29
30

Кіріспе

Жер өте ерте кезден адамзат қоғамының өмір сүру және өміріне қажетті
заттарды өндіру ортасы болып келеді. Жер ауданы, әсіресе өндіріске қолайлы,
құнарлы жерлер шектеулі. Сондықтан жер үшін күрес ешқашан тоқтаған емес.
Бір қоғамның, мемлекеттің өз ішінде жерге меншік, иелік ету әр түрлі
қатынастарды тудырады. Біреулер жерге иелік ету арқасында байып отырса,
екіншілері – жері жоқтар кедейленді. Осы қатынастар және жердің
шектеулілігі жерді экономикалық бағалау, тиімді пайдалану, жерге меншік
қатынасын және соның негізінде салық төлемдерін тудырды. Жер салығы жер
иеленушілердің тұрақты табыс көзі болып келеді.
Жер салығы жер иеленушілерді байытудан басқа жалпы экономикалық
қызметтерді атқарады, олардың ең бастысы жерді қорғауға, тиімді пайдалануға
ынталандыру.Жер ресурстарын пайдалану төлемдерін де бірнеше түрге бөлуге
болады.Бірақ іс жүзінде олардың барлығы жер салығына жинақталған.
Ренталық қатынастарға меншіктің екінші — ағымды (қозғалыс) күйі де тән
болып келеді және айта кететін болсақ ренталық қатынастардың осы күйін
ескерген кезде ғана оларды анықтау қажеттілігі пайда болады.
Қазақстан Республикасының азаматтық құқығында субъектілердің тиісті
қатары қатысуымен заттық құқықтық қатынастардың пайда болуына және жүзеге
асуына ықпал ететін рента шарттары қарастырылған. Аталған шарттардан
субъектілердің міндеттемелік құқықтары мен міндеттері де пайда болатыны
сөзсіз. Бұл курстық жұмыста оларды қарауға артықшылық беріледі.
Курстық жұмыстың мақсаты - рентаны экономиканың аграрлық секторының
табыс формасы ретінде түсіндіру.
Рента қарым-қатынастарын реттейтін әмбебап нормалар Қазақстан
Республикасы заңнамасында тұңғыш рет қабылданғасын (күшіне енгізілгесін)
пайда болды. Жалпы ережелерді реттейтін нормалардан басқа олар тұрақты
рентаны, сумарлық рентаны, өмір бойы асырауда ұстауды реттейтін нормаларды
да қамтиды. Ал бұрынғы заңнамада тек өмір асырауды қарастыратын тұрғын үйді
сату шарты ғана бекітілген еді.
Рента шарты мүлікті иеліктен шығаруға арналған шарттардың бірі. Мүлік
рента төлеуші меншігіне өтеді және бір уақтылы мүліктің кездейсоқ жойылуы
немесе бүлінуі қауіпі оны күтіп ұстау ауыртпалығы да оған ауысады (оның
мойнында болады). Сөйтіп, рента шартының мазмұнында басқа сату сатып-алу,
сыйға тарту т.б. шарттармен ұқсастықтары бар.
Жалпы осы курстық жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен тұрады.
Алғашқы бөлімде рента және өмір бойы асырауда ұстау шартының ұғымы,
рента шартының ерекшелігіне тоқталдым. Екінші бөлімде болса рента шартының
түрлеріне жеке-жеке тоқталдым. Жалпы рента шартының үш түрі бар: тұрақты
рента шарты, ғұмырлық рента шарты, өмір бойы асырауда ұстау шарты. Үшінші
бөлімде рента шартының өзектілігіне тоқталдым.
Рента (фр. rente — табыс әкелу) — жерді‚ мүлікті‚ мәміледен түскен
капиталды меншіктенуші алатын‚ иеленушіден қосымша шығын мен күш-жігерді
талап етпейтін табыс. Жерді пайдалануға беруден алынған табыс — жер
рентасы‚ берілген қарыздан алынған табыс — капиталдан алынған пайыздар‚
т.б. Мүлікті меншіктенуші бұл ретте рантъе деп аталады.[1]
Рента және өмір бойы асырауда ұстау шарттарының жалпы ережелері.
Шарттың ұғымы рентаны экономикалық мағынасына сәйкес меншік қатынастарының
ерекше нысаны деп анықтауға болады. Олар (меншік қатынастары) өз кезегінде
материалдық игіліктерді белгілі тұлғалар иеленетінімен немесе материалдық
игіліктер (заттар) біреуге жататынымен сипатталады
Ренталық қатынастарға меншіктің екінші - ағымды (қозғалыс) күйі де тән
болып келеді және айта кететін болсақ ренталық қатынастардың осы күйін
ескерген кезде ғана оларды анықтау қажеттілігі пайда болады.
Мүліктің қозғалысы (айналымы) көп қырлы құбылыс, ол мүлік тиесілігін
түбірінен өзгерте алады немесе негізгі меншік иесімен қатар мүліктің өзге
тұлғаларға да тиесілігін бекіте алады.
Бұл осы жағдайларға байланысты шартты міндеттемелік қатынастар
құрылады және топтасады. Осы қатынастарды реттейтін міндеттелік құқық
экономикалық мағынада (мәнде) иеншіктің заңи мағынада меншік құқығы және
өзге заттық құқықтар етуін (ауысуын) қамтамасыз етеді.

1 РЕНТА ШАРТЫ, ӨМІР БОЙЫ АСЫРУДА ҰСТАУ ҰҒЫМДАРЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Рента шартының ұғымы

Қазақстан Республикасының азаматтық құқығында субъектілердің тиісті
қатары қатысуымен заттық құқықтық қатынастардың пайда болуына және жүзеге
асуына ықпал ететін рента шарттары қарастырылған. Аталған шарттардан
субъектілердің міндеттемелік құқықтары мен міндеттері де пайда болатыны
сөзсіз.
И. Грешников рентаның тұрақтанған түсінігін берген: Рента сөздің кең
мағынасында (экономикалық маңызы бойынша), бұл - қолайлы жағдайлар немесе
қандай болса да артықшылықтардың күшінен пайда болатын табыс. Мысалы, егін
шаруашылығында, табысты өңделетін жер учаскелері құнарлы топырағын және
орналасқан жерін пайдаланып табыс табады.
Жылжымайтын мүліктің, кәсіпорындардың иелері үшін ренталық табысты
алудың шарты болып жылжымайтын мүлік объектілердің және кәсіпорындардың
қасиеттері келеді.
Рента қарым-қатынастарын реттейтін әмбебап нормалар Қазақстан
Республикасы заңнамасында тұңғыш рет қабылданғасын (күшіне енгізілгесін)
пайда болды. Онда рентаға (рента шартына 517-539 баптар арналған. Жалпы
ережелерді реттейтін нормалардан басқа олар тұрақты рентаны, ғұмырлық
рентаны, өмір бойы асырауда ұстауды реттейтін нормаларды да қамтиды. Ал
бұрынғы заңнамада тек өмір бойы асырауды қарастыратын тұрғын үйді сату
шарты ғана бекітілген еді.
Рента шарты бойынша бір тарап (рента алушы) екінші тараптың (рента
төлеушіге) меншігіне мүлік береді, ал рента төлеуші рента алған мүлікке
айырбас ретінде рента алушыға белгілі бір ақша сомасы түрінде немесе оны
ұстау үшін өзге де нысанда қаражат беру түрінде мезгіл мезгіл рента төлеп
отыруға міндеттелген.
Рента шарты мүлікті иеленген шығаруға арналған шарттардың бірі. Мүлік
рента төлеуші меншігіне өтеді және бір уақтылы мүліктің кездейсоқ жойылуы
немесе бүлінуі қауіпі оны күтіп ұстау ауыртпалығы да оған ауысады (оның
мойнында болады). Сөйтіп, рента шартының мазмұнында басқа сату сатып-алу,
сыйға тарту т.б. шарттармен ұқсастықтары бар.
Рента шартының ерекшелігі мүлік төлемақы төленіп, не болмаса төленбей
берілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 519 бабы бойынша осыған
қарап сатып алу, сату шарты (25 тарау Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексі) немесе сыйға Тарту шарты (ҚР АК 27 тарау) туралы ережелер
қолданылады. Бұл осы шарттың (міндеттеменің) мәнісіне қайшы болмауы керек.
Аталған екі шарт нормаларының қолданбауы тікелей рентаға қатысты
нормалармен қарастырылуы мүмкін.
Біздің көзқарасымыз бойынша, рентаның тағы да бір нақты ерекшелігі
рента төлеуші рента алушыға (мүліктің алғашқы иесіне) мүліктің
жетіспеушілігі, бұзылғандығы туралы сатып алу-сату шарты бойынша сияқты
толық көлемде келіспеушілік айтуға құқығы болмайды. Рента қатынастарының
мәнісі оларға сатып алу-сату қатынастары үшін белгіленген нормаларды
барынша абайлы және жағдайды ескеріп қолдануды талап етеді. Рента нысанасы
(заты) оны рента төлеушісіне берген кезде өзге тұлғалардың құқықтарымен
ауырланғаны негізінен орын алмауы керек (осыған жол беруге болмайды).
Себебі бұл шарт орындалуына кедергі жасайды.
Сатып алу-сату шартына қарағанда рента шарты бойынша рента алушының
мүдделіктері өзгеше. Оның мүлікке ауыртпалығы болмауына өз мүдделігі бар
болып келеді. Егер ауыртпалықтар сонда да анықталса, осы рента шарты
бойынша тараптардың құқықтары мен міндеттеріне әсер етеді. Рентада сыйға
тарту шартынан да айырмашылығы бар. Бірақ заңнама арқылы айырмашылықтар
мәселесі реттелмеген.
Сондықтан біз белгілеп (анықтап) отырған сұрақтарға көзқарастар
әртүрлі болуы мүмкін. Рента шарты экономикалық ренталық қатынастарды тек
жартылай қамтиды.
ҚР Азаматтық кодексінің нормалары рента - меншік иесі туралы үйренішті
болып келетін көзқарасты жоққа шығарады (біз нақты рента шарты туралы айтып
келеміз). Рента алушыда тек кейбір жағдайларда ғана мүлікті кейін қайтаруға
талап етуге иіндеттемелік құқығы бар болады.
Аталған құқық барлық рента шарттарында пайда бола бермейді. Тек
ғұмырлық рента төленуі үшін пәтер, тұрғын үй және өзге де мүлік иеліктен
тегін шығарылса және рента төлеушісі рента жағдайларын елеулі бұзса бұл
міндеттемелік құқық пайда болады (ҚР АК 533 бабы 2-тармақ). Осыған қатысты
экономикалық мағынада бәрібір бұрынғы меншік иесі ез мүмкіншіліктерін
сақтай береді деген қарсылықты айтуға болады. Алайда меншік құқығы заңды
түрде өзге субъектіге рәсімделетін болғасын бұл дәлелдеуіміз (есептеуіміз)
тұрақсыз болып шығады.
Рента төлеушісі өзіне меншіктің ауыртпалықтарын жүктеуге келісуі үшін
салмақты себептер қажет. Жаңа меншік иесі рентаны (табысты) алғашқы меншік
иесімен белісуге мәжбүр болғанына қарамастан, ол ұтыста да болады.
Экономикалық ренталық қатынастар мүлікті жалдау (аренда) шартымен де
нәтижелі қамтылуы мүмкін. Мүліктің жоғарылау саналық сипаттамалары немесе
өзге ерекшеліктері, мысалы ғимарат орналасқан жер, қосымша шығынданусыз
жоғары табыс табуға мүмкіншілік береді (аренда шарттарын жасасу негізінде).
Бірақ заңгер рента шартына кәсіпкерлік емес қатынастарды реттейтін
ретінде қарайтынын ұмытпауымыз керек (ҚР АК 523 б. 1т., 530 б. 1т.), рента
(рента шарты) осы себептен кәсіпкерлікпен беретін құқықтық нысан болып
бағалануы мүмкін.
Аренданың ретті шарттары туралы айтатын болсақ, онда табысты ұдайы
табу сипаты жоғалып қалады. Бірақ басқа түстен қарасақ, біз жаңа заңнама
мүлікті жалдау (аренда) мерзімі бойынша шектеулерді негізінен алып
бастағанын байқай аламыз. Сондықтан рента және мүлікті жалдау шарттарының
бұл - табысты тұрақты табу немесе таппау бойынша сезсіз болып келмейді.
Сонда да рента алушының құқықтық жағдайы мүлікті жалға беретін немесе
өзге қызметті жүзеге асыратын кәсіпкер субъектінің құқықтық жағдайынан
немен ерекшеленетінін айтып кетейік.
Біріншіден, рента алушыда кәсіпкерлік тәуекел (қауіп) орын алады.
Екіншіден, кәсіпкерді тіркеуге қатысты талаптар болмайды. Б.В.Покровский
атап көрсеткендей экономикалық мағынадағы ренталық қатынастар тек ренталық
ренталық міндеттемелер арқылы емес, өзге де міндеттемелер арқылы қамтамасыз
етіледі. Экономикалық мағынадағы ренталық қатынастар рента алушыларының
кәсіпкерлік қызметімен байланысты болады немесе байланыспауы мүмкін.
Азаматтық кодекстің ерекше белімінің жобасында тұжырымдалған ренталық
міндеттемелер бойынша рента алушысы коммерциялық ұғым бола алмайды. Сол
сияқты кәсіпкер ретінде әрекет ететін азамат та ренталық міндеттеменің
тарапы бола алмайды.
Бұл айтылған Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің күшінде болып
келетін редакциясына да қатысты әділ болып келеді. Сөйтіп, рента шарты
мүлікті пайдаланудың жаңа заңды нысаны болады. Шартты пайдалануға тұрақты
және қажетті жоғары пайда табу кәсіпкерлік қызметке байланыссыз. Рента
шарты бойынша мүлік едәуір кеп көлемдерде берілуі мүмкін. Сол сияқты
рентаны тек жеке қажеттер үшін қолдану да жоққа шығарылмайды.
Егер мүлікте ерекше қасиеттер болса, онда меншік иесі өзіне еш
қиындықсыз оны сата да алады. Сату бағасын да мүлік иесі болашақта алынуы
мүмкін ренталық төлемдерді де ескере алады. Сөйтіп меншік иесі табысты бір
рет ғана болса да бірақ аса қауіпсіз (тәуекелсіз) таба алады.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнаманың жағдайын ескере отырып,
рента қатынастарының және заем қатынастарының заңды нысандарын айқын
ажырату керек.
Болмаса тәжірибеде осыған қатысты қателесулер орын алып келеді. Кейде
заңгерлер бұны түсіне тұра немесе түсінбейақ олардың ажыратылысын
ескермейді, бұл жағдайды ескермеу заңды бұрмалауға әкеліп соқтырады,
мемлекетіміздің қаржы жүйесіне нұқсан келтіруі мүмкін, жалпылама мүдделерді
жария (қоғамдық) бұзады.
Жалпылама рентада оларды беліп шығару мәжбүрлі қажетті болып келетін
дербес, элементтер бар ма деген сұрақты қою орынды болады. Рента шарты
институтының жаңалығы осыны талап етеді. Ал бұл мәселеге арналған
зерттеулер ете жеткіліксіз. Өз кезегінде рента шарты бұл оларды жасасу,
әсіресе орындау көзінде даулы сұрақ (мәселелердің) көбі (көп саны)
туындайтын азаматтық құқықтық шарттардың бірі.
Жер рентасы — жерден түсетін тұрақты табыс. Оның дифференциалдық және
абсолюттік түрлері бар. Алғашқысы дифференциалдық І және дифференциалдық ІІ
рента деп ажыратылады. Дифференциалдық І рентаның пайда болуының басты
себебі — жеке жер телімдерінің құнарлылығы мен сол жердің рынокқа қатысты
орналасу ерекшеліктері. Дифференциалдық ІІ рента жерге жұмсалған қосымша
қаржыға тура байланысты. Шаруашылықты қарқынды жүргізу нәтижесінде қосымша
қаржыдан дифференциалдық ІІ рента туындайды. Ол, сондай-ақ, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіру кезіндегі қоғамдық және жеке баға
айырмашылығынан да туындайды. Абсолюттік Жер Рентасы жерге деген жеке
меншікке байланысты. Орташа пайдадан артық алынған қосымша құн абсолюттік
рентаны алу көзі болып табылады. Ауыл шаруашылығы айналымына кірмейтін
жерден де Жер Рентасы алынады. Оларға:
тау-кен өнеркәсібі пайдаланып отырған жерден түсетін рента;
құрылыс учаскелерінен түсетін рента, т.б. жатады. [2]
Жер рентасының табиғаты жердің экономикалық ресурс ретіндегі
ерекшеліктерімен және жерді пайдалану қатынастарымен байланысты. Жер —
бірегей өндіріс құралы: сан жағынан ол шектелген, оны жасанды түрде ұдайы
өндіру мүмкін емес; жер учаскелері құнарлығы жағынан бір-біріне ұқсамайды,
яғни олардың табиғи өндіргіш күштері өзгеше болады.
Жерді пайдалану экономикалық қатынастардың әр түрлі жүйесімен
реттеледі. Экономикалық ресурс ретінде жер еңбек нәтижесі емес, яғни оның
өндіріс шығындары жоқ. Жер табиғаттың сыйлығы. Жердің саны шектелген,
сондықтан жер практикада қайда пайдаланса да, оның ұсынысы мүлде икемді
емес. Бұл жер нарығында тек сұраныс қана белсенді екенін көрсетеді. Жерге
сұраныс өзгерістерінің нәтижесі шамалы болғандықтан, оны пайдаланғанда осы
ресурстың иесі белгілейтін баға шешуші рөл атқарады.
Нарықтық аграрлық экономиканың субъектісіне меншік иесінің екі типі
жатады — толық меншік иесі және тұтыну меншік иесі. Жердің шектелуі және
оны ұдайы өндірудің мүмкін еместігі, жер монополиясының екі түрлі болуын
тудырады. Толық меншік иесі жерге өзінің жеке меншік монополиясын
жүргізеді: кәсіпкерге оның капиталын өз жеріне әкеліп пайдалануға рұқсат
ету-етпеуге ерікті болады. Аренда туралы келісім жасалған соң жерді нақты
пайдаланушы белгіленеді. Оның (арендатордың) жердің осы учаскесінде
шаруашылық жүргізуге монополиялық құқы болады. Жердің меншік иесі мемлекет
болса, жеке иемдену болмайды және монополияның бір түрі орнайды: — жерге
тұтыну жағынан жер иесі жүргізетін, жерге шаруашылық жүргізетін объект деп
монополия орнайды.
Жерге монополия — нарық субъектісінің осы ресурсқа жарлық етуіне
төтенше құқының болуы, иемденушіге үстем табыс әкеледі. Осы табыс жер
рентасының экономикалық нысанын алады. Жеке меншік монополиясы абсолюттік
жер рентасын тудырады, жерге шаруашылық монополиясы — дифференциялық жер
рентасын тудырады. Осы күнгі батыс әдебиеті экономикалық рента терминін
қолданады, рентаны түрлерге бөліп қарамайды, бірақ олардың пайда болуының
екі себебін келтіріледі.[3]
Рента — меншікке келетін табыстың бір түрі, капиталды жерге пайдалану
құқы үшін меншік иесіне түсетін төлем. Оның көлемі аренда келісімінде
белгіленеді. Аренда келісімі арқылы берілген жер үшін ол арендатор жердің
меншік иесіне рента төлеп тұрады. Демек, жер рентасы жерге меншіктік
экономикалық жағынан жүзеге асырылуының нысаны болып табылады.
Жер рентасы меншікке табыс түрінде, бұдан көп ерте заманда пайда
болған. Бірақ тек нарық экономикасында рентаны экономикалық тәсілдер арқылы
иемдену мүмкіндігі туады. Осы жағдайда ол үстем пайда болып табылып, екіге
бөлінеді: кәсіпкер — жер арендаторы ие болатын пайдаға және жерге меншік
иесіне түсетін рентаға.
Дифференциялдық рента монополияланған табиғи күші бар учаскелердегі
индивидуалдық өндірістік баға мен нарықтағы қалыптасқан бағаның айырмасы
болып табылады. Жер меншігі артық пайдаға қатынасы жоқ, бірақ ол оның жер
рентасы нысанына айналуының себебі болып табылады. Сондықтан рентаны
еңбекпен келмеген табыс деп атайды.[4]
Дифференциалдық рентаның екі түрі бар: бірінші дифференциалдық рента
және екінші дифференциалдық рента.
Бірінші дифференциалдық рентаның болуы жердің сапасының әр түрлі
болатынымен байланысты. Осы рента құнарлылығы жоғары жерлерден алынатын,
құнарлылыққа байланысты рента болып және стратегиялық жағынан
материалдарға, еңбекке, тұтынушыларға қолайлы орналасқан жер учаскелерінен
алынатын рента болып бөлінеді.
Екінші дифферендиалдық рента егіншілікті интенсивті жүргізу әдісін
және капиталдың үстеме салымын яғни, жердің құнарлылығын өсіруді,
прогресивті биотехнология қолдануды, жоғары потенциалы бар тұқымдарды т.б.
тілейді. Нәтижесінде өнімділік жоғарылайды, шығындар тез өтеледі. Кәсіпкер
үстем пайда түсіреді.
Екінші дифференциалдық рента егін шаруашылығының стимулын күшейтеді.
Бұл айырмашылық келісім шарттың мерзімі өткенше арендаторға түседі. Ал
аренда мерзімі біткен соң, бұл да жер иесінің қарамағына түседі. Осы жағдай
нарық экономикасын аргарлық секторға енгізудің өте зор кедергісі болып
табылады.
Квазирента — агротехниканы жетілдірудің және жерді интенсивті
пайдаланудың нәтижесінде келген үстеме табыс.
Квазирента орынсыз дәлелсіз, бірақ қажетті (әңгіме қысқа мерзімдік
кезең туралы болғанда) пайда деп сипатталады. Бұл былай дәлелденеді.
Өндірістік құрал-жабдықтар өндірісіне ерекше немесе "негізгі" шығындар
жасаудың қажеттігі жоқ, өйткені олар бар және өздерінің пайдалануын күтіп
тұр. Квазирента, басқа (қосымша) шығындарға қарағанда, бұларды уақыттың
ағымына байланысты әлі негізгі шығындар жасалғаннан кейін жұмсалуы керек,
қажетті пайда болып табылады және бұлар кейбір салаларда негізгі
шығындардан маңызы артық болады. Болашақта квазирента алынуын көздеу
капиталдың өндірістік құрал-жабдықтарына салынуының қажетті шарты болып
табылады.
Рента мен квазирентаның айырмашылығы қоғамның қарамағындағы жердің
көлемінің тұрақты және тіркелген шамада болуымен белгіленеді. Бұнымен
салыстырғанда адам жасайтын өндірістік құралдар (ғимараттар, машиналар және
т.б.) өнімге сұраныстың ауытқуларымен байланысты өсіп немесе төмендеп
отыратын "ағым" деуге болады.
Рента мен квазирентаның ұқсастығы мынада: барлық өндіріс құралдарын
тез өндіру мүмкін емес, сондықтан қысқа мерзімде олардың саны тіркелген
болады. Осы мерзімдерде алынатын табыстардың, осылардың көмегімен жасалған
өнімнің құнына қатынасы, ақиқат рентанікіндей болады.
Сонымен квазирента (рентадай емес) — бұл кейбір өндіріс факторларының
(жердің ғана емес) ұзақтығы әр шамада болатын уақыт мерзіміндегі ұсынысының
шектелуімен белгіленеді. Өндіріс факторлары әкелетін табыстар рента,
квазирента және ағымдағы инвестиция үшін процент формасын алуы мүмкін. Бос
капиталға процент (ағымдағы инвестициялар) және капиталдың бұрынғы
салымының квазирентасы біртіндеп біріне-бірі айналуы мүмкін.
Таза экономикалық рентаны талдаудың теориялық шарттары аудандары
бірдей жерлердің, бағалылығы бірдей деп мойындауға негізделеді. Практикада
әр түрлі жер учаскелерінің, оларды пайдаланудың варианттарына байланысты,
өнімділігінің дәрежесі әр түрлі болады. Бұл рентаға әсер етеді.
Дифференциалдық рента түсінігі тек жер нарығы мен ауыл шаруашылық
өндірісіңде кездесетін жағдай емес, ол экономикалық категория болып
толығынан біртекті емес қандай болмасын сондай ресурстарды пайдаланғанда
туындайды.
Неоклассиктер рентаны белгілеу принципті бағаны теңдестіретін фактор
деп қарайды. Мысалы, жалақы капиталдың сұранысы мен ұсынысын теңдестіретін
фактор болып табылады. Неоклассиктерді жер иелерінің табысының көзі
қызықтырмайды. Бұл мәселе өндірістің үш факторы концепциясын қолдану арқылы
шешіледі. Авторлар тек жер рентасының белгіленген дәрежесін зерттейді, бұны
белгілейтін факторларды және оның төмендеу немесе жоғарылау себептерін.
Бүгінгі экономикалық ғылым рентаны әрекеттердің осы сферасына қандай
бір өндірістік факторды тарту үшін қажет минималдық деңгейден артық табыс
деп белгілейді, экономикалық рента деген осы. Квазирента, әрекеттердің осы
сферасында өндірістік факторды ұстап тұруға қажет минималдық дәрежеден
артық табыс. Квазирента рентадан қайтарылмайтын (бұл осы салаға фирма
енгенде жұмсалған шығындар, ал енді фирма шығатын болса, онда осы шығындар
өтелінбейді, яғни қайтарылмайды) шығындар шамасына артық болады.
Экономиканың қандайында болмасын рента мен квазирентаның есепсіз көп
екендігі байқалады. Бұлардың кейбіреулері қысқа мерзімдік болып тез
жоғалады, басқалары ұзақ мерзімдік, тұрақты сипатта болады. Осы
процестердің негізінде бәсекелес күштер жатады. Динамикалық экономикада
ренталар манызды қызмет атқарады, бұдан бәскелік процестер тәуелді болады.
Ұнамды оңтайлы рента іс-әрекеттердің осы сферасына шақырады, керісіншесі —
одан құтыл деп сигнал береді. Бәсеке қашан болмасын рентаның жаңа көздерін
тудырып, ескілерінің жойылуын болжап отырады.
Монополдық рента және рентаның басқа түрлері
Барлық экономикалық мектептер монополдық рента категориясы болатынын
мойындайды. Оның негізін сирек сапасы болатын өнімнің сатылатын монополдық
бағасы құрайды. Мысалы, қатты бидайлардың сапасы. Осы бидайдың ұнынан
ерекше сапасы бар нан шығарылады. Немесе, шараптардың ерекше сорттары. Осы
ауыл шаруашылық өнімдерінің нарықтағы ерекше орны, оларды монополдық
бағамен сатуға мүмкіндік береді.
Сирек кездесетін ауыл шаруашылық өнімдерінің монополдық жоғары бағасы,
олардың қоғамдық өндірістік бағасына тәуелді болмайды. Ол баға, сатып
алушының осы өнімге жоғары баға төлей алатын қабілетімен белгіленеді.
Сөйтіп, монополиялық рента, тек қоғамдық өндіріс бағасынан ғана емес,
барлық ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасынан артық шығын болып табылады.
Монополдық рентаның түрлерінің біреуіне сиректік рента жатады. Бұған
қарсы бәсекенің ешбір амалы болмайды. Спорт жұлдыздарының, топмодельдердің,
атақты музыканттар мен ұлы хирургтардың, бірегей жүзім бағының меншік
иесінің және әлемдегі жалғыз ем көзінің иесінің т.с. табысының ауқымды
көлемін осы рента құрады. Теория бағытынан рентаны төлеу ресурстарды
оптималды орналастырудың қажетті шарты емес. Бір жақтан, сыйақы төмендігіне
қарамастан музыкант немесе хирург бәрібір жұмысын тастап кетпейді.
Басқа жақтан, тым жоғары табыс бәрібір бірегей қасиеті болатын
игіліктер мен қызметтердің өндірісінің өсуін ынталандыра алмайды, өйткені
бұлардың ұсынысының шектелгені абсолюттік болады.
Рентаны қойнауынан пайдалы қазыналар шығатын жердің, немесе, үстінде
құрылыс жасалған жердің, меншік иелері де алады.
Кен шығаратын өнеркәсіп рентасы, жер рентасы сияқты пайда болады. Жер
қойнауынан шығатын өнімдердің индивидуалдық өндірістік бағасы әр түрлі
болады, ал сатылғанда олар нашар өндірістік жағдайдағы өндірістік бағамен
өткізіледі. Осының нәтижесінде жақсы және орташа рудниктер, шахталар т.б.
түсетін үстеме пайда жер иесі алатын дифференциалдық рента болып табылады.
Бұл рентаның мәнін айқындаудың бір бағыты. Ресурстар нарығында жер
ұдайы өндірілетін қасиеті бар фактор болып табылады: құнарлылығымен, климат
ерекшеліктерімен және т.б. жер дұрыс өңделсе және барлық агротехникалық
ережелер орындалса, ол жыл сайын жақсы егін береді. Бұнымен салыстырғанда
мұнайдың, руданың және т.б. көзі қандай жаңалықтар, жақсартулар, жоғары
технологиялар қолданылса да сарқылып таусылады. Сондықтан, ұдайы
өндірілмейтін табиғи ресурстардың иесі бүгін жұмсалған құралдар мен
запастардың бірлігінің құны болашақта пайдаланушылар үшін өсетінін білуі
керек. Тек ресурстардың таусылып бітетінін есепке алмай, "көз жұмып"
рудниктер мен шахталардан түскен табыстардың соларға жұмсалған шығындардан
артықтығын, жинақталған игіліктерді сатудан түскен — табиғаттан
жинақталған, ал бүгін жеке меншік деп саналатын — баға деп қарауға болады.
Сондықтан пайдалы қазбалардың ұсынысының шекті бағасына, рудникті
пайдаланудың шекті шығындарынан басқа, оны пайдалану құқы үшін төлем
жатады. Бұл рудниктерді пайдалану құқы үшін төлем рента емес, рента деп
аталса да. Бұл байлықтың болашақтағы көзі деп есептелетін, шахта құнының
төмендеуінің бөлшегі болып табылады.[5]
Егер шахта немесе рудник таусылмайтын емес болса, онда бұлардан
келетін табыс қойманы пайдалану құқығының жартылай төлемі және жартылай
рента болып табылады. Рентадай емес, осы минималдық төлем өнімнің әрбір
бөлшегіне, оның шекті немесе шекті еместігіне қарамастан, жасалатын
шығыстар құрамына тікелей жатады.
Жер иелері үйлер, ғимараттар, құрылыстар орнатуға арналған жер
учаскелерінен арендалық төлем алады. Құрылыс учаскелерінен түсетін рентаның
ерекшелігі сол, оның мөлшеріне, орналасқан орны жөніндегі дифференциалдық
рента басым ықпал жасайды. Құрылыс жүргізуге дайындалған учаскенің жиынтық
құны, осы учаскені барлық құрылыстардан тазартып, оны еркін нарықта
сатқандағы құнға тең болады. Құрылыс учаскесінің жылдық құны ағымды процент
ставкасы бойынша белгіленген, нарықтық баға қамтамасыз ететін, табыс болып
есептеледі. Осының құны, орналасқан орын арқылы ренталық табыстан артық
болады.
Экологиялық рентаның орны ерекше. Адамдардың өмір сүруінің экологиялық
жағдайлары бірдей болмайды. Табиғи сфераның сапасы, өмір сүру сферасының
ластану дәрежесі, оны жайлы жақсыландыру, т.б. — осылар экологиялық
рентаның пайда болу шарттары болып табылады. Олардың әр түрлі болып
жіктелуі адамның өмір сүру жағдайларын ұдайы өндіруге жұмсалатын қаражаттар
мөлшерінің бірдей болмауын белгілейді. Адамдардың әл-ауқаты тең болған
жағдайда жақсы регион, аймақтарда өмір сүру дәрежесі елеулі жоғары болады.
Табиғаттың (өмір сүру ортаның) сапасы төмендеген сайын, әл-ауқатқа
жұмсалатын қаражаттардың құны, тұтыну қоржынының құны өсе түседі.
Экологиялық, рента жақсы табиғаттық және экономикалық жағдайларда
(жақсы дамыған инфрақұрылым, жолдар жүйесі) орналасқан жердің арендалық
төлемінің жоғары болуы арқылы белгіленеді. Осы рентаның ауыл шаруашылық
рентамен оргақ қасиеттері өте мол болады.
Экологиялық рента сәйкес келетін нарықтар арқылы жер учаскелерінің,
тұрғын үйдің, еңбек ресурстарының нарықтары арқылы, яғни арендалық төлем
(мұның ішінде рента) осы территорияда өндірілетін тауарлар немесе
қызметтердің бағасына жатқызылады. Сондықтан меншік иелері арендаторлар
келісім шартты жасағаннан кейін учаскенің экологиялық сипаттарын жақсартуға
тырысады. Өйткені қоршаған ортаның ластануы қозғалмайтын мүліктің құнын
төмендетеді. Сонымен, рента дегеніміз жақсы экологиялық жағдайдағы жерлерді
пайдалану үшін жер иесіне төленетін баға болып табылады.

1.2 Рента шартының түрлерін жіктеу

Рента шартының ерекше белгілері ретінде А.П.Сергеев оның оған
қатысатын тұлғалар араларында басқа шарттық міндеттемелерге тиесілі болып
келмейтін айырықша құқықтық қатынастар пайда болуына әкелетінін көрсетеді.
Бұл рента шартында туындайтын қатынастар, ұзақ, тұрақты, ал өмір бойы
асырау көзінде сенімге негізделген болып келетінінде керініс табады.
Ренталық шарттың тағы да бір ерекшелігі, онда орын алатын тәуекелге
негізделу ешқандай өзге шартқа тән болып келмейдіі. Жоғарыда рента шарты
бойынша тәуекел және кәсіпкерлік тәуекел бірбіріне тең болып келмейтін
түсініктер екені айтылған еді. Бірақ олар айырмашылығы дәрежесін әлі арнайы
талдау (зерттеу) қажет.
Рента шарты бойынша тәуекел А.П.Сергеев әділ көрсеткендей рента
төлемдерінің мелшері рента төлену үшін иеліктен шығарылған мүліктің құнынан
кеп, немесе керісінше аз болып шығуының қаупінде.
Шартты жасасқан кезде тараптар осы тәуекелді сезінеді және онымен
келіседі деп болжанады. Біздің көзқарасымыз бойынша, тек тәуекелді
сезінудің болжамы жеткіліксіз. Тараптар шарт бойынша берілетін мүліктің
және төленетін төлемдер (рентаның) бір біріне сәйкестігін сөзінетінін
болжамы да қажет. Осыны жасаған кезде (болжамды қолданғанда) біз басшылыққа
сатып алусату, айырбас шарттарымен қамтамасыз етілетін тепе-тең айырбасты
алмауымыз керек. Аталған болжам көмегімен рента шартының мақсаты женіндегі
көзқарас қалыптасуы мүмкін, себебі мәміленің мақсаты, бұл сана-сезімде
әрекеттер оларға жеткізу үшін жасалатын нәтижені алдын ала болжау
Мәміле екі жақты болып келетін жағдайда оның мақсаты күрделі (екі
қырлы) болып келеді. Рента төлеушісі үшін рента шарты бойынша негізге
қажетті нәтиже бұл арқылы немесе ақысыз негізде ренталық табысты келтіру
мүмкін мүлікті алу. Осы себептен (табыс келтіру қабілетіне байланысты) ол
мүліктің құны едәуір болып келеді.
Сөйте тұра ол мүліктің бұрынғы иесіне (оның пайдасына) артық (жоғары
рентаны бас тартқысы келеді. Осы нәтижені рента төлеушінің теріс нәтижесі
қылып белгілеуге (анықтауға)болады.
Рента алушы тым аз емес ренталық төлемдерді алғысы келеді.
Рента шарты қазіргі азаматтық құқықта оларға реалдық (шынайылық)
мінезі берілген аздаған шарттардың қатарына жатады. Ол бойынша құқықтар мен
міндеттер пайда болуы үшін мүлік рента төлеушіге берілуі керек.
Рента шарты бір жақты шарт болып табылады. Мүлік берілгеннен кейін
жалпы тәртіп бойынша рента алушыға ешқандай міндеттеме жүктелмейді. Рента
төлеуші рентаны сатып алу құқықтығына ие болады, бірақ бұл құқық
негізгілердің қатарына жатпайды. Жоғарыда атап көрсеткендей рента
қатынастарына сатып алусату, сыйға тарту шарттарының нормалары қолданылуы
мүмкін, бірақ рента шарты рента төлеушісі үшін жоғары тәуекелді болғасын,
оларды қолдану мүмкіншілігі бірталай шектеледі.
Рента шартын және есиетті қоспағанда ерекше белімнің нормалары өзге
мәмілелерге оларды нотариатты нысанда жасау бойынша талаптарды
қарастырмайды. Егер рента төлеу үшін қозғалмайтын мүлік иеліктен шығарылса,
онда нотариалдық куәландырудан басқа рента шартын мемлекеттік тіркеуден
өткізуі тиіс. Бұндай талаптар рента шартының жоғарыда қарастырылған
ерекшеліктеріне негізделеді. Тараптардың шынайы еркі туралы даудамайлар
туындауы мүмкін. Мысалға, рента төлеуші мүлік бағасын бөліп беліп телеймін
деп болжағаны анықталуы мүмкін. Нотариат қызметіне тараптардың нақты
мақсатын анықтау жатады, ол тараптарға ұсынылатын жобаның мағынасын және
мәнін түсіндіруге міндетті (Қазақстан Республикасының "Нотариат туралы"
заңының 35-бабы).
Рента шартының заңды құрылымының күрделігін ескертетін болсақ, бұның
мәні келісетіндер үшін аз емес екенін танимыз.
Тараптар рента төленуі үшін берілген жылжымайтын мүлікке (жер
учаскесіне, ғимаратқа, құрылысқа немесе өзге жылжымайтын мүлікке) рента
ауыртпалық тудыратынын жоққа шығара алмайды. Егер рента төлеуші осындай
мүлікті иелігінен шығарса, онда рента шарты бойынша оның міндеттемелері
мүлікті иемденушіге етеді. Бұл заңнамалық шешім негізде рента төлеушінің де
рента алушының да мүдделерін ескереді. Болашақта рента алушы ҚР АК 533-бабы
2-тармағымен қарастырылған мүмкіншіліктерді пайдаланып құны аз емес мүлікті
өзіне қайтарып алатынын жоққа шығармау керек.
Ал, егер рента ауыртпалығы туралы 520-бабы нормасының әсерінен
жылжитын мүлікке де таратса, онда бұнымен рента төлеушінің құқықтары
негізсіз кемітіледі. Сондықтан, жылжитын мүлік иеліктен шығарылған кезде
тараптардың қатынасы ренталық міндеттеме көлемінде сақтала береді, одан
асып шықпайды. Тағы да мынаны қосып айтуға болады: Рента ауыртпалығының
мүлікпен бірге еру (ауысу) сипаты болғаныменен, өмір бойы асырауда ұстау
қатынастарын қоспағанда, оның заттық құқықтық мінезі болмайды.
Қозғалмайтын мүлікті беру рента төлеушіні толық міндеттемеден
босатпайды. Егер заңнамамен немесе шартпен олардың ортақ бірлескен
жауапкершілігі қарастырылмаса, онда алғашқы рента төлеушісі жаңа рента
төлеушімен бірге субсидиарлық (қосымша) жауапкершілікті көтереді.
Рента төленуін қамтамасыз ететін норманың міндетті мәні (әсері) бар.
ҚР АК 521 бабының І-тармағына сәйкес, рента төленуі үшін жер бөлшегіне
немесе өзге жылжымайтын мүлікке құқық (меншік құқығы) берілетін болса,
рентаны алушы рента төлеуші міндетін қамтамасыз ету мақсатында сол мүлікке
келіп құқығына иеленеді. Рента төленуін өзге жолмен де қамтамасыз етуге
болады, бірақ осы да аса қажеттілік болмауы мүмкін.
Рента төленуі үшін жылжымайтын мүлік берілетін болса, заң міндеттеме
орындалуды қамтамасыз ету түрін тікелей анықтамайды. Бірақ, әрине, бұл
реттерде ең тиімді болып келетін тәсіл бұл рентаға берілетін немесе өзге
мүліктің кепілі.
Рента төленуін қамтамасыз ету міндеті баламалы болып келеді.
Қамтамасыз ету орнына рента төлеушісі бұл міндеттемелерін орындамаудың
немесе тиісті орындалмаудың қаупін (тәуекелін) рента алушының пайдасына
сақтандыруға құқылы. Таңдау құқығы рента төлеушісінде болады, бұл баламалы
міндеттеме орындалуының жалпы ережесіне сәйкес келеді (ҚР АК 235 бап).
Ренталық міндеттемені орындамаған үшін жауапкершілік қарастырылған.
Азаматтық құқыққа жауапкершілікті қарастыратын нормалар әрқашан міндетті
болып келеді, жауапкершілікті қолданудан бас тарту, туралы келісімдер
жарамсыз болып келеді (ҚР АК 3 бабы 2тармақ).
Нақты рента шарының өзінде оны орындамау немесе тиісті орындамау үшін
жауапкершілікті қарастыратын нормалар, ҚР АК 522 бабын қоспағанда,
қарастырылмаған. Яғни, оған азаматтық құқықтағы жауапкершілік (шарттық
міндеттемелерді орындамаған үшін) туралы жалпы ережелер қолданылады.
Рента төлеу мерзімін еткізіп алған рента төлеуші ҚР АК 522 бабына
сәйкес тұрақсыздық төлемді (айыппұпды) телейді, ол ҚР АК 353 бабына сәйкес
ендіріледі. Біздің пікіріміз бойынша 522 баптың мағынасы көрсетілген
айыппұпды бір белігінде азайтуға немесе одан толығынан бас тартуға болады.
Жалпылама бұл норманы қарастыру қажеті жоқ сияқты, себебі тікелей 353 бапты
қолданса да болар еді. Аздаған ерекшелік рента, ақшалай төлем емес, заттай
асырау болып келетін асыруға қолайлырақ болып келеді. Рента болса, ол
көбінесе (жиірек) ақшалай қанағаттандыру (асырау). Ақша орнына заттай
(натуралды) қанағаттандыру (асырау) берілуі мүмкін. Ол кездерде заттар
беріледі, жұмыс орындалады немесе қызмет көрсетіледі. Қызметтер құқыққа
сәйкес болуы керек. Заттай (натуралды) қанағаттандырудың сомасы, тұрақты
рента шартында көрсетілген ақшалай сомаға сәйкес (тең) болуы керек. Аралас
қанағаттандыру (асырау) мүмкін болады, яғни ол бір бөлігінде заттай, қалған
белігінде ақшалай берілуі мүмкін.
Баға. Тұрақты рента шартына қатысты рента төлеушінің меншігіне
берілетін мүліктің бағасы, ренталық төлемдердің мөлшері және тұрақты
рентаны сатып алу бағасы туралы айтуға болады.
Рента шартының тәуекелге негізделгеніне байланысты оның бағасы шартты
түрде анықталады, қателесулер (тұрақсыздық) орын алуы мүмкін, себебі есепке
мүліктік тек таза құны ғана емес, болашақта алынар деген ренталық
төлемдердің келемі де алынады.
Рентаның ең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.