Прокуратура органдарына қатысты мәселелер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1-тарау. ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ, ҚР
ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ САЛАЛАРЫ
1.1 ҚР прокуратура органдарының түсінігі мен мақсаты және міндеттері5
1.2 Прокуратура органдарына қатысты мәселелер
5
2-тарау. ҚР АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ТӘРТІПТЕРІ ЖӘНЕ ПРОКУРОРДЫҢ СӨТ 9
ӨНДІРІСІНЕ ҚАТЫСУЫ
2.1 ҚР-сы прокуратура органдарының қызметтерін ұйымдастыру
2.2 Азаматтық істерді қозғау және бірінші сатыда қарау тәртіптері 14
2.3 Апелляциялық және қадауғалау тәртібі сатыларында азаматтық 14
істерді қарау 20
2.4 Сот өндірісіне прокурордың қатысуы: проблемалық сұрақтар
31
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
39
41
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың 2010 жыл
тамыз айының 17 жұлдызында шығарылған Жарлығы бойынша ҚР-ның құқық қорғау
органдарын жетілдіру, соның ішінде прокуратура органдарының алатын орны
ерекше. ҚР прокуратура органдары заңның дәлме дәл сақталуына қадағалау
жүргізетін ерекше орган болып табылады.
Мемлекеттің атынан прокуратура органдары азаматтық, қылмыстық және
әкімшілік іс жүргізуге қатысады, бұл жерде ең басты мақсат азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау болып табылады.
Заңгердің біліктілігінің негізі - құқықтық салаларды жақсы білу және
олардың ішінде жол табу ісін меңгеру. Азаматтық іс жүргізу құқығы өзге
салалардың арасында маңызды орында. Сондықтан-да заң факультеті
түлектерінің болашақта судья, прокурор, адвокат және басқа да құқық
қолданылатын қызметтерде жоғары нәтижелерге жету шарттарының бірі болып,
азаматтық іс жүргізу құқығын терең зерттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізуге регламентациясы,
салыстырмалы жақында ғана қабылданған АІЖК бойынша жүргізілуіне байланысты,
зерттелетін мәселе әлі толық қаралған емес. Сот, прокуратура және құқық
қорғау жүйесінің принциптерін, АІЖК-нің құқықтық негізін Конституция
белгілейді.
ҚР қабылдаған АІЖК-нің позитивтік жақтарын алсақ, ол азаматтық
соттардың юрисдикцияларының кең болуы, айтысу регламентациясы талаптарының
сапалы белгіленуі.
Құқықтық жүйенің құрылымының принциптері ретінде, демократияны және
заңнаманы либералдау жолын таңдау, ҚР азаматтық іс жүргізу құқығына да
үлкен әсерін тигізеді. Конституциялық принциптерді өмірде іске асыру үшін
әрбір заңнамалық адымды толық, теориялық зерттелген идяларды қолдана
отырып, жасау қажет. Ол үшін мемлекетімізге жоғары сапалы заңгерлер, заң
жағынан білікті мемлекеттік қызметкерлер қажет. Бұл кәсіп, әсіресе,
қоғамның әлеуметтік құрылуы, жаңа экономикалық және саяси бағдар таңдауы
кезінде жоғары бағаланады.
Сот өндірісіне прокурордың қатысуы керек деп есептейміз, өйткені
прокурор іс жүргізу тәртібін азаматтардың құқықтарын қорғауға өзінің
қызметін жұмылдырады. Сот өндірісіне прокурордың қатысуы - осы саланың
мәнін, негізгі жақтарын көрсетуі. Прокурордың сөт өндірісіне қатысуы
халықтың құқықтық әлеуметтік бағасы, саяси-құқықтық идеялардың айна
көрінісі болып табылады. Оларда, халықтың идеялары мен ойларын ең толық
қанағаттандыратын, заңдылықты азаматтық істерде ұйымдастырудың негіздері,
соттың процессуалдық іс-әрекеті, сот процесіне қатысушылардың құқықтық
мәртебесін анықтау жолының құқықтық сапалар тізімі түйінделеді. Прокурордың
сөт өндірісіне қатысуының мазмұны демократиялық бағытта болады, және заң
нормаларымен бекілітіліп, заңдылықты азаматтардың заң және сот алдында
теңдігін сақтай отырып, соттың жүзеге асыруын, істерді судьялардың жеке-
дара немесу алқалы түрде қаралуын, судьялардың тәуелсіздігі мен тек заңға
бағынуы, жариялылық, сот ісін мемлекеттік тілде жүргізілуін білдіреді.
Әрбір адамның сотқа қорғаныс іздеп және соттың қорғанысына жүгінуіне
мүмкіндік беретін, сот ісін жүзеге асыруының қолайлы болуы, іске
қатысушылардың реалды құқықтары және олардың жүзеге асуының кепілдігі болып
табылады.
Сондықтан-да, сот өндірісіне прокурордың қатысуының түсінігін дұрыс
талқылау қажет.
Курстық жұмысытың объектісі – сот өндірісіне прокурордың қатысуы және
олардың конституциялық негіздері.
Тақырыптың пәні – азаматтық іс жүргізудің заң нормалары, Конституция.
Курстық жұмыстың мақсаты – сот өндірісіне прокурордың қатысу тәртібін
талқылау.
Курстық жұмысым кіріспе, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер мен қоса
негізгі екі тараудан тұрады.
1-тарауда ҚР прокуратура органдарының ұғымы, даму кезеңдері,
прокуратура органдары қызметінің салаларын ашып көрсеттім.
2-тарауда ҚР азаматтық іс жүргізу тәртіптері және прокурордың сөт
өндірісіне қатысуын талқыладым.
1-тарау. ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ, ҚР
ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ САЛАЛАРЫ
1.1 ҚР прокуратура органдарының түсінігі мен мақсаты және міндеттері
ҚР Конституциясының 1-6ап 83-бабына сәйкес прокуратура мемлекет атынан
Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің,
әкімшілік және атқарушылық істер жүргізугедің заңдылығына жоғары
қадагалауды жүзеге асырады. Заңдылықтың кез келген заң бүзылуын анықтау мен
жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республиканың Конституциясы мен
заңдарына қайшы келетін зандарға, өзге де құқықтық актілерге наразылық
жасайды. Прокуратура сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ
заңдармен белгіленген тәртіп пен шекте кылмыстық қудалауды жүзеге асырады".
Үлкен энциклопедиялық сөздікке сәйкес прокурор француз тіліндегі ргосteur
деген, латын тілінің забучусь деген сөздерінен шыққан - ол прокуратура
органының лауазымды адамы. Сотта ол мемлекет мүддесін білдіреді. ҚР
Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы прокуратураны мемлекеттік
органдар арасындағы дербес жүйе ретінде, ал прокурорлық қадағалауды
прокуратура органы ретінде анықтады. ҚР Конституциясының 4-бөлімінің 3-
бабына сәйкес республикадағы мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция мен
заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну,
олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл
жасау қағидаттарына сәйкес жүзеге асырылады, Прокуратураға қатысты ережелер
ҚР Конституциясының "Соттар және сот төрелігі" бөліміне енгізілген. Бірақ,
бұл жерде прокуратура соттармен қатар сот билігіне ие болады дегенді
білдірмейді. Прокуратура органдарының міндеттері мен функцияларының
сипаттамасы прокуратураны биліктің сот тармағына, сондай-ақ басқа атқарушы
мен заң шығарушы тармақтарына жатпайтынына ешқандай күмән келтірмейді.
Прокуратура органдары биліктің үш тармағының әрқайсысымен функциональды
байланысты болса да, ешқайсысына толығымен жатпайды. Мемлекеттік
құрылымдағы прокуратураның мұндай өзіндік жағдайы билік тармақтарының
қызметін теңестіруге және олардың оңтайлы іс-қимылын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді, мемлекеттік қызметтің жеке түрі ретінде прокурорлық
қадағалаудың өзгешелігі туады. Осы айтылғандардан оқу курстарын игеруде
маңызды принципиальды бірнеше ережелер шығады.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау - бұл прокуратурадан басқа
мемлекеттік, қоғамдық, дербес немесе өзге ұйымдар, мекемелер немесе
лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес,
ерекше түрі. [2.41б.]
Екіншіден, прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасының мемлекеті
атынан жүзеге асырылады. Осы ережелердің маңыздылығы прокурордың
қадағалауды іске асыра отырып, құқық бұзушылықтарды анықтау, оларды жоюға
және жергілікті өзін-өзі басқару, атқарушы немесе сот биліктерінің жеке
органдары атынан емес, олардың барлық жиынтығына сәйкес кінәлі адамдарды
жазалауда шараларды қолдануы.
Үшіншіден, прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің өзіндік түрі.
Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР Конституциясының дәл
сақталуын тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де қүқықтық актілердің
заңға сәйкес келуін және тек прокуратураға ғана берілген құралдардың
көмегімен анықталған құқық бұзушылықтарды жоюға шаралар қабылдайтын
қызметтердің ерекше мазмұнымен анықталады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің басқа нысандарынан, ең
алдымен мемлекеттік функцияларды орындауда өзінің тағайындалуымен
ерекшеленеді. [14.54б.]
Мемлекеттік басқарудың жеке органдары мен сот органдарына жүктелген
кейбір қадағалау міндеттері осы қызметтердің бір бөлігін ғана құрайды:
мемлекеттік басқару органдары үшін - бұл атқару және бөлу қызметі; сот
органдары үшін - сот әділдігі. Прокурорлық биліктің мемлекеттік басқару
билік органдарынан және әділ соттан ерекшелендіретін өзінің өзгешелігі бар.
Прокуратурада қадағалауды іске асыру кезінде, занда аталғандарды
қоспағанда, басқа органдардың шешімдерін езінің шешімдерімен ауыстырмайды,
қүқық бұзушыларға жазалау шараларын қолданбайды, керісінше құзыретті
органдардың, лауазымды адамдардың, ұйымдардың заң бұзушылықты жоюын талап
етеді. Атап айтқанда, прокурорлық шара қолдану жолымен мемлекетгік
органдардың, лауазымды адамдардың қызметіне бақылау жасамай, олардың
әкімшілік қызметіне араласпай заң бұзушылықтарды жою бойынша шаралар
қолданады. Заңдардың және жарлықтардың дәл әрі бірыңғай қолданылуына жоғары
қадағалаудың субъектісі Қазақстан Республикасының Бас прокуроры және оған
бағынышты прокурорлар болып табылады.
Осыған байланысты, прокурорлық қадағалауды заң бұзушылықтарды анықтау
және жою үшін шаралар қолдану, кінәлі адамдарды жауапқа тарту, қылмыстық
қудалауды іске асыру жолымен заңдардың дәл және бірыңғай қолданылуына
жоғары қадағалауды іске асыруды қамтамасыз ететін арнаулы өкілетті
адамдардың-прокурорлардың қызметтері мемлекет атынан іске асырылатын
мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде сипаттауға болады. ҚР
Конституциясының 2-бабындағы 83-бабына сәйкес республика прокуратурасы
төменгі тұрған прокурорларды жоғары түрған прокурорларға және республика
Бас прокурорына бағындыра отырып, басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды
адамдардан тәуелсіз бірыңғай орталықтандырылған жүйе құрайды. Қазақстан
Республикасының Президенті прокуратураға қатысы бойынша жоғарғы мемлекетгік
саты болып табылады. "Қазақстан Республикасының Президенті туралы"
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының 13-бабына сәйкес Президент
Парламент Сенатының келісімімен Бас прокурорды бес жыл мерзімге қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады. Осы Конституциялық заңның 19-бабына
сәйкес Президент прокуратура органдарының қызметкерлеріне сыныптық шендер
береді. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті прокуратура
органдарын тікелей калыптастырады және олардың қызметтеріне бақылау
жасайды. Прокурорлық қадағалаудың маңызы ол мемлекет атынан Президент
бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек Қазақстан
Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты. [2.41]
"Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес
прокурорлык қызметтің мақсаты анықталады. Оның мақсаты Конституция мен
заңдардың үстем тұруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың қүқықтары мен
бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау болып табылады. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен
міндеттері өзара тығыз байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты деп,
тұтас алғанда прокуратураның барлық қызметтері бағытталған жетістіктерінің
нәтижесі, соның ішінде оның маңызды функциясы прокурорлық қадағалау болып
түсіндіріледі. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты прокуратураның
мәртебесімен, мемлекеттегі оның алатын орны және рөлімен анықталады.
Нәтижесінде, олар ҚР Конституциясымен, прокуратура туралы заңмен, ҚР
прокуратура органдарының қызметтерін реттейтін басқа заң актілерімен
анықталады. Прокурорлық қадағалаудың міндеттері өте көп және бір-бірінен
деңгейі, мазмұны, шешімдерінің құралдары, осы міндеттерді шешетін және алға
қоятын прокуратура органдарының құзыреті бойынша бөлінеді. Прокурорлық
қадағалаудың міндеттер үш түрге бөлінуі мүмкін: жалпы, арнаулы және жеке
(накты). Аталған міндеттер бір-бірімен өзара байланысты және әр деңгейде.
Жеке міндеттерді шешу (ең төменгі деңгей) прокурорлық қадағалаудың арнаулы
міндеттерін шешуге себепші болады. Өз кезегінде арнаулы міндеттерді
ойдағыдай шешу прокурорлық қадағалау міндеттерінің ең жоғары деңгейі жалпы
шешімдерге бағынышты. Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері ҚР
Конституциясымен, Прокуратура туралы ҚР Заңымен, бірқатар басқа нормативті-
құқықтық актілерімен, мысалға, ҚІЖК, АІЖК-мен анықталады. Прокурорлық
қадағалаудыц жалпы міндеттері жоғары қадағалауды іске асырудан тұрады;
оларға мыналар жатады:
- республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқыктық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуын қадағалау;
- жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
кез келген заңдылык бүзушылықты анықтау жою жөнінде шаралар қолдану;
- әкімшілік және атқарушылық істер жүргізугедің зандылығын қадағалау;
- республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де
құқықтық актілерге наразылық жасау;
- сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығын
қадағалауды іске асыру;
- заңда белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қудалауды
жүзеге асыру;
- мемлекеттік-құқықтық статистика құру және құқықтық статистика саласында
қадағалауды іске асыру.
Прокуратураның қадағалау функцияларын орындайтын әрбір прокурор жалпы
міндеттерді шешеді. Прокурорлық қадағалаудың орындалуына қадағалауды жүзеге
асыратын заңдардың мазмұнымен ерекшеленетін бірнеше бағыттардан тұрады.
Осыған сәйкес, прокурордың алдындатолығымен тұрған жалпы міндеттер осы
бағыттардың әрқайсысының да міндеттері болып табылады. Жалпы міндеттер
толығымен тек прокурорлық қадагалау қызметінде ғана шешілуі мүмкін.
Прокурорлық қадағалаудың әрбір біртұтас бағыты (саласы) жалпы міндеттерді
шешу кезінде ез үлестерін қосады. Осы үлестің көлемі мен мазмұны
прокурорлық қадағалаудың нақты бағыттарының (салалармен) алдында тұрған
арнаулы міндеттерімен анықталады. Олардың мәні жалпы міндеттерден шығады
және әрбір прокурорлық қадағалау бағыттарындағы прокурорлардың құзыретімен
анықталады. Арнаулы міндеттер көбінесе Бас прокурордың шығарған
бүйрықтарымен және өзге де құқықтық актілермен реттеледі. Көбінесе, бүл
міндеттер тергеу және анықтауды қадағалау саласында ҚР Бас прокурорының
2001 жылғы 19 шілдедегі № 88 "прокурорлық қадағалау деп аталатын саласында
"алдын ала тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық қадағалауды
ұйымдастыру туралы" бұйрығында анықталған. Прокурорлық қадағалаудың жалпы
және арнаулы міндеттерін шешу кезінде прокурор прокурорлық қадағалаудың
белгілі жеке міндеттерін қою отырып, және оларды шешу барысында прокурорлық
қадағалаудың құқықтық құралдарын қабылдау жолымен іске асырылады. Бүл
міндеттер ғылымда прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттері
болып бөлінеді. Олар жалпы және арнаулыға қарағанда, барынша әртүрлі және
көпжақты. Жеке міндеттер прокурорлық қадағалаудың бағыттарына (салаларға),
қолданатын прокурорлық құралдарға, прокурордың қадағалау қызметін іске
асыратын нақты жағдайларына қарай ерекшеленеді. Әдетте, жеке және нақты
міндеттер Бас прокуратураның, облыстық және аудандық деңгейіндегі
прокуратуралардың жұмыс жоспарларында белгіленеді. Прокурорлардың өз
міндеттерін орындау заңмен берілген құқықтарды іске асыру жолымен
жүргізіледі. [6.151]
ҚР Конституциясының 83-бабына, ҚР "Прокуратура туралы" Заңына және
Қазақстан Республикасы Бас прокурорының бүйрықтарына сәйкес прокурорлық
қызметтің мынадай:
Республика аумағындағы заңдардың және Президент Жарлықтарының және өзге
де нормативтік қүқықтық актілердің дәл әрі бірыңғай колданылуын қадағалау;
• жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
• сотта мемлекет мүддесін білдіру және сот қаулыларының, сондай-ақ
әкімшілік және атқару өндірісінің заңдылығын қадағалау;
• заңда белгіленген шегінде қылмыстық қудалауды жүзеге асыру салалары
анықталады.
Салалар - бұл прокурорлық қадағалаудың біртүтас өзара байланысты
бөлігі, олар көріп отырғандай прокуратура органдарының қызметінде бөлек-
бөлек әрекет етеді. Сонымен, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың
заңдарды қолдануларында тексеріс жүргізуге барысында прокурор қылмыстық
кудалау функцияларын жүзеге асырады, яғни жасалған қылмыстарды немесе теріс
қылықтарын анықтайды және кінәлі адамдарды қылмыстық істер мен әкімшілік іс
жүргізугелерді қозғау жолымен қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылыққа
тартады. Прокурорлық қадағалау салаларын Президент анықтайтын жеке
міндеттердің ерекшеліктерімен, немесе криминогендік жағдайдың не заң
салаларындағы ерекшеліктермен белгіленетін прокуратура қызметтерінің жеке
бағыттарымен араластыруға болмайды. Сонымен, шағын және орта бизнесті
дамыту бойынша заңдардың, Президент Жарлықтарының орындалу езгешелігі бұл
жұмыстарды Бас прокурордың жеке бұйрықтарымен бекітілген дербес бағыттарға
ұйымдаскан түрде бөлу қажеттілігін анықтайды. Қылмыстық қудалауды іске
асыратын органдар және қылмысқа қарсы күрес, өзге де заң бұзушылықтар
бойынша басқа мемлекеттік органдар мен қоғамдық үйымдар өткізген іс-шаралар
үйлесімдері бойынша қызметтер прокуратураның жұмысында ерекше орын алады.
[8.53]
1.2 Прокуратура органдарына қатысты мәселелер
Прокурордың азаматтық процеске кіруінің негізгі сот өндірісінде
заңдылықты қамтамасыз ету, сондай-ақ азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерін қорғау кажеттілігі болып
табылады.
1. "Азаматтық сот ісін жүргізугеде заңдардың дәлме-дәл және бір үлгіде
қолданылуына жоғары қадағалау жүргізуге ісін мемлекет атынан Қазақстан
Республикасының Бас прокуроры тікелей өзі және өзіне бағынатын прокурорлар
арқылы жүзеге асырады.
Аталғандарға сәйкес прокуратура мемлекет атынан республиканың аумағында
заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары
қадағалауды жүзеге асырады. Жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде
прокурор заңға тәуелді құқықтық актілерге, оның ішінде "Прокуратуратуралы"
ҚР заңы мен іс жүргізуге заңдары тәртібімен белгіленген сот органдарының
актілеріне наразылық келтіруге және тоқтатуға кұкықты.
2. Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы мұны өзі заңмен
көзделген немесе осы іске прокурордың қатысу қажеттілігі сот таныған
жағдайларда міндетті.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс бойынша
қорытынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын, бостандыктарын және заңды
мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық немесе
мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы немесе соттың бастамасы
бойынша процеске қатысуға құқылы. [38.54]
Прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделеріне
ұйымдардың құқыктары мен заңды мүдделеріне қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерді қорғау туралы сотқа талап қоюға, өтініш жасауға құқылы.
Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау
туралы, егер адам дәлелді себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі
адамның өтінішімен ғана прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз
азаматтың мүддесін қорғау үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне
қарамастан талап қоя алады.
Егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса, егер үшінші
тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделері қозғалмаса, онда
сот талап қояды (арызды) қараусыз қалдырады.
Талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізуге құқықтарын пайдаланады, сондай-ақ барлық
іс жүргізуге міндеттерін мойнына алады. Прокурордың басқа тұлғаның
мүдделерін қорғау үшін талап қоюдан бас тартуы ол тұлғаны істің мәнісі
бойынша карауды талап ету құқығынан айырмайды".
"55-баптың 1 т. мазмұнының 1997 жылғы 06.03. "Қазақстан Республикасы
Конституциясының 83-бабындағы 1-тармағын және 79-бабындағы 1-тармағын, 77-
бабындағы 3-тармағының 3) тармақшасын, 14-бабындағы 1-тармағын, 4-бабындағы
1 - тармағын ресми талдау туралы" 1997 жылғы 31 шілдедегі № 34 "Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесінің қаулысын талдау туралы" ҚР
Конституциялық Кеңесінің қаулысына сәйкес деп түсіну керек. Аталған қаулыға
сәйкес прокуратура мемлекет атынан республиканың аумағында зандардың,
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды
жүзеге асырады. Жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор заңға
тәуелді құқықтық актілерге, оның ішінде "Прокуратура туралы" ҚР заңы мен іс
жүргізуге заңдары тәртібімен белгіленген сот органдарының актілеріне
наразылық келтіруге және тоқтатуға құқықты. Сот органдарының актілері -
үкімдер, шешімдер, қаулылар және нақты сот істері бойынша анықтаулар
құқықтық нормаларды қолданудағы құқыктык актілер болып табылады және, егер
олар Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарына сәйкес қабылданса,
республиканың барлық аумағында міндетті занды күшін иеленеді. Осыған
байланысты, прокуратураның заңдарды дәл ірі бірыңғай қолдануына жоғары
қадағалауды жүзеге асыруында соттар: біріншіден, егер прокурор оларды
зерделеудегі қорытынды бойынша осы актілердің заңға сәйкес келмейтіндігін
немесе олардың негізсіздігі туралы тұжырымға келген жағдайда сот актілеріне
қалай наразылық келтіретінін; екіншіден, сот актілерінің орындалуын қалай
тоқтату керек екендігін түсінулері керек. Көрсетілген прокурорлардың
құқықтары азаматтық заңның нормаларына сәйкес іске асырылу керек".
ҚР қолданыстағы заңдарына сәйкес прокурорлар соттарда азаматтық істерді
қарауға қатысады, сот актілеріне наразылық келтіреді, егер олар негізсіз
болса, олардың орындалуын тоқтатуға құқықты. [26.77]
АІЖК 44-бабына сәйкес іске қатысушы тараптар: даудың нысанасына дербес
талаптарды мәлімдейтін үшінші түлғалар; даудың нысанасына дербес талаптарды
мәлімдемейтін үшінші тұлғалар; прокурор; мемлекеттік органдар, жергілікті
өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе осы Кодекстің 56 және 57-
баптарында көзделген негіздер бойынша процеске қатысатын жекеленген
азаматтар, ерекше іс жүргізуге тәртібімен қарайтын істер бойынша
мәлімдеушілер мен мүдделі адамдар іске қатысушы тұлғалар болып танылады.
Сот өндірісіне заңында прокурордың сот өндірісіне қатысуының 2 нысаны
көзделген: талап қою, сотқа арыз;
Басқа адамдардың бастамасы бойынша басталған процеске қатысу.
"Прокурордың талап қоюы (арызы) бойынша істі қозғау. Прокурор азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделеріне ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделеріне қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа
талап қоюға, өтініш жасауға құқылы". Азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы, егер адам дәлелді
себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана
прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау
үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап коя алады (АІЖК 55
б. 3 т.).
Психиатриялык стационарға азаматты мәжбүрлеп жатқызу туралы іс
прокурордың арызы бойынша ғана сотқа беріледі (309 б. 1 т.).
Прокурор нақты субъектінің (азаматтар мен ұйымдар) құқықтары мен занды
мүдцелерін корғау туралы талап қойғанда заңмен (талап қою құқықтарының
шарттары мен оны іске асыру тәртібі) көзделген талаптар сақталуға тиіс.
ҚР ҚІЖК 62-бабына сәйкес "Прокурор - өз құзыреті шегінде жедел-
іздестіру қызметінің, анықтаудың, тергеудің және сот шешімдерінің
заңдылығын қадағалауды, сондай-ак қылмыстық процестің барлық сатыларында
қылмыстық қудалауды іске асыратын лауазымды адам".
Прокуратура қылмыстық істі жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың
жүйесіне кіре отырып, прокурорлык қадағалаудың функционалдық бағыттарына
қатысты бір қатар өзгешелік жақтарын иеленеді.
Прокуратура құқық бұзушыларға жаза қолданбайды, оның қызметі кұқық
бұзушылықты анықтауға, заң бұзушылықты қалпына келтіруге және кінәлі
адамдарды заңда белгіленген жауаптылыққа тартуға бағытталған.
Заңдылықты қадағалаудан басқа, прокуратура органдары қылмыстық
қудалауды іске асырады, істі сотта талдауға қатысады, мемлекеттік
айыптаушылықты іске асырады. Прокурордың осы функциялары өзара байланысты.
Қылмыстық қудалау функцияларын іске асыру, сондай-ақ қадағалау функциясының
мақсатына жету қүралы ретінде қаралуы мүмкін, прокурорлардың қылмыстың
белгілерін анықтай отырып, қылмыстық істі қозғауы шын мәнінде, яғни
қадағалау функциясының білінуі. Прокурордың өкілеттілігі процестің сатысына
және оны нақты іске асыратын функциясы шегіндегі атқаратын бағыттарына
қарай өзгеріп отырады. [36.34]
Прокурордың құқықтық мәртебесі өз қызметін іске асыру кезінде
прокуратура органдары шешетін міндеттердің жүйесімен тығыз байланысты.
Осындай міндеттердің қатарына:
- әрбір істі жан-жақты, толық және объективті тергеу және карау үшін заңда
көзделген шараларды қабылдау;
- сотталушының жеке және мүліктік құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ету;
- әрбір жасалған қылмыстың занды және әділ жазаға тартылуына және ешқандай
кінәсіз адамдардың жаза тартылмауына байланысты қылмыстың қудалаудың
мақсатына жету;
- азаматтардың құқықтарын, мекемелер мене ұйымдардың заңмен қорғалатын
мемлекеттік, қоғамдық және жеке мүдделерін сот қорғауын қамтамасыз ету.
Осыған байланысты, қылмыстық іс жүргізуге қатынастары жүйесінде
прокурор мәртебесінің маңызы оның құқықтары мен міндеттерінің жиынтығына
қатысты мынадай кезеңдермен анықталады:
1) Прокурор қылмыстық іс бойынша өндірісті аяқтау үшін шешім кабылдауға
құқықты.
Процестің кейбір сатыларында прокурорда белгілі бір мүдде пайда болады.
Осы мүдде сот әділдігі міндеттерінің шегінен шықпайды және, егер соттергеу
барысында адамның кінәсіз екендігі анықталса, мемлекеттік айыптауды
қолдаудан прокурордың бас тартуы кезінде де байқалады. Осы бас тарту
прокурордың құқығы емес, міндеті болып табылады. Сондай-ақ ҚІЖК 317 6. 6 т.
былай көзделген:
"6. Айыптауды қолдай отырып, прокурор заң талаптарын және істің барлық
жағдайларын қарау нәтижелеріне негізделген езінің ішкі көзқарасын
басшылыққа алады. Сотталушының жағдайын нашарлатпайтын және оның қорғалу
құқығын бұзбайтын болса, прокурор айыптауды өзгерте алады. Прокурор, егер,
айыптау сот талқылауында қолдау таппады деген қорытындыға келсе, айыптаудан
бас тартуға (толық немесе ішінара) міндетті. Мемлекеттік айыптаушының
айыптаудан бас тартуына сот тергеуі немесе сот жарыссөзі кезінде жол
беріледі. [25.163]
7. Прокурор айыптаудан толық бас тартқан жағдайда, егер айыптаудан
жәбірленуші де бас тартса, сот өз қаулысымен істі қысқартады. Ал егер
жәбірленуші айыптауды талап етсе, сот істі талқылауды жалғастырып, оны
жалпы тәртіппен шешеді. Бұл жағдайда прокурор процеске одан әрі қатысудан
босатылады, ал айыптауды жәбірленушінің өзі немесе өкілі аркылы қолдайды.
Жәбірленушінің өтініші бойынша сот оған өкіл шақыру үшін уақыт беруге тиіс.
Прокурор мен жеке айыптаушы айыптаудан ішінара бас тартқан кезде сот
айыптаудың тарап айыптаудан бас тартқан бөлігінде істі қысқартады,
айыптаудың қалған бөлігінде іс жалпы тәртіппен қаралады. Егер прокурор
айыптауды өзгертсе және жәбірленуші бұрынғы айыптауды талап етпесе, сот
істі жаңа айыптау бойынша қарайды".
Қадағалау кызметі нормаларының өзге де дербес функциялармен осындай
перекрещивание құқықтық негізге ие болады. "Прокуратура туралы" ҚР заңының
38,46-баптарына сәйкес прокурор:
- анықтама мен тергеу органдарынан тексеріс үшін қылмыстық істерді,
жасалған қылмыстар, жедел-іздестіру қызметінің, анықтаманың, тергеудің
барысы туралы құжаттарды, материалдар мен өзге мәліметтерді алады;
- жасалған немесе әзірленіп жатқан қылмыстар туралы өтініштер мен
хабарларды қабылдағанда, тіркегенде, шешкенде заңдылықтың сақталуын
тексереді;
- қамауда ұстауға және қамауға алуға санкция береді;
- қажет болған жағдайларда қылмыстық іс қозғайды, қылмысты істерге тергеу
жүргізуге женінде жазбаша нұсқаулар береді;
- тергеушілер мен анықтама жүргізугеші адамдардың заңсыз қаулыларының күшін
жояды;
- егер анықтама мен тергеу барысында процеске қатысушылар мен басқа да
азаматтардың құқықтарының бұзылуына, тергеудің заңсыз әдістеріне жол
берілсе, кінәлі адамдардың жауапкершілігі туралы мәселе қояды;
- тергеу мен анықтама толық болмаған, сондай-ақ тергеу мен анықтама
барысында заңдылықтың жол берілгені белгілі болған жағдайларда, кылмыстық
істерді қосымша тергеуге қайтарады немесе оны толық көлемінде не нақтылы
адамдарға қатысты тоқтатады;
- анықтама мен тергеу орындарынан келіп түскен қылмыстық істерді түптеп
қарау үшін сотқа жібереді;
- қажет болған жағдайларда тергеу бөлімшелері мен анықтама органдары
басшыларынан оларға бағынысты органдарда заңды бұзушылықты жою;
- қылмыстардың толық ашылуын қамтамасыз ету мақсатында тексеріс жүргізугеді
талап етеді;
- анықтама жүргізугеші адамның, тергеушінің анықтама мен тергеу органдары
басшаларының әрекеттері мен шешімдеріне жасалған шағымдарды қарайды;
- бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу шешім жасалған адамдарды қамауда
ұстаудың заңдарда белгіленген тәртібі мен шартының сақталуын тексереді;
- Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс жасаған және тергеуден
жасырынып жүрген адамға қатысты халықаралык іздестіру жариялауға санкция
береді;
- заңмен белгіленген өзге де өкілеттіліктерді жүзеге асырады.
2-тарау. ҚР АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ТӘРТІПТЕРІ ЖӘНЕ ПРОКУРОРДЫҢ СӨТ
ӨНДІРІСІНЕ ҚАТЫСУЫ
2.1 ҚР-сы прокуратура органдарының қызметтерін ұйымдастыру
Бүгінгі күннің болмысы республиканың мемлекеттік-құқықтық
институттарының жүйесі ретінде ҚР-сы Конституциясының сақталуын мемлекеттің
атынан жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, қылмысқа қарсы күресте құқық
қорғау және өзге де органдардың қызметін үйлестіретін, өз кезегінде,
заңдардың, азаматтардың құқықтарын қорғауға және мемлекеттік мүдделердің
сақталуына ықпал ететін көп функционалды орган ретінде прокуратура
органдарының құқықтық мәртебесін заңнамалық тәртіппен кеңейтуді талап
етеді.
Сондықтан, “Прокуратура туралы” заңға сәйкес, прокурорлық қадағалауды
ұйымдастыру және оның қызметі мәселелерін қарастыра отырып, мыналарды есте
сақтау қажет:
- прокурорлық қадағалау - бұл прокуратурадан басқа ешқандай да басқа да
мемлекеттік, қоғамдық, өз бетінше немесе өзге де ұйымдар, мекемелер немесе
лауазымды тұлғалар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес,
өзгеше бір түрі.
- прокурорлық қадағалау мемлекеттің - ҚР-ның атынан жүзеге асырылады.
Мұның маңыздылығы, прокурор қадағалауды жүзеге асыра отырып, құқық
бұзушылықтарды анықтайды, оларды жоюға және жекелеген жергілікті өзін өзі
басқару органдарының, атқарушылық немесе сот билігінің атынан емес,
мемлекет жүйесіне біріктірілген барлығынан атынан жалпы мемлекеттің
мүддесіне сәйкес жекелеген органдардың, ұйымдардың, мекемелердің, лаузымды
тұлғалардың немесе жеке адамдардың мүддесін білдіріп, кінәлілерді жазалауға
шаралар қабылдайды.
- прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің дербес түрі. Оның
мемлекеттік қызметтің басқа түрлерінен айырмашылығы ҚР Конституциясының
нақты сақталуын, заңдардың талоптарын орындалуын, өзге де құқықтық
актілердің заңға сәйкестігін және анықталған құқық бұзушылықтарды заңмен
тек прокуратураға берілген құралдардың көмегімен жоюға шаралар қабылдануын
тексеруден тұратын осы қызметтің мазмұнының өзгешелігімен айқындалады.
- прокуратура ҚР-сы Президентіне есеп беретін орган болуына қарамастан,
Конституцияға сәйкес ол барлық актілерге, соның ішінде мемлекет басшының
актілеріне де жоғары қадағалауды жүзеге асырады.
Прокурорлық қадағалауды мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде
мемлекет атынан жүзеге асырылатын арнайы уәкілдік берілген адамдардың -
прокурорлардың - бұзушылықтарды дер кезінде анықтау және оларды жоюға
шаралар қабылдау, кінәлілерді жауапкершілікке тарту, қылмыстық ізге түсуді
жүзеге асыру арқылы заңдардың дәл орындалуын және бірыңғай қолданылуын
жоғары қадағалауды жүзеге асыру жөніндегі қызмет ретінде сипаттауға болады.
Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері өзара тығыз
байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты ретінде прокуратураның
тұтастай алғанда барлық қызмет және атап айтқанда, оның маңызды функциясы -
прокурорлық қадағалауда қол жеткен нәтижені түсіну керек. Прокурорлық
қадағалаудың мақсаттары прокуратураның мәртебесімен, оның мемлекеттегі орны
әрі рөлімен айқындалады.
Прокуратураның ұйымдастырылуы мен қызметінің принциптері - прокуратура
органдарының көп қырлы қызметінің аса елеулі сипаттары мен белгілерін және
оларға қойылатын негізгі талаптарды айқындайтын негізгі, басшылыққа
алынатын ережелер. Прокуратураға қатысты ұйымдастыру мен қызметінің
принциптері - ҚР Конституциясында және басқада заңдарда бекітілген,
прокуратураның саяси және мемлекеттік мақсаттарын білдіретін, прокурордың
міндеттері мен өкілеттіктерін айқындайтын, сондай-ақ мемлекетте заңдардың
дәл әрі бірыңғай орындалуын қадағалауды жүзеге асыру үшін құқықтық құралдар
ен әдістердің мазмұнын және сипатын білдіретін, сондай-ақ прокуратура
органдарының өзге мемлекеттік органдардан, соның ішінде құқық қорғау
органдарынан айырмашылығын айқындайтын негізгі талаптар. [30.215]
Заңнамада белгіленген принциптерді сақтау прокуратураға мемлекетте
заңдардың нақты әрі бірыңғай орындалуын қадағалауды жүзеге асыру бойынша
олардың алдында тұрған міндеттерді ойдағыдай орындауға мүмкіндік береді.
Прокурорлық қадағалау принциптері қатарына ҚР Конституциясына негізделген,
прокуратура органдарын, кімнен қайдан шыққанына қарамастан, заңды бұзуды
табысты жою үшін қажетті өкілеттіктерді бере отырып, тәуелсіз мемлекеттік
органның дәрежесіне көтеретін ережелер жатады. Прокуратура органдарын
ұйымдастыру және оның қызметінің принциптері тұтастық, орталықтандыру,
тәуелсіздік, жариялылық және заңдылық принциптеріне бөлінетін “Прокуратура
туралы” заңының 3 бабында айқындалған.
Прокуратура органдарының тұтастығы мен орталықтандыру бұл органдардың
ҚР Бас прокуроры басқаратын тұтас жүйені білдіреді. Бұл принцип барлық
буындағы прокурорлардың алдында тұрған мақсаттар мен міндеттердің
тұтастығын білдіреді және заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге асыру
нысандары мен әдістерінің, тәсілдерінің ортақтастығымен, анықталған заңды
бұзуға прокурорлық ден қою құралдарының, сондай-ақ заңды бұзудың жолын кесу
жөніндегі шараларды қабылдау тұтастығымен айқындалады. Тұтастық принципі
жоғары тұрған прокурордың өз құқықтарын төмен тұрған прокурорға беру,
сондай-ақ өзіне төмен тұрған прокурордың өкілеттігін қабылдауға құқылы
ережелерді қамтиды.
Прокуратураның тәуелсіздігі принципінің мәні әрбір прокурордың өз
қызметінде тәуелсіз болуынан және оған жүктелген міндеттерін орындау
кезінде заңдарды және оларға сәйкес шығарылатын Бас прокурордың нұсқаулары
мен бұйрықтарын басшылыққа алудан тұрады. Прокурор оның қадағалау қызметіне
қандай да болмасын орталық не жергілікті органның араласуынан қорғалған.
Қадағалауды ұйымдастыру және жүзеге асыру тәуелсіздігі принципінің
мемлекеттік және саяси аса маңызы зор, осы принципті дәйекті сақтаған кезде
ғана прокуратура мемлекет қойған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізе
алады. Осы принципті жүзеге асыруды ұйымдастыру арқылы, прокурорлық
кадрларды тағайындау тәртібімен, заңмен белгіленген прокурорлық
бағыныстылық және есеп беру жүйесімен қамтамасыз етіледі. [16.62]
Прокуратура органдары қызметіндегі жариялылық прокуратураның еліміздегі
басқада құқық қорғау органдары сияқты өз функцияларын қоғамнан,
азаматтардае оқшауланбай жүзеге асырады. Заңда прокуратура азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын сақтау, мемлекеттік құпияларды қорғау туралы
ҚР заңдарының талаптарына қайшы келмейтін шамада ашық әрекет ететіні
ұйғарылған.
Заң шығаруда заңдылық принципі ерекше орында тұрады. Бұл принцип барлық
прокуратура органдарының өздерінің қадағалау функцияларын заңды және жеке
тұлғалардың заңда көзделген құқықтары мен бостандықтарые сақтай отырып,
қатаң заң шеңберінде жүзеге асыратынын білдіреді.
Заңдардың орындалуына қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокурорлар
заңда белгіленген өкілеттіктер шегінде ғана әрекет ете алады. Заңдылық
принципінің прокурорлық қадағалау үшін ерекше маңызы бар, себебі оған
барлық заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың заңды орындалуын бақылау міндеті
жүктелген. Сондықтан, прокуратураның өзі осы функцияны орындай отырып,
заңды нақты және бұлжытпай сақтауға міндетті. Заң шығарушы барлық органдар,
ұйымдар, лауазымды тұлғалар мен азаматтар үшін прокурорлық ден қою
актілерінің міндеттілігі принципін және өз өкілеттігін жүзеге асыруы
кезінде прокуратура органдарының қызметіне араласуға тыйым салу принципін
бөліп көрсетеді.
“Прокурорлық қадағалау” термині аясында мыналардың ұғынылатыны есте
сақтау керек:
- мемлекеттік қызметтің өзгеше түрі;
- заң ғылымының дербес түрі;
- оқу пәні.
Прокурордың өкілеттігі - Конституцияда және ҚР заңдарында оның
құқықтарының маңызы бірдей қамтылған құқықтық ұғым. Өкілеттік заң ғылымында
прокурордың өз міндеттерін орындауы оған заңмен берілген құқықтарды іске
асыру арқылы өтетіндіктен, құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы ретінде
түсіндіріледі.
Конституция мен заңдардың үстем тұруын қамтамасыз ету адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсаында, ҚР Конституцияның,
заңдарының және Президент Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық
актілердің дәл әрі бірыңғай қолданылуын жоғары қадағалауды жүзеге асыра
отырып, прокуратура мемлекет атынан:
1. Конституцияның, заң актілерінің және Президенті актілерінің бұзылуын
анықтап, оларды жою шараларын қолданады;
2. жедел іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және
атқарушылық істер жүргізугедің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады;
3. сотта мемлекет мүддесін білдіреді;
4. ҚР Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдарға және басқа да
құқықтық актілерге наразылық жасайды;
5. заңда белгіленген тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады;
6. статистикалық көрсеткіштердің тұтастығын, объективтілігін, және
жеткіліктілігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік құқықтық
статистиканы қалыптастырады, арнайы есепке алуды жүргізеді, құқықтық
статистика және арнайы есепке алу саласындағы заңдардың қолданылуын
қадағалауды жүзеге асырады. [36.783]
Прокурорлық қадағалаудың құралдары ретінде олардың өкілеттіктерінен
туындайтын прокурордың іс әрекеттері мен құқықтық актілері, олардың
көмегімен ол қойылған міндеттерді шешеді: заңдарды бұзуды анықтау, жою,
алдын алу, кінәлі адамдарды жауапкершілікке тарту.
Прокуратура туралы заңның 3 тарауында прокуратутаның құқықтық актілері
көзделген. Аталған заңның 18 бапта құқықтық актілер жүйесі белгіленген:
1. Прокуратураның құқықтық актілерінің жүйесін:
1. прокурорлық қадағалау актілері: наразылық, қаулы, ұйғарым, өтініш,
санкция, нұсқау, ұсыныс, заңды түсіндіру;
2. прокуратураны ұйымдастыру және оның қызмет мәселелерін реттейтін
актілер: бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер, ережелер, нұсқаулықтар
құрайды.
Прокуратура органдарының жүйесі.
ҚР прокуратурасы органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура,
облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар қалалар мен
Республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қалалық және
оларға теңестірілген әскери және мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
ҚР Бас прокуратурасы прокурорлық жүйенің жоғары буыны болып табылады
және барлық прокуратура органдары мен оның мекемелеріне басшылықты жүзеге
асырады. Бас прокуратураны Бас прокурор басқарады. Оның ҚР Президенті ҚР
Бас прокурорының ұсынуымен қызметке тағайындайтын және қызметтен босататын
бірінші орынбасары мен орынбасарлары болады. ҚР Бас прокуратурасының
құрылмын аға көмекшілер болып табылатын бастықтар басқаратын
департаменттер, басқармалар мен бөлімдер құрайды. Департаменттер,
басқармалар мен бөлімдерде аға прокурорлар мен прокурорлар қызмет атқарады.
Бас прокуратураның өкілеттіктері:
1. республика прокуратура органдарының іс қимылдарын олардың қызметінің
негізгі бағыттары бойынша үйлестрілуі мен орайластырылуын қамтамасыз
етеді;
2. Республика заңдарының орындалуын, заңдылықтың жай күйін қадағалау
практикасына талдау жасайды;
3. прокурорлық қадағалауды жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
4. республика прокурату органдарының заңдардың орындалуын қадағалау
жөніндегі жұмысын бақылайды;
5. заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етуде жедел іздестіру қызметін,
анықтауды және тергеуді жүзеге асыратын басқа да құқық қорғау
органдарымен өзара іс қимыл жасайды және олардың қызметін үйлестіріп
отырады;
6. норма шығармашылық қызметіне қатысады;
7. халықаралық ынтымақтастық саласында прокуратура органдарының атынан
өкілдік етеді.
Бас прокурор прокуратура органдары мен мекемелерінің барлық жүйесін
басқарады және Бас прокуратураға тікелей басшылықты жасайды.
Бас прокурор прокуратура органдарының қызметіне басшелық етеді және
олардың жұмысын бақылауды жүзеге асырады. Бас прокурор прокуратура
органдары мен мекемелерінің барлық қызметкерлерінің орындауы үшін міндетті,
прокуратура жүйесінің қызметін ұйымдастыру мәселелерін және аталған
қызметкерлерді материалдық және әлеуметтік қамтамасыз ету шараларын іске
асыру тәртібін реттейтін бұйрықтар, нұсқаулықтар, өкімдер, ережелер
шығарады.
Бас прокурор департаменттердің, басқармалар мен бөлімдердің бастықтарын
және олардың орынбасарларын, кеңесшілерін, Бас прокурордың және оның
орынбасарларының ерекше тапсырмалар жөніндегі көмекшілерін, басқарамалар
мен бөлімдердің аға прокурорлары мен прокурорларын қызметке тағайындайды
және қызметтен босатады.
Бас прокурор заңға сәйкес прокуратура органдарына жүктелген
міндеттердің орындалуына жауапкершілік көтереді. Жыл сайын ҚР Президентке
еліміздегі заңдылықтың және құқық тәртібінің жай күйі туралы, оларды
нығайту бойынша атқарылған жұмыстар туралы баяндама ұсынады. Бас прокурор
болмағанда немесе өз міндеттерін орындау орындау мүмкін болмаған жағдайда
оларды оның бірінші орынбасары орындайды. Егер соңғысы да болмағанда немесе
қандай да біо мән жайларға байланысты Бс прокурордың міндеттерін орындай
алмаса, оларды орындау оның орынбасарларының біріне жүктеледі.
Аумақтық прокуратуралар аумақтық құрылым мен аумақтық бөлуге сәйкес
құрылады. Әр облыста негізінен облыстың атауына сай келетін атауы бар
прокуратура болады. Сонымен қатар, облыстық прокуратуралар құқығында Астана
қаласының прокуратурасы және Алматы қаласының прокуратурасы,
мамандандырылған прокуратуралар жұмыс істейді.
Облыстық прокуратураларын және оларға теңестірілген прокуратураларды ҚР
Президенттің келісім бойынша Бас прокурор тағайындайтын прокурор басқарады.
Облыс прокурорларының Бас прокурор тағайындайтын бірінші орынбасарлары мен
орынбасарлары болады. Облыс прокуратуралары және оларға теңестірілген
прокуратуралар өз құрылымына өз деңгейіндегі органдардың, мекемелердің,
ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың заңдарды орындалуына қадағалауды жүзеге
асыратын басқармалар мен бөлімдерді, және қалалардың, аудандардың және өзге
де әкімшілік аумақтық бөлімдердің прокуратураларының қызметін бақылауды
қамтиды.
Облыс прокуроры. Облыс прокурорларын және оларға теңестірілген
прокурорларды Бас прокурор қызметке тағайындайды. Облыс прокурорлар Бас
прокурорға есеп береді және оны қызметтен босатады. Олар қалалық және
аудандық прокуратуралардың және оларға теңестірілген прокуратуралардың
қызметіне аумақта қолданылатын заңдардың негізінде басшлық етеді, барлық
бағыныстағы қызметкерлердің орындауы міндетті бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер
шағарады, өз аппаратының және қарамағындағы прокурорлардың штат кестелеріне
Бас прокурор белгілеген штат саны мен ақы төлеу қорының шегінде өзгерістер
енгізе алады.
Облыстық және оларға теңестірілген прокуратуралардың алқалары өз
отырыстарында прокурорлық органдардың қызметіндегі аса маңызды мәселелерді,
Бас прокурордың қылмысқа қарсы күрес жөніндегі заңдардың орындалуын
қадағалауды жүзеге асыру бойынша бұйрықтары мен нұсқауларының орындалуын
қарайды, басқарма және бөлім бастықтарының, төмен тұрған прокурорлардың
есептерін тыңдайды, кадраларды іріктейді, орналастырады және тәрбилеу
мәселелерін, бұйрық жобаларын талқылайды.
Аумақтық прокуратуралардың төменгі буыны қалалардағы және аудандардағы
прокуратуралар болып табалады. Бірқатар жерлерде заң құзыры екі ауданға
немесе ауданға және облыстық бағыныстағы қалаға қолданылатын ауданаралық
прокуратуралар жұмыс істейді. [31.512]
Барлық аумақтық прокурорларды облыс прокурорының ұсынуы бойынша Бас
прокурор бес жыл мерзімге тағайындайды.
Жұмыс көлемі үлкен аудандардың және қалалардың прокуратураларының
прокурорларында орынбасарлары, аға көмекшілері мен көмекшілері болады.
Қалалар мен аудандардың прокуратураларын, оларға теңестірілген әскери
және мамандандырылған прокуратураларды тиісті прокурорлар басқарады. Оларды
Бас прокурор қызметке тағайындайды және қызметтен босатады, жоғары тұрған
прокурор мен Бас прокурорға бағынады және есеп береді. Олардың міндеттеріне
бағыныстағы көмекшілердің, жұмысына басшылық жасау, оның барлық бағыттар
бойынша қадағалауды жүзеге асыру және соттардың қылмыстық және азаматтық
істерін қарауға қатысу кіреді. Аудандық бөлінісі бар қалалардың
прокурорлары аудандық және оларға теңестірілген прокурорлардың қызметіне
басшылық етеді, жоғары тұрған прокурорларға өз аппаратының және бағынысты
прокурорлардың штат санын өзгерту туралы, кадрлық өзгерістер туралы ұсыныс
енгізеді.
Мамандандырылған прокуратураларға әскери, көлік (темір жол, су, әуе),
табиғат қорғау және ішкі істер министрлігінің қылмыстық атқару жүйесінің
түзеу мекемелерінде (колония және түрмелер) заңдардың орындалуына қадағалау
жөніндегі прокуратуралар жатады.
Әскери, көлік және табиғат қорғау прокуратуралары аудандарға
теңестірілген прокуратураларға және облыстарға теңестірілген
прокуратураларға бөлінеді. Мамандандырылған прокуратуралардың төменгі буыны
тиісті жоғары тұрған прокуратуралардың қарамағына кіреді. Прокуратура
органдарының жүйесінде облыстық прокуратуралардың құқығында Алматы,
Целинный және Батыс Қазақстан көлік прокуратуралары жұмыс істейді. [35.23]
2.2 Азаматтық істерді қозғау және бірінші сатыда қарау тәртіптері
Республикада азаматтық, төрелік, қылмыстық және басқа да істерді
қарайтын, соттардан тыс ешқандай орган жоқ. Азаматтық және шаруашылық
істерді сотқа дейін әзірлеу жүргізуге сот төрелігін жүзеге асыру болып
табылмайды. Сондықтан Республиканың Конституциясында сот төрелігін
жүргізетін органдардың арасында алдын ала тергеу жүргізетін органдар және
прокуратура аталмайды.
Сот азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғайтын, ол бұзылған жағдайда оны қалпына келтіретін барынша
ықпалды нысан болып табылады.
Соттарға мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану құқығы берілген. Сот азаматтық
және шаруашылық істер жөніндегі шешімдермен кінәлі тарапты (талап қоюшыны
немесе жауапкерді) тиісті тәртіпке шақырады, оларды міндеттері мен
жауапкершілігін орындауға, оның ішінде жауапкердің есеп шотынан талап
қоюшының пайдасына ақшалай қаражат өндіртуге не мүліктерін өндіруге
мәжбүрлейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 2-тармағына сәйкес
әркім өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқылы.
Алайда іс жүзінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзушылық
және оларды шектеу әлі де орын алады. Бұл жағдайда жеке, мүліктік, отбасы,
еңбек және өзге де құқықтары мен заңды мүдделерді қорғаудың ең тиімді
тәсілі – азаматтардың сотқа жүгінуі.
Сотта азаматтық іс:
- өзінің құқығын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін өтініш
жасаған адамның арызы бойынша;
- прокурордың арызы бойынша;
- заң бойынша басқа адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін сотқа
жүгіне алатын болған жағдайда мемлекеттік басқару, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының, кәсіподақтың, мекемелердің, ұйымдардың және
азаматтардың мәлімдеуі бойынша қозғалады (ҚР АІЖК-нің 8, 56, 57-баптары).
Азаматтық іс қозғау – процестің бірінші және өте маңызды сатысы.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 152-бабына сәйкес азаматтық іс бойынша
арызды қабылдау туралы мәселені судья жеке дара шешеді. Арыз сотқа
түскеннен бастап бес күннің ішінде судья істі қозғау жөнінде ұйғарым
шығарады. Мүдделі адамның құқығын соттың қорғауы іске асырылатыны немесе
бұдан бас тартылатыны соттың бұл мәселені дұрыс шешуіне байланысты болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1-тарау. ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ, ҚР
ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ САЛАЛАРЫ
1.1 ҚР прокуратура органдарының түсінігі мен мақсаты және міндеттері5
1.2 Прокуратура органдарына қатысты мәселелер
5
2-тарау. ҚР АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ТӘРТІПТЕРІ ЖӘНЕ ПРОКУРОРДЫҢ СӨТ 9
ӨНДІРІСІНЕ ҚАТЫСУЫ
2.1 ҚР-сы прокуратура органдарының қызметтерін ұйымдастыру
2.2 Азаматтық істерді қозғау және бірінші сатыда қарау тәртіптері 14
2.3 Апелляциялық және қадауғалау тәртібі сатыларында азаматтық 14
істерді қарау 20
2.4 Сот өндірісіне прокурордың қатысуы: проблемалық сұрақтар
31
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
39
41
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: ҚР Президенті Н.А.Назарбаевтың 2010 жыл
тамыз айының 17 жұлдызында шығарылған Жарлығы бойынша ҚР-ның құқық қорғау
органдарын жетілдіру, соның ішінде прокуратура органдарының алатын орны
ерекше. ҚР прокуратура органдары заңның дәлме дәл сақталуына қадағалау
жүргізетін ерекше орган болып табылады.
Мемлекеттің атынан прокуратура органдары азаматтық, қылмыстық және
әкімшілік іс жүргізуге қатысады, бұл жерде ең басты мақсат азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау болып табылады.
Заңгердің біліктілігінің негізі - құқықтық салаларды жақсы білу және
олардың ішінде жол табу ісін меңгеру. Азаматтық іс жүргізу құқығы өзге
салалардың арасында маңызды орында. Сондықтан-да заң факультеті
түлектерінің болашақта судья, прокурор, адвокат және басқа да құқық
қолданылатын қызметтерде жоғары нәтижелерге жету шарттарының бірі болып,
азаматтық іс жүргізу құқығын терең зерттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасында сот ісін жүргізуге регламентациясы,
салыстырмалы жақында ғана қабылданған АІЖК бойынша жүргізілуіне байланысты,
зерттелетін мәселе әлі толық қаралған емес. Сот, прокуратура және құқық
қорғау жүйесінің принциптерін, АІЖК-нің құқықтық негізін Конституция
белгілейді.
ҚР қабылдаған АІЖК-нің позитивтік жақтарын алсақ, ол азаматтық
соттардың юрисдикцияларының кең болуы, айтысу регламентациясы талаптарының
сапалы белгіленуі.
Құқықтық жүйенің құрылымының принциптері ретінде, демократияны және
заңнаманы либералдау жолын таңдау, ҚР азаматтық іс жүргізу құқығына да
үлкен әсерін тигізеді. Конституциялық принциптерді өмірде іске асыру үшін
әрбір заңнамалық адымды толық, теориялық зерттелген идяларды қолдана
отырып, жасау қажет. Ол үшін мемлекетімізге жоғары сапалы заңгерлер, заң
жағынан білікті мемлекеттік қызметкерлер қажет. Бұл кәсіп, әсіресе,
қоғамның әлеуметтік құрылуы, жаңа экономикалық және саяси бағдар таңдауы
кезінде жоғары бағаланады.
Сот өндірісіне прокурордың қатысуы керек деп есептейміз, өйткені
прокурор іс жүргізу тәртібін азаматтардың құқықтарын қорғауға өзінің
қызметін жұмылдырады. Сот өндірісіне прокурордың қатысуы - осы саланың
мәнін, негізгі жақтарын көрсетуі. Прокурордың сөт өндірісіне қатысуы
халықтың құқықтық әлеуметтік бағасы, саяси-құқықтық идеялардың айна
көрінісі болып табылады. Оларда, халықтың идеялары мен ойларын ең толық
қанағаттандыратын, заңдылықты азаматтық істерде ұйымдастырудың негіздері,
соттың процессуалдық іс-әрекеті, сот процесіне қатысушылардың құқықтық
мәртебесін анықтау жолының құқықтық сапалар тізімі түйінделеді. Прокурордың
сөт өндірісіне қатысуының мазмұны демократиялық бағытта болады, және заң
нормаларымен бекілітіліп, заңдылықты азаматтардың заң және сот алдында
теңдігін сақтай отырып, соттың жүзеге асыруын, істерді судьялардың жеке-
дара немесу алқалы түрде қаралуын, судьялардың тәуелсіздігі мен тек заңға
бағынуы, жариялылық, сот ісін мемлекеттік тілде жүргізілуін білдіреді.
Әрбір адамның сотқа қорғаныс іздеп және соттың қорғанысына жүгінуіне
мүмкіндік беретін, сот ісін жүзеге асыруының қолайлы болуы, іске
қатысушылардың реалды құқықтары және олардың жүзеге асуының кепілдігі болып
табылады.
Сондықтан-да, сот өндірісіне прокурордың қатысуының түсінігін дұрыс
талқылау қажет.
Курстық жұмысытың объектісі – сот өндірісіне прокурордың қатысуы және
олардың конституциялық негіздері.
Тақырыптың пәні – азаматтық іс жүргізудің заң нормалары, Конституция.
Курстық жұмыстың мақсаты – сот өндірісіне прокурордың қатысу тәртібін
талқылау.
Курстық жұмысым кіріспе, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер мен қоса
негізгі екі тараудан тұрады.
1-тарауда ҚР прокуратура органдарының ұғымы, даму кезеңдері,
прокуратура органдары қызметінің салаларын ашып көрсеттім.
2-тарауда ҚР азаматтық іс жүргізу тәртіптері және прокурордың сөт
өндірісіне қатысуын талқыладым.
1-тарау. ҚР ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ, ҚР
ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ САЛАЛАРЫ
1.1 ҚР прокуратура органдарының түсінігі мен мақсаты және міндеттері
ҚР Конституциясының 1-6ап 83-бабына сәйкес прокуратура мемлекет атынан
Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуына, жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің,
әкімшілік және атқарушылық істер жүргізугедің заңдылығына жоғары
қадагалауды жүзеге асырады. Заңдылықтың кез келген заң бүзылуын анықтау мен
жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республиканың Конституциясы мен
заңдарына қайшы келетін зандарға, өзге де құқықтық актілерге наразылық
жасайды. Прокуратура сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ
заңдармен белгіленген тәртіп пен шекте кылмыстық қудалауды жүзеге асырады".
Үлкен энциклопедиялық сөздікке сәйкес прокурор француз тіліндегі ргосteur
деген, латын тілінің забучусь деген сөздерінен шыққан - ол прокуратура
органының лауазымды адамы. Сотта ол мемлекет мүддесін білдіреді. ҚР
Конституциясы және "Прокуратура туралы" ҚР Заңы прокуратураны мемлекеттік
органдар арасындағы дербес жүйе ретінде, ал прокурорлық қадағалауды
прокуратура органы ретінде анықтады. ҚР Конституциясының 4-бөлімінің 3-
бабына сәйкес республикадағы мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция мен
заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну,
олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл
жасау қағидаттарына сәйкес жүзеге асырылады, Прокуратураға қатысты ережелер
ҚР Конституциясының "Соттар және сот төрелігі" бөліміне енгізілген. Бірақ,
бұл жерде прокуратура соттармен қатар сот билігіне ие болады дегенді
білдірмейді. Прокуратура органдарының міндеттері мен функцияларының
сипаттамасы прокуратураны биліктің сот тармағына, сондай-ақ басқа атқарушы
мен заң шығарушы тармақтарына жатпайтынына ешқандай күмән келтірмейді.
Прокуратура органдары биліктің үш тармағының әрқайсысымен функциональды
байланысты болса да, ешқайсысына толығымен жатпайды. Мемлекеттік
құрылымдағы прокуратураның мұндай өзіндік жағдайы билік тармақтарының
қызметін теңестіруге және олардың оңтайлы іс-қимылын қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді, мемлекеттік қызметтің жеке түрі ретінде прокурорлық
қадағалаудың өзгешелігі туады. Осы айтылғандардан оқу курстарын игеруде
маңызды принципиальды бірнеше ережелер шығады.
Біріншіден, прокурорлық қадағалау - бұл прокуратурадан басқа
мемлекеттік, қоғамдық, дербес немесе өзге ұйымдар, мекемелер немесе
лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес,
ерекше түрі. [2.41б.]
Екіншіден, прокурорлық қадағалау Қазақстан Республикасының мемлекеті
атынан жүзеге асырылады. Осы ережелердің маңыздылығы прокурордың
қадағалауды іске асыра отырып, құқық бұзушылықтарды анықтау, оларды жоюға
және жергілікті өзін-өзі басқару, атқарушы немесе сот биліктерінің жеке
органдары атынан емес, олардың барлық жиынтығына сәйкес кінәлі адамдарды
жазалауда шараларды қолдануы.
Үшіншіден, прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің өзіндік түрі.
Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР Конституциясының дәл
сақталуын тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де қүқықтық актілердің
заңға сәйкес келуін және тек прокуратураға ғана берілген құралдардың
көмегімен анықталған құқық бұзушылықтарды жоюға шаралар қабылдайтын
қызметтердің ерекше мазмұнымен анықталады.
Прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің басқа нысандарынан, ең
алдымен мемлекеттік функцияларды орындауда өзінің тағайындалуымен
ерекшеленеді. [14.54б.]
Мемлекеттік басқарудың жеке органдары мен сот органдарына жүктелген
кейбір қадағалау міндеттері осы қызметтердің бір бөлігін ғана құрайды:
мемлекеттік басқару органдары үшін - бұл атқару және бөлу қызметі; сот
органдары үшін - сот әділдігі. Прокурорлық биліктің мемлекеттік басқару
билік органдарынан және әділ соттан ерекшелендіретін өзінің өзгешелігі бар.
Прокуратурада қадағалауды іске асыру кезінде, занда аталғандарды
қоспағанда, басқа органдардың шешімдерін езінің шешімдерімен ауыстырмайды,
қүқық бұзушыларға жазалау шараларын қолданбайды, керісінше құзыретті
органдардың, лауазымды адамдардың, ұйымдардың заң бұзушылықты жоюын талап
етеді. Атап айтқанда, прокурорлық шара қолдану жолымен мемлекетгік
органдардың, лауазымды адамдардың қызметіне бақылау жасамай, олардың
әкімшілік қызметіне араласпай заң бұзушылықтарды жою бойынша шаралар
қолданады. Заңдардың және жарлықтардың дәл әрі бірыңғай қолданылуына жоғары
қадағалаудың субъектісі Қазақстан Республикасының Бас прокуроры және оған
бағынышты прокурорлар болып табылады.
Осыған байланысты, прокурорлық қадағалауды заң бұзушылықтарды анықтау
және жою үшін шаралар қолдану, кінәлі адамдарды жауапқа тарту, қылмыстық
қудалауды іске асыру жолымен заңдардың дәл және бірыңғай қолданылуына
жоғары қадағалауды іске асыруды қамтамасыз ететін арнаулы өкілетті
адамдардың-прокурорлардың қызметтері мемлекет атынан іске асырылатын
мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде сипаттауға болады. ҚР
Конституциясының 2-бабындағы 83-бабына сәйкес республика прокуратурасы
төменгі тұрған прокурорларды жоғары түрған прокурорларға және республика
Бас прокурорына бағындыра отырып, басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды
адамдардан тәуелсіз бірыңғай орталықтандырылған жүйе құрайды. Қазақстан
Республикасының Президенті прокуратураға қатысы бойынша жоғарғы мемлекетгік
саты болып табылады. "Қазақстан Республикасының Президенті туралы"
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының 13-бабына сәйкес Президент
Парламент Сенатының келісімімен Бас прокурорды бес жыл мерзімге қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады. Осы Конституциялық заңның 19-бабына
сәйкес Президент прокуратура органдарының қызметкерлеріне сыныптық шендер
береді. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті прокуратура
органдарын тікелей калыптастырады және олардың қызметтеріне бақылау
жасайды. Прокурорлық қадағалаудың маңызы ол мемлекет атынан Президент
бақылауында іске асырылады, жергілікті органдарға тәуелсіз, тек Қазақстан
Республикасының Бас прокурорына ғана бағынышты. [2.41]
"Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 4-бабына сәйкес
прокурорлык қызметтің мақсаты анықталады. Оның мақсаты Конституция мен
заңдардың үстем тұруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың қүқықтары мен
бостандықтарын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделерін қорғау болып табылады. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты мен
міндеттері өзара тығыз байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты деп,
тұтас алғанда прокуратураның барлық қызметтері бағытталған жетістіктерінің
нәтижесі, соның ішінде оның маңызды функциясы прокурорлық қадағалау болып
түсіндіріледі. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты прокуратураның
мәртебесімен, мемлекеттегі оның алатын орны және рөлімен анықталады.
Нәтижесінде, олар ҚР Конституциясымен, прокуратура туралы заңмен, ҚР
прокуратура органдарының қызметтерін реттейтін басқа заң актілерімен
анықталады. Прокурорлық қадағалаудың міндеттері өте көп және бір-бірінен
деңгейі, мазмұны, шешімдерінің құралдары, осы міндеттерді шешетін және алға
қоятын прокуратура органдарының құзыреті бойынша бөлінеді. Прокурорлық
қадағалаудың міндеттер үш түрге бөлінуі мүмкін: жалпы, арнаулы және жеке
(накты). Аталған міндеттер бір-бірімен өзара байланысты және әр деңгейде.
Жеке міндеттерді шешу (ең төменгі деңгей) прокурорлық қадағалаудың арнаулы
міндеттерін шешуге себепші болады. Өз кезегінде арнаулы міндеттерді
ойдағыдай шешу прокурорлық қадағалау міндеттерінің ең жоғары деңгейі жалпы
шешімдерге бағынышты. Прокурорлық қадағалаудың жалпы міндеттері ҚР
Конституциясымен, Прокуратура туралы ҚР Заңымен, бірқатар басқа нормативті-
құқықтық актілерімен, мысалға, ҚІЖК, АІЖК-мен анықталады. Прокурорлық
қадағалаудыц жалпы міндеттері жоғары қадағалауды іске асырудан тұрады;
оларға мыналар жатады:
- республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті
Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқыктық актілердің дәл және
бірыңғай қолданылуын қадағалау;
- жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
кез келген заңдылык бүзушылықты анықтау жою жөнінде шаралар қолдану;
- әкімшілік және атқарушылық істер жүргізугедің зандылығын қадағалау;
- республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар өзге де
құқықтық актілерге наразылық жасау;
- сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығын
қадағалауды іске асыру;
- заңда белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қудалауды
жүзеге асыру;
- мемлекеттік-құқықтық статистика құру және құқықтық статистика саласында
қадағалауды іске асыру.
Прокуратураның қадағалау функцияларын орындайтын әрбір прокурор жалпы
міндеттерді шешеді. Прокурорлық қадағалаудың орындалуына қадағалауды жүзеге
асыратын заңдардың мазмұнымен ерекшеленетін бірнеше бағыттардан тұрады.
Осыған сәйкес, прокурордың алдындатолығымен тұрған жалпы міндеттер осы
бағыттардың әрқайсысының да міндеттері болып табылады. Жалпы міндеттер
толығымен тек прокурорлық қадагалау қызметінде ғана шешілуі мүмкін.
Прокурорлық қадағалаудың әрбір біртұтас бағыты (саласы) жалпы міндеттерді
шешу кезінде ез үлестерін қосады. Осы үлестің көлемі мен мазмұны
прокурорлық қадағалаудың нақты бағыттарының (салалармен) алдында тұрған
арнаулы міндеттерімен анықталады. Олардың мәні жалпы міндеттерден шығады
және әрбір прокурорлық қадағалау бағыттарындағы прокурорлардың құзыретімен
анықталады. Арнаулы міндеттер көбінесе Бас прокурордың шығарған
бүйрықтарымен және өзге де құқықтық актілермен реттеледі. Көбінесе, бүл
міндеттер тергеу және анықтауды қадағалау саласында ҚР Бас прокурорының
2001 жылғы 19 шілдедегі № 88 "прокурорлық қадағалау деп аталатын саласында
"алдын ала тергеу және анықтау заңдылығына прокурорлық қадағалауды
ұйымдастыру туралы" бұйрығында анықталған. Прокурорлық қадағалаудың жалпы
және арнаулы міндеттерін шешу кезінде прокурор прокурорлық қадағалаудың
белгілі жеке міндеттерін қою отырып, және оларды шешу барысында прокурорлық
қадағалаудың құқықтық құралдарын қабылдау жолымен іске асырылады. Бүл
міндеттер ғылымда прокурорлық қадағалаудың жалпы және арнаулы міндеттері
болып бөлінеді. Олар жалпы және арнаулыға қарағанда, барынша әртүрлі және
көпжақты. Жеке міндеттер прокурорлық қадағалаудың бағыттарына (салаларға),
қолданатын прокурорлық құралдарға, прокурордың қадағалау қызметін іске
асыратын нақты жағдайларына қарай ерекшеленеді. Әдетте, жеке және нақты
міндеттер Бас прокуратураның, облыстық және аудандық деңгейіндегі
прокуратуралардың жұмыс жоспарларында белгіленеді. Прокурорлардың өз
міндеттерін орындау заңмен берілген құқықтарды іске асыру жолымен
жүргізіледі. [6.151]
ҚР Конституциясының 83-бабына, ҚР "Прокуратура туралы" Заңына және
Қазақстан Республикасы Бас прокурорының бүйрықтарына сәйкес прокурорлық
қызметтің мынадай:
Республика аумағындағы заңдардың және Президент Жарлықтарының және өзге
де нормативтік қүқықтық актілердің дәл әрі бірыңғай колданылуын қадағалау;
• жедел-іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
• сотта мемлекет мүддесін білдіру және сот қаулыларының, сондай-ақ
әкімшілік және атқару өндірісінің заңдылығын қадағалау;
• заңда белгіленген шегінде қылмыстық қудалауды жүзеге асыру салалары
анықталады.
Салалар - бұл прокурорлық қадағалаудың біртүтас өзара байланысты
бөлігі, олар көріп отырғандай прокуратура органдарының қызметінде бөлек-
бөлек әрекет етеді. Сонымен, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың
заңдарды қолдануларында тексеріс жүргізуге барысында прокурор қылмыстық
кудалау функцияларын жүзеге асырады, яғни жасалған қылмыстарды немесе теріс
қылықтарын анықтайды және кінәлі адамдарды қылмыстық істер мен әкімшілік іс
жүргізугелерді қозғау жолымен қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылыққа
тартады. Прокурорлық қадағалау салаларын Президент анықтайтын жеке
міндеттердің ерекшеліктерімен, немесе криминогендік жағдайдың не заң
салаларындағы ерекшеліктермен белгіленетін прокуратура қызметтерінің жеке
бағыттарымен араластыруға болмайды. Сонымен, шағын және орта бизнесті
дамыту бойынша заңдардың, Президент Жарлықтарының орындалу езгешелігі бұл
жұмыстарды Бас прокурордың жеке бұйрықтарымен бекітілген дербес бағыттарға
ұйымдаскан түрде бөлу қажеттілігін анықтайды. Қылмыстық қудалауды іске
асыратын органдар және қылмысқа қарсы күрес, өзге де заң бұзушылықтар
бойынша басқа мемлекеттік органдар мен қоғамдық үйымдар өткізген іс-шаралар
үйлесімдері бойынша қызметтер прокуратураның жұмысында ерекше орын алады.
[8.53]
1.2 Прокуратура органдарына қатысты мәселелер
Прокурордың азаматтық процеске кіруінің негізгі сот өндірісінде
заңдылықты қамтамасыз ету, сондай-ақ азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерін қорғау кажеттілігі болып
табылады.
1. "Азаматтық сот ісін жүргізугеде заңдардың дәлме-дәл және бір үлгіде
қолданылуына жоғары қадағалау жүргізуге ісін мемлекет атынан Қазақстан
Республикасының Бас прокуроры тікелей өзі және өзіне бағынатын прокурорлар
арқылы жүзеге асырады.
Аталғандарға сәйкес прокуратура мемлекет атынан республиканың аумағында
заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де
нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары
қадағалауды жүзеге асырады. Жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде
прокурор заңға тәуелді құқықтық актілерге, оның ішінде "Прокуратуратуралы"
ҚР заңы мен іс жүргізуге заңдары тәртібімен белгіленген сот органдарының
актілеріне наразылық келтіруге және тоқтатуға кұкықты.
2. Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы мұны өзі заңмен
көзделген немесе осы іске прокурордың қатысу қажеттілігі сот таныған
жағдайларда міндетті.
Прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс бойынша
қорытынды беру үшін және азаматтардың құқықтарын, бостандыктарын және заңды
мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық немесе
мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін өз бастамасы немесе соттың бастамасы
бойынша процеске қатысуға құқылы. [38.54]
Прокурор азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделеріне
ұйымдардың құқыктары мен заңды мүдделеріне қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерді қорғау туралы сотқа талап қоюға, өтініш жасауға құқылы.
Азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау
туралы, егер адам дәлелді себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі
адамның өтінішімен ғана прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз
азаматтың мүддесін қорғау үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне
қарамастан талап қоя алады.
Егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса, егер үшінші
тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделері қозғалмаса, онда
сот талап қояды (арызды) қараусыз қалдырады.
Талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізуге құқықтарын пайдаланады, сондай-ақ барлық
іс жүргізуге міндеттерін мойнына алады. Прокурордың басқа тұлғаның
мүдделерін қорғау үшін талап қоюдан бас тартуы ол тұлғаны істің мәнісі
бойынша карауды талап ету құқығынан айырмайды".
"55-баптың 1 т. мазмұнының 1997 жылғы 06.03. "Қазақстан Республикасы
Конституциясының 83-бабындағы 1-тармағын және 79-бабындағы 1-тармағын, 77-
бабындағы 3-тармағының 3) тармақшасын, 14-бабындағы 1-тармағын, 4-бабындағы
1 - тармағын ресми талдау туралы" 1997 жылғы 31 шілдедегі № 34 "Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесінің қаулысын талдау туралы" ҚР
Конституциялық Кеңесінің қаулысына сәйкес деп түсіну керек. Аталған қаулыға
сәйкес прокуратура мемлекет атынан республиканың аумағында зандардың,
Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік
құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды
жүзеге асырады. Жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор заңға
тәуелді құқықтық актілерге, оның ішінде "Прокуратура туралы" ҚР заңы мен іс
жүргізуге заңдары тәртібімен белгіленген сот органдарының актілеріне
наразылық келтіруге және тоқтатуға құқықты. Сот органдарының актілері -
үкімдер, шешімдер, қаулылар және нақты сот істері бойынша анықтаулар
құқықтық нормаларды қолданудағы құқыктык актілер болып табылады және, егер
олар Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарына сәйкес қабылданса,
республиканың барлық аумағында міндетті занды күшін иеленеді. Осыған
байланысты, прокуратураның заңдарды дәл ірі бірыңғай қолдануына жоғары
қадағалауды жүзеге асыруында соттар: біріншіден, егер прокурор оларды
зерделеудегі қорытынды бойынша осы актілердің заңға сәйкес келмейтіндігін
немесе олардың негізсіздігі туралы тұжырымға келген жағдайда сот актілеріне
қалай наразылық келтіретінін; екіншіден, сот актілерінің орындалуын қалай
тоқтату керек екендігін түсінулері керек. Көрсетілген прокурорлардың
құқықтары азаматтық заңның нормаларына сәйкес іске асырылу керек".
ҚР қолданыстағы заңдарына сәйкес прокурорлар соттарда азаматтық істерді
қарауға қатысады, сот актілеріне наразылық келтіреді, егер олар негізсіз
болса, олардың орындалуын тоқтатуға құқықты. [26.77]
АІЖК 44-бабына сәйкес іске қатысушы тараптар: даудың нысанасына дербес
талаптарды мәлімдейтін үшінші түлғалар; даудың нысанасына дербес талаптарды
мәлімдемейтін үшінші тұлғалар; прокурор; мемлекеттік органдар, жергілікті
өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе осы Кодекстің 56 және 57-
баптарында көзделген негіздер бойынша процеске қатысатын жекеленген
азаматтар, ерекше іс жүргізуге тәртібімен қарайтын істер бойынша
мәлімдеушілер мен мүдделі адамдар іске қатысушы тұлғалар болып танылады.
Сот өндірісіне заңында прокурордың сот өндірісіне қатысуының 2 нысаны
көзделген: талап қою, сотқа арыз;
Басқа адамдардың бастамасы бойынша басталған процеске қатысу.
"Прокурордың талап қоюы (арызы) бойынша істі қозғау. Прокурор азаматтардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделеріне ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделеріне қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы сотқа
талап қоюға, өтініш жасауға құқылы". Азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау туралы, егер адам дәлелді
себептермен өзі сотқа жүгіне алмаса, тек мүдделі адамның өтінішімен ғана
прокурор талап қоя алады. Әрекетке қабілетсіз азаматтың мүддесін қорғау
үшін прокурор мүдделі адамның өтінішіне қарамастан талап коя алады (АІЖК 55
б. 3 т.).
Психиатриялык стационарға азаматты мәжбүрлеп жатқызу туралы іс
прокурордың арызы бойынша ғана сотқа беріледі (309 б. 1 т.).
Прокурор нақты субъектінің (азаматтар мен ұйымдар) құқықтары мен занды
мүдцелерін корғау туралы талап қойғанда заңмен (талап қою құқықтарының
шарттары мен оны іске асыру тәртібі) көзделген талаптар сақталуға тиіс.
ҚР ҚІЖК 62-бабына сәйкес "Прокурор - өз құзыреті шегінде жедел-
іздестіру қызметінің, анықтаудың, тергеудің және сот шешімдерінің
заңдылығын қадағалауды, сондай-ак қылмыстық процестің барлық сатыларында
қылмыстық қудалауды іске асыратын лауазымды адам".
Прокуратура қылмыстық істі жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың
жүйесіне кіре отырып, прокурорлык қадағалаудың функционалдық бағыттарына
қатысты бір қатар өзгешелік жақтарын иеленеді.
Прокуратура құқық бұзушыларға жаза қолданбайды, оның қызметі кұқық
бұзушылықты анықтауға, заң бұзушылықты қалпына келтіруге және кінәлі
адамдарды заңда белгіленген жауаптылыққа тартуға бағытталған.
Заңдылықты қадағалаудан басқа, прокуратура органдары қылмыстық
қудалауды іске асырады, істі сотта талдауға қатысады, мемлекеттік
айыптаушылықты іске асырады. Прокурордың осы функциялары өзара байланысты.
Қылмыстық қудалау функцияларын іске асыру, сондай-ақ қадағалау функциясының
мақсатына жету қүралы ретінде қаралуы мүмкін, прокурорлардың қылмыстың
белгілерін анықтай отырып, қылмыстық істі қозғауы шын мәнінде, яғни
қадағалау функциясының білінуі. Прокурордың өкілеттілігі процестің сатысына
және оны нақты іске асыратын функциясы шегіндегі атқаратын бағыттарына
қарай өзгеріп отырады. [36.34]
Прокурордың құқықтық мәртебесі өз қызметін іске асыру кезінде
прокуратура органдары шешетін міндеттердің жүйесімен тығыз байланысты.
Осындай міндеттердің қатарына:
- әрбір істі жан-жақты, толық және объективті тергеу және карау үшін заңда
көзделген шараларды қабылдау;
- сотталушының жеке және мүліктік құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ету;
- әрбір жасалған қылмыстың занды және әділ жазаға тартылуына және ешқандай
кінәсіз адамдардың жаза тартылмауына байланысты қылмыстың қудалаудың
мақсатына жету;
- азаматтардың құқықтарын, мекемелер мене ұйымдардың заңмен қорғалатын
мемлекеттік, қоғамдық және жеке мүдделерін сот қорғауын қамтамасыз ету.
Осыған байланысты, қылмыстық іс жүргізуге қатынастары жүйесінде
прокурор мәртебесінің маңызы оның құқықтары мен міндеттерінің жиынтығына
қатысты мынадай кезеңдермен анықталады:
1) Прокурор қылмыстық іс бойынша өндірісті аяқтау үшін шешім кабылдауға
құқықты.
Процестің кейбір сатыларында прокурорда белгілі бір мүдде пайда болады.
Осы мүдде сот әділдігі міндеттерінің шегінен шықпайды және, егер соттергеу
барысында адамның кінәсіз екендігі анықталса, мемлекеттік айыптауды
қолдаудан прокурордың бас тартуы кезінде де байқалады. Осы бас тарту
прокурордың құқығы емес, міндеті болып табылады. Сондай-ақ ҚІЖК 317 6. 6 т.
былай көзделген:
"6. Айыптауды қолдай отырып, прокурор заң талаптарын және істің барлық
жағдайларын қарау нәтижелеріне негізделген езінің ішкі көзқарасын
басшылыққа алады. Сотталушының жағдайын нашарлатпайтын және оның қорғалу
құқығын бұзбайтын болса, прокурор айыптауды өзгерте алады. Прокурор, егер,
айыптау сот талқылауында қолдау таппады деген қорытындыға келсе, айыптаудан
бас тартуға (толық немесе ішінара) міндетті. Мемлекеттік айыптаушының
айыптаудан бас тартуына сот тергеуі немесе сот жарыссөзі кезінде жол
беріледі. [25.163]
7. Прокурор айыптаудан толық бас тартқан жағдайда, егер айыптаудан
жәбірленуші де бас тартса, сот өз қаулысымен істі қысқартады. Ал егер
жәбірленуші айыптауды талап етсе, сот істі талқылауды жалғастырып, оны
жалпы тәртіппен шешеді. Бұл жағдайда прокурор процеске одан әрі қатысудан
босатылады, ал айыптауды жәбірленушінің өзі немесе өкілі аркылы қолдайды.
Жәбірленушінің өтініші бойынша сот оған өкіл шақыру үшін уақыт беруге тиіс.
Прокурор мен жеке айыптаушы айыптаудан ішінара бас тартқан кезде сот
айыптаудың тарап айыптаудан бас тартқан бөлігінде істі қысқартады,
айыптаудың қалған бөлігінде іс жалпы тәртіппен қаралады. Егер прокурор
айыптауды өзгертсе және жәбірленуші бұрынғы айыптауды талап етпесе, сот
істі жаңа айыптау бойынша қарайды".
Қадағалау кызметі нормаларының өзге де дербес функциялармен осындай
перекрещивание құқықтық негізге ие болады. "Прокуратура туралы" ҚР заңының
38,46-баптарына сәйкес прокурор:
- анықтама мен тергеу органдарынан тексеріс үшін қылмыстық істерді,
жасалған қылмыстар, жедел-іздестіру қызметінің, анықтаманың, тергеудің
барысы туралы құжаттарды, материалдар мен өзге мәліметтерді алады;
- жасалған немесе әзірленіп жатқан қылмыстар туралы өтініштер мен
хабарларды қабылдағанда, тіркегенде, шешкенде заңдылықтың сақталуын
тексереді;
- қамауда ұстауға және қамауға алуға санкция береді;
- қажет болған жағдайларда қылмыстық іс қозғайды, қылмысты істерге тергеу
жүргізуге женінде жазбаша нұсқаулар береді;
- тергеушілер мен анықтама жүргізугеші адамдардың заңсыз қаулыларының күшін
жояды;
- егер анықтама мен тергеу барысында процеске қатысушылар мен басқа да
азаматтардың құқықтарының бұзылуына, тергеудің заңсыз әдістеріне жол
берілсе, кінәлі адамдардың жауапкершілігі туралы мәселе қояды;
- тергеу мен анықтама толық болмаған, сондай-ақ тергеу мен анықтама
барысында заңдылықтың жол берілгені белгілі болған жағдайларда, кылмыстық
істерді қосымша тергеуге қайтарады немесе оны толық көлемінде не нақтылы
адамдарға қатысты тоқтатады;
- анықтама мен тергеу орындарынан келіп түскен қылмыстық істерді түптеп
қарау үшін сотқа жібереді;
- қажет болған жағдайларда тергеу бөлімшелері мен анықтама органдары
басшыларынан оларға бағынысты органдарда заңды бұзушылықты жою;
- қылмыстардың толық ашылуын қамтамасыз ету мақсатында тексеріс жүргізугеді
талап етеді;
- анықтама жүргізугеші адамның, тергеушінің анықтама мен тергеу органдары
басшаларының әрекеттері мен шешімдеріне жасалған шағымдарды қарайды;
- бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу шешім жасалған адамдарды қамауда
ұстаудың заңдарда белгіленген тәртібі мен шартының сақталуын тексереді;
- Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс жасаған және тергеуден
жасырынып жүрген адамға қатысты халықаралык іздестіру жариялауға санкция
береді;
- заңмен белгіленген өзге де өкілеттіліктерді жүзеге асырады.
2-тарау. ҚР АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ТӘРТІПТЕРІ ЖӘНЕ ПРОКУРОРДЫҢ СӨТ
ӨНДІРІСІНЕ ҚАТЫСУЫ
2.1 ҚР-сы прокуратура органдарының қызметтерін ұйымдастыру
Бүгінгі күннің болмысы республиканың мемлекеттік-құқықтық
институттарының жүйесі ретінде ҚР-сы Конституциясының сақталуын мемлекеттің
атынан жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, қылмысқа қарсы күресте құқық
қорғау және өзге де органдардың қызметін үйлестіретін, өз кезегінде,
заңдардың, азаматтардың құқықтарын қорғауға және мемлекеттік мүдделердің
сақталуына ықпал ететін көп функционалды орган ретінде прокуратура
органдарының құқықтық мәртебесін заңнамалық тәртіппен кеңейтуді талап
етеді.
Сондықтан, “Прокуратура туралы” заңға сәйкес, прокурорлық қадағалауды
ұйымдастыру және оның қызметі мәселелерін қарастыра отырып, мыналарды есте
сақтау қажет:
- прокурорлық қадағалау - бұл прокуратурадан басқа ешқандай да басқа да
мемлекеттік, қоғамдық, өз бетінше немесе өзге де ұйымдар, мекемелер немесе
лауазымды тұлғалар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес,
өзгеше бір түрі.
- прокурорлық қадағалау мемлекеттің - ҚР-ның атынан жүзеге асырылады.
Мұның маңыздылығы, прокурор қадағалауды жүзеге асыра отырып, құқық
бұзушылықтарды анықтайды, оларды жоюға және жекелеген жергілікті өзін өзі
басқару органдарының, атқарушылық немесе сот билігінің атынан емес,
мемлекет жүйесіне біріктірілген барлығынан атынан жалпы мемлекеттің
мүддесіне сәйкес жекелеген органдардың, ұйымдардың, мекемелердің, лаузымды
тұлғалардың немесе жеке адамдардың мүддесін білдіріп, кінәлілерді жазалауға
шаралар қабылдайды.
- прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің дербес түрі. Оның
мемлекеттік қызметтің басқа түрлерінен айырмашылығы ҚР Конституциясының
нақты сақталуын, заңдардың талоптарын орындалуын, өзге де құқықтық
актілердің заңға сәйкестігін және анықталған құқық бұзушылықтарды заңмен
тек прокуратураға берілген құралдардың көмегімен жоюға шаралар қабылдануын
тексеруден тұратын осы қызметтің мазмұнының өзгешелігімен айқындалады.
- прокуратура ҚР-сы Президентіне есеп беретін орган болуына қарамастан,
Конституцияға сәйкес ол барлық актілерге, соның ішінде мемлекет басшының
актілеріне де жоғары қадағалауды жүзеге асырады.
Прокурорлық қадағалауды мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде
мемлекет атынан жүзеге асырылатын арнайы уәкілдік берілген адамдардың -
прокурорлардың - бұзушылықтарды дер кезінде анықтау және оларды жоюға
шаралар қабылдау, кінәлілерді жауапкершілікке тарту, қылмыстық ізге түсуді
жүзеге асыру арқылы заңдардың дәл орындалуын және бірыңғай қолданылуын
жоғары қадағалауды жүзеге асыру жөніндегі қызмет ретінде сипаттауға болады.
Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері өзара тығыз
байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты ретінде прокуратураның
тұтастай алғанда барлық қызмет және атап айтқанда, оның маңызды функциясы -
прокурорлық қадағалауда қол жеткен нәтижені түсіну керек. Прокурорлық
қадағалаудың мақсаттары прокуратураның мәртебесімен, оның мемлекеттегі орны
әрі рөлімен айқындалады.
Прокуратураның ұйымдастырылуы мен қызметінің принциптері - прокуратура
органдарының көп қырлы қызметінің аса елеулі сипаттары мен белгілерін және
оларға қойылатын негізгі талаптарды айқындайтын негізгі, басшылыққа
алынатын ережелер. Прокуратураға қатысты ұйымдастыру мен қызметінің
принциптері - ҚР Конституциясында және басқада заңдарда бекітілген,
прокуратураның саяси және мемлекеттік мақсаттарын білдіретін, прокурордың
міндеттері мен өкілеттіктерін айқындайтын, сондай-ақ мемлекетте заңдардың
дәл әрі бірыңғай орындалуын қадағалауды жүзеге асыру үшін құқықтық құралдар
ен әдістердің мазмұнын және сипатын білдіретін, сондай-ақ прокуратура
органдарының өзге мемлекеттік органдардан, соның ішінде құқық қорғау
органдарынан айырмашылығын айқындайтын негізгі талаптар. [30.215]
Заңнамада белгіленген принциптерді сақтау прокуратураға мемлекетте
заңдардың нақты әрі бірыңғай орындалуын қадағалауды жүзеге асыру бойынша
олардың алдында тұрған міндеттерді ойдағыдай орындауға мүмкіндік береді.
Прокурорлық қадағалау принциптері қатарына ҚР Конституциясына негізделген,
прокуратура органдарын, кімнен қайдан шыққанына қарамастан, заңды бұзуды
табысты жою үшін қажетті өкілеттіктерді бере отырып, тәуелсіз мемлекеттік
органның дәрежесіне көтеретін ережелер жатады. Прокуратура органдарын
ұйымдастыру және оның қызметінің принциптері тұтастық, орталықтандыру,
тәуелсіздік, жариялылық және заңдылық принциптеріне бөлінетін “Прокуратура
туралы” заңының 3 бабында айқындалған.
Прокуратура органдарының тұтастығы мен орталықтандыру бұл органдардың
ҚР Бас прокуроры басқаратын тұтас жүйені білдіреді. Бұл принцип барлық
буындағы прокурорлардың алдында тұрған мақсаттар мен міндеттердің
тұтастығын білдіреді және заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге асыру
нысандары мен әдістерінің, тәсілдерінің ортақтастығымен, анықталған заңды
бұзуға прокурорлық ден қою құралдарының, сондай-ақ заңды бұзудың жолын кесу
жөніндегі шараларды қабылдау тұтастығымен айқындалады. Тұтастық принципі
жоғары тұрған прокурордың өз құқықтарын төмен тұрған прокурорға беру,
сондай-ақ өзіне төмен тұрған прокурордың өкілеттігін қабылдауға құқылы
ережелерді қамтиды.
Прокуратураның тәуелсіздігі принципінің мәні әрбір прокурордың өз
қызметінде тәуелсіз болуынан және оған жүктелген міндеттерін орындау
кезінде заңдарды және оларға сәйкес шығарылатын Бас прокурордың нұсқаулары
мен бұйрықтарын басшылыққа алудан тұрады. Прокурор оның қадағалау қызметіне
қандай да болмасын орталық не жергілікті органның араласуынан қорғалған.
Қадағалауды ұйымдастыру және жүзеге асыру тәуелсіздігі принципінің
мемлекеттік және саяси аса маңызы зор, осы принципті дәйекті сақтаған кезде
ғана прокуратура мемлекет қойған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізе
алады. Осы принципті жүзеге асыруды ұйымдастыру арқылы, прокурорлық
кадрларды тағайындау тәртібімен, заңмен белгіленген прокурорлық
бағыныстылық және есеп беру жүйесімен қамтамасыз етіледі. [16.62]
Прокуратура органдары қызметіндегі жариялылық прокуратураның еліміздегі
басқада құқық қорғау органдары сияқты өз функцияларын қоғамнан,
азаматтардае оқшауланбай жүзеге асырады. Заңда прокуратура азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын сақтау, мемлекеттік құпияларды қорғау туралы
ҚР заңдарының талаптарына қайшы келмейтін шамада ашық әрекет ететіні
ұйғарылған.
Заң шығаруда заңдылық принципі ерекше орында тұрады. Бұл принцип барлық
прокуратура органдарының өздерінің қадағалау функцияларын заңды және жеке
тұлғалардың заңда көзделген құқықтары мен бостандықтарые сақтай отырып,
қатаң заң шеңберінде жүзеге асыратынын білдіреді.
Заңдардың орындалуына қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокурорлар
заңда белгіленген өкілеттіктер шегінде ғана әрекет ете алады. Заңдылық
принципінің прокурорлық қадағалау үшін ерекше маңызы бар, себебі оған
барлық заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың заңды орындалуын бақылау міндеті
жүктелген. Сондықтан, прокуратураның өзі осы функцияны орындай отырып,
заңды нақты және бұлжытпай сақтауға міндетті. Заң шығарушы барлық органдар,
ұйымдар, лауазымды тұлғалар мен азаматтар үшін прокурорлық ден қою
актілерінің міндеттілігі принципін және өз өкілеттігін жүзеге асыруы
кезінде прокуратура органдарының қызметіне араласуға тыйым салу принципін
бөліп көрсетеді.
“Прокурорлық қадағалау” термині аясында мыналардың ұғынылатыны есте
сақтау керек:
- мемлекеттік қызметтің өзгеше түрі;
- заң ғылымының дербес түрі;
- оқу пәні.
Прокурордың өкілеттігі - Конституцияда және ҚР заңдарында оның
құқықтарының маңызы бірдей қамтылған құқықтық ұғым. Өкілеттік заң ғылымында
прокурордың өз міндеттерін орындауы оған заңмен берілген құқықтарды іске
асыру арқылы өтетіндіктен, құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы ретінде
түсіндіріледі.
Конституция мен заңдардың үстем тұруын қамтамасыз ету адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсаында, ҚР Конституцияның,
заңдарының және Президент Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық
актілердің дәл әрі бірыңғай қолданылуын жоғары қадағалауды жүзеге асыра
отырып, прокуратура мемлекет атынан:
1. Конституцияның, заң актілерінің және Президенті актілерінің бұзылуын
анықтап, оларды жою шараларын қолданады;
2. жедел іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және
атқарушылық істер жүргізугедің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады;
3. сотта мемлекет мүддесін білдіреді;
4. ҚР Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдарға және басқа да
құқықтық актілерге наразылық жасайды;
5. заңда белгіленген тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады;
6. статистикалық көрсеткіштердің тұтастығын, объективтілігін, және
жеткіліктілігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік құқықтық
статистиканы қалыптастырады, арнайы есепке алуды жүргізеді, құқықтық
статистика және арнайы есепке алу саласындағы заңдардың қолданылуын
қадағалауды жүзеге асырады. [36.783]
Прокурорлық қадағалаудың құралдары ретінде олардың өкілеттіктерінен
туындайтын прокурордың іс әрекеттері мен құқықтық актілері, олардың
көмегімен ол қойылған міндеттерді шешеді: заңдарды бұзуды анықтау, жою,
алдын алу, кінәлі адамдарды жауапкершілікке тарту.
Прокуратура туралы заңның 3 тарауында прокуратутаның құқықтық актілері
көзделген. Аталған заңның 18 бапта құқықтық актілер жүйесі белгіленген:
1. Прокуратураның құқықтық актілерінің жүйесін:
1. прокурорлық қадағалау актілері: наразылық, қаулы, ұйғарым, өтініш,
санкция, нұсқау, ұсыныс, заңды түсіндіру;
2. прокуратураны ұйымдастыру және оның қызмет мәселелерін реттейтін
актілер: бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер, ережелер, нұсқаулықтар
құрайды.
Прокуратура органдарының жүйесі.
ҚР прокуратурасы органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура,
облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар қалалар мен
Республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қалалық және
оларға теңестірілген әскери және мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
ҚР Бас прокуратурасы прокурорлық жүйенің жоғары буыны болып табылады
және барлық прокуратура органдары мен оның мекемелеріне басшылықты жүзеге
асырады. Бас прокуратураны Бас прокурор басқарады. Оның ҚР Президенті ҚР
Бас прокурорының ұсынуымен қызметке тағайындайтын және қызметтен босататын
бірінші орынбасары мен орынбасарлары болады. ҚР Бас прокуратурасының
құрылмын аға көмекшілер болып табылатын бастықтар басқаратын
департаменттер, басқармалар мен бөлімдер құрайды. Департаменттер,
басқармалар мен бөлімдерде аға прокурорлар мен прокурорлар қызмет атқарады.
Бас прокуратураның өкілеттіктері:
1. республика прокуратура органдарының іс қимылдарын олардың қызметінің
негізгі бағыттары бойынша үйлестрілуі мен орайластырылуын қамтамасыз
етеді;
2. Республика заңдарының орындалуын, заңдылықтың жай күйін қадағалау
практикасына талдау жасайды;
3. прокурорлық қадағалауды жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
4. республика прокурату органдарының заңдардың орындалуын қадағалау
жөніндегі жұмысын бақылайды;
5. заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етуде жедел іздестіру қызметін,
анықтауды және тергеуді жүзеге асыратын басқа да құқық қорғау
органдарымен өзара іс қимыл жасайды және олардың қызметін үйлестіріп
отырады;
6. норма шығармашылық қызметіне қатысады;
7. халықаралық ынтымақтастық саласында прокуратура органдарының атынан
өкілдік етеді.
Бас прокурор прокуратура органдары мен мекемелерінің барлық жүйесін
басқарады және Бас прокуратураға тікелей басшылықты жасайды.
Бас прокурор прокуратура органдарының қызметіне басшелық етеді және
олардың жұмысын бақылауды жүзеге асырады. Бас прокурор прокуратура
органдары мен мекемелерінің барлық қызметкерлерінің орындауы үшін міндетті,
прокуратура жүйесінің қызметін ұйымдастыру мәселелерін және аталған
қызметкерлерді материалдық және әлеуметтік қамтамасыз ету шараларын іске
асыру тәртібін реттейтін бұйрықтар, нұсқаулықтар, өкімдер, ережелер
шығарады.
Бас прокурор департаменттердің, басқармалар мен бөлімдердің бастықтарын
және олардың орынбасарларын, кеңесшілерін, Бас прокурордың және оның
орынбасарларының ерекше тапсырмалар жөніндегі көмекшілерін, басқарамалар
мен бөлімдердің аға прокурорлары мен прокурорларын қызметке тағайындайды
және қызметтен босатады.
Бас прокурор заңға сәйкес прокуратура органдарына жүктелген
міндеттердің орындалуына жауапкершілік көтереді. Жыл сайын ҚР Президентке
еліміздегі заңдылықтың және құқық тәртібінің жай күйі туралы, оларды
нығайту бойынша атқарылған жұмыстар туралы баяндама ұсынады. Бас прокурор
болмағанда немесе өз міндеттерін орындау орындау мүмкін болмаған жағдайда
оларды оның бірінші орынбасары орындайды. Егер соңғысы да болмағанда немесе
қандай да біо мән жайларға байланысты Бс прокурордың міндеттерін орындай
алмаса, оларды орындау оның орынбасарларының біріне жүктеледі.
Аумақтық прокуратуралар аумақтық құрылым мен аумақтық бөлуге сәйкес
құрылады. Әр облыста негізінен облыстың атауына сай келетін атауы бар
прокуратура болады. Сонымен қатар, облыстық прокуратуралар құқығында Астана
қаласының прокуратурасы және Алматы қаласының прокуратурасы,
мамандандырылған прокуратуралар жұмыс істейді.
Облыстық прокуратураларын және оларға теңестірілген прокуратураларды ҚР
Президенттің келісім бойынша Бас прокурор тағайындайтын прокурор басқарады.
Облыс прокурорларының Бас прокурор тағайындайтын бірінші орынбасарлары мен
орынбасарлары болады. Облыс прокуратуралары және оларға теңестірілген
прокуратуралар өз құрылымына өз деңгейіндегі органдардың, мекемелердің,
ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың заңдарды орындалуына қадағалауды жүзеге
асыратын басқармалар мен бөлімдерді, және қалалардың, аудандардың және өзге
де әкімшілік аумақтық бөлімдердің прокуратураларының қызметін бақылауды
қамтиды.
Облыс прокуроры. Облыс прокурорларын және оларға теңестірілген
прокурорларды Бас прокурор қызметке тағайындайды. Облыс прокурорлар Бас
прокурорға есеп береді және оны қызметтен босатады. Олар қалалық және
аудандық прокуратуралардың және оларға теңестірілген прокуратуралардың
қызметіне аумақта қолданылатын заңдардың негізінде басшлық етеді, барлық
бағыныстағы қызметкерлердің орындауы міндетті бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер
шағарады, өз аппаратының және қарамағындағы прокурорлардың штат кестелеріне
Бас прокурор белгілеген штат саны мен ақы төлеу қорының шегінде өзгерістер
енгізе алады.
Облыстық және оларға теңестірілген прокуратуралардың алқалары өз
отырыстарында прокурорлық органдардың қызметіндегі аса маңызды мәселелерді,
Бас прокурордың қылмысқа қарсы күрес жөніндегі заңдардың орындалуын
қадағалауды жүзеге асыру бойынша бұйрықтары мен нұсқауларының орындалуын
қарайды, басқарма және бөлім бастықтарының, төмен тұрған прокурорлардың
есептерін тыңдайды, кадраларды іріктейді, орналастырады және тәрбилеу
мәселелерін, бұйрық жобаларын талқылайды.
Аумақтық прокуратуралардың төменгі буыны қалалардағы және аудандардағы
прокуратуралар болып табалады. Бірқатар жерлерде заң құзыры екі ауданға
немесе ауданға және облыстық бағыныстағы қалаға қолданылатын ауданаралық
прокуратуралар жұмыс істейді. [31.512]
Барлық аумақтық прокурорларды облыс прокурорының ұсынуы бойынша Бас
прокурор бес жыл мерзімге тағайындайды.
Жұмыс көлемі үлкен аудандардың және қалалардың прокуратураларының
прокурорларында орынбасарлары, аға көмекшілері мен көмекшілері болады.
Қалалар мен аудандардың прокуратураларын, оларға теңестірілген әскери
және мамандандырылған прокуратураларды тиісті прокурорлар басқарады. Оларды
Бас прокурор қызметке тағайындайды және қызметтен босатады, жоғары тұрған
прокурор мен Бас прокурорға бағынады және есеп береді. Олардың міндеттеріне
бағыныстағы көмекшілердің, жұмысына басшылық жасау, оның барлық бағыттар
бойынша қадағалауды жүзеге асыру және соттардың қылмыстық және азаматтық
істерін қарауға қатысу кіреді. Аудандық бөлінісі бар қалалардың
прокурорлары аудандық және оларға теңестірілген прокурорлардың қызметіне
басшылық етеді, жоғары тұрған прокурорларға өз аппаратының және бағынысты
прокурорлардың штат санын өзгерту туралы, кадрлық өзгерістер туралы ұсыныс
енгізеді.
Мамандандырылған прокуратураларға әскери, көлік (темір жол, су, әуе),
табиғат қорғау және ішкі істер министрлігінің қылмыстық атқару жүйесінің
түзеу мекемелерінде (колония және түрмелер) заңдардың орындалуына қадағалау
жөніндегі прокуратуралар жатады.
Әскери, көлік және табиғат қорғау прокуратуралары аудандарға
теңестірілген прокуратураларға және облыстарға теңестірілген
прокуратураларға бөлінеді. Мамандандырылған прокуратуралардың төменгі буыны
тиісті жоғары тұрған прокуратуралардың қарамағына кіреді. Прокуратура
органдарының жүйесінде облыстық прокуратуралардың құқығында Алматы,
Целинный және Батыс Қазақстан көлік прокуратуралары жұмыс істейді. [35.23]
2.2 Азаматтық істерді қозғау және бірінші сатыда қарау тәртіптері
Республикада азаматтық, төрелік, қылмыстық және басқа да істерді
қарайтын, соттардан тыс ешқандай орган жоқ. Азаматтық және шаруашылық
істерді сотқа дейін әзірлеу жүргізуге сот төрелігін жүзеге асыру болып
табылмайды. Сондықтан Республиканың Конституциясында сот төрелігін
жүргізетін органдардың арасында алдын ала тергеу жүргізетін органдар және
прокуратура аталмайды.
Сот азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғайтын, ол бұзылған жағдайда оны қалпына келтіретін барынша
ықпалды нысан болып табылады.
Соттарға мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану құқығы берілген. Сот азаматтық
және шаруашылық істер жөніндегі шешімдермен кінәлі тарапты (талап қоюшыны
немесе жауапкерді) тиісті тәртіпке шақырады, оларды міндеттері мен
жауапкершілігін орындауға, оның ішінде жауапкердің есеп шотынан талап
қоюшының пайдасына ақшалай қаражат өндіртуге не мүліктерін өндіруге
мәжбүрлейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 2-тармағына сәйкес
әркім өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқылы.
Алайда іс жүзінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзушылық
және оларды шектеу әлі де орын алады. Бұл жағдайда жеке, мүліктік, отбасы,
еңбек және өзге де құқықтары мен заңды мүдделерді қорғаудың ең тиімді
тәсілі – азаматтардың сотқа жүгінуі.
Сотта азаматтық іс:
- өзінің құқығын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін өтініш
жасаған адамның арызы бойынша;
- прокурордың арызы бойынша;
- заң бойынша басқа адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін сотқа
жүгіне алатын болған жағдайда мемлекеттік басқару, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының, кәсіподақтың, мекемелердің, ұйымдардың және
азаматтардың мәлімдеуі бойынша қозғалады (ҚР АІЖК-нің 8, 56, 57-баптары).
Азаматтық іс қозғау – процестің бірінші және өте маңызды сатысы.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 152-бабына сәйкес азаматтық іс бойынша
арызды қабылдау туралы мәселені судья жеке дара шешеді. Арыз сотқа
түскеннен бастап бес күннің ішінде судья істі қозғау жөнінде ұйғарым
шығарады. Мүдделі адамның құқығын соттың қорғауы іске асырылатыны немесе
бұдан бас тартылатыны соттың бұл мәселені дұрыс шешуіне байланысты болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz