Пара берудегі қылмыстық жауаптылық
Мазмұны
Кіріспе 3
1.ПАРАҚОРЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 5
1.1 Парақорлық ұғымы 5
1.2 Парақорлықтың түрлері 9
2. ПАРА БЕРУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ–ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТ-ТАМАСЫ
2.1 Пара берудің объективтік белгілері 16
2.2 Пара берудің субъективтік белгілері 16
2.3 Пара берудегі қылмыстық жауаптылық 25
28
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 34
35
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси,
экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын
алады. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүние жүзілік деңгейге
көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс беруде. Тәуелсіздік алғаннан бері
көптеген реформалар жүзеге асты. Мемлекетімізде екі мәрте 1993 және 1995
жылдары конституция қабылданды. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік
орнады. Осы аз уақыт ішінде Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер –
қылмыстық, қылмыстық атқару, әкімшілік және т.б. қабылданды. Осындай
заңдылық нормалардың қабылдануы құқық бұзушылықтың алдын алуға және
қылмысты құбылыстар мен пәрменді күрес жүргізуге құқықтық негіз жасап
берді.
Мемлекеттік саясатты, экономиканы елдегі тұрақтылық пен тыныштықты
сақтауда, құқықтық тәртіп пен заңдылықтың нығаюында мемлекеттік
қызметшілердің лауазымды тұлғалардың атқаратын міндеті өте зор. Қазақстан
Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан – 2050 атты халыққа
жолдауында мемлекеттік қызметшілердің қызметіне ерекше мән беріп, олардың
патриоттық, әділетті, өз ісін кәсіби жетік білетіндігінің, мемлекеттік
қызметші деген жоғарғы мәртебелі атаққа кір келтірмей, әділетті әрі
патриоттық сезімге толы жігерлікпен қызмет атқаруын одан әрі өрістету
мемлекетіміздің стратегиялық міндеті деп атап көрсетті. Елімізде
қабылданған Мемлекеттік қызмет туралы, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы заңдарда мемлекеттік аппарат қызметінің бір қалыпты, дұрыс, заңды
қызметіне кедергі келтіретін құбылыстарға қарсы құқықтық шаралардың түрі
саралап көрсетілген. Бірақ та сот, тергеу тәжірибесі көрсетіп отырғандай
мемлекеттік Өкімет және басқару билігі саласында, сыбайлас жемқорлыққа
байланысты қылмыстар әлі де баршылық. Сыбайлас жемқорлық қылмыстардың
ішіндегі ең қауіптісі пара беру болып табылады.
Тамырын тереңге жіберген бұл құбылыс қоғамды қылмыстыққа бой алдырады,
мемлекетіміздің қарқынды дамуына кедергі келтіруде. Елдегі пара берудің
етек алып кетуінің тағы бір қауіптілігі мұндай құбылыс ұлтты моральдық
жағынан аздырады, жұртшылықтың мемлекеттік өкімет және билік органдарына
сенбеушілігін, құқық қорғау органдарының қызметін бағаламау, олардың
жұмысына көмектеспеу, мемлекеттегі құқықты қорғаудың рөлін мүлде теріс
бағалау сияқтя көзқарастардың дамуына жол береді.
Пара беру мәселесі қылмыстық құқық теориясында көптен бері зерттеліп
келе жатыр. Пара берудің ұғымы, белгілері, түрлері, олардың ұқсас
қылмыстардан айырмашылығы, пара беру қылмыстарының басқа қылмыстармен
жиынтығы пара беру құрамдарының ауырлататын, өте ауырлататын белгілерін ашу
сияқты мәселелерді арнайы, жан-жақты зерттеу обьектісі болмаған.
Бұл мәселелерге арналған бірлі-жарым ғылыми мақалалардан басқа
республика көлемінде осы проблеманың табиғатын айқындайтын, оның ішінде
мемлекеттік тілде жазылған іргелі еңбектер жоқ. Жоғарыдағы тұжырымдамадан
туындайтыны қылмыстық құқық саласында ауыр қылмыстардың бірі болып
табылатын пара беру мәселесі ерекше маңызға ие.
Мен осы курстық жұмыста осы құбылыспен күрес проблемаларының
айқындауға тырысамын. Заман өзгерген сайын, заң да, қылмыстық пара беру
құрамы да өзгереді. Оларға жаңа баға беруді, саралауды өмір талап етеді.
Осыған байланысты зерттеліп отырған Пара берудің қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы атты тақырып теориялық және практикалық жағынан да өте өзекті
болып табылады. Өйткені пара беруді анықтаудың әдістерінің ерекшеліктері,
олардың түрлерінің жекеленген белгілерін талдау, пара беру қылмысын
саралаудың қылмыстық құқықтық ерекшеліктерді, пара беру қылмыстары үшін
тағайындалатын жаза түрлерінің ерекшелігін зерттеу тақырыптың өте өзекті
екендігін көрсетеді.
Парақорлық үшін қылмыстық жауапкершілік мәселесін: Н.М.Абдиров,
А.Н.Ағыбаев, И.Ш.Борчашвили, У.С.Жекебаев, Р.Т.Нуртаев, Г.Д.Тлендиева,
С.М.Рахметов, ал Ресейлік ғалымдардан Б.В.Волженкин, В.В. Лунеев, С.Г.
Келина, А.Н. Трайнин, А.К. Квициниа, В.И. Ширяев, Б.В. Здравомыслов, П.И.
Гришаев т.б. өз еңбектерінде зерттеген.
Көрнекті ғалымдардың бұл қылмысты толық зерттеуі, оны зерттеуге
кедергі бола алмайды. Өйткені біздің заңнамада кемшіліктер өте көп.
Сот практикасын зерттей келе, құқық қорғау органдарының парақорлықпен
күресуде нәтижелілік танытпай отырғанын анық байқауға болады. Көбінесе,
қылмысты саралауда, ұқсас қылмыстардан ажыратуда қателіктер кетіп жатады.
Сонымен қатар бұл қылмысты дәлелдеу де өте қиын.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің мақсаты параны беру, парақорлыққа делдал болу нормаларына
қылмыстық құқықтық талдау жасау және олардың қолданылу тиімділігін арттыру
үшін қылмыстық заңнаманы жетілдірудің жолдарын ұсыну. Осы мақсаттарға жету
үшін келесі міндеттер алға қойылған:
- парақорлықтың ғылыми - теориялық аспектісін зерттеу;
- парақорлық үшін қылмыстық жауапкершіліктің шегін анықтау;
- парақорлық үшін жауаптылықты көздейтін қылмыстық құқықтық нормаларды
жетілдіру бойынша қорытындылар мен ұсыныстарды келтіру;
- парақорлықты басқа ұқсас қылмыстардан ажыратып алу.
Зерттеудің практикалық маңызы.
Практикалық және теориялақ аспектілерді зерттей келе, мынадай
мәселелерді нақтылауға тура келді: лауазымды тұлға ұғымы қылмыстық құқықта
толық анықталмаған, параның заты, параның төменгі мөлшері туралы, т.б.
Осы жұмыста келтірілген ұсыныстар парақорлықпен күресте және құқық
қолдану қызметінде қылмыстық нормаларды жетілдіруде пайдаланылуы мүмкін.
1 ПАРАҚОРЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Парақорлық ұғымы
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі бойынша парақорлық деген ұғым
үш түрлі қылмыс: пара алу, пара беру, парақорлыққа делдалдықтың жиынтығы
аясында қарастырылғаны көрсетілген. Осыған орай Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексінің 367-ші бабына сәйкес пара беру мәселесіне терең талдау
жасаймыз.
1. Мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамға не
оған теңестірілген адамға немесе жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын
адамға не лауазымды адамға, сол сияқты шет мемлекеттің немесе халықаралық
ұйымның лауазымды адамына жеке өзіне немесе делдал арқылы пара беру –
мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның
жиырма еселенген сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
2. Айтарлықтай мөлшерде жасалған дәл сол іс-әрекет –
мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның
отыз еселенген сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не бес жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген іс-
әрекеттер, егер олар:
1) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен;
2) ірі мөлшерде;
3) бірнеше рет жасалса, –
мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның қырық
еселенген сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не жеті жылдан он екі жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
4. Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген іс-
әрекеттер, егер олар аса ірі мөлшерде жасалса немесе оларды қылмыстық топ
жасаса, –
мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның елу
еселенген сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не он жылдан он бес жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ескертулер.
1. Осы Кодекстің 366-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген адамға
бұрын жасаған заңды әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін сомасы немесе құны екі
айлық есептік көрсеткіштен аспайтын сыйлықты бірінші рет беру, егер осы
адам жасаған әрекеттер (әрекетсіздік) алдын ала уағдаластықпен байланысты
болмаса, қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайды.
2. Пара берген адам, егер оған қатысты осы Кодекстің 366-бабының
бірінші бөлігінде көрсетілген адам тарапынан параны қорқытып алу орын алған
болса немесе егер осы адам пара бергені туралы құқық қорғау органына немесе
арнаулы мемлекеттік органға өз еркімен хабарласа, қылмыстық жауаптылықтан
босатылады.
Әрбір қоғамдық жүйенің өзіндік экономикалық тамыры өзінше қылыптасады.
Аталған жайт әлемдік экономикалық кесір болып табылатын жемқорлық деген
атауға ие қоғам сырқатына байланнысты. Бұл экономикалық қатердің барлық
елдерде нышаны болғанымен, қоғамдық жүйедегі орны ерекше. Өйткені билікті
өз қолдарына алған төбелі топ өзінің бар мүмкіндігін елді коррупцияға
жайлату арқылы ғана ұстай алмақ, басқаша мүмкіндігі болмады. Себебі елді
әділетсіз басқаруға негізделген билік жүйесі ретінде қоғамда әділетті
экономикалық тамыр жасақтай алуға қабілетсіз. Міне осыдан барып, мұндай
елдердегі қазынаға түсетін мемлекет несібесінің айтарлықтай бөлігі заңды
жүйе болып табылатын салық төлеу жолына пара беру сүрлеуіне ығысады да
қоғамдағы қазына тасушы экономикалық арна тамыр-таныстық сүрлеуімен
айырбасталады.
Тіпті мұндай жемқорлық жүйені ешкім ойлап таппаса да арнайы түрде
енгізбесе де ол қоғамдағы экономикалық індет ретінде тасқын су ретінде өз
арнасын өзі жасақтайтын ретінді, өз жолын өзі тауып қарқынды дамуға бет
бұрады. Яғни, бір әділетсіздік екіншісін балалатып отыратыны осыдан шығар.
Мұндай қоғамдық жүйеде барлық экономикалфық табыс көзі де, оның жұмсалу
жолдары да көзден таса, жұмбақ күйінде жүріп жатады да, нарықты экономика
жағдайында қалыптасуға тиісті ортақ қазынаны қалтқысыз бақылайтын және
демократиялық қоғамға тән салық төлеушінің орнына өз басын ғана күйттейтін
пара берушіні қалыптастырады. Аталған жүйе өз күшіне мінгенде әлгі пара
беруші де сол қоғамның белді ойыншысына айналып, барлық экономикалық
бастама тек қана сол қозғаушы күш арқылы шешіліп отырады.
Парақор қоғамның көрінбейтін жүйесі арқылы пара беруші болуға
азаматтар жаппай бейім болуға мәжбүр етіледі, өйткені, ондай ойыншы болып
қалыптаспасаң, мұндай қоғамның нағыз бейшарасы болу қаупі туындайды. Міне,
осыдан келіп, азаматтық қоғамды дамытушы белсенді азаматтардың орнына
қақпайланатын демократиялық субьект пайда болып, айналасына жаны
ашымайтын, өз мәселесімен өзі болатын немесе қоғамдық пайдалы істердің
өзінен жеке басына пайда тапқыш пысықтар күшіктей балалайды. Пара
берушілердің (қысқаша-парашы дей салайық) өзіне тән психологиясы мен
адамдық сапалары да әлгі қоғам дамуына сәйкес қарқындап отырады. Пара
берушілер қоғамдағы өз орнын біледі, артық белсенділік көрсетпейді, олардың
бойын қашан және қалай мақсатқа жету рефлексі қалыптасады. Пара берушілерде
тұрақты серіктес болмайды, тек қана пара өткізу процесіндегі бір мәртелік
тамыр-таныстық моралін қалыптастырады. Қоғамдық ортаны жайлаған бұл
парақорлық жүйе қоғамда баскерлік (лидерлік) сапаның орнына мезгілдік
басшылардың санын түзейді.
Сөйтіп, азаматтық қоғам парашылдық ортамен айырбастырылады, осыдан
келіп мемлекеттік өз мәртебесін абыройсыздандырады да, мемлекеттік
қызметкер пара берушінің басты сыбайлас рөлін атқаруға мәжбүр болып, өзінің
мемлекет алдындағы борышын қарабайырландырады, ылғи да пара беруші жолын
тосып, мемлекеттік қызметті параны сүрлеуіне айналдырып, өздері парақордың
шекпенін жамылады. Мұндай шеңгерлер (чиновник-шенеунік емес) халықпен жұмыс
істеуге құлықсыз, қауқарсыз, тіпті қабілетсіз келеді. Халыққа тобыр ретінде
қарайды. Сөйтіп, қазына толтыратын салықшының жолын парашы кесіп ал
мемлекеттік міндетті атқаруға тиісті лауазымды қызметкер парақор ретінде
қалыптасып, қоғамда тоқырау мен кері кету кернейді.
Мұндай қоғамда бас көтеретін әділетшілдер мейлінше азаяды, өйткені
параланған қоғамдық орта отаншыл азаматтардың бойынан отанға деген пәк
сезімді ығыстырып, адамның бойына өзімшілдік идеологиясын аяқ басқан сайын
сіңіріп тастайды. Қоғамдағы барлық тірлік тетігі әлгіндей әділетсіз жолға
түскеннен кейін оны тоқтату, пара беріп мәселесін шешіп дағдыланған
адамнан, қоғамды белсенді азамат шығару мәселесі күрделенеді. Сөйтіп, Пара
берушілік авторитарланған безбүйрек қоғамның басты тетігі болып қалыптасып,
азаматтарды да соған көніктіреді, мемлекеттік жүйені параның құдіретімен
косметикалық жылтырауға ұшыратады, сөйтіп билікке уақытша жағымды кейіп
дарытады, қоғамға алдамшы түрдегі жайбарақат сипат қалыптастырады.
Лауазымдылардың көзін шел қаптайды, ұлттық мүдде тәрк етіледі.
Десек те, мұндай елдерде ресми қаражат тамырымен қатар, көлеңкелі
экономиканың күретамыры нығаяды да, ол мемлекеттік жүйенің ажырамас
бөлігіне айналады. Ал, жемқорлықпен күреске бағытталған шаралардың барлығы
да параланған биліктің азаматтық қоғамның қатынасынсыз атқарылған науқанына
айналып, ешқандай нәтиже бермейді. Тіпті, жемқорлықпен күрестің өзін де
парақор билік пара алудың сенімді көзіне айналдырып, әділеттің көзіне шөп
салады. Осындай жайттардың өршуінен пайда болған көлеңкелі экономиканың
көлбең бейнесіне айналған билік әділетсіз жолмен пайда болған иеліктерді
заңдардыруға мәжбүр болады. Парақорлықтың мұндай авторитарлық қоғамда
мемлекеттік жүйенің берік тетіге айналатыны сондай елдің жас ұрпағы да пара
берушілікке жастайынан үйретіліп, оқу мен тәрбие парақорлықтың субьектісіне
айналады. Мысалы, Қазақстанда тіпті, әрі-беріден сайлау секілді киелі
процес кезінде дауысты жаппай сатып алу жүзеге асырылып халықтың мемлекетке
деген жиеркенішін туғызады, ал бұл өз кезегінде елдің егемендік қасиетін
жұрдай ететіндігін естен шығармау қажет.
Шынында да, балабақшаға баратын сәбиден тәрбиешісі ата-анаға терезеге
перде сатып алуға жылу жиналып жатқанын жазып жібергенде, мектеп
оқушысынан сынып жетекшісі сабақ бөлмесінің еденін бояуға сыр сатып алуға
қаржы беруді өтінгенде, ата-ана ойланбастан ақша ұстатып жатса болмаса
студенттер сынақтан абыроймен өту үшін ұстазына сыйлықә беріп жатса, ондай
елдің нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттің басты сауын сиыры болып
табылатын салықшыны қалыптастырудан бас тартқаны, авторитарланған жүйенің
тамыры тереңге жайылғаны.
Сондықтан да, пара берушілерден салықшы қылыптасып жарытпаса,
парақорлардан мемлекеттік қызметкер шықпастан, қоғамымыз түбінде даму
тұйығына тірелмек.
Мұндай қоғам пара берушілердің парақорларға тек қана пара беруімен
шектелмейді. Әрі-беріден соң кемелденген кейбір парашылар қоғамның
алпауытына айналып, билікті өз уысына ұстауға ұмтылады, басты лауазымдарға
өз парақорын қоюмен айналысып, тіпті, парламентке де депутат өткізіп
жататыны қоғамдық ортада бимлікке заңды талас түрінде қабылданады.
Сөйтіп, пара берушіліктің түрлі санаттары мен сатылары пайда болады.
Тамырын тереңге жіберген бұл құбылыс қоғамды қылмыстылыққа бой
алдырады, мемлекетіміздің қарқынды дамуына кедергі келтіруде. Елдегі
парақорлықтың етек алып кетуінің тағы бір қауіптілігі мұндай құбылыс ұлтты
моральдық жағынан аздырады, жұртшылықтың мемлекеттік өкімет және билік
органдарына сенбеушілігін, құқық қорғау органдарының қызметін бағаламау,
олардың жұмысына көмектеспеу, мемлекеттегі құқықты қорғаудың рөлін мүлде
теріс бағалау сияқты көзқарастардың дамуына жол береді.
Пара берушілік біздің қоғамға көптен белгілі, экономикадағы, басқару
жүйесіндегі әлеуметтік саладағы, идеологиялық қатынастардағы өзгерістерге
байланысты пара берушілік те өзін өзі қылмыстық құқықтық тұрғыдан алғанда
бір жақты қарауға мүмкіндік бермейтін көптеген сапалық өзгерістергі
ұшырады. Парақорлыққа қылмыстық-құқықтық баға беру мәселесі бойынша
Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауында былай дейді:
Қазақстан кеңестен кейінгі кеңістікте алғашқылардың бірі болып сыбайлас
жемқорлыққа қарсы заңнама қабылдап, халықаралық конвенцияларға қосылды.
Жазаланған шенеуніктер де аз емес. Көп іс тындырылды. Соған қарамастан, біз
осы проблемамен шұғылданатын әрі өзіміз берген ақпараттарға сүйеніп біздің
жұмысымызға баға беретін халықаралық ұйымдармен тиісінше жұмыс істей алмай
жүрміз. Қазақстан біздің өңірде ғана емес, басқа да жерлерде кейінгі
кезекте ығысып кетпегенін толық сенімммен айта аламын. Алайда өтпелі
экономика сырқтының өзіне тән шығысы да болмай қалмайды.
Уақыт өтті, ахуал өзгерді, ендігі жерде заңнама мұқият талдау мен
жетілдіруді талап етіп отыр. Шенеуніктердің сыбайластық іс-әрекетіне ерікті
немесе еріктен тыс тиісті жағдай туғызатын заңға тәуелді барлық актілер
қайта қаралуға тиіс.
Бизнесті мемлекеттік қызметтен түбегейлі бөліп тастау керек.
Акционерлік қоғамдардың, олардың қожайындары мен соларға іш тартатын
тұлғалардың көмескілігін, рұқсат беруші органдардың көптігін, заңды айналып
өту үшін пара беретіндердің жазасыздығын және тағы басқа келеңсіздіктерді
түбірімен отап тастайтын уақыт келді.
Бұл үшін не істеу керек?
1. Бір жерде ғана төлқұжат тіркеп, салық төлеушінің есептік нөмірі,
жүргізуші куәлігі және т.б. құжаттар ала лалатын, жалғыз терезе қағидасы
бойынша тұрғындарға қызмет көрсететін орталықтар құру. Тәжірибе ретінде
биылдың өзінде Астана мен Алматыға осыны жасап көру керек.
2. Лицензиялар мен рұқсаттамалар санын күрт қысқарту.
3. Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғамдар туралы Заңға
тиісті өзгертулерді қабылдау.
4. Мемлекеттік қызметші өз бизнесін сатқанын немесе басқаруға бергенін
міндетті түрде жария етіге тиіс.
5. Мемлекеттік қызметшінің жеке бизнеспен айналысуына және
компаниялардың мүдделерін жақтауына тыйым салатын ар-ұждан кодексін әзірлеу
керек.
6. Тәртіптік кеңестерді Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттікке
түпкілікті беру, орталық бюджетке ауыстыру және оларды заңгер мамандарымен
нығайту керек, оған зейнет жасына жақындаған шенеуніктерді орналастырумен
шұғылданудың әсте қажеті жоқ. Кеңес мемлекеттік қызметшілердің этиканы және
ар-ұждан кодексін орындауын қадағалауға тиіс.
7. Пара алушыларды ғана емес, пара берушілерді де жазалау керек.
8. Бизнестегі жалақы деңгейіне жақындата отырып, мемлекеттік
қызметшілердің жалақысын көтеру керек.
Мен тиісті мемлекеттік құрылымдар мен лауазымды тұлғалардың іс-қимылын
реттеу туралы жиі айтып келемін. Экономикалық және сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес жөніндегі агенттік дербес әрі тәуелсіз болуға тиіс. Оны
Президенттің тікелей бағынысына көшірген дұрыс.
Үкіметке осы мәселелер бойынша нақты ұсыныстар енгізу мен оның
орындалуын бақылауға алуды тапсырамын.
Сонымен бірге мемлекеттік қызметшілерді жемқор етіп көрсетіп, жөн
жосықсыз айыптауларды тыйып тастайтын кез де жетті. Егер бұл көпе-көрінеу
жала болса, онда мұны мемлекеттік қызметші сот арқылы дәлелдеуі керек. Егер
олай болмаған жағдайда, дабыл тексерілуі тиіс.
1.2 Парақорлықтың түрлері
Парақорлық - бұл сыбайлас жемқорлықтың ең көне және ең кең тараған
түрлерінің бірі. Атақты орыс криминалисті В.И. Ширяевтың айтуынша: "ерекше
өкілеттіктерге ие биліктің адамдары пайда болғаннан бастап парақорлық та
сол кезден бастап пайда болды".
Заңнамада парақорлық - қызметтік, пайда күнемдік мақсатта жасалатын
қылмыстардың бірі ретінде көрсетілген. Бұл қылмыстың мәні мынада:
мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адам өзінің қызметтік міндеттерін орындағаны үшін басқа тұлғалардан немесе
ұйымдардан заңсыз материалдық сыйақы алады.
Басқа да мемлекеттік билікке, мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстар сияқты, парақорлық мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін - өзі
басқару органдары, сонымен қатар, әскери күштерді басқару аппаратының, яғни
мемлекеттік басқару аппаратының қалыпты қызмет етуіне қарсы бағытталады. Ал
бұл аппараттың қалыпты қызмет етуінің ең басты шарты - бұл мемлекеттік
қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адамның қызметі
үшін төленетін жалақысын заңдылық, жария - кұқықтық принциптеріне сай етіп
төлеу. Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адам өз қызметін жүзеге асыру барысында қызмет мүддесін
басшылыққа алып, өз қызметі үшін сыйақыны тек қана заңда көрсетілген
тәртіппен алуы тиіс.
Парақорлық мемлекеттік басқару аппаратына іріткі салып, азаматтардың
алдында оның беделін аяқ асты етіп, әділдікке сенімсіздік туғызып,
шенеуніктердің жаппай сатылатындығы жөнінде пікір қал ыптастырады.
Парақорлық экономикаға, саясатқа, мәдениетке зардабын тигізіп қана
қоймай, қоғамда билік ететін идеологияны, қоғамдық сананы - психология,
мораль, адамгершіліктің құлдырауына әкеліп соғады. Пара шенеунікті мемлекет
қызметшісшен жеке мүдделердің кызметшісіне айналдырады, парақорлық тек
құқықтық нормаларды ғана емес, мемлекеттің бүкіл құқықтық жүйесін
бұзады.[1.42]
Бұл пікірді А.М. Яковлев та қолдайды: "Бұл қылмыс құқықтық тәртіпке
қол сұғады, нормативтік жүйенің сақтаушыларын, оның бұзушыларына
айналдырады. Пара кез - келген заңнамалық шектеулерге, тыйымдарға кілтін
таба алады.
Пара үшін тиімді контрактілер жасалады, керекті сараптамалар
жүргізіледі, салықтық жеңілдіктер мен тиімді несиелер алынады, белгілі -
бір кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін лицензиялар алынады. Параны бере
отырып құқық бұзушылар жауапкершіліктен жалтарады. Пара тіркелген кезде,
ЖОО-на түсу кезінде, онда емтихан тапсырған кезде беріледі және алынады. Ең
қатерлісі, парақорлық басқа қылмыстармен ұштасқан кезде болады олар:
салықтық, кедендік, экономикалық, экологиялық және ұрлау қылмыстары.
Американдық ғалым В.М. Райсмен, АҚШ - тағы парақорлық мәселесін зерттей
отырып, кең тараған параның үш түрін айқындады: іскерлік пара (лауазымды
тұлғаға ол өзінің қызметтік міндеттерін тезірек орындауын қамтамасыз ету
үшін беріледі), тежеуші пара (тиісті жағдайда қолданылуы тиіс норманың
қолданылуын тоқтата тұрғаны үшін беріледі), тікелей сатып алу (яғни белгілі
бір қызметі үшін емес, қызметкердің өзін сатып алу. Ол өз жұмысында қалып,
қызметін орындап, толықтай бейтараптылық білдіріп, бірақ үнемі пара
берушінің мүдделерін корғап отырады). Паралардың осы үшеуі де біздің
елімізде кездеседі. Және лауазымды тұлғаны сатып алу ерекше қауіпті болып
табылады. Ұйымдасқан қылмыстық топтар биліктік құрылымдардың өкілдерімен
байланыстар орнатып, оларды жүйелі түрде "тамақтандырып", өздеріне тәуелді
қылады. Парақорлықпен күрес нәтижесінде кейінгі жылдары оның келесі түрлері
анықталып отыр:
1) қызметтік жағдайын пайдаланып, алдын - ала сөз байласпай, құқыққа
сай әрекеті үшін пара алуы;
2) жоғарыда аталған жағдайларда, бірақ қызметтік міндеттерін бұза
отырып пара алу;
3) қызметтік міндеттерін жасағанға дейін сыйақы алу. Бұл жағдайларда
қорқытып алушылық көптеп кездеседі, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адам пара берушінің заңды мүдделеріне қайшы
әрекеттер жасаймын деп немесе пара берушінің талап етуге құқылы әрекеттерді
жасаудан бас тартамын деп қорқытуы;
4) Пара берушінің пайдасына заңсыз әрекеттерді жасағанға дейін -сыйақы
алу;
5) Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамның оның юрисдикциясындағы адамдардан жалпы қамқоршылығы
және жол беруі үшін қандай да бір қызметтік әрекеті үшін алдын ала келіспей
материалдық құлдылақтар немесе қызмет көрсетуді қабылдауы. [21.141]
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3 шiлдедегі қылмыстық Кодексіне
сәйкес парақорлық ұғымы – параны алу (366- бап), параны беру (367-бап),
парақорлыққа делдал болу (368-бап) қылмыстарын қамтиды.
Параны алу қылмысының аяқталуы, параны берусіз мүмкін емес. Сондай-ақ,
параны беру қылмысының аяқталуы, параны алу орын алмаса мүмкін емес. Бұл
қылмыстардың арасындағы өзара тәуелділік заң әдебиеттерінде даудың
туындауына әкеліп соқты.
Бұл қылмыстардың жеке даралығы туралы пікір орын алды (Б.В.
Здравомыслов, В.Ф. Кириченко, В.Е.Мельникова, Н.А. Стручков, М.Д.
Шаргородский, және т.б.). Сонымен қатар, парақорлықты күрделі екі жақты бір
қылмыс ретінде санаушылар саны да көп (Н.Д. Дурманов, Н.Г. Кучерявый, Ш.Г.
Папиашвили, А.Б. Сахаров, және т.б.). Үшінші көзқарас бойынша, пара беруді
пара алуға қатысушылықтың ерекше түрі ретінде есептейді (А.А Жижиленко,
Ю.И. Ляпунов, А.Н. Трайнин, А.Я. Светлов және т.б.).
Үш көзқарастың да жақтаушылары бір жерде келіседі - ол параны алу және
беру кезінде мемлекеттің басақару аппаратының қалыпты қызмет етуіне қол
сұғылуы. Бұған қоса кеңестік заңнама да қазіргі заңнама сияқты, мемлекеттік
қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адам заңды
әрекеті үшін де, заңсыз әрекеті үшін де пара алса, оны қылмыс деп
есептеген.
Осылайша, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адам басқару аппаратының қалыпты қызмет етуіне аяқталған қол
сұғушылықты жүзеге асыру үшін, оған біреу пара беру керек. Осыдан, пара
беруші бұл қылмыстың қажетті қатысушысы болады, өйткені ол қасақана
мемлекеттік қызметті атқаруга уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адаммен біріге отырып, басқару аппаратының қалыпты қызметіне қол сұғуға
қатысады.[3.221]
Параны алу және беру қылмыстарын жеке дара қылмыс қылмыс ретінде
санаушылардың аргументтерін оңай терістеуге болады. Көбінесе, параны алу
және параны беру кезінде олардың объективтік жақтарының, субъектілерінің,
мүдделерінің, мақсаттары мен ниеттерінің айырмашылық тарына көп көңіл
бөлінеді. Алайда, қылмысқа қатысушылық кезінде қатысушылардың ниеттері мен
мақсаттары барлық жағдайларда бірдей бола бермейді. Оларда айырмашылықтың
болуына жол беріледі. Ең бастысы, ол -әрекеттерінің ортақ және құқыққа
қайшы екенін сезінуде. Қандай да болмасын басқа ортақ қылмысты жасау
барысында қатысушылардың әрекеттері дәл осындай дәрежеде әртүрлі болуы
мүмкін.
Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамның параны алмаған жағдайда да, бұл параны беру
қылмысының жеке даралығын білдірмейді. Бұл жерде қылмысқа оқталу орын
алады, яғни пара беруші қылмыстың обьективтік жағын орындап, өзіне тәуелді
әрекеттердің барлығын жасаса да, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адам параны алмаса, онда пара беруші пара
беруге оқталғаны үшін жауапқа тартылады.
Заңда пара берушінің қылмыстық жауаптылықтан босатудың шарттары айқын
көрсетілген, ол туралы қылмыстық құқық теориясында айтарлықтай даулы мәселе
туындап отырған жоқ.
Қылмыстық құқық теориясында парақорлықпен күрес мақсатында заңды пара
алушыны қылмыстық жауапкершіліктен босату тәртібін реттейтін ережені
бекіткен дұрыс болар еді- деген пікір бар. Ш.Г. Папиашвили, тиісті
органдарға пара алған күннен бастап үш күннен көп емес мерзімде қылмыс
ашылмастан бұрын және пара берушінің мүдесіне қатысты келісілген әрекеттер
орындалмаса ерікті түрде арызданған жағдайда пара алушы қылмыстық
жауапкершіліктен босатылуы мүмкін- деген пікір білдірген.
Белгілі бір шарттардың негізінде пара алушыны қылмыстық
жауапкершіліктен босатудың дұрыстығын құқық қорғау органдарының көптеген
қызметкерлері қолдап, олардың 61% осындай норманы енг3зу жайлы пікір
білдіреді. Бұл ұсыныс қолдауға тұрады. Пара беру-алу барысында әрқашанда
мұның бастамасын пара алушы болады деп ойлау қажет. Жиірек, ал соңғы кезде
өте жиі бастамашы пара берушіден шығып жүр. Ол лауазым адамын өз мәселесін
шешуге көндіреді. Ал егер пара беруші соңынан ерікті түрде пара бергені
жайлы хабарласа, онда ол қылмыстық жауапкершіліктен босатылады. Лауазым
иесі пара алғаны үшін жауапқа тартылатын болады.
1926 жылғы РСФСР ҚК бойынша, онда пара беру пара алуға қарағанда өте
қауіпті қылмыс ретінде қарастырылған. Қазіргі кезде қалыптасқан әлеуметтік
–экономикалық жағдай, пара берумен алудың қоғамдық қауіптілігі деңгейін
белгілі қайта бағалауды талап етеді. Сонымен қатар пара берушілер көп
алғандықтан пара алуға олардың өздерінің құқығына, заңды мүдделеріне зиян
келуінен қауіптенгендіктен мәжбүр болады.
Демек, заңды түрде пара алушының белгілі бір жағдайда қылмыстық
жауапкершіліктен босатылуы мүмкін екендігін белгілеген дұрыс.
Пара алудың орындаушысы тек қана заңда көрсетілген арнаулы субьект
болады, ал пара берудің, парақорлыққа делдел болудың субьектісі жай немесе
арнаулы субьект болуы мүмкін. Ал парақорлықтың ұйымдастырушысы, айдап
салушысы, көмектесушісі жай адамдар болуы мүмкін.
Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың аса қауіпті түрі, оның құрамдас
бөлігі пара беру қазіргі кезде ең қауіпті құбылысқа айналды. Қылмыстық
заңда пара беру әр түрлі тәсіл арқылы жүзеге асырылады. Пара берудің
обьективтік жағының белгілерін зерттегенде осы қылмыстың істелу тәсіліне
мән берудің теориялық маңызы ерекше. Қазіргі қолданылып жүрген қылмыстық
заңдар пара беру үшін жауаптылық істелу тәсіліне, қоғамдық қауіптілігіне
және мәніне қарамастан 1 ғана (367-бап) заң нормасында қарастырылған. әрине
бұл осы құбылыспен күреске өмір талабына сай келмейді. Жүргізілген
теориялық зерттеудің нәтижесінде, пара беру мерзіміне, пара үшін жүзеге
асырылатын іс әрекеттердің мәніне қарай мынадай түрлерге бөлінеді: пара
сыйақы; параға сатып алуы; лауазым, қызмет бергені үшін пара беру. Бұл
көрсетілген пара беру тәсілдерінің қоғамға қауіптілік дәрежесі және мәні
бірдей емес, сондықтан да мұндай тәсілдерді бір ғана қылмыстық кодекстің
367 бабына біріктіріп, жауаптылық пен жаза бекітілу әділеттілік қағидасына
сай келмейді. Осыған орай қазіргі қолданып жүрген, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 367 бабын жетілдіріп, пара беру
құрамын төмендегі түрде жеке қылмыс құрамы ретінде, заң нормасында көрсету
керек сияқты.
1. Пара сыйақы – бұл пара алу субьектісінің пара беруші пайдасына
белгілі бір әрекет немесе әрекетсіздік жасау арқылы сол үшін алдын-
ала келісілмесе де пара затын беруі, яғни пара субьектінің
қызметтік жағдайын пайдаланып, пара берушінің немесе оның өкілінің
мүддесіне жасаған іс-әрекеті үшін ақы ретінде алынады.
2. Параға сатып алу. Мұнда пара алу субьектісі пара берушінің немесе
оның өкілінің мүддесі үшін белгілі бір іс - әрекеті үшін қызметтік
өкілдігін пайдалана отырып, алдын-ала келісілген белгілі бір ақша,
бағалы заты, басқа да мүлікке құқығы немесе мүлікті пайдалануға
бола жүзеге асырады, яғни мұнда өкілеттікті пара затына сату орын
алады.
3. Лауазымды қызмет бергені үшін пара беру. Яғни пара алу субьектісі
мемлекеттік қызметі немесе лауазымды қызметті пайдаға сатады және
бұл алдын – ала келісім мемелкеттік жүйесі саласында жүзеге
асырылады.
Қазіргі қолданыстағы заңда пара алу мен пара берудің сараланатын
белгілері және оларға тағайындалатын жаза түрлері әр түрлі: пара берудің
(қылмыстық кодекстің 367 бабы) 2-бөлігі сараланатын белгілері тізбегінде
пара алудың (366-бабы, 4-бөлігі) сараланатын белгілеріне жататын адамдар
тобы алдын-ала сөз байланысып, немесе ұйымдасқан топ, немесе ірі мөлшерде
деген қылмыстық ұғымдар жоқ.
Пара алу мен пара берудің сараланатын белгілері, оларға тағайындалатын
жаза түрі мен мөлшерінде айырмашылық болмаған жөн. Осыған орай Қылмыстық
Кодекстің 366,367-баптарының сараланатын белгілерін бірде-бір жүйеге
келтіріп іс-әрекеттер үшін тағайындалатын жаза мәселесін бір ретке келтіру
ұсынылады.
Делдалдық пара алу мен пара беруді жалғастыратын жеке қылмыс түрі
болып табылады. Оның мәні делдал бесенді әрекет жасау арқылы пара алушының
немесе пара берушінің сұрауы, өтініші бойынша олардың арасындағы болған
келісімге сәйкес пара затын беруді ғана жалғастырады. Осыған орай
парақорлыққа делдалдықты парақорлыққа қатысудан – пара алуды, пара беруді
ұйымдастырушылардан, пара алумен беруге айдап салушылардан, пара алу мен
беруге көмектесушілерге ажырата білудің маызы ерекше.
Пара берудің тікелей обьектісі болып мемлекеттік аппараттың,
мемлекеттік мекемелердің, ұйымдардың, қарулы күштердегі басқа да әскерлер
мен әскери бөлімшелердің, жеке бөлімдердің бір қалыпты, заңды қызметінің
мазмұнынан құрайтын нақты қоғамдық қатынастар екендігі курстық жұмыста
негізделіп көрсетілген. Сонымен қатар парақорлықтың затына да кең көлемде
зерттеу жүргізілді, пара берудің обьектісі мен заты арасындағы қатынасқа
көңіл бөлінді. Қылмыстық заңды ақша, бағалы қағаз, өзге де мүлік, мүлікке
құқығы, мүлік сипатындағы пайда алуы жайлы атылған. Осылайша қылмыстық
заңда бұл қылмыстың заты біршама нақтыланған.
Қазақстан Республикасының Астана қаласы бойынша экономикалдық қылмысқа
және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес Департаментінің 2014 жылдың өткен
кезеңінде сыбайлас жемқорлық қылмыс санаты бар 41-іс қозғалды. Қылмыстық
істердің 9-ы пара алу фактісімен қозғалса, лауазымды тұлғалардың пара беру
фактілері бойынша қозғалған қылымыстық істер бұдан екі есе көп.
Тергеушілердің іс жүргізу әрекеттерінің негізгі мақсаты-қылмысттық істерді
сапалы тергеп, соттың қарауына дейін жеткізу болып табылады. Ақырғы
нәтижеге жету нақты тәжірибелі басшылық пен қызметкерлердің заң танушылық
әсерін тигізеді. Ақырғы ағымдағы бірінші жарты жылдықта Департамент
қызметкерлері сотқа жіберілген қылмыстық істер бойынша жақсы көрсеткіштерге
қол жеткізді.
Көп азаматтар қолданыстағы ережелерді айналып өту үшін пара береді.
Олар мұны қылмыстық іс екенін ұмытады. Мысалы ретінде Қытай Халық
Республикасы азаматына шығарылған үкімді келтіруге болады: ол Қытай
компаниясы өкілетігінің жетекшісі ретінде пара бергісі келгені үшін жалпы
режимді екі жылға бас бостандығынан айырылды. Шетел мемлекетінің азаматында
Қазақстанда болу рұқсаты бітті. Рұқсаттың іс-әрекеті аяқталғаннан кейін ол
тұрақты тұруға үміттенген. Сол үшін ҰҚҚД 1 басқармасының бастығынан ықпал
етуін сұраған. Шетел азаматы 1000 доллар сыйақыны офицерге ҰҚҚД
басқармасының ғимаратында келушілердің бөлмесінде тапсырған. Бірақ ҰҚҚД
қызметкері қылмысқа бармаған пара берушіні сол жерде ұстады. Бұл қылмыстың
объективті жағы мемлекеттік міндетті орындауға өкілетті адамға немесе оған
теңелген адамға, сондай-ақ лауазымды адамға және шетел мемлекетінің
лауазымды адамдарына пара беру болып табылады.
Тағы да бір келтіретін фактілердің бірі, Қазақстанда пара- карьера
жасаудың бір үлгісіне айналды. Ресми емес деректер бойынша қатардағы кеден
қызметіне орналасу үшін 2000 доллар пара беру көзделсе, кеден өткізушінің
бастығы креслосына отыру үшін -100000 доллар беру керек. Ал егер шетел
инвесторлары ірі кәсіпорындарды немесе мұнай ошақтарын алатын болса,
милиондаған долларлармен ғана есептеледі. Тіпті кейбір дерек көздері
параның деңгейінің біздің жылдық бюджетіміз 3-млрд. доллардан асып кеткенін
айтады. Бас прокурордың мәліметі бойынша елімізде парақорлыққа байланысты
2000-іс тіркелген, оның 32-сі сот, 34-салық мекемлеріндегі қатардағы
қызметкер, 25-ауыл әкімдері болған. Яғни Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес жарияланғанымен, оның тамырына балта шабу былай тұрсын, күн
өткен сайын үдеп бара жатқан сияқты. Бұны әсіресе шетелдік инвесторлар
жақсы пайдалануда. Содан кейін оларға ауыз ашып көріңіз.
Қазақстандағы пара беру ісінде қолға түскен тағы бір іс туралы
фактілерді келтіретін болсақ, Қостанай облыстық кеден бақылауының
қызметкерлері, басқа құқық қорғау органы тарапынан өздеріне құрылған
қақпаннан оңай құтылып қана қоймай, аулаушының өзін құрықтапты.
Қазақстанның Тобыл бекекті мен Рессейдің Карталы бекеті арасында қатынайтын
электр пойызын тексеру кезінде Кеденшілер рессейге теңделген аяқ киім апара
жатқан Қазақстандық азаматтан тауарды шекара асыруға берілген кедендік
рұқсат қағазын көрсетуді талап етеді. Саудагер болса кеденшіге келісейік
деп қиылады. Сұраған соммасын алып Қазақстан-Рессей шекарасынан бөгетсіз
өткізіп жіберуін өтінеді. Кеденшелер әлденеден секемденді ме, жоқ әлде
саудагердің бет-әлпеті ұнамады ма, кім білсін, мүмкін кәсіптік намыстары
оянды ма, ұсынған ақшадан бас тартып, саудагерге қарсы пара беру туралы
фактіні тіркейді, пара берушілерді ұстау тәжірибесі бұрынан да болып
тұратын, үйреншікті жай ғой, бірақ бұл жойға пара беру операциясы басқаша
өрбіп қысқаша аяқталды. Кеденшілерге пара бергісі келген саудагерді
куәгерлердің көзінше тінткен кезде қалтасынан, ультракүлгін шамымен
қарағанда ғана пара деген жазу көрінетін 10000 тенге және 1000 Рессей
рублі анықталған. Ал ақшаның сырты ұстаған адамның қолына жұғатын ақ – сары
бояумен сырланған екен. Бұлда түкте емес. Пара беріп ұсталған Саудагердің
жейдесінің ішінен беліне байланған жедел іздестіру жұмысына пайдаланатын,
дауысты басқа жеткізетін, қабылдайтын арнайы құралдар табылған. Қолға
түскен пара берушіні өзінің кім екендігі, кімнің жібергендігі туралы,
кеденшілердің сұрақтарына тіс жарып жауап бермеді. Алайда саудагерге
қарсы қылмыстық іс қозғау үшін пара беру мен контрабандалық жолмен тауар
тасу фактісі жетіп жатыр - деген мәлімдемелерді Кеден бақылау комитетінің
баспасөз қызметінен алынды.
2. ПАРА БЕРУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ –ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТ-ТАМАСЫ
2.1 Пара берудің объективтік белгілері
1.Пара берудің обьектісі немесе оның қылмыс заты, ҚК 366 бапта
көзделген қылмыс құрамымен (пара алумен) толық түрде ұқсас болып келеді. ҚК
367-бабы 1-ескертуінде белгіленгендей, мемлекеттік қызметтер атқаруға
уәкілетті адамға не оған теңестірілген адамға оның бұрын жасаған іс әрекеті
(әрекетсіздігі) үшін екі айлық есептік көрсеткіштен аспайтын сомада немесе
құны сондай алғаш рет сыйлық беру, егер лауазымды адам жасаған іс-әрекет
(әрекетсіздік) алдын ала уағдаластықпен байланысты болмаса, қылмыстық
жауаптылыққа әкеп соқтырмайды.
2. Қылмыстың обьективтік жағы болып – мемлекеттік қызметтер атқаруға
уәкілетті адамға не оған теңестірілген адамға тікелей немесе делдал арқылы
пара беруі танылады. Аталған қылмыс құрамы формальды. Пара беру, лауазымды
адамның параны толық немесе жарым-жартылай алғанына қарамастан немесе сол
пара берушіге қажетті жағдайларды толық түрде орындауына байланысты болмаса
да, яғни сол параны берген сәттен қылмыс аяқталған болып саналады.
Егер мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның не оған
теңестірілген адамның пара берушімен пара алуы туралы келісімі жоқ болса
немесе параны қабыл алмаса, мұндай жағдайда пара беруге оқталу, не параға
немесе сатып алуға араңдату болып табылады.
Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды соттардың қолдануы
туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы № 9 қаулысында Мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдардың
басшылары қызметі бойынша бағынышты адамдарға басқа лауазымды адамға пара
беру жолымен ойланған әрекеттер немесе әрекетсіздікке жетуге тапсырма
берсе, ондай адамдар пара беруші ретінде жауапқа тартылуы тиіс, егер
аталған адам жүктелген істің сипатын біле тұрып, тек параны апарып берсе,
оның әрекеті парақорлыққа делдал ретінде сараланды деп түсіндірілген.
Қылмыстың объектісін дұрыс анықтаудың теориялық және практикалық
маңызы өте жоғары. Объектіні анықтау қылмыстың мәнін, қылмыстық - құқықтық
норманың әрекет ету шегін айқындауға, әрекетті дұрыс саралауға, оларды
ұқсас қылмыстардан ажыратуға көмектеседі.
Параны алу, басқа қылмыстар сияқты қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Параны алудың топтық объектісі - мемлекеттік аппаратың-қалыпты қызмет
етуін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы.[12.243]
Қылмыстық құқық теориясында ғалымдар арасында пара алудың тікелей
объектісіне қатысты бірыңғай пікір жоқ. Кейбіреулерінің пікірінше топтық
және тікелей объектілер сәйкес келеді. Алайда көптеген авторлар топтык және
тікелей объектілерді ажыратады, және бұл дұрыс. Тікелей объект топтық
объектімен әрқашан бір жазықтықта орналасса да, бірақ ол тек оның бір
бөлшегі ғана болып табылады.
Сондықтан, пара алудың тікелей объектісі ол - мемлекеттік аппараттың,
жергілікті өзін - өзі басқару аппаратының, ҚР әскери күштерінің басқару
аппаратының және басқа да ҚР-ның әскери құрамаларының қалыпты қызмет етуін
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар.
Парақорлықтың заты қылмыстық заңда нақты аталса да, саралау кезінде
көптеген мәселелер туындатып отыр. ҚР ҚК-не сәйкес, парақорлықтың заты
болып, ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік
сипатындагы пайда бола алады.
Ақша және бағалы қағаздарды түсінуде ешқандай қиындық жоқ. Олар тек
қылмысты жасау кезінде айналымнан алынбаған болуы тиіс. Олай болмаса олар
парақорлықтың заты бола алмайды. Ерекше жағдайларда ғана, олардың өздері
елеулі материалдық құлдылыққа ие (монеталар бағалы металдан жасалса,
банкноталар тарихи тұрғыдан алғанда өте сирек немесе материалдық бағалауға
жатса) болған жағдайда қылмыстың заты бола алады. Бірақ ондай жағдайда олар
ақша және бағалы қағаздар ретінде емес, өзге де мүлік қатарына жатқызылуы
тиіс.[11.120]
Енді пара беруші саналы түрде жалған ақша немесе жалған бағалы
қағаздар беріп, ал пара алушы олардың шынайы екеніне сенімді болған
жағдайды қарастырайық. Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе
оған теңестірілген адамның әрекеті нақты қате ережесі бойынша сараланады,
яғни қылмыстың затына қатысты қате жіберу. Жалған ақша мен бағалы
қағаздарды беріп жатқан адамды ҚР ҚК-нің 367-бабымен жауапқа тарта
алмаймыз, өйткені, ол қылмыстың заты жоқ екенін біледі.
Бұл жағдайда алаяқтық туралы да сөз қозғауға болмайды. Өйткені бұл
жерде алдау орын алса да, ақша немесе бағалы қағаздарды беру сәтінде ол
мүлікті иемденіп алудың құралы ретінде пайдаланылып отырған жоқ. Пара
беруші бұл жерде мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамнан өз мүддесіне сай әрекеттерді күтіп отыр. Егер мүлікті
кейіннен иемденіп алу ниеті дәлелденсе, онда берушіні ҚР ҚК-нің 177-бабының
2-бөлігінің белгілері бар болған жағдайда, алаяқтыққа оқталғаны үшін
жауапқа тартуға болады, себебі, ол заң шығарушымен орташа ауырлықтағы
қылмыс ретінде бекітілген.
Сондықтан, бұл әрекетті саралаудың жалғыз жолы, ол ҚР ҚК-нің 206-бабы
бойынша саралау, яғни жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
үшін жауапкершілікке тарту.
Өзге мүлік паракорлықтың заты ретінде азаматтық заңнамадағыдан тар
мағынада қолданылады. Және нақты заттың қатарына кез-келген қозғалатын
мүлік жатқызылады. Ол заттардың азаматтық айналымда болуы, айналымнан
алынған немесе айналымы шектелгендігінің маңызы жоқ.
Қозғалмайтын мүлікке қатысты айтатын болсақ, ол ҚР Азаматтық кодексіне
сәйкес, қозғалмайтын мүлікке жер учаскелері, үйлер, ғимараттар, көпжылдық
екпелер және жермен тығыз байланысты өзге мүлік, яғни орнынан олардың
мақсатына сай емес шығынсыз ауыстыру мүмкін болмайтын мүлік жатады.[12.94]
Мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелері, ішкі суда жүзу
кемесі, ғарыштық объектілер қозғалмайтын заттарға теңестіріледі.
Егер жер участкелері, үйлер, ғимараттар, әуе және теңіз кемелері жеке
меншікте болса, онда олар парақорлык заты болуы мүмкін. Ал ғарыш
объектілері, ормандар, көп жылдық екпелер, сулар азаматтық айналымнан тыс
жатқандықтан мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамға заңсыз сыйақы ретінде беріле алмайды.
Қозғалмайтын мүліктің өзі де парақорлық затының ерекше нысаны ретінде
қарастырылады, себебі олардың өзі емес, оларға құқық беріледі.
Мүлік сипатындағы пайда ретінде "Соттардың парақорлық туралы заңнаманы
қолдану тәжірибесі туралы" Жоғары сот Пленумының 22 желтоқсан 1995 жылғы №9
қаулысына сәйкес, ол төленуі тиіс, бірақ тегін көрсетілетін мүліктік
сипаттағы қызметтер (туристік жолдамалар беру, пәтерді жөндеу, құрылыс
жұмыстары, т.б.). Мүлік сипаттағы пайда ретінде, беріліп отырған мүліктің
бағасының едәуір төмендетілуі, жалға алушылық төлемдердің, жекешелендіру
объектілерінің бағасын, банкілік несиелердін проценттік ставкаларының
азайтылуын айтамыз.
Пайда және қызмет міндетті түрде пара беруші үшін ақшалай бағалануы
тиіс. Яғни ол тікелей ақша беруі немесе қызмет көрсетуі тиіс. Олай болмаса,
парақорлық үшін жауапкершілік жоқ. Мысалы, мемлекеттік қызметті атқаруға
уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адамға көрсеткен қызметі үшін
жұмысқа орналастыру немесе қызмет бабы бойынша өсіру ұсынылса, оның
материалдық тұрғыдан пайдасы болса да, бұл жағдайда парақорлық орын
алмайды, себебі, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамға төленетін жалақы пара берушінің қалтасынан төленбейді.
Және аталған казус қажетті белгілері болған жағдайда, ҚР ҚК-нің 361-бабы,
яғни лауазымдық өкiлеттiктерді теріс пайдалану қылмысымен саралануы мүмкін.
[14.45]
Кейбір ғалымдар, жыныстық қызметтерді де, мүлік сипаттағы пайда
ретінде қарастырады. Сондақтан; "мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адамға қызметі төленген әйел немесе еркекті
ұсынса және пара алушы ол туралы білсе, онда ол ҚР ҚК - нің 366-бабы
бойынша саралануы тиіс дейді. Сондай-ақ, жезөкшелікпен тұрақты айналысатын
тұлға, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамнан қажетті әрекеттерді алу үшін, онымен жыныстық
қатынасқа түссе, бұл жағдай-да парақорлық ретінде қарастырылуы тиіс. Бұл
көзқараспен көбінесе Б.В Волженкин келіседі. Алайда, ол, егер адамның өзі
мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1.ПАРАҚОРЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 5
1.1 Парақорлық ұғымы 5
1.2 Парақорлықтың түрлері 9
2. ПАРА БЕРУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ–ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТ-ТАМАСЫ
2.1 Пара берудің объективтік белгілері 16
2.2 Пара берудің субъективтік белгілері 16
2.3 Пара берудегі қылмыстық жауаптылық 25
28
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 34
35
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси,
экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан даму, өркендеу процесі берік орын
алады. Елімізде жылма-жыл алға өрлеушілік, дүние жүзілік деңгейге
көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс беруде. Тәуелсіздік алғаннан бері
көптеген реформалар жүзеге асты. Мемлекетімізде екі мәрте 1993 және 1995
жылдары конституция қабылданды. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік
орнады. Осы аз уақыт ішінде Қазақстан Республикасында көптеген кодекстер –
қылмыстық, қылмыстық атқару, әкімшілік және т.б. қабылданды. Осындай
заңдылық нормалардың қабылдануы құқық бұзушылықтың алдын алуға және
қылмысты құбылыстар мен пәрменді күрес жүргізуге құқықтық негіз жасап
берді.
Мемлекеттік саясатты, экономиканы елдегі тұрақтылық пен тыныштықты
сақтауда, құқықтық тәртіп пен заңдылықтың нығаюында мемлекеттік
қызметшілердің лауазымды тұлғалардың атқаратын міндеті өте зор. Қазақстан
Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан – 2050 атты халыққа
жолдауында мемлекеттік қызметшілердің қызметіне ерекше мән беріп, олардың
патриоттық, әділетті, өз ісін кәсіби жетік білетіндігінің, мемлекеттік
қызметші деген жоғарғы мәртебелі атаққа кір келтірмей, әділетті әрі
патриоттық сезімге толы жігерлікпен қызмет атқаруын одан әрі өрістету
мемлекетіміздің стратегиялық міндеті деп атап көрсетті. Елімізде
қабылданған Мемлекеттік қызмет туралы, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы заңдарда мемлекеттік аппарат қызметінің бір қалыпты, дұрыс, заңды
қызметіне кедергі келтіретін құбылыстарға қарсы құқықтық шаралардың түрі
саралап көрсетілген. Бірақ та сот, тергеу тәжірибесі көрсетіп отырғандай
мемлекеттік Өкімет және басқару билігі саласында, сыбайлас жемқорлыққа
байланысты қылмыстар әлі де баршылық. Сыбайлас жемқорлық қылмыстардың
ішіндегі ең қауіптісі пара беру болып табылады.
Тамырын тереңге жіберген бұл құбылыс қоғамды қылмыстыққа бой алдырады,
мемлекетіміздің қарқынды дамуына кедергі келтіруде. Елдегі пара берудің
етек алып кетуінің тағы бір қауіптілігі мұндай құбылыс ұлтты моральдық
жағынан аздырады, жұртшылықтың мемлекеттік өкімет және билік органдарына
сенбеушілігін, құқық қорғау органдарының қызметін бағаламау, олардың
жұмысына көмектеспеу, мемлекеттегі құқықты қорғаудың рөлін мүлде теріс
бағалау сияқтя көзқарастардың дамуына жол береді.
Пара беру мәселесі қылмыстық құқық теориясында көптен бері зерттеліп
келе жатыр. Пара берудің ұғымы, белгілері, түрлері, олардың ұқсас
қылмыстардан айырмашылығы, пара беру қылмыстарының басқа қылмыстармен
жиынтығы пара беру құрамдарының ауырлататын, өте ауырлататын белгілерін ашу
сияқты мәселелерді арнайы, жан-жақты зерттеу обьектісі болмаған.
Бұл мәселелерге арналған бірлі-жарым ғылыми мақалалардан басқа
республика көлемінде осы проблеманың табиғатын айқындайтын, оның ішінде
мемлекеттік тілде жазылған іргелі еңбектер жоқ. Жоғарыдағы тұжырымдамадан
туындайтыны қылмыстық құқық саласында ауыр қылмыстардың бірі болып
табылатын пара беру мәселесі ерекше маңызға ие.
Мен осы курстық жұмыста осы құбылыспен күрес проблемаларының
айқындауға тырысамын. Заман өзгерген сайын, заң да, қылмыстық пара беру
құрамы да өзгереді. Оларға жаңа баға беруді, саралауды өмір талап етеді.
Осыған байланысты зерттеліп отырған Пара берудің қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы атты тақырып теориялық және практикалық жағынан да өте өзекті
болып табылады. Өйткені пара беруді анықтаудың әдістерінің ерекшеліктері,
олардың түрлерінің жекеленген белгілерін талдау, пара беру қылмысын
саралаудың қылмыстық құқықтық ерекшеліктерді, пара беру қылмыстары үшін
тағайындалатын жаза түрлерінің ерекшелігін зерттеу тақырыптың өте өзекті
екендігін көрсетеді.
Парақорлық үшін қылмыстық жауапкершілік мәселесін: Н.М.Абдиров,
А.Н.Ағыбаев, И.Ш.Борчашвили, У.С.Жекебаев, Р.Т.Нуртаев, Г.Д.Тлендиева,
С.М.Рахметов, ал Ресейлік ғалымдардан Б.В.Волженкин, В.В. Лунеев, С.Г.
Келина, А.Н. Трайнин, А.К. Квициниа, В.И. Ширяев, Б.В. Здравомыслов, П.И.
Гришаев т.б. өз еңбектерінде зерттеген.
Көрнекті ғалымдардың бұл қылмысты толық зерттеуі, оны зерттеуге
кедергі бола алмайды. Өйткені біздің заңнамада кемшіліктер өте көп.
Сот практикасын зерттей келе, құқық қорғау органдарының парақорлықпен
күресуде нәтижелілік танытпай отырғанын анық байқауға болады. Көбінесе,
қылмысты саралауда, ұқсас қылмыстардан ажыратуда қателіктер кетіп жатады.
Сонымен қатар бұл қылмысты дәлелдеу де өте қиын.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің мақсаты параны беру, парақорлыққа делдал болу нормаларына
қылмыстық құқықтық талдау жасау және олардың қолданылу тиімділігін арттыру
үшін қылмыстық заңнаманы жетілдірудің жолдарын ұсыну. Осы мақсаттарға жету
үшін келесі міндеттер алға қойылған:
- парақорлықтың ғылыми - теориялық аспектісін зерттеу;
- парақорлық үшін қылмыстық жауапкершіліктің шегін анықтау;
- парақорлық үшін жауаптылықты көздейтін қылмыстық құқықтық нормаларды
жетілдіру бойынша қорытындылар мен ұсыныстарды келтіру;
- парақорлықты басқа ұқсас қылмыстардан ажыратып алу.
Зерттеудің практикалық маңызы.
Практикалық және теориялақ аспектілерді зерттей келе, мынадай
мәселелерді нақтылауға тура келді: лауазымды тұлға ұғымы қылмыстық құқықта
толық анықталмаған, параның заты, параның төменгі мөлшері туралы, т.б.
Осы жұмыста келтірілген ұсыныстар парақорлықпен күресте және құқық
қолдану қызметінде қылмыстық нормаларды жетілдіруде пайдаланылуы мүмкін.
1 ПАРАҚОРЛЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Парақорлық ұғымы
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі бойынша парақорлық деген ұғым
үш түрлі қылмыс: пара алу, пара беру, парақорлыққа делдалдықтың жиынтығы
аясында қарастырылғаны көрсетілген. Осыған орай Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодексінің 367-ші бабына сәйкес пара беру мәселесіне терең талдау
жасаймыз.
1. Мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамға не
оған теңестірілген адамға немесе жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын
адамға не лауазымды адамға, сол сияқты шет мемлекеттің немесе халықаралық
ұйымның лауазымды адамына жеке өзіне немесе делдал арқылы пара беру –
мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның
жиырма еселенген сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
2. Айтарлықтай мөлшерде жасалған дәл сол іс-әрекет –
мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның
отыз еселенген сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не бес жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген іс-
әрекеттер, егер олар:
1) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен;
2) ірі мөлшерде;
3) бірнеше рет жасалса, –
мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның қырық
еселенген сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не жеті жылдан он екі жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
4. Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген іс-
әрекеттер, егер олар аса ірі мөлшерде жасалса немесе оларды қылмыстық топ
жасаса, –
мүлкі тәркіленіп, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыра отырып, параның елу
еселенген сомасы мөлшерінде айыппұл салуға не он жылдан он бес жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ескертулер.
1. Осы Кодекстің 366-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген адамға
бұрын жасаған заңды әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін сомасы немесе құны екі
айлық есептік көрсеткіштен аспайтын сыйлықты бірінші рет беру, егер осы
адам жасаған әрекеттер (әрекетсіздік) алдын ала уағдаластықпен байланысты
болмаса, қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайды.
2. Пара берген адам, егер оған қатысты осы Кодекстің 366-бабының
бірінші бөлігінде көрсетілген адам тарапынан параны қорқытып алу орын алған
болса немесе егер осы адам пара бергені туралы құқық қорғау органына немесе
арнаулы мемлекеттік органға өз еркімен хабарласа, қылмыстық жауаптылықтан
босатылады.
Әрбір қоғамдық жүйенің өзіндік экономикалық тамыры өзінше қылыптасады.
Аталған жайт әлемдік экономикалық кесір болып табылатын жемқорлық деген
атауға ие қоғам сырқатына байланнысты. Бұл экономикалық қатердің барлық
елдерде нышаны болғанымен, қоғамдық жүйедегі орны ерекше. Өйткені билікті
өз қолдарына алған төбелі топ өзінің бар мүмкіндігін елді коррупцияға
жайлату арқылы ғана ұстай алмақ, басқаша мүмкіндігі болмады. Себебі елді
әділетсіз басқаруға негізделген билік жүйесі ретінде қоғамда әділетті
экономикалық тамыр жасақтай алуға қабілетсіз. Міне осыдан барып, мұндай
елдердегі қазынаға түсетін мемлекет несібесінің айтарлықтай бөлігі заңды
жүйе болып табылатын салық төлеу жолына пара беру сүрлеуіне ығысады да
қоғамдағы қазына тасушы экономикалық арна тамыр-таныстық сүрлеуімен
айырбасталады.
Тіпті мұндай жемқорлық жүйені ешкім ойлап таппаса да арнайы түрде
енгізбесе де ол қоғамдағы экономикалық індет ретінде тасқын су ретінде өз
арнасын өзі жасақтайтын ретінді, өз жолын өзі тауып қарқынды дамуға бет
бұрады. Яғни, бір әділетсіздік екіншісін балалатып отыратыны осыдан шығар.
Мұндай қоғамдық жүйеде барлық экономикалфық табыс көзі де, оның жұмсалу
жолдары да көзден таса, жұмбақ күйінде жүріп жатады да, нарықты экономика
жағдайында қалыптасуға тиісті ортақ қазынаны қалтқысыз бақылайтын және
демократиялық қоғамға тән салық төлеушінің орнына өз басын ғана күйттейтін
пара берушіні қалыптастырады. Аталған жүйе өз күшіне мінгенде әлгі пара
беруші де сол қоғамның белді ойыншысына айналып, барлық экономикалық
бастама тек қана сол қозғаушы күш арқылы шешіліп отырады.
Парақор қоғамның көрінбейтін жүйесі арқылы пара беруші болуға
азаматтар жаппай бейім болуға мәжбүр етіледі, өйткені, ондай ойыншы болып
қалыптаспасаң, мұндай қоғамның нағыз бейшарасы болу қаупі туындайды. Міне,
осыдан келіп, азаматтық қоғамды дамытушы белсенді азаматтардың орнына
қақпайланатын демократиялық субьект пайда болып, айналасына жаны
ашымайтын, өз мәселесімен өзі болатын немесе қоғамдық пайдалы істердің
өзінен жеке басына пайда тапқыш пысықтар күшіктей балалайды. Пара
берушілердің (қысқаша-парашы дей салайық) өзіне тән психологиясы мен
адамдық сапалары да әлгі қоғам дамуына сәйкес қарқындап отырады. Пара
берушілер қоғамдағы өз орнын біледі, артық белсенділік көрсетпейді, олардың
бойын қашан және қалай мақсатқа жету рефлексі қалыптасады. Пара берушілерде
тұрақты серіктес болмайды, тек қана пара өткізу процесіндегі бір мәртелік
тамыр-таныстық моралін қалыптастырады. Қоғамдық ортаны жайлаған бұл
парақорлық жүйе қоғамда баскерлік (лидерлік) сапаның орнына мезгілдік
басшылардың санын түзейді.
Сөйтіп, азаматтық қоғам парашылдық ортамен айырбастырылады, осыдан
келіп мемлекеттік өз мәртебесін абыройсыздандырады да, мемлекеттік
қызметкер пара берушінің басты сыбайлас рөлін атқаруға мәжбүр болып, өзінің
мемлекет алдындағы борышын қарабайырландырады, ылғи да пара беруші жолын
тосып, мемлекеттік қызметті параны сүрлеуіне айналдырып, өздері парақордың
шекпенін жамылады. Мұндай шеңгерлер (чиновник-шенеунік емес) халықпен жұмыс
істеуге құлықсыз, қауқарсыз, тіпті қабілетсіз келеді. Халыққа тобыр ретінде
қарайды. Сөйтіп, қазына толтыратын салықшының жолын парашы кесіп ал
мемлекеттік міндетті атқаруға тиісті лауазымды қызметкер парақор ретінде
қалыптасып, қоғамда тоқырау мен кері кету кернейді.
Мұндай қоғамда бас көтеретін әділетшілдер мейлінше азаяды, өйткені
параланған қоғамдық орта отаншыл азаматтардың бойынан отанға деген пәк
сезімді ығыстырып, адамның бойына өзімшілдік идеологиясын аяқ басқан сайын
сіңіріп тастайды. Қоғамдағы барлық тірлік тетігі әлгіндей әділетсіз жолға
түскеннен кейін оны тоқтату, пара беріп мәселесін шешіп дағдыланған
адамнан, қоғамды белсенді азамат шығару мәселесі күрделенеді. Сөйтіп, Пара
берушілік авторитарланған безбүйрек қоғамның басты тетігі болып қалыптасып,
азаматтарды да соған көніктіреді, мемлекеттік жүйені параның құдіретімен
косметикалық жылтырауға ұшыратады, сөйтіп билікке уақытша жағымды кейіп
дарытады, қоғамға алдамшы түрдегі жайбарақат сипат қалыптастырады.
Лауазымдылардың көзін шел қаптайды, ұлттық мүдде тәрк етіледі.
Десек те, мұндай елдерде ресми қаражат тамырымен қатар, көлеңкелі
экономиканың күретамыры нығаяды да, ол мемлекеттік жүйенің ажырамас
бөлігіне айналады. Ал, жемқорлықпен күреске бағытталған шаралардың барлығы
да параланған биліктің азаматтық қоғамның қатынасынсыз атқарылған науқанына
айналып, ешқандай нәтиже бермейді. Тіпті, жемқорлықпен күрестің өзін де
парақор билік пара алудың сенімді көзіне айналдырып, әділеттің көзіне шөп
салады. Осындай жайттардың өршуінен пайда болған көлеңкелі экономиканың
көлбең бейнесіне айналған билік әділетсіз жолмен пайда болған иеліктерді
заңдардыруға мәжбүр болады. Парақорлықтың мұндай авторитарлық қоғамда
мемлекеттік жүйенің берік тетіге айналатыны сондай елдің жас ұрпағы да пара
берушілікке жастайынан үйретіліп, оқу мен тәрбие парақорлықтың субьектісіне
айналады. Мысалы, Қазақстанда тіпті, әрі-беріден сайлау секілді киелі
процес кезінде дауысты жаппай сатып алу жүзеге асырылып халықтың мемлекетке
деген жиеркенішін туғызады, ал бұл өз кезегінде елдің егемендік қасиетін
жұрдай ететіндігін естен шығармау қажет.
Шынында да, балабақшаға баратын сәбиден тәрбиешісі ата-анаға терезеге
перде сатып алуға жылу жиналып жатқанын жазып жібергенде, мектеп
оқушысынан сынып жетекшісі сабақ бөлмесінің еденін бояуға сыр сатып алуға
қаржы беруді өтінгенде, ата-ана ойланбастан ақша ұстатып жатса болмаса
студенттер сынақтан абыроймен өту үшін ұстазына сыйлықә беріп жатса, ондай
елдің нарықтық экономика кезіндегі мемлекеттің басты сауын сиыры болып
табылатын салықшыны қалыптастырудан бас тартқаны, авторитарланған жүйенің
тамыры тереңге жайылғаны.
Сондықтан да, пара берушілерден салықшы қылыптасып жарытпаса,
парақорлардан мемлекеттік қызметкер шықпастан, қоғамымыз түбінде даму
тұйығына тірелмек.
Мұндай қоғам пара берушілердің парақорларға тек қана пара беруімен
шектелмейді. Әрі-беріден соң кемелденген кейбір парашылар қоғамның
алпауытына айналып, билікті өз уысына ұстауға ұмтылады, басты лауазымдарға
өз парақорын қоюмен айналысып, тіпті, парламентке де депутат өткізіп
жататыны қоғамдық ортада бимлікке заңды талас түрінде қабылданады.
Сөйтіп, пара берушіліктің түрлі санаттары мен сатылары пайда болады.
Тамырын тереңге жіберген бұл құбылыс қоғамды қылмыстылыққа бой
алдырады, мемлекетіміздің қарқынды дамуына кедергі келтіруде. Елдегі
парақорлықтың етек алып кетуінің тағы бір қауіптілігі мұндай құбылыс ұлтты
моральдық жағынан аздырады, жұртшылықтың мемлекеттік өкімет және билік
органдарына сенбеушілігін, құқық қорғау органдарының қызметін бағаламау,
олардың жұмысына көмектеспеу, мемлекеттегі құқықты қорғаудың рөлін мүлде
теріс бағалау сияқты көзқарастардың дамуына жол береді.
Пара берушілік біздің қоғамға көптен белгілі, экономикадағы, басқару
жүйесіндегі әлеуметтік саладағы, идеологиялық қатынастардағы өзгерістерге
байланысты пара берушілік те өзін өзі қылмыстық құқықтық тұрғыдан алғанда
бір жақты қарауға мүмкіндік бермейтін көптеген сапалық өзгерістергі
ұшырады. Парақорлыққа қылмыстық-құқықтық баға беру мәселесі бойынша
Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауында былай дейді:
Қазақстан кеңестен кейінгі кеңістікте алғашқылардың бірі болып сыбайлас
жемқорлыққа қарсы заңнама қабылдап, халықаралық конвенцияларға қосылды.
Жазаланған шенеуніктер де аз емес. Көп іс тындырылды. Соған қарамастан, біз
осы проблемамен шұғылданатын әрі өзіміз берген ақпараттарға сүйеніп біздің
жұмысымызға баға беретін халықаралық ұйымдармен тиісінше жұмыс істей алмай
жүрміз. Қазақстан біздің өңірде ғана емес, басқа да жерлерде кейінгі
кезекте ығысып кетпегенін толық сенімммен айта аламын. Алайда өтпелі
экономика сырқтының өзіне тән шығысы да болмай қалмайды.
Уақыт өтті, ахуал өзгерді, ендігі жерде заңнама мұқият талдау мен
жетілдіруді талап етіп отыр. Шенеуніктердің сыбайластық іс-әрекетіне ерікті
немесе еріктен тыс тиісті жағдай туғызатын заңға тәуелді барлық актілер
қайта қаралуға тиіс.
Бизнесті мемлекеттік қызметтен түбегейлі бөліп тастау керек.
Акционерлік қоғамдардың, олардың қожайындары мен соларға іш тартатын
тұлғалардың көмескілігін, рұқсат беруші органдардың көптігін, заңды айналып
өту үшін пара беретіндердің жазасыздығын және тағы басқа келеңсіздіктерді
түбірімен отап тастайтын уақыт келді.
Бұл үшін не істеу керек?
1. Бір жерде ғана төлқұжат тіркеп, салық төлеушінің есептік нөмірі,
жүргізуші куәлігі және т.б. құжаттар ала лалатын, жалғыз терезе қағидасы
бойынша тұрғындарға қызмет көрсететін орталықтар құру. Тәжірибе ретінде
биылдың өзінде Астана мен Алматыға осыны жасап көру керек.
2. Лицензиялар мен рұқсаттамалар санын күрт қысқарту.
3. Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғамдар туралы Заңға
тиісті өзгертулерді қабылдау.
4. Мемлекеттік қызметші өз бизнесін сатқанын немесе басқаруға бергенін
міндетті түрде жария етіге тиіс.
5. Мемлекеттік қызметшінің жеке бизнеспен айналысуына және
компаниялардың мүдделерін жақтауына тыйым салатын ар-ұждан кодексін әзірлеу
керек.
6. Тәртіптік кеңестерді Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттікке
түпкілікті беру, орталық бюджетке ауыстыру және оларды заңгер мамандарымен
нығайту керек, оған зейнет жасына жақындаған шенеуніктерді орналастырумен
шұғылданудың әсте қажеті жоқ. Кеңес мемлекеттік қызметшілердің этиканы және
ар-ұждан кодексін орындауын қадағалауға тиіс.
7. Пара алушыларды ғана емес, пара берушілерді де жазалау керек.
8. Бизнестегі жалақы деңгейіне жақындата отырып, мемлекеттік
қызметшілердің жалақысын көтеру керек.
Мен тиісті мемлекеттік құрылымдар мен лауазымды тұлғалардың іс-қимылын
реттеу туралы жиі айтып келемін. Экономикалық және сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес жөніндегі агенттік дербес әрі тәуелсіз болуға тиіс. Оны
Президенттің тікелей бағынысына көшірген дұрыс.
Үкіметке осы мәселелер бойынша нақты ұсыныстар енгізу мен оның
орындалуын бақылауға алуды тапсырамын.
Сонымен бірге мемлекеттік қызметшілерді жемқор етіп көрсетіп, жөн
жосықсыз айыптауларды тыйып тастайтын кез де жетті. Егер бұл көпе-көрінеу
жала болса, онда мұны мемлекеттік қызметші сот арқылы дәлелдеуі керек. Егер
олай болмаған жағдайда, дабыл тексерілуі тиіс.
1.2 Парақорлықтың түрлері
Парақорлық - бұл сыбайлас жемқорлықтың ең көне және ең кең тараған
түрлерінің бірі. Атақты орыс криминалисті В.И. Ширяевтың айтуынша: "ерекше
өкілеттіктерге ие биліктің адамдары пайда болғаннан бастап парақорлық та
сол кезден бастап пайда болды".
Заңнамада парақорлық - қызметтік, пайда күнемдік мақсатта жасалатын
қылмыстардың бірі ретінде көрсетілген. Бұл қылмыстың мәні мынада:
мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адам өзінің қызметтік міндеттерін орындағаны үшін басқа тұлғалардан немесе
ұйымдардан заңсыз материалдық сыйақы алады.
Басқа да мемлекеттік билікке, мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы
қылмыстар сияқты, парақорлық мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін - өзі
басқару органдары, сонымен қатар, әскери күштерді басқару аппаратының, яғни
мемлекеттік басқару аппаратының қалыпты қызмет етуіне қарсы бағытталады. Ал
бұл аппараттың қалыпты қызмет етуінің ең басты шарты - бұл мемлекеттік
қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адамның қызметі
үшін төленетін жалақысын заңдылық, жария - кұқықтық принциптеріне сай етіп
төлеу. Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адам өз қызметін жүзеге асыру барысында қызмет мүддесін
басшылыққа алып, өз қызметі үшін сыйақыны тек қана заңда көрсетілген
тәртіппен алуы тиіс.
Парақорлық мемлекеттік басқару аппаратына іріткі салып, азаматтардың
алдында оның беделін аяқ асты етіп, әділдікке сенімсіздік туғызып,
шенеуніктердің жаппай сатылатындығы жөнінде пікір қал ыптастырады.
Парақорлық экономикаға, саясатқа, мәдениетке зардабын тигізіп қана
қоймай, қоғамда билік ететін идеологияны, қоғамдық сананы - психология,
мораль, адамгершіліктің құлдырауына әкеліп соғады. Пара шенеунікті мемлекет
қызметшісшен жеке мүдделердің кызметшісіне айналдырады, парақорлық тек
құқықтық нормаларды ғана емес, мемлекеттің бүкіл құқықтық жүйесін
бұзады.[1.42]
Бұл пікірді А.М. Яковлев та қолдайды: "Бұл қылмыс құқықтық тәртіпке
қол сұғады, нормативтік жүйенің сақтаушыларын, оның бұзушыларына
айналдырады. Пара кез - келген заңнамалық шектеулерге, тыйымдарға кілтін
таба алады.
Пара үшін тиімді контрактілер жасалады, керекті сараптамалар
жүргізіледі, салықтық жеңілдіктер мен тиімді несиелер алынады, белгілі -
бір кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін лицензиялар алынады. Параны бере
отырып құқық бұзушылар жауапкершіліктен жалтарады. Пара тіркелген кезде,
ЖОО-на түсу кезінде, онда емтихан тапсырған кезде беріледі және алынады. Ең
қатерлісі, парақорлық басқа қылмыстармен ұштасқан кезде болады олар:
салықтық, кедендік, экономикалық, экологиялық және ұрлау қылмыстары.
Американдық ғалым В.М. Райсмен, АҚШ - тағы парақорлық мәселесін зерттей
отырып, кең тараған параның үш түрін айқындады: іскерлік пара (лауазымды
тұлғаға ол өзінің қызметтік міндеттерін тезірек орындауын қамтамасыз ету
үшін беріледі), тежеуші пара (тиісті жағдайда қолданылуы тиіс норманың
қолданылуын тоқтата тұрғаны үшін беріледі), тікелей сатып алу (яғни белгілі
бір қызметі үшін емес, қызметкердің өзін сатып алу. Ол өз жұмысында қалып,
қызметін орындап, толықтай бейтараптылық білдіріп, бірақ үнемі пара
берушінің мүдделерін корғап отырады). Паралардың осы үшеуі де біздің
елімізде кездеседі. Және лауазымды тұлғаны сатып алу ерекше қауіпті болып
табылады. Ұйымдасқан қылмыстық топтар биліктік құрылымдардың өкілдерімен
байланыстар орнатып, оларды жүйелі түрде "тамақтандырып", өздеріне тәуелді
қылады. Парақорлықпен күрес нәтижесінде кейінгі жылдары оның келесі түрлері
анықталып отыр:
1) қызметтік жағдайын пайдаланып, алдын - ала сөз байласпай, құқыққа
сай әрекеті үшін пара алуы;
2) жоғарыда аталған жағдайларда, бірақ қызметтік міндеттерін бұза
отырып пара алу;
3) қызметтік міндеттерін жасағанға дейін сыйақы алу. Бұл жағдайларда
қорқытып алушылық көптеп кездеседі, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адам пара берушінің заңды мүдделеріне қайшы
әрекеттер жасаймын деп немесе пара берушінің талап етуге құқылы әрекеттерді
жасаудан бас тартамын деп қорқытуы;
4) Пара берушінің пайдасына заңсыз әрекеттерді жасағанға дейін -сыйақы
алу;
5) Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамның оның юрисдикциясындағы адамдардан жалпы қамқоршылығы
және жол беруі үшін қандай да бір қызметтік әрекеті үшін алдын ала келіспей
материалдық құлдылақтар немесе қызмет көрсетуді қабылдауы. [21.141]
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3 шiлдедегі қылмыстық Кодексіне
сәйкес парақорлық ұғымы – параны алу (366- бап), параны беру (367-бап),
парақорлыққа делдал болу (368-бап) қылмыстарын қамтиды.
Параны алу қылмысының аяқталуы, параны берусіз мүмкін емес. Сондай-ақ,
параны беру қылмысының аяқталуы, параны алу орын алмаса мүмкін емес. Бұл
қылмыстардың арасындағы өзара тәуелділік заң әдебиеттерінде даудың
туындауына әкеліп соқты.
Бұл қылмыстардың жеке даралығы туралы пікір орын алды (Б.В.
Здравомыслов, В.Ф. Кириченко, В.Е.Мельникова, Н.А. Стручков, М.Д.
Шаргородский, және т.б.). Сонымен қатар, парақорлықты күрделі екі жақты бір
қылмыс ретінде санаушылар саны да көп (Н.Д. Дурманов, Н.Г. Кучерявый, Ш.Г.
Папиашвили, А.Б. Сахаров, және т.б.). Үшінші көзқарас бойынша, пара беруді
пара алуға қатысушылықтың ерекше түрі ретінде есептейді (А.А Жижиленко,
Ю.И. Ляпунов, А.Н. Трайнин, А.Я. Светлов және т.б.).
Үш көзқарастың да жақтаушылары бір жерде келіседі - ол параны алу және
беру кезінде мемлекеттің басақару аппаратының қалыпты қызмет етуіне қол
сұғылуы. Бұған қоса кеңестік заңнама да қазіргі заңнама сияқты, мемлекеттік
қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адам заңды
әрекеті үшін де, заңсыз әрекеті үшін де пара алса, оны қылмыс деп
есептеген.
Осылайша, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адам басқару аппаратының қалыпты қызмет етуіне аяқталған қол
сұғушылықты жүзеге асыру үшін, оған біреу пара беру керек. Осыдан, пара
беруші бұл қылмыстың қажетті қатысушысы болады, өйткені ол қасақана
мемлекеттік қызметті атқаруга уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген
адаммен біріге отырып, басқару аппаратының қалыпты қызметіне қол сұғуға
қатысады.[3.221]
Параны алу және беру қылмыстарын жеке дара қылмыс қылмыс ретінде
санаушылардың аргументтерін оңай терістеуге болады. Көбінесе, параны алу
және параны беру кезінде олардың объективтік жақтарының, субъектілерінің,
мүдделерінің, мақсаттары мен ниеттерінің айырмашылық тарына көп көңіл
бөлінеді. Алайда, қылмысқа қатысушылық кезінде қатысушылардың ниеттері мен
мақсаттары барлық жағдайларда бірдей бола бермейді. Оларда айырмашылықтың
болуына жол беріледі. Ең бастысы, ол -әрекеттерінің ортақ және құқыққа
қайшы екенін сезінуде. Қандай да болмасын басқа ортақ қылмысты жасау
барысында қатысушылардың әрекеттері дәл осындай дәрежеде әртүрлі болуы
мүмкін.
Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамның параны алмаған жағдайда да, бұл параны беру
қылмысының жеке даралығын білдірмейді. Бұл жерде қылмысқа оқталу орын
алады, яғни пара беруші қылмыстың обьективтік жағын орындап, өзіне тәуелді
әрекеттердің барлығын жасаса да, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адам параны алмаса, онда пара беруші пара
беруге оқталғаны үшін жауапқа тартылады.
Заңда пара берушінің қылмыстық жауаптылықтан босатудың шарттары айқын
көрсетілген, ол туралы қылмыстық құқық теориясында айтарлықтай даулы мәселе
туындап отырған жоқ.
Қылмыстық құқық теориясында парақорлықпен күрес мақсатында заңды пара
алушыны қылмыстық жауапкершіліктен босату тәртібін реттейтін ережені
бекіткен дұрыс болар еді- деген пікір бар. Ш.Г. Папиашвили, тиісті
органдарға пара алған күннен бастап үш күннен көп емес мерзімде қылмыс
ашылмастан бұрын және пара берушінің мүдесіне қатысты келісілген әрекеттер
орындалмаса ерікті түрде арызданған жағдайда пара алушы қылмыстық
жауапкершіліктен босатылуы мүмкін- деген пікір білдірген.
Белгілі бір шарттардың негізінде пара алушыны қылмыстық
жауапкершіліктен босатудың дұрыстығын құқық қорғау органдарының көптеген
қызметкерлері қолдап, олардың 61% осындай норманы енг3зу жайлы пікір
білдіреді. Бұл ұсыныс қолдауға тұрады. Пара беру-алу барысында әрқашанда
мұның бастамасын пара алушы болады деп ойлау қажет. Жиірек, ал соңғы кезде
өте жиі бастамашы пара берушіден шығып жүр. Ол лауазым адамын өз мәселесін
шешуге көндіреді. Ал егер пара беруші соңынан ерікті түрде пара бергені
жайлы хабарласа, онда ол қылмыстық жауапкершіліктен босатылады. Лауазым
иесі пара алғаны үшін жауапқа тартылатын болады.
1926 жылғы РСФСР ҚК бойынша, онда пара беру пара алуға қарағанда өте
қауіпті қылмыс ретінде қарастырылған. Қазіргі кезде қалыптасқан әлеуметтік
–экономикалық жағдай, пара берумен алудың қоғамдық қауіптілігі деңгейін
белгілі қайта бағалауды талап етеді. Сонымен қатар пара берушілер көп
алғандықтан пара алуға олардың өздерінің құқығына, заңды мүдделеріне зиян
келуінен қауіптенгендіктен мәжбүр болады.
Демек, заңды түрде пара алушының белгілі бір жағдайда қылмыстық
жауапкершіліктен босатылуы мүмкін екендігін белгілеген дұрыс.
Пара алудың орындаушысы тек қана заңда көрсетілген арнаулы субьект
болады, ал пара берудің, парақорлыққа делдел болудың субьектісі жай немесе
арнаулы субьект болуы мүмкін. Ал парақорлықтың ұйымдастырушысы, айдап
салушысы, көмектесушісі жай адамдар болуы мүмкін.
Парақорлық сыбайлас жемқорлықтың аса қауіпті түрі, оның құрамдас
бөлігі пара беру қазіргі кезде ең қауіпті құбылысқа айналды. Қылмыстық
заңда пара беру әр түрлі тәсіл арқылы жүзеге асырылады. Пара берудің
обьективтік жағының белгілерін зерттегенде осы қылмыстың істелу тәсіліне
мән берудің теориялық маңызы ерекше. Қазіргі қолданылып жүрген қылмыстық
заңдар пара беру үшін жауаптылық істелу тәсіліне, қоғамдық қауіптілігіне
және мәніне қарамастан 1 ғана (367-бап) заң нормасында қарастырылған. әрине
бұл осы құбылыспен күреске өмір талабына сай келмейді. Жүргізілген
теориялық зерттеудің нәтижесінде, пара беру мерзіміне, пара үшін жүзеге
асырылатын іс әрекеттердің мәніне қарай мынадай түрлерге бөлінеді: пара
сыйақы; параға сатып алуы; лауазым, қызмет бергені үшін пара беру. Бұл
көрсетілген пара беру тәсілдерінің қоғамға қауіптілік дәрежесі және мәні
бірдей емес, сондықтан да мұндай тәсілдерді бір ғана қылмыстық кодекстің
367 бабына біріктіріп, жауаптылық пен жаза бекітілу әділеттілік қағидасына
сай келмейді. Осыған орай қазіргі қолданып жүрген, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 367 бабын жетілдіріп, пара беру
құрамын төмендегі түрде жеке қылмыс құрамы ретінде, заң нормасында көрсету
керек сияқты.
1. Пара сыйақы – бұл пара алу субьектісінің пара беруші пайдасына
белгілі бір әрекет немесе әрекетсіздік жасау арқылы сол үшін алдын-
ала келісілмесе де пара затын беруі, яғни пара субьектінің
қызметтік жағдайын пайдаланып, пара берушінің немесе оның өкілінің
мүддесіне жасаған іс-әрекеті үшін ақы ретінде алынады.
2. Параға сатып алу. Мұнда пара алу субьектісі пара берушінің немесе
оның өкілінің мүддесі үшін белгілі бір іс - әрекеті үшін қызметтік
өкілдігін пайдалана отырып, алдын-ала келісілген белгілі бір ақша,
бағалы заты, басқа да мүлікке құқығы немесе мүлікті пайдалануға
бола жүзеге асырады, яғни мұнда өкілеттікті пара затына сату орын
алады.
3. Лауазымды қызмет бергені үшін пара беру. Яғни пара алу субьектісі
мемлекеттік қызметі немесе лауазымды қызметті пайдаға сатады және
бұл алдын – ала келісім мемелкеттік жүйесі саласында жүзеге
асырылады.
Қазіргі қолданыстағы заңда пара алу мен пара берудің сараланатын
белгілері және оларға тағайындалатын жаза түрлері әр түрлі: пара берудің
(қылмыстық кодекстің 367 бабы) 2-бөлігі сараланатын белгілері тізбегінде
пара алудың (366-бабы, 4-бөлігі) сараланатын белгілеріне жататын адамдар
тобы алдын-ала сөз байланысып, немесе ұйымдасқан топ, немесе ірі мөлшерде
деген қылмыстық ұғымдар жоқ.
Пара алу мен пара берудің сараланатын белгілері, оларға тағайындалатын
жаза түрі мен мөлшерінде айырмашылық болмаған жөн. Осыған орай Қылмыстық
Кодекстің 366,367-баптарының сараланатын белгілерін бірде-бір жүйеге
келтіріп іс-әрекеттер үшін тағайындалатын жаза мәселесін бір ретке келтіру
ұсынылады.
Делдалдық пара алу мен пара беруді жалғастыратын жеке қылмыс түрі
болып табылады. Оның мәні делдал бесенді әрекет жасау арқылы пара алушының
немесе пара берушінің сұрауы, өтініші бойынша олардың арасындағы болған
келісімге сәйкес пара затын беруді ғана жалғастырады. Осыған орай
парақорлыққа делдалдықты парақорлыққа қатысудан – пара алуды, пара беруді
ұйымдастырушылардан, пара алумен беруге айдап салушылардан, пара алу мен
беруге көмектесушілерге ажырата білудің маызы ерекше.
Пара берудің тікелей обьектісі болып мемлекеттік аппараттың,
мемлекеттік мекемелердің, ұйымдардың, қарулы күштердегі басқа да әскерлер
мен әскери бөлімшелердің, жеке бөлімдердің бір қалыпты, заңды қызметінің
мазмұнынан құрайтын нақты қоғамдық қатынастар екендігі курстық жұмыста
негізделіп көрсетілген. Сонымен қатар парақорлықтың затына да кең көлемде
зерттеу жүргізілді, пара берудің обьектісі мен заты арасындағы қатынасқа
көңіл бөлінді. Қылмыстық заңды ақша, бағалы қағаз, өзге де мүлік, мүлікке
құқығы, мүлік сипатындағы пайда алуы жайлы атылған. Осылайша қылмыстық
заңда бұл қылмыстың заты біршама нақтыланған.
Қазақстан Республикасының Астана қаласы бойынша экономикалдық қылмысқа
және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес Департаментінің 2014 жылдың өткен
кезеңінде сыбайлас жемқорлық қылмыс санаты бар 41-іс қозғалды. Қылмыстық
істердің 9-ы пара алу фактісімен қозғалса, лауазымды тұлғалардың пара беру
фактілері бойынша қозғалған қылымыстық істер бұдан екі есе көп.
Тергеушілердің іс жүргізу әрекеттерінің негізгі мақсаты-қылмысттық істерді
сапалы тергеп, соттың қарауына дейін жеткізу болып табылады. Ақырғы
нәтижеге жету нақты тәжірибелі басшылық пен қызметкерлердің заң танушылық
әсерін тигізеді. Ақырғы ағымдағы бірінші жарты жылдықта Департамент
қызметкерлері сотқа жіберілген қылмыстық істер бойынша жақсы көрсеткіштерге
қол жеткізді.
Көп азаматтар қолданыстағы ережелерді айналып өту үшін пара береді.
Олар мұны қылмыстық іс екенін ұмытады. Мысалы ретінде Қытай Халық
Республикасы азаматына шығарылған үкімді келтіруге болады: ол Қытай
компаниясы өкілетігінің жетекшісі ретінде пара бергісі келгені үшін жалпы
режимді екі жылға бас бостандығынан айырылды. Шетел мемлекетінің азаматында
Қазақстанда болу рұқсаты бітті. Рұқсаттың іс-әрекеті аяқталғаннан кейін ол
тұрақты тұруға үміттенген. Сол үшін ҰҚҚД 1 басқармасының бастығынан ықпал
етуін сұраған. Шетел азаматы 1000 доллар сыйақыны офицерге ҰҚҚД
басқармасының ғимаратында келушілердің бөлмесінде тапсырған. Бірақ ҰҚҚД
қызметкері қылмысқа бармаған пара берушіні сол жерде ұстады. Бұл қылмыстың
объективті жағы мемлекеттік міндетті орындауға өкілетті адамға немесе оған
теңелген адамға, сондай-ақ лауазымды адамға және шетел мемлекетінің
лауазымды адамдарына пара беру болып табылады.
Тағы да бір келтіретін фактілердің бірі, Қазақстанда пара- карьера
жасаудың бір үлгісіне айналды. Ресми емес деректер бойынша қатардағы кеден
қызметіне орналасу үшін 2000 доллар пара беру көзделсе, кеден өткізушінің
бастығы креслосына отыру үшін -100000 доллар беру керек. Ал егер шетел
инвесторлары ірі кәсіпорындарды немесе мұнай ошақтарын алатын болса,
милиондаған долларлармен ғана есептеледі. Тіпті кейбір дерек көздері
параның деңгейінің біздің жылдық бюджетіміз 3-млрд. доллардан асып кеткенін
айтады. Бас прокурордың мәліметі бойынша елімізде парақорлыққа байланысты
2000-іс тіркелген, оның 32-сі сот, 34-салық мекемлеріндегі қатардағы
қызметкер, 25-ауыл әкімдері болған. Яғни Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес жарияланғанымен, оның тамырына балта шабу былай тұрсын, күн
өткен сайын үдеп бара жатқан сияқты. Бұны әсіресе шетелдік инвесторлар
жақсы пайдалануда. Содан кейін оларға ауыз ашып көріңіз.
Қазақстандағы пара беру ісінде қолға түскен тағы бір іс туралы
фактілерді келтіретін болсақ, Қостанай облыстық кеден бақылауының
қызметкерлері, басқа құқық қорғау органы тарапынан өздеріне құрылған
қақпаннан оңай құтылып қана қоймай, аулаушының өзін құрықтапты.
Қазақстанның Тобыл бекекті мен Рессейдің Карталы бекеті арасында қатынайтын
электр пойызын тексеру кезінде Кеденшілер рессейге теңделген аяқ киім апара
жатқан Қазақстандық азаматтан тауарды шекара асыруға берілген кедендік
рұқсат қағазын көрсетуді талап етеді. Саудагер болса кеденшіге келісейік
деп қиылады. Сұраған соммасын алып Қазақстан-Рессей шекарасынан бөгетсіз
өткізіп жіберуін өтінеді. Кеденшелер әлденеден секемденді ме, жоқ әлде
саудагердің бет-әлпеті ұнамады ма, кім білсін, мүмкін кәсіптік намыстары
оянды ма, ұсынған ақшадан бас тартып, саудагерге қарсы пара беру туралы
фактіні тіркейді, пара берушілерді ұстау тәжірибесі бұрынан да болып
тұратын, үйреншікті жай ғой, бірақ бұл жойға пара беру операциясы басқаша
өрбіп қысқаша аяқталды. Кеденшілерге пара бергісі келген саудагерді
куәгерлердің көзінше тінткен кезде қалтасынан, ультракүлгін шамымен
қарағанда ғана пара деген жазу көрінетін 10000 тенге және 1000 Рессей
рублі анықталған. Ал ақшаның сырты ұстаған адамның қолына жұғатын ақ – сары
бояумен сырланған екен. Бұлда түкте емес. Пара беріп ұсталған Саудагердің
жейдесінің ішінен беліне байланған жедел іздестіру жұмысына пайдаланатын,
дауысты басқа жеткізетін, қабылдайтын арнайы құралдар табылған. Қолға
түскен пара берушіні өзінің кім екендігі, кімнің жібергендігі туралы,
кеденшілердің сұрақтарына тіс жарып жауап бермеді. Алайда саудагерге
қарсы қылмыстық іс қозғау үшін пара беру мен контрабандалық жолмен тауар
тасу фактісі жетіп жатыр - деген мәлімдемелерді Кеден бақылау комитетінің
баспасөз қызметінен алынды.
2. ПАРА БЕРУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ –ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТ-ТАМАСЫ
2.1 Пара берудің объективтік белгілері
1.Пара берудің обьектісі немесе оның қылмыс заты, ҚК 366 бапта
көзделген қылмыс құрамымен (пара алумен) толық түрде ұқсас болып келеді. ҚК
367-бабы 1-ескертуінде белгіленгендей, мемлекеттік қызметтер атқаруға
уәкілетті адамға не оған теңестірілген адамға оның бұрын жасаған іс әрекеті
(әрекетсіздігі) үшін екі айлық есептік көрсеткіштен аспайтын сомада немесе
құны сондай алғаш рет сыйлық беру, егер лауазымды адам жасаған іс-әрекет
(әрекетсіздік) алдын ала уағдаластықпен байланысты болмаса, қылмыстық
жауаптылыққа әкеп соқтырмайды.
2. Қылмыстың обьективтік жағы болып – мемлекеттік қызметтер атқаруға
уәкілетті адамға не оған теңестірілген адамға тікелей немесе делдал арқылы
пара беруі танылады. Аталған қылмыс құрамы формальды. Пара беру, лауазымды
адамның параны толық немесе жарым-жартылай алғанына қарамастан немесе сол
пара берушіге қажетті жағдайларды толық түрде орындауына байланысты болмаса
да, яғни сол параны берген сәттен қылмыс аяқталған болып саналады.
Егер мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның не оған
теңестірілген адамның пара берушімен пара алуы туралы келісімі жоқ болса
немесе параны қабыл алмаса, мұндай жағдайда пара беруге оқталу, не параға
немесе сатып алуға араңдату болып табылады.
Парақорлық үшін жауапкершілік жөніндегі заңдарды соттардың қолдануы
туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылғы 22
желтоқсандағы № 9 қаулысында Мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдардың
басшылары қызметі бойынша бағынышты адамдарға басқа лауазымды адамға пара
беру жолымен ойланған әрекеттер немесе әрекетсіздікке жетуге тапсырма
берсе, ондай адамдар пара беруші ретінде жауапқа тартылуы тиіс, егер
аталған адам жүктелген істің сипатын біле тұрып, тек параны апарып берсе,
оның әрекеті парақорлыққа делдал ретінде сараланды деп түсіндірілген.
Қылмыстың объектісін дұрыс анықтаудың теориялық және практикалық
маңызы өте жоғары. Объектіні анықтау қылмыстың мәнін, қылмыстық - құқықтық
норманың әрекет ету шегін айқындауға, әрекетті дұрыс саралауға, оларды
ұқсас қылмыстардан ажыратуға көмектеседі.
Параны алу, басқа қылмыстар сияқты қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Параны алудың топтық объектісі - мемлекеттік аппаратың-қалыпты қызмет
етуін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастардың жиынтығы.[12.243]
Қылмыстық құқық теориясында ғалымдар арасында пара алудың тікелей
объектісіне қатысты бірыңғай пікір жоқ. Кейбіреулерінің пікірінше топтық
және тікелей объектілер сәйкес келеді. Алайда көптеген авторлар топтык және
тікелей объектілерді ажыратады, және бұл дұрыс. Тікелей объект топтық
объектімен әрқашан бір жазықтықта орналасса да, бірақ ол тек оның бір
бөлшегі ғана болып табылады.
Сондықтан, пара алудың тікелей объектісі ол - мемлекеттік аппараттың,
жергілікті өзін - өзі басқару аппаратының, ҚР әскери күштерінің басқару
аппаратының және басқа да ҚР-ның әскери құрамаларының қалыпты қызмет етуін
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар.
Парақорлықтың заты қылмыстық заңда нақты аталса да, саралау кезінде
көптеген мәселелер туындатып отыр. ҚР ҚК-не сәйкес, парақорлықтың заты
болып, ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлікке құқығы немесе мүлік
сипатындагы пайда бола алады.
Ақша және бағалы қағаздарды түсінуде ешқандай қиындық жоқ. Олар тек
қылмысты жасау кезінде айналымнан алынбаған болуы тиіс. Олай болмаса олар
парақорлықтың заты бола алмайды. Ерекше жағдайларда ғана, олардың өздері
елеулі материалдық құлдылыққа ие (монеталар бағалы металдан жасалса,
банкноталар тарихи тұрғыдан алғанда өте сирек немесе материалдық бағалауға
жатса) болған жағдайда қылмыстың заты бола алады. Бірақ ондай жағдайда олар
ақша және бағалы қағаздар ретінде емес, өзге де мүлік қатарына жатқызылуы
тиіс.[11.120]
Енді пара беруші саналы түрде жалған ақша немесе жалған бағалы
қағаздар беріп, ал пара алушы олардың шынайы екеніне сенімді болған
жағдайды қарастырайық. Мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе
оған теңестірілген адамның әрекеті нақты қате ережесі бойынша сараланады,
яғни қылмыстың затына қатысты қате жіберу. Жалған ақша мен бағалы
қағаздарды беріп жатқан адамды ҚР ҚК-нің 367-бабымен жауапқа тарта
алмаймыз, өйткені, ол қылмыстың заты жоқ екенін біледі.
Бұл жағдайда алаяқтық туралы да сөз қозғауға болмайды. Өйткені бұл
жерде алдау орын алса да, ақша немесе бағалы қағаздарды беру сәтінде ол
мүлікті иемденіп алудың құралы ретінде пайдаланылып отырған жоқ. Пара
беруші бұл жерде мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамнан өз мүддесіне сай әрекеттерді күтіп отыр. Егер мүлікті
кейіннен иемденіп алу ниеті дәлелденсе, онда берушіні ҚР ҚК-нің 177-бабының
2-бөлігінің белгілері бар болған жағдайда, алаяқтыққа оқталғаны үшін
жауапқа тартуға болады, себебі, ол заң шығарушымен орташа ауырлықтағы
қылмыс ретінде бекітілген.
Сондықтан, бұл әрекетті саралаудың жалғыз жолы, ол ҚР ҚК-нің 206-бабы
бойынша саралау, яғни жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау немесе сату
үшін жауапкершілікке тарту.
Өзге мүлік паракорлықтың заты ретінде азаматтық заңнамадағыдан тар
мағынада қолданылады. Және нақты заттың қатарына кез-келген қозғалатын
мүлік жатқызылады. Ол заттардың азаматтық айналымда болуы, айналымнан
алынған немесе айналымы шектелгендігінің маңызы жоқ.
Қозғалмайтын мүлікке қатысты айтатын болсақ, ол ҚР Азаматтық кодексіне
сәйкес, қозғалмайтын мүлікке жер учаскелері, үйлер, ғимараттар, көпжылдық
екпелер және жермен тығыз байланысты өзге мүлік, яғни орнынан олардың
мақсатына сай емес шығынсыз ауыстыру мүмкін болмайтын мүлік жатады.[12.94]
Мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелері, ішкі суда жүзу
кемесі, ғарыштық объектілер қозғалмайтын заттарға теңестіріледі.
Егер жер участкелері, үйлер, ғимараттар, әуе және теңіз кемелері жеке
меншікте болса, онда олар парақорлык заты болуы мүмкін. Ал ғарыш
объектілері, ормандар, көп жылдық екпелер, сулар азаматтық айналымнан тыс
жатқандықтан мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамға заңсыз сыйақы ретінде беріле алмайды.
Қозғалмайтын мүліктің өзі де парақорлық затының ерекше нысаны ретінде
қарастырылады, себебі олардың өзі емес, оларға құқық беріледі.
Мүлік сипатындағы пайда ретінде "Соттардың парақорлық туралы заңнаманы
қолдану тәжірибесі туралы" Жоғары сот Пленумының 22 желтоқсан 1995 жылғы №9
қаулысына сәйкес, ол төленуі тиіс, бірақ тегін көрсетілетін мүліктік
сипаттағы қызметтер (туристік жолдамалар беру, пәтерді жөндеу, құрылыс
жұмыстары, т.б.). Мүлік сипаттағы пайда ретінде, беріліп отырған мүліктің
бағасының едәуір төмендетілуі, жалға алушылық төлемдердің, жекешелендіру
объектілерінің бағасын, банкілік несиелердін проценттік ставкаларының
азайтылуын айтамыз.
Пайда және қызмет міндетті түрде пара беруші үшін ақшалай бағалануы
тиіс. Яғни ол тікелей ақша беруі немесе қызмет көрсетуі тиіс. Олай болмаса,
парақорлық үшін жауапкершілік жоқ. Мысалы, мемлекеттік қызметті атқаруға
уәкілетті тұлға немесе оған теңестірілген адамға көрсеткен қызметі үшін
жұмысқа орналастыру немесе қызмет бабы бойынша өсіру ұсынылса, оның
материалдық тұрғыдан пайдасы болса да, бұл жағдайда парақорлық орын
алмайды, себебі, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамға төленетін жалақы пара берушінің қалтасынан төленбейді.
Және аталған казус қажетті белгілері болған жағдайда, ҚР ҚК-нің 361-бабы,
яғни лауазымдық өкiлеттiктерді теріс пайдалану қылмысымен саралануы мүмкін.
[14.45]
Кейбір ғалымдар, жыныстық қызметтерді де, мүлік сипаттағы пайда
ретінде қарастырады. Сондақтан; "мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті
тұлға немесе оған теңестірілген адамға қызметі төленген әйел немесе еркекті
ұсынса және пара алушы ол туралы білсе, онда ол ҚР ҚК - нің 366-бабы
бойынша саралануы тиіс дейді. Сондай-ақ, жезөкшелікпен тұрақты айналысатын
тұлға, мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған
теңестірілген адамнан қажетті әрекеттерді алу үшін, онымен жыныстық
қатынасқа түссе, бұл жағдай-да парақорлық ретінде қарастырылуы тиіс. Бұл
көзқараспен көбінесе Б.В Волженкин келіседі. Алайда, ол, егер адамның өзі
мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті тұлға немесе оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz