Халықты еңбекпен қамту туралы алғашқы
Мазмұны
Кіріспе
1 ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі бағыттары: теориялық
негіздері
1.2 Шетелдік тәжірибе (сравнительный анализ)
1.3 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттық эволюциясы
2 ПАВЛОДАР АЙМАҒЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ: ТЕНДЕНЦИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ
2.1 Әлеуметтік саясаттың қалыптасу ерекшеліктері
2.2 Роль Дорожной карты 2020
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Я забыл уточнить кое-какие моменты в написании дипломного проекта, и
хочу дополнить их в этом письме. Прошу понять меня правильно. Хоть и вы все
это хорошо и без меня понимаете, все же хотелось бы уточнить это. Думаю
лишним не будет.
1.1 полностью теория
1.2 шет елдин тажирибесi. В социальной политике лидирующие места в
мире занимают скандинавские страны. так вот хотелось бы что бы вы разобрали
одну из них. Я посмотрел предварительно и думаю что лучше из них вариант
это Норвегия.
1.3 там эволюция со времен независимости
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХI ғасырдың басында әлемнің әр түрлі
мемлекеттерінде әлеуметтік-экономикалық сипатындағы терең деңгейдегі қайта
құру үрдістері байқалуда. Бұл аймақтың дамуын жетілдіру мәселелерінің
маңыздылығын күшейтеді. Посткеңестік кеңістікте соңғы жылдары әр түрлі
әлеуметтік-экономикалық жүйелерді басқарудың жаңа тәсілдерін талап ететін
тіршілік әрекетінің барлық салаларында түпкілікті өзгерістер орын алғандығы
көрініп отыр. Қазіргі жағдайларда аймақтар деңгейіндегі әлеуметтік-
экономикалық дамуды басқарудың ең тиімді құралы болып тұрақты түрде
модернизациялауды қажет етіп отыратын аймақтық саясат табылады.
Қазақстанда бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Еліміз тәуелсіздік
алған жылдардан бері, мемлекетіміз әлеуметтік бағытқа үлкен мән беріп
келеді, себебі біз нарықтық әлеуметтік бағытты таңдадық.
Бірақ елімізде жүргізіліп отырған әлеуметтік саясат, әрине мемлекеттің
қаржылық мүмкіндігіне, экономикалық дамуға байланысты. Соңғы жылдардағы
экономикамыздың қарқында өсуі, ЖІӨ еселеп жоғарлауы әлеуметтік салаға
құйылатын қаржының көлемін ұлғайтты. Бұның бәрі түптеп келгенде халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған мемлекетіміздің сындарлы
саясатына байланысты.
Әлеуметтік-саяси шаралардың мақсаты нарықтық еркіндік принципінің
әлеуметтік өтеу принципімен және әр адамның лайықты өмір сүруге ажырамас
құқығының үйлесімімен қамтамасыз етілуі қажет, ал бұл міндеттерді шешуге
және халықтың әлеуметтік әлсіз қабатына адамға лайықты өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік шаралардың жиынтығы оның
әлеуметтік саясатын анықтайды.
Әлеуметтік-экономикалық дамуға Елбасымыз өзінің жыл сайынғы
жолдауларында аса маңыз беріп келеді. Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-
экономикалық жаңару жолында. Осы аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық
дамуды көтеру мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
2008 жылғы жолдауында ...Тұрғындардың әл-ауқатын жақсарту барлық дәрежедегі
әкімдердің бірінші кезектегі міндеті болып қалуға тиіс. Тұрғындардың әл-
ауқатын арттыруға арналмаған барлық шығындарды қысқарту қажет. Тұрғындар
өңірлік биліктің нақты қамқорлығын сезінуге тиіс. Жаңа әлеуметтік нысандар:
медициналық мекемелер, мектептер, спорт ғимараттары, тұрғындарға сапалы,
озық және ең бастысы, бұқаралық қызмет көрсету орталығына айналуы тиіс.
Әкімдер инфрақұрылымды, әсіресе, жергілікті маңызы бар жолдарды барынша
дамытуды қамтамасыз етуі керек. Тұтастай алғанда, Нұр Отанның бастауыш
ұйымдары және филиалдары, жергілікті мәслихаттардың депутаттары аймақтарды
дамытудың және экономиканы жаңғыртудың сындарлы факторына айналуы қажет.
Олар кешенді іс-шараларды жүзеге асыруға белсенді түрде қатысып, атап
көрсетілген міндеттерді айрықша бақылауға алулары керек деп атап көрсетті
[1].
Біздің мемлекетіміздегі әлеуметтік-экономикалық үлгідегі түбегейлі
қайта құрулар халықшаруашылығы кешенін мемлекеттік-территориялық дамытудағы
іс-шараларды жетілдіру, бәрінен бұрын ұлт дамуының базалық негізі болып
табылатын әлеуметтік-экономикалық үрдістерді жетілдіру қажеттілігін
анықтады. Орталықсыздандыру принципіне өтуді қамтыған саяси және
экономикалық реформалар мақсатты анықтаудағы және территорияның әлеуметтік-
экономикалық даму саясатының әдістерін, құралдарын, ресурстарын таңдаудағы
аймақтарды басқару мен билік органдары рөлінің өсуінің басты алғышарты
болып табылады.
Қазақстандық реформалардың орындалуы мен тиімділігінің ажырамас
алғышарты болып нарықтық реформациялардың стратегиясы мен концепциясын
таңдау кезінде тіршілік әрекетінің табиғи-климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және ұлттық-этникалық жағдайларындағы әр түрлі аймақтық
ерекшеліктерді ескеру болып табылады.
Мемлекеттік реттеудегі шетелдік тәжірибелердің талдауы көрсеткендей
территориясы үлкен және өмір сүру мен шаруашылық жүргізу жағдайлары әр
текті елдер мен территориясы кішкентай және айқын территориялық
айырмашылықтары жоқ елдердегі әлеуметтік-экономикалық үрдістерге
мемлекеттік араласудың құралдары мен әдістерінің ұзақ түрдегі эволюциялық
үрдісі қазіргі кезде аймақтық мемлекеттік экономикалық саясатты
қалыптастыру мен жүзеге асырудағы аймақтық тәсілдің басым рөлді алуына алып
келіп отыр.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының мәселелерін шешу кешенді
тәсілді, ресурстық және өндірістік потенциалды максималды түрде қолдануды,
территориялық маңызы бар әр түрлі факторларды ескеруді талап етеді.
Сондықтан, аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының мәселелерін
шешуде бағдарламалық-мақсатты тәсілді қолдану ең тиімдісі болып табылады.
Осыған орай, мақсатты кешенді аймақтық бағдарламаларды қалыптастыру мен
жүзеге асырудың мақсаттарын, басымдықтарын, принциптері мен әдістерін
анықтау мен таңдау шешімі елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал
ететін өзекті міндет болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Саясаттану ғылымында әлеуметтік саясатты
зерттеу маңызды орын алады. Әлеуметтік саясат проблемасы ғасырлар бойы
экономика мен саясаттану, заң және әлеуметтану саласындағы ғалымдардың
еңбектерінде үнемі көтеріліп келеді. Жалпы алғанда саясаттану қоғамдық
құбылыстарды, оның субьектілерінің арасындағы қатынастарды анықтайтын
ерекше ғылым саласы ретінде біртіндеп қалыптасты. Оның билік пен меншік
түрлерінің өзгеріске ұшырауын, қоғамдық қатынастарды саралап жіктеп,
олардың саясаттағы орны мен рөлін адам өмірінде айқындап отыруы,
зерттеушілердің назарынан тыс қалмады. Оған дәлел – Джон Локктің, Жан Жак
Руссоның еңбектері саяси ғылымның көкжиегін кеңейтіп, тереңірек толықтырды.
Джон Локк моральдік-саяси доктринасында саясат туралы ғылымда мемлекеттің
пайда болуы парасатты сананың арқасында деп көрсетеді [3]. Мемлекет
заңдарды шығару арқылы оның орындалуын азаматтардан талап ету құқығына ие
екендігін түсіндіреді. Сонымен қатар азаматтарға өмір сүру құқығы, еркіндік
пен жеке меншіктерін қорғау сияқты қарапайым құқықтарын да зерттейтін сала
ретінде қарастырып қана қоймай, олардың мұқтаждықтарының орындалуын
мүмкіндіктермен қамтамасыз ету туралы айтылып кеткен болатын. “Қоғам
мүшелерін қорғау және олардың амандықта екендігін білдіретін ең сенімді
белгі бұл – олардың саны мен өсуі” деген Жан Жак Руссо [4]. Ол саяси
биліктің жүргізіп отырған саясатының негізгі басымдықтары айқындалмай, оның
толық саяси дұрыс шешімдерге негізделген бағыт-бағдарын жасақтамай, осы
саладағы саяси институттардың міндеттері мен қызметтерінің жемісті нәтиже
беруі екіталай екендігін атап көрсетеді.
Саяси ғылымда әлеуметтік саясаттың тарихи-ғылыми негізі Шарль Луи
Монтескьенің Заңдар рухы туралы еңбегінен бастау алады[5].
Саясаттану ғылымының теориялық және қолданбалы негіздері де қай
мемлекеттің болмасын әлеуметтік саясатының бағыт-бағдарын айқындауда оның
ішкі мәніне тереңірек үңілуге мүмкіндіктер береді. Теориялық саясаттану
саяси идеялардың дамуын, пайда болуын, саяси билікті, саясаттың обьектілері
мен субьектілерін, саяси жүйені, саяси үрдістерді, саяси қатынастарды,
саяси мәдениеттерді және т.б. құбылыстарды жүйелі түрде зерттей отырып,
біздің тақырыбымыздың нысаны болып отырған әлеуметтік саясаттың теориялық -
әдіснамалық негізінің өзегіне айналады. Ал, қолданбалы саясаттану арқылы
саясат аясындағы адамдардың және әртүрлі әлеуметтік субьектілердің белсенді
іс-әрекеттері тәжірибеге алынып, яғни мұнда тәуелсіз Қазақстан
Республикасындағы әлеуметтік саяси қатынастар, мемлекеттің әлеуметтік
саясаты және оның жүзеге асырылуы, оның халықтың әл- ауқатын арттырудағы
тиімділігі немесе тиімсіздігі көрініс тауып отырғандығы және т.б. сияқты
мәселелердің түйінін шешуге ұмтылыс жасалады.
Әлеуметтік саясатқа ғылыми тұрғыда ерекше мән беріп, оның теориялық
әдіснамалық негізін тереңдетуге О.В. Байдалова, Ф.Э. Бурджалов, Д. Белл,
Дж. Гэлбрейт, Е.А. Гонтмахер, В.И. Жуков, С. И. Калашников, Дж. Кейнс, В.Н.
Лексин, Дж. Миллъ, Т.В. Негина, Дж. Робинсон, И. А. Соболева, А.Н. Швецов,
А. Фон Хайек сынды еуропалық және ресейлік ғалымдардың да қомақты үлес
қосқандығы белгілі[6].
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты мен әлеуметтік мемлекет
құруының ғылыми-теориялық тұжырымдамасы және оның негізгі бағыттары мен
жүзеге асырылу жолдары ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен жыл
сайынғы халыққа Жолдауларында да ерекше атап көрсетіледі. Президенттің жыл
сайынғы Жолдауларында әлеуметтік саясаттың мемлекеттік саясаттағы орны мен
ролі қаншалықты дәрежеде екендігінен нақты мәліметтер беріледі.
Әлеуметтік саясаттың зерттелу мәселесінде кеңестік дәуірде жарық
көрген ғылыми еңбектерді назардан тыс қалдыру ғылыми әділетсіздік болар
еді. Бұл еңбекті қайта сараптау мен сын тұрғысында салыстырмалы саяси
талдау Кеңес Одағында әлеуметтік мемлекет құру тәжірибесінің, яғни
социализмнің неліктен сәтсіздікке ұшырағандығы туралы ой қорытуға мүмкіндік
береді. Мұндай еңбектердің қатарына С.Б.Баишевтің, Ф.М. Бородкиннің, Ю.Е.
Волков пен В.З. Рогозиннің, С.С. Шаталиннің және т.б. ғылыми зерттеулерді
жатқызуға болады [7].
Әрбір елдегі саяси трансформациялар жағдайында әлеуметтік саясаттың
сипатына ерекше көңіл аударылатыны заңды құбылыс. Өйткені, Кеңес Одағы
ыдырағаннан кейін Қазақстан мен бұрынғы одақтас республикаларда рухани және
ғылыми құндылықтарды қайта қарау үрдісі басталды. Ол әлеуметтік мемлекет
пен әлеуметтік саясат сияқты саяси ойда да орын алды. Бұл үрдіс нәтижесі
әлеуметтік саясат бойынша жарық көрген еңбектердің теориялық және
институционалдық негіздерінің дамуына ықпал етіп отыр. Оны саясаттанушы
ғалымдардың әлеуметтік саясат мәселесіне тереңдей назар аударып, тақырыпты
ғылыми тұрғыда кеңірек талқылауынан, аталмыш мәселеге қатысты арналған
еңбектер санының өсуінен көруге болады. Осыған орай саясаттану ғылымында
Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың теориялық және құқықтық негіздеріне
талдаулар жасалуда. Отандық зерттеуші-ғалымдардың, саясаттанушылардың
ғылыми-зерттеушілік еңбектерінде әлеуметтік саясаттың кейбір мәселелеріне -
табиғатына, мәніне, құрылымы мен қызметіне, жүзеге асырылу механизмдеріне
талдаулар жасалуда. Мұндай ғылыми зерттеулердің қатарына А.Ж.
Абдрахманованың, Н.А. Аитовтың, М.М. Ахметованың, Р.Б. Әбсаттаровтың, Р.С.
Жарқынбаеваның, А. Каримовтың, Н.И. Мұстафаевтың, А.Ж. Мұқажанованың, Н.З.
Нығматулиннің, Қ.Ж. Нұғманованың, М.Б. Тәтімовтің, И.Н. Тасмағамбетовтің
және т.б. авторлардың еңбектерін жатқызуға болады [8]. Дегенмен жоғарыда
аталған жұмыстарда Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың
теориялық-әдіснамалық негізін жан-жақты зерттеу, әлеуметтік саясатқа саяси
талдау жасау арнайы мақсат етіп қойылмаған. Бұл ғалымдар мен зерттеушілер
аталмыш мәселенің тек жекелеген аспектілерін ғана қозғаған. Бұл еңбектер
біздің зерттеп отырған мәселеміздің түрлі қырынан ашылуына, оған кешенді
саяси талдау жасауға мүмкіндіктер береді.
Сондай-ақ әлеуметтік саясаттың кейбір аспектілері ғалымдарымыз М.С.
Аженов, К.Г. Ғабдуллина, С.М. Борбасов, К.Н. Бұрханов, Ә.Х. Жүнісов, Л.М.
Иватова, А.И. Лұқпанов, Р.А. Нұртазина, А.Н. Нұрмағамбетов, Н.В. Романова,
Т.С. Садықов, М.С. Садырова және т.б. өз еңбектерінде қарастырады.
Әлеуметтік саясаттың теориялық-әдіснамалық негізі мен өзекті саяси
проблемалары дербес зерттеу нысанына алынбағандықтан біз осы мәселелердің
жүйелі түрде саяси талданбағанына көз жеткіздік. Қазақстан
Республикасындағы саяси мәселенің негізгі тетіктерінің біріне айналған
қазіргі кезеңдегі әлеуметтік саясаттың саясаттану ғылымындағы теориялық
негізі мен практикалық қолданылуын саяси талдау тұрғысында кешенді
зерттеудің қажеттілігі даусыз екені айқындалып отыр.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Әлеуметтік мемлекет құру
жолындағы Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатына саяси талдау жасай
отырып, оның мәні мен мазмұнын ашып көрсету диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты болып табылады. Сонымен қатар әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы
саяси институттардың қоғамда алатын рөлін анықтау да қажеттілік болып
табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- әлеуметтік саясат мәні мен модельдерін қарастыру;
- ҚР-да аймақтардың дамуына әлеуметтік саясаттың әсер етуі;
- аймақ дамуындағы әлеуметтік саясаттың шетелдік тәжірибесін
қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы аймақтық саясатқа талдау;
- нарықтық қатынастар жағдайындағы әлеуметтік салалардың ахуалын
қарастыру;
- Павлодар қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуының өзекті
мәселелері;
- Қазақстан Республикасында әлеуметтік саланы жетілдіру;
Зерттеу жұмысының гипотезасы әлеуметтік мемлекет қалыптастыру
жолындағы Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты еліміздің тарихи
және рухани даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі
әлеуметтік мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы
пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген
болжамға негізделген. Біздің ойымызша Қазақстан үшін Сауд Арабиясы,
Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт, Норвегия сияқты экономикасы табиғи
байлыққа (мұнайға) негізделген елдердің тиімді жүзеге асырып отырған
әлеуметтік саясатының тәжірибесін ескерген дұрыс болар еді.
Жетекші идея. Әлеуметтік мемлекет құруды басым бағыт ретінде таңдап
алған мемлекет үшін оны жүзеге асырудың ең басты кепілі тиімді әрі тұрақты
даму жағдайында болатын мемлекеттік әлеуметтік саясат жүйесін жасау болып
табылады. Сол себепті мемлекеттің ішкі мүмкіндіктері мен әлемдік тәжірибені
оңтайлы пайдалану ең алдымен халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруына
негіз болады.
Зерттеудің негізгі нысаны: Қазақстан Республикасының әлеуметтік
саясатының негізгі бағыттары және оны жүзеге асырудағы саяси институт
ретіндегі мемлекеттің атқарып отырған қызметі болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақстан Республикасының мемлекеттік
әлеуметтік саясатының қалыптасу және жүзеге асырылу тетіктері; саяси
институттар мен азаматтық ұйымдардың әлеуметтік саясат үрдісіндегі іс-
әрекеттері мен өзара байланысы.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмыстың
теориялық негіздері ретінде ғылыми саяси ойды қалыптастырушы ойшылдар мен
ғалымдардың, еуропалық, ресейлік және отандық саясаттанушы, философ,
әлеуметтанушы, экономист, құқықтанушы ғалымдардың теориялық еңбектерімен
қатар Президент Н.Ә. Назарбаевтың да еңбектері басшылыққа алынды.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатының қалыптасу
ерекшеліктерін зерттеуде тарихи-философиялық, институционалдық, жүйелік,
пәнаралық, құрылымдық-функционалдық, статистикалық және салыстырмалы
сараптау әдістері кеңінен қолданылды. Бұл әдістерді қолдану арқылы
әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жағдайындағы Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік саясатты күрделі, кешенді әрі тұрақты даму үстінде болатын жүйе
ретінде қарастыруға мүмкіндік алдық.
Тақырыптың дерек көздері. Тақырыптың зерттеу көздеріне негіз болған
теориялық және нақтылы фактілерге негізделген ғылыми зерттеулер. Дипломдық
жұмыста негізінен төмендегідей нормативтік актілер мен басқа да ресми
құжаттар пайдаланылды.
Тақырыпты зерттеуге теориялық негіз болған әлеуметтік саясатты терең
зерттеген қоғамдық ғылым салалары бойынша зерттеу жүргізген ғалымдардың
еңбектері, соның ішінде әлемдік философиялық ой өкілдерінің осы мәселе
бойынша жасаған ғылыми тұжырымдамалары. Сонымен қатар, қазіргі замандағы
отандық және шетелдік, ресейлік зерттеушілердің әлеуметтік саясатты
талдауға бағытталған ғылыми мақалалары мен монографиялары және зерттеушілік
еңбектері.
Қазақстандағы әлеуметтік саясатты саяси талдауға негіз бола алатын
Қазақстан Республикасының осы бағыттағы қабылданған заңдары мен нормативтік
актілері. 1991 жылы қабылданған Халықты еңбекпен қамту туралы алғашқы
Заңы, Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 5 сәуірдегі Қазақстан
Республикасында арнайы мемлекеттік жәрдемақы туралы Заңдарына және
Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан Республикасының
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексіне, Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексіне және Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғыларына,
Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулыларына (мәселен Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 27 маусымдағы № 886 қаулысымен
мақұлданған), Қазақстан Республикасының Халықты әлеуметтік қорғау
тұжырымдамасы сияқты нормативтік актілеріне сүйенеді. Аталған заңнамаларға
енгізілген қосымшалар мен түзетулер де дипломдық жұмыста қолданылды.
Сонымен қатар зерттеуде елдің Стратегиялық даму бағдарламалары мен
Қазақстан Республикасының Президентінің еңбектері мен халыққа жолдаған
Жолдаулары жетекшілік қызмет атқарды.
Дүниежүзінде әлеуметтік саясаттың ортақ үлгісін құрастырудағы Біріккен
Ұлттар Ұйымы, Еуроодақ, Даму банкі, ЮНЕСКО сияқты халықаралық ұйымдардың
ресми құжаттары кеңінен пайдаланылды. Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам
құқықтары туралы Декларациясынан бастап, Бүкіләлемдік еңбек ұйымының, Сауда
және Даму конференциясының басшылығымен қабылданған шешімдері, Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығының құқықтық мәртебесін айқындайтын Жарғысы және сол
сияқты халықаралық институттардың құжаттары да дипломдық қолданылды.
Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
Министрлігінің, Білім және Ғылым Министрлігінің, Қазақстан Республикасы
статистикалық Агенттігінің ақпараттары мен есептері, түрлі отырыстардың
шешімдері және басқа да ресми құжаттар пайдаланылды. Сонымен қатар,
мемлекеттік жергілікті билік органдарының әлеуметтік саясатқа байланысты
ресми құжаттары және қаулылары пайдаланылды.
БАҚ аналитикалық материалдары, статистикалық жинақтар мен интернет-
сайт материалдары да қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы көтеріліп отырған мәселенің қазіргі
кезең талаптарына сай өзектілігімен, жеткілікті зерттелмегендігімен,
зерттеу нысанасына ілінбеген тың мәселелерді жүйелеуімен әрі саралап
талдауымен, зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттеріне тікелей байланысты
қажеттілік талабынан туындайды және әрбір тарауда көтеріліп отырған
мәселелерге сай анықталады. Дипломдық жұмыста қазіргі кезеңдегі Қазақстан
Республикасының әлеуметтік саясатына теориялық тұрғыда жан-жақты саяси
талдау жасала отырып, қоғамның саяси жаңғыруы жағдайында мемлекеттің
әлеуметтік саясатының өзіндік үлгісі қалыптасып келе жатқандығы ғылыми
тұрғыда негізделді. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясатқа
саясаттанулық талдау жасау негізінде мынандай жаңа ғылыми нәтижелерге қол
жеткізілді:
- әлеуметтік саясат мемлекеттің тұрақты саяси дамуын қамтамасыз
ететін ең тиімді саяси құрал екені нақтыланды;
- Қазақстан Республикасында әлеуметтік саясат жалпы қоғамның
әлеуметтік даму үлгісіне емес, көп жағдайда әлеуметтік көмекті
қажет ететін қоғам мүшелеріне көмек көрсету үлгісі ретінде жүзеге
асырылып отырғаны айқындалды;
- әлеуметтік саясаттың негізгі қағидалары, бағыт-бағдарлары және даму
жолдары нақтыланып, айқындалып көрсетілді;
- әлеуметтік саясаттың мәні мен мағынасы, қоғам дамуындағы орны мен
рөлі теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттелді;
- алдыңғы қатарлы дамыған елдердің әлеуметтік саясатынан алынған
тәжірибе мен еліміздегі аталған саясаттың ерекшеліктері
салыстырмалы түрде зерделенді;
- Қазақстанның әлеуметтік саясатты реттеуге бағытталған заңнамалық
және құқықтық нормаларын саяси талдау арқылы саяси институттардың
саяси үрдістерге қатысу жолдары нақтыланды;
- мемлекеттік билік және қоғам субьектілерінің әлеуметтік саясатты
іске асыру арқылы өздерінің жоспарлау және басқарушылық,
реттеушілік қызметін орындауының дәрежесі анықталды;
- елімізде әлеуметтік саясаттың тиімділігін арттырудың кейбір
бағыттары мен жолдары жөнінде қолданбалы маңызы бар өзіндік
ұсыныстар жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы оның
тақырыбының, мақсаты мен міндеттерінің негізгі бағыттарына сәйкес құрылды.
Қорғауға ұсынылып отырған дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, алты
тараушадан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі 148 бет.
1 ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі бағыттары: теориялық
негіздері
Әлеуметтанушы ғалымдардың тұжырымы бойынша ежелгі кезеңнен бері өмір
сүрген мемлекеттердің барлығында сол кезеңдердің дамуына тән әлеуметтік
саясат жүргізілген. Қазіргі кезде әлеуметтік саясат мәселелері халық үшін
де, саясаткерлер мен ғалымдар үшін де аса өзекті проблемаға айналып отыр.
Тәуелсіз Қазақстан жүзеге асырып отырған түбегейлі экономикалық реформалар
бұл өзгерістерге жауап бере алатын және соған сәйкес келетін мемлекеттік
әлеуметтік саясатты қалыптастыруды талап етеді. Өйткені, елдің
экономикасын сауықтыруға бағытталған экономикалық реформаның күшті
әлеуметтік саясатпен қамтамасыз етілуі өте маңызды, ал олай болмаған
жағдайда бір реформа екіншісіне қауіп төндіре бастайды [9].
Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленгендей, Қазақстан
Республикасы – әлеуметтік мемлекет. Яғни, мемлекет өзінің бар мүмкіндігін,
қамқорлығын өз қоғамының дамуы үшін, ондағы азаматтардың өмір сүру деңгейін
көтеру үшін бағыттауға міндетті. Әлеуметтік саясат мемлекеттің ішкі
саясатының аса маңызды бағыты екені сөзсіз. Жалпы, әлеуметтік саясатты іске
асыру экономиканың даму қарқыны мен әлеуметтік кепілдіктерді сақтау ісін
шебер ұштастыруды талап етеді. Бұл орайда, бүгінде мемлекеттің әлеуметтік
және экономикалық рөлі өзгергенін есте сақтау керек. Халықтың мемлекет
көмегіне шынында да мұқтаж, өз бетімен күн көре алмайтын топтарына басымдық
беріледі. Ал қоғамның қалған бөлігі экономикалық еркіндік қағидалары,
олардың құқықтық қорғалуы негізінде өзін-өзі қамтамасыз етуі керек.
Қоғамдық дамудың негізгі көрсеткіштері – адамның даму жағдайлары, яғни
еңбекке қолжетімділік және оған лайықты еңбекақы, ертеңгі күнге сенім,
балаларды оқыту мен дамытудың кең мүмкіндіктері, медициналық қызметке
қолжетімділік және салауатты өмір салты, еңбекке қабілетсіздерді қорғау,
лайықты кәрілік болып табылады.
Жалпы, әлеуметтік саясаттың мәні әлеуметтік мемлекет ұғымымен астасып
жатқаны аян. Бұл екі ұғымды бір-бірінен дербес қарастыруға болмайды. Ал,
әлеуметтік мемлекеттің басты тұжырымдамасының негізі - әлеуметтік саясатқа
келіп тіреледі. Әлеуметтік мемлекет құру барысында саяси билік азаматтардың
әлеуметтік құқықтарын талап ете алатын мәдениетке дағдыландыру шараларын
жүргізуге міндетті. Ал, мемлекеттің әлеуметтік саясаты құқықтық әлеуметтік
мемлекеттің қалыптасуының шарты болуы қажет. Әлеуметтік мемлекет деген
ұғымның пайда болуы полициялық мемлекеттен, қоғамдық келісім
мемлекетінен және мемлекеттегі биліктің ең жоғарғы формасы ретіндегі
мемлекеттен нысаналы әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы мемлекетке өтуін
көрсетеді.
Бұл ретте қазіргі Қазақстан жағдайында әлеуметтік саясаттағы
концептуалды өзгерістер тетігі, ең алдымен экономикалық дамудың
көрсеткіштерімен өлшенетінін де атап өткен абзал. Дегенмен, бұл жерде
экономикалық дамудың мемлекеттің әлеуметтік саясатын айқындаудағы ролін
абсолюттендіруге болмайды деп ойлаймыз. Себебі, әлеуметтік саясат
мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне ғана тәуелді емес, ол көп жағдайда
елдің саяси дамуына, саяси күштердің арасалмағы мен өзара қарым-қатынасына
да байланысты айқындалады. Олай дейтін себебіміз, әлеуметтік саясат қоғам
мүшелерінің саяси белсенділігімен және саяси күштердің өз мүдделері үшін
күресінің деңгейімен де айқындалып отырады. Сонымен бірге, мемлекеттің
әлеуметтік саясатын қалыптастырып, оны жүзеге асыруда экономикалық ахуалмен
бірге, психологиялық факторлардың да маңызды роль атқаратынын мемлекеттің
даму стратегиясын тұжырымдаған Президент Н.Ә. Назарбаев ерекше атап
көрсетеді: Әлеуметтік стратегияны іске асыру мерзімі экономикалық даму
стратегиясын жүзеге асыру мерзімімен сай келмейді, өйткені әлеуметтік
стратегия қоғамның әлеуметтік құрамындағы құрылымдық өзгерістермен ғана
емес, сондай ақ, қоғамдық сана-сезімді қазыналық тұрғыдан қайта
бағдарлаумен де байланысты, ал ол экономикалық және әлеуметтік жағынан
неғұрлым белсенді жаңа ұрпақ келмейінше мүмкін емес[10]. Міне, сондықтан
да әлеуметтік саясатты айқындағанда саяси биліктен жан-жақтылықтың,
кешенділіктің талап етілуі заңды құбылыс. Әлеуметтік саясат тиімді жүзеге
асырылуы үшін бірінші кезекте халықты масылдық психологиядан арылту аса
күрделі іс-шара болып табылады.
Әлеуметтік мемлекеттің қайнар көзі - әлеуметтік саясаттан басталады.
Мәселен, дамыған Еуропа елдерінде әлеуметтік саясаттың екі үлгісі кеңінен
қолданылады. Біріншісі бисмарктық әлеуметтік саясат үлгісі (неміс
канцлері Бисмарктың есіміне байланысты аталған, өйткені ол осы үлгінің
негізін салған болатын), екіншісі беверидждік үлгі.
Бисмарктық әлеуметтік саясат үлгісі бойынша әлеуметтік көмек пен
белсенді еңбек қызметі арасында тығыз байланыс орнатылады. Жеке адам өзінің
белсенді еңбек қызметі барысында келісім - шарт негізінде әлеуметтік қорға
мөлшерлі аудармаларын жасап отырады. Кейін бұл аудармалардан сақтандырушы
қорлар құрылып, одан әртүрлі әлеуметтік көмек көрсетіліп отырады. Мұндай
қорларға мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінбейді. Ал, еңбек белсенділігі
төмен отбасылар үшін ұлттық ынтымақтастық ұстанымы бойынша мемлекеттік
органдар арқылы әлеуметтік көмек көрсетіледі.
Беверидждік әлеуметтік саясат үлгісі бойынша кез келген қоғам мүшесі
әл-ауқаты мен экономикалық белсенділігінің деңгейіне қарамастан денсаулық
сақтау, зейнеткерлік т.б. белгілер бойынша мемлекеттен минималды әлеуметтік
көмек алуға құқылы. Бұл үлгіні ұстанатын елдердегі (Ұлыбритания, Швеция
т.б.) зейнетақы жүйесінде зейнетақы алатын жасқа жеткен әрбір азаматқа
белгіленген зейнетақы төленеді, ал денсаулық сақтау саласы бойынша әрбір
азамат медициналық сақтандыру жүйесіне автоматты түрде тіркеледі. Бұл
үлгіде де ұлттық ынтымақтастық ұстанымы негізінде ұлттық байлықты әділетті
бөлудің тұжырымдамасы қолданылады. Ал Қазақстанның өзіндік әлеуметтік
саясатының үлгісі мен тұжырымдамасы қалыптасу үстінде екенін ескерсек, онда
бұл екі үлгінің басты жетістіктері мен тиімді тетіктері нысанаға алынып
отырғандығына көз жеткізуге болады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының нәтижелі көрсеткіштері халықтың өмір
сүру деңгейін сипаттайды, яғни халықтың өмір сүру деңгейінен әлеуметтік
саясаттың қандай деңгейде екенін байқауға болады. Халықтың қажеттіліктеріне
көңіл аудармау, еңбек, тұрмыс, демалыс, денсаулық сақтау сияқты әлеуметтік
аспектілеріне деген көзқарастың бәсеңдеуі, яғни халықтың әлеуметтік
құқықтарын шектеу әлеуметтік әділеттілік қағидасына қарама-қайшы келіп,
соңында өндірістің төмендеуіне және қоғамда әлеуметтік қақтығыстардың пайда
болуына негіз болуы мүмкін.
Әрбір мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асыруы барысында әлеуметтік
әділеттілік принциптеріне бағынуы қажет. Сондай-ақ, мемлекеттік билік
азаматтардың лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін саясатты жүзеге
асыруы және барлық әлеуметтік топтардың өмірлік қажеттіліктерін
қанағаттандыруы тиіс. Осындай әлеуметтік мемлекет қалыптасқанда ғана өз
азаматтарының жақсы тұрмыс жағдайын қамтамасыз етуге, халықтың әлсіз
топтарына әлеуметтік қолдау көрсетуге, қоғам өмірінде әлеуметтік ақиқаттың
орнауына бағытталған саясат жүргізе алады.
Әлеуметтік саясат – мемлекет пен өзге де саяси-әлеуметтік
институттардың қоғамның әлеуметтік өмірін прогрессивті дамытуға,
азаматтардың өмір сүру деңгейін, сапасын жетілдіруге, олардың өмірлік
қажеттіліктерін қамтамасыз етуге, оларға қажетті әлеуметтік қолдау
көрсетуге, осы бағытта тиісті қаржылық институттар мен басқа да қоғамдық
потенциалды қолдануға бағытталған іс-әрекеті. Сондай-ақ, әлеуметтік
саясаттың ең басты қызметтерінің бірі, біздің ойымызша, ол стратегиялық
қызмет. Өйткені, әлеуметтік саясаттың оңтайлы ұйымдастырылуы қоғам дамуының
тұрақтылығы мен прогрессивті дамуының кепілі болып табылады. Қазақстан
жағдайында, әлеуметтік саясаттың басты стратегиялық бағыттарының бірі
қоғамда орта тапты қалыптастыру және орта таптың әлеуметтік-саяси
белсенділігін арттыру арқылы мемлекеттік саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету
болмақ. Сондықтан да, Қазақстан Республикасының қазіргі әлеуметтік
саясатындағы өте маңызды мәселе – орта таптың экономикалық белсенділігін
ғана емес, олардың әлеуметтік-саяси белсенділігін де арттыруға ерекше көңіл
бөлу қажет.
Кең мағынасында әлеуметтік саясат – мемлекеттік және мемлекеттік емес
органдардың, ұйымдар мен мекемелердің өмір сүруге қажетті жағдай жасауға,
халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, қоғамдық ортада
қолайлы әлеуметтік атмосфера туғызуға бағытталған теориялық ұстанымдар мен
тәжірибелік шаралардың жиынтығы. Ал, тар мағынасындағы әлеуметтік саясат –
мемлекет пен басқа да саяси және әлеуметтік институттардың қоғамның
әлеуметтік саласының дамуына, адамдардың өмір сүру салты мен сапасын
жетілдіруге, олардың өмірлік қажеттіліктерінің белгілі бір бөлігін
қамтамасыз етуге, азаматтарға тиісті әлеуметтік қолдау, көмек көрсетуге
және ол үшін қаржылық немесе өзге де қоғамдық әлеуетті қолдануға
бағытталған іс-әрекеті.
Сол себепті әлеуметтік саясат мемлекеттің әлеуметтік мақсаттарының
қызметі мен міндеттерінің жүйесіне қызмет ететіндіктен, бұл жүйені тиімді
басқару мемлекеттің табиғаты, әлеуметтік саясат үлгілері мен оларды жүзеге
асырудың тетіктері туралы ғылыми негізделген білімді талап етеді. Ғылыми
тұрғыда негізделген білім өз кезегінде әлеуметтік саясатты барлық деңгейде
- мемлекеттік, аймақтық, жергілікті және жекелеген өндіріс орындарында
ұтымды жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
1.2 Шетелдік тәжірибе (сравнительный анализ)
Әлеуметтік әл-ауқат өлшемдерінің жиынтығы бойынша Норвегияның
жетістігі өте үлкен; бұл оның жетекші елдердің арасындағы Адамның даму
индексі (Better Life Index) рейтингісіндегі көптеген көрсеткіштері арқылы
дәлелденеді.
2011 жылы ұлттық жетістіктер рейтингін Норвегия бастады, ол 2001-2006
жыл аралығында бірінші орын алған, одан кейін оны Исландияға берді, алайда
2008 жылы тізімнің басына шықты және барлық осы уақыт ішінде көшбасылықты
жалғастыруда. Норвегия АДИ 0,943 тең. Бұл мемлекетте өмірдің ұзақтығы
деңгейі әлемдегі ең жоғарылардың бірі —81,1 жас, халықтың жан басына орташа
жылдық табысы - 57,130 АҚШ долл., халықтың жан басына жалпы ұлттық табыс –
47 557 АҚШ долл. (тұрақты халықаралық долларда көрсетілген сатып алу
қабілеті паритеті бойынша, база – 2005ж.). Мұнда іс жүзінде кедейлер жоқ,
сыныптық деп аталатын айырмашылықтар өте әлсіз көрсетілген. Халықтың әл-
ауқаты айтарлықтай дәрежеде мұнай және газ өндіруші және мұнай өңдеуші
өнеркәсіппен байланысты, өйткені Норвегия –әлемдегі ірі және Батыс
Еуропадағы ең ірі көмірсутегін өндіруші және экспорттаушы. Елдегі инфляция
және жұмыссыздық қалған Еуропамен салыстырғанда дәстүрлі төмен, бірақ
сонымен бірге — бұл ең қымбат әлем елдерінің бірі.
Өмір сапасы көзқарасы тұрғысынан бұл Бағдарлама қазіргі заманғы Әлемде
еңбек өнімділігінің жоғары өнімділік арқасында бәсекелес басымдық болып
табылатындығына, ендеше барынша жоғары жалақы, бюджетке түсімдер,
өнеркәсіптік дамыған мемлекеттер өзінің азаматтарының жоғары өмір сүру
деңгейін қамтамасыз ететіндігіне байланысты қарастырылады. Өмір сапасын ең
жоғары бағалауға Норвегия сәйкес келеді және Вести-Экономика ақпарат
агенттігінің деректері бойынша 2011 жылғы еңбек өнімділігі рейтингінде бұл
ел бірінші орында.
Бүгінде, өкінішке орай, Қазақстандағы еңбек өнімділігі осы
көрсеткіштегі әлемдік көшбасылардан айтарлықтай артта қалуда. Қалалықтар
мен ауылдықтардың табыстары арасындағы айырмашылық өнімділікке тікелей
байланысты, мәселен ҚРСА ең төменгі еңбек өнімділігі ауыл шаруашылығында
байқалатыныдығы атап көрсетіледі – жылына бір жұмыспен қамтылған адамға
шамамен 4,4 мың АҚШ долл. немесе ҚР Ұлттық банкінің бағамы бойынша 645,1
мың теңге
Норвегия — демократиялы конституциялық монархия болып табылатын
мемлекет. 1991 жылдың 17 қаңтарынан бері мемлекет королі — Харалд V.
1814 жылы қабылданып, көптеген рет өзгерістер мен толықтыруларды
бастан кешірген ел конституциясына сай, корольдің уысына елдің үш билігі
бірдей берілген.
Министрлер кабинеті Премьер-министр мен 16 министрден құралады.
Үкіметбасыға елдің атқарушы билігі табысталған.
Стортинг аталатын ел парламентіне 169 депутат мүше бола алады.
Корольдікте көппартиялық жүйе мықтап қалыптасқан. Норвегияның белді
партиялары қатарына — Норвегия жұмысшылар партиясы, Социалистік
солшылдар партиясы және Орталық партия жатады.
Норвегияның экономикасы жөнінде алып-қашпа әңгімелер көп. Бұған
себеп — үлкен мұнай қорына иелік ете тұра, корольдіктің сыртқы саяси ойында
аса белсенділік танытпауында жатыр. Дегенмен, қазіргі таңда ІЖӨ индексі
бойынша Норвегия әлемнің ең бай мемлекеттерінің қатарында. 1970
жж. басталған Солтүстік теңізкенішіндегі мұнай мен газ өндірісі елді Батыс
Еуропа нарығындағы ең ірі мұнай шығарушы мемлекет қатарына шығарып, әлемдік
саудаға мұнай шығарудан 2-ші (Сауд Арабстаннан кейінгі) орынға көтеріп
тастады. 2005 ж. ІЖӨ 194,7 млрд. АҚШ долларын немесе жан басына шаққанда
42,4 мың АҚШ долларын құрап, Норвегияны үздіктер тізбегіндегі 17 орынға
шығарса, 2006 жылы корольдік тағы да бес сатыға жоғарылап, 12-ші орынға
көтерілді.
Ел экономикасындағы негізгі сала — мұнай мен газ өндірісі. Алайда
елдегі энергия көзі осы мұнайдан алынып отыр деу — жаңсақ. Өйткені Норвегия
мұнайы түгелімен экспортқа шығарылады. Ал энергияны олар су көзінен алады.
Алдағы уақытта оған этанол аталатын химиялық қосалқы энергия көзін қосу —
жоспарда. Бұл дегеніңіз — қалдықтарды қайта өңдеу арқылы оны бензинге
араластырып, таза экологиялық энергия шығару деген сөз. Норвегия үкіметі
химия технологиясына қатты мән береді.
Дегенмен бұл жерасты байлығын иемденем дегенге дейін Норвегия
экономикалық тұрғыда үлкен қиындықтарды бастан кешіргені белгілі.
Өйткені 19 ғ. мен 20 ғ. орта шеніне дейін елдің негізгі экономикалық
саласы — ауыл, орман және балық шаруашылығы болғаны белгілі.
Корольдік ежелден теңізшілер елі саналады. Соған орай халықтың үлкен
бөлігі жағалауға қарай қоныстанған. Ертеректе, дәлірек айтқанда біздің
дәуірдің 1000 жж.викингтер аталатын тәжірибелі қарақшы-теңізшілер
тобы Атлант мұхитын кесіп өтіп, Жаңа әлемнің есігінен енген. Бұл ерте
дәуірден-ақ Норвегия жерінде теңіз шаруашылығының кең өріс алғанынан хабар
берсе керек. Бұған елде сақталып қалған зәулім сауда флоты мен жоғары
дамыған балық шаруашылығы да дәлел бола алады. Айта кетерлігі аталмыш флот
тасымалға шығаратын тауар көлемі жағынан 1997 ж. 6-шы орынды иеленген.
Балық шаруашылығы елде ертеден-ақ жақсы дамыған. 1975 жылы аталмыш
шаруашылықты дамыту жөнінен Норвегия дүниежүзі бойынша 5-орынды иеленсе,
1995 жылы 10-орынға тұрақтаған. Корольдікте балық шаруашылығы саласының ең
негізгісі — майшабақ. Бұл жағынан 1996 жылғы есеп бойынша Норвегия ең
негізгі бәсекелесі — Ұлыбританиядан үш есе көп, 330 мың тонна балық аулап,
экспортқа шығарған.
Орман шаруашылығында да айтарлықтай жетістіктер бар. Өйткені Норвегия
жері географиялық жағынан орман шаруашылығына қолайлы. Ел территориясының
төрттен бір бөлігі орманды алқап. Алайда ағаш өсімінің өте баяу екенін
ескеретін болсақ, бұл саланың ел экономикасының екпінді тірегіне
айналмағанына көз жеткізу қиынға соқпайды.
Ауыл шаруашылығы Норвегия халқы үшін тиімсіз сала. Егін егуге
корольдіктің таулы, қыратты, құнарсыз топырақты географиясы мен жазы
салқын, аса мол жауын-шашынды ауа райы да қолайсыз. 1996 жылы ауыл және
орман шаруашылығында еңбекке жарамды халықтың бар болғаны 5,2 пайызы ғана
қызмет еткен. Ал ауыл шаруашылығына бөлінген жердің 3 пайызы ғана өңделіп,
пайдаланылған. Мұнай өндірісі ашылғанға дейін ел экономикасының негізгі
салаларының бірі болғанымен, бүгінде Норвегияда ауыл шаруашылығына аса
көңіл бөлінбейді.
Норвегияның өңдеу өнеркәсібінде алға қойылған салалар —
электрометаллургия, радиоэлектроника мен кеме жасау және жөндеу
өнеркәсіптері. Бұл салаларға жалпы еңбекке жарамды халықтың 25 пайызы
тартылған. Норвегия сыртқы
саудада Германия, Швеция, Ұлыбритан ия, Дания, Нидерланды және АҚШ мемл екетте
рімен тығыз байланыс орнатқан. Экспортқа шығаратын негізгі
өнімдері — мұнай мен газ (55 пайыз) және дайын өнімдер (36 пайыз). Сондай-
ақ, импорттайтын тауарлары — дайын өнімдер (81,6 пайыз) және ауыл
шаруашылығы өнімдері (9,1 пайыз).
Қазақстанда мемлекеттік бюджеттің шығыстары ЖІӨ-ге қатысты 21-24 %-ды
құрайды, бұл Азия моделіне аса жақын.
Модельдердің ешқайсысы таза түрінде Қазақстан Республикасында
қолдануға келмейтіні анық.
Табиғи ресурстарға бай елдердегі бюджет саясатының да өз ерекшеліктері
бар екенін атап өту қажет. Мұнда шикізат экспортынан түсетін кірістерді
жинайтын жинақтаушы қорлар құру және оларды белгіленген фискалдық қағидалар
шеңберінде пайдалану аса тиімді болып табылады.
Әлемдік практикада әртүрлі елдерде қолданылатын бірнеше қағидалар
әзірленді.
2010 жылдан бері Қазақстанда қолданылып келе жатқан тіркелген
пайдалану қағидасы шикізаттың әлемдік бағаларына байланысты құбылмалылықты
жоққа шығарады, алайда резервтік қорлардың қаражатын контрциклдік саясат
жүргізу үшін пайдалануға жол бермейді.
Мұның тұрақты кіріс қағидасына да қатысы бар, оның қолданылуы елдің
шикізат байлығын түзете бағалауды талап етеді.
Теңгерімделген бюджет қағидасы құбылмалылықты бюджет кірістеріне
толығымен беруге әкеп соқтырады.
Чилиде қолданылатын құрылымдық профициттер қағидасы қор мен фискальдық
саясаттың теңгерімділігін қамтамасыз етеді, бірақ шикізат бағаларының
болжамдарына аса тәуелді болады.
Қолда бар жинақталған қаржы активтерінен түсетін инвестициялық кіріс
қана пайдаланылатын неғұрлым қатаң нұсқалардың бірі әдетте қолда бардың
қадірі жоқ ретінде белгілі. Бүгінгі күні бұл тәсіл Норвегияда қолданылады,
мұнда қор жинақтары ЖІӨ-нің 100 %-дан астамын құрайды.
Норвегияда әйелдермен қатар, ер-азаматтарға да бала күтiмi үшiн
демалыс берiледi. Әйелдер 1 жыл демалыс алса, бала күтiмi үшiн еркектер 3
айға демалыс алуға құқылы. Сондай-ақ, бала 1 жасқа толғанда балабақшаға
автоматты түрде тiркеледi. Құжат жинап, кезекке тұру мәселесi деген мүлде
жоқ. Осы тәжiрибенi елiмiзге енгiзудi көздеп отырмыз.
Басқа елдердегі жоспарлау тәжірибесін біздің әлеуметтік-экономикалық
жағдапымызға өзгертпей көшіріп алу мүмкін емес. Бұл келесі объективті
сипаттағы себептерге байланысты:
1. республика басқа елдерден саяси, табиғи-экономикалық,
әлеуметтік-демографиялык, этно-мәдени және тағы да басқа себептерге
байланысты өзгешеленеді;
2. қазіргі Қазақстан жағдаиында біз ұлттык экономиканы кұру
процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік-
жоспарлык шаруашьшықтан нарықтық экономикага өткен бізге ұқсас бір ел жоқ;
3. басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер белгілі бір
себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі
және революциялык көрініс табады, ал нарыктык
экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары олардьщ эволюциялык даму нәтижесі
болып табылады.
Бірақ та шет елдер тәжірибесін ғылыми қорытындылау кажеттігі келесі
жагдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік
реттеудің кағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға
мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы заңдылыктарын аныктау
мүмкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің
механизмдерін түйістіруге мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мұндай толықтыру
мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік
шаруашылык процеске республиканың араласу мөлшерін ескере отырып,
реформаларды дұрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік-экономикалык процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін
үйренуден шығатьш қорытынды — көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекетгік реттеудің негізгі кұралдары ретінде халык шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылыктарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады.
Осыған байланысты, шет елдердің жоспарды жасау және колдану
тәжірибесін зерттеу өте мацызды. Өнеркәсібі дамыған елдерде (АҚШ, Франция,
Ұлыбритания, Германия, Қытай) индикативті жоспарлау — нарықтық экономиканы
мемлекеттік реттеуші тәсілінің бірі болып жоғары нәтижесін дәлелдеді және
осы елдердің тәжірибесі белгілі бір кызығушылық туғызады.
Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерінде
экономиканы басқарудың саларалық қағидасы қолданылды. Францияда дайындалған
саларалық бағдарламалар барлык шешуші экономикалык салаларды қамтиді және
олардың дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл аткарады. Бұл
тәжірибе біздің жағдайға пайдалы болар еді. Нарыктық жүйеге көшуге
байланысты эйфория халық шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын
кейінге қалдырады. Францияда ағымды, орта мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми-
әдістемелік және ұйымдастырушылдық мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар
шешеді, бұл кызметті Жоспарлау бойынша Комиссириат жүргізеді.
Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймактардьщ үйлесімді
кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген
реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылык жүйесін басқару иерархиясының
үш деңгейінің функциялары ажыратылған (коммуналдар, департаменттер және
аймақтар). Ал департамент құрамына кіретін кантондар мен аудандардың
өзіндік даму мәселелерін шешуде күкықтык және ұйымдастырушылык тәуелсіздігі
жоқ.
Халық шаруашылығында аймактық мәселелер мен оларды салалық
эконо.микамен үйлесімді байланыстыруға Швециянын, Англияның, Германияның
және де баска дамыған нарықтық жуйедегі елдердің көптеген үкіметтік
шешімдері арналған. Бұл шешімдердегі басты ой, жергілікті билік органдары
езінің әлеуметгік-экономикалык саясатын жүргізе отырып жалпы мемлекеттік
және макроэкономикалык мақсатқа жету.
Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық
маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг кызметін жетілдірудің бірнеше
колайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде жоспарлау:
1. басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік
береді;
2. мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
қолданылатын шараларды үйлестіреді;
3. көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын
қадағалауга жол ашады;
4. алдагы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты
анықталуын талап етеді;
5. шұғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
6. барлык кызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста. қарым-
қатынаста екенін көрсетеді.
Аталған пунктерден ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны
айтуға болады, өйткені қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді
немесе өте аз колданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің
экрномикасын реттеудегі күшті тетіктерінің бірі каржы-бюджет ресурстарын
пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы механизмдерді
негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады, Біріншіден, бюджеттік
қаржьшен каржыландыру арқылы (субсидиялар, дотациялар, субвенциялар, бюджет
шығындарын жоспарлау) халык шаруашылыгының басымдылықтарын және білімді көп
қажет ететін салаларды жылдам дамыту мәселелері шешіледі. Италияда,
Норвегияда, Данияда, Швецияда мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстын
үлесі 50 пайыздан жоғары, ал Францияда 50 пайыз шамасында.
Екіншіден, кұрылымдық-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салык
салу механизмі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің кызығушылығын артгыруға болады, өйткені олар
өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару.
Үшіншіден, мемлекет әлеуметтік және ғылым салаларына шығындарын
азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты
қанағаттандыра алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болдаы және бұл жерде
екінші шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады.
Австрия, Италия, Франция үкіметтерінін баға деңгейін реттеу АҚШ елімен
салыстырғанда өте қатал тәртіппен және арнаулы экономиканы баскзру
органдармен жүзеге асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу
қызметтері бәсекелестік Кеңес арқылы жүргізіледі және халык
шаруашылығындағы бағаның бестен бір бөлігін қамтиді.
Мемлекеттік баға реттеудің басты объектісі ауыл шаруашылық өндірісі
болып табылатынын бүкіл дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Ғылыми талдау
шаруашылык өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліп көрстетеді.
Біріншіден, ол табнғи-климаттык жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік
фермердің және аграрлы сектор субъектісінің табнғи-климаттык фактордың
қолайсыз жағдайда да табыс пен пайда табуын объективті және өзекті
проблемаға айналдырады. Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнімдеріне
бағаны мемлекеттің реттеуі және сол механизмдер аркылы ауыл шаруашылық
жұмыскерлерінің арқылы ынталандыру.
Екіншіден, тұрғыидардың тамақ өнімдеріне кажеттілігін уақытында қа-
мтамасыз етілуіне ауыл шаруашылықөнімдерін табиғи өңделген түрлеріне
негізгі көңіл белінеді. Әлеуметтік түрдегі міндеттерді шешуде және
тұрғындардың емірін қамтамасыз етуден ауыл шаруашылык өнімдеріне бага кұру
процессіне негізгі мемлекеттік баскару органдары шеттеп түра алмайды.
Осындай объективті араласу әр түрлі басымды механизмдерде әкімшілік,
экономикалық, тікелей, жанама, құкыктык және аймактық реттеуде орын алады.
Олар көбінесе әр елдің әлеуметтік-шаруашылық, құрылымдық ерекшеліктеріне
байланысты.
Қытай Халық Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі
белгілі бір кызығушылық туғызады. Қытайдағы экономикалық реформалардьщ
стратегиясы ұйымдық аспектіде болғанмен ауылдан қалаға деген қагидаға
негізделініп ерекшелінеді. Көптеген экономикалық реформаларды бастан
кешірген басқа елдерге қарағанда, қытайдың реформасы мемлекеттік реттеудін
күшті кұралдарын (директивтік жоспарлау, салалық және аймақтық жоспарды
үйлестіру, ғылым-өндіріс циклін жоспарлау, несие-салық және баға саясатын
жүйемен жүргізу) колданды. Сол сиякты нәтижелер бір катар Онтістік Шығыс
Азия елдерінде — Жапонияда, Тайландта байқалады.
Қытай экономисті Цзиньвэнь Лидің айтуынша: Қытайда макроэкономикалық
жоспарлаудың негізін жекеменшік және мемлекеттік секторларынын тіркестігі
кұрайды, соның ішінде мемлекеттік секторы — басымды. Мемлекеттік мекемелер
экономикалык дербестікте жұмыс істегендіктен, Қытайда жоспарлау директивтік
емес. индикативтік. Қытайда қазіргі жоспарлау жүйесі, бірынғай жалпы
мемлкеттік жоспарлауында, көпдеңгейлі басқару принципіне сәйкес құрылады.
Экономиканың өзекті мәселелері мемлекеттің қатысуымен шешіледі. Оған
төмеыдегілер жатады:
1) экономикалық және әлеуметтік даму қарқыны, бағыттары және
мақсаттары;
2) өнеркәсіп және ауыл шаруашылығының негізгі өнім түрлерін өндіру;
3) күрделі қаркы бөлудің негізгі пропорциялары, мөлшері және оларды
үйлестіру;
4) негізгі өндіріс объектілерінің құрылысы;
5) өндірістік күшті үйлестіру;
6) халықтың материалдык және рухани тұрмысын көтеру;
7) мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі бағыттары: теориялық
негіздері
1.2 Шетелдік тәжірибе (сравнительный анализ)
1.3 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттық эволюциясы
2 ПАВЛОДАР АЙМАҒЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ: ТЕНДЕНЦИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ
2.1 Әлеуметтік саясаттың қалыптасу ерекшеліктері
2.2 Роль Дорожной карты 2020
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Я забыл уточнить кое-какие моменты в написании дипломного проекта, и
хочу дополнить их в этом письме. Прошу понять меня правильно. Хоть и вы все
это хорошо и без меня понимаете, все же хотелось бы уточнить это. Думаю
лишним не будет.
1.1 полностью теория
1.2 шет елдин тажирибесi. В социальной политике лидирующие места в
мире занимают скандинавские страны. так вот хотелось бы что бы вы разобрали
одну из них. Я посмотрел предварительно и думаю что лучше из них вариант
это Норвегия.
1.3 там эволюция со времен независимости
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХI ғасырдың басында әлемнің әр түрлі
мемлекеттерінде әлеуметтік-экономикалық сипатындағы терең деңгейдегі қайта
құру үрдістері байқалуда. Бұл аймақтың дамуын жетілдіру мәселелерінің
маңыздылығын күшейтеді. Посткеңестік кеңістікте соңғы жылдары әр түрлі
әлеуметтік-экономикалық жүйелерді басқарудың жаңа тәсілдерін талап ететін
тіршілік әрекетінің барлық салаларында түпкілікті өзгерістер орын алғандығы
көрініп отыр. Қазіргі жағдайларда аймақтар деңгейіндегі әлеуметтік-
экономикалық дамуды басқарудың ең тиімді құралы болып тұрақты түрде
модернизациялауды қажет етіп отыратын аймақтық саясат табылады.
Қазақстанда бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Еліміз тәуелсіздік
алған жылдардан бері, мемлекетіміз әлеуметтік бағытқа үлкен мән беріп
келеді, себебі біз нарықтық әлеуметтік бағытты таңдадық.
Бірақ елімізде жүргізіліп отырған әлеуметтік саясат, әрине мемлекеттің
қаржылық мүмкіндігіне, экономикалық дамуға байланысты. Соңғы жылдардағы
экономикамыздың қарқында өсуі, ЖІӨ еселеп жоғарлауы әлеуметтік салаға
құйылатын қаржының көлемін ұлғайтты. Бұның бәрі түптеп келгенде халықтың
әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған мемлекетіміздің сындарлы
саясатына байланысты.
Әлеуметтік-саяси шаралардың мақсаты нарықтық еркіндік принципінің
әлеуметтік өтеу принципімен және әр адамның лайықты өмір сүруге ажырамас
құқығының үйлесімімен қамтамасыз етілуі қажет, ал бұл міндеттерді шешуге
және халықтың әлеуметтік әлсіз қабатына адамға лайықты өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік шаралардың жиынтығы оның
әлеуметтік саясатын анықтайды.
Әлеуметтік-экономикалық дамуға Елбасымыз өзінің жыл сайынғы
жолдауларында аса маңыз беріп келеді. Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-
экономикалық жаңару жолында. Осы аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық
дамуды көтеру мақсатында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
2008 жылғы жолдауында ...Тұрғындардың әл-ауқатын жақсарту барлық дәрежедегі
әкімдердің бірінші кезектегі міндеті болып қалуға тиіс. Тұрғындардың әл-
ауқатын арттыруға арналмаған барлық шығындарды қысқарту қажет. Тұрғындар
өңірлік биліктің нақты қамқорлығын сезінуге тиіс. Жаңа әлеуметтік нысандар:
медициналық мекемелер, мектептер, спорт ғимараттары, тұрғындарға сапалы,
озық және ең бастысы, бұқаралық қызмет көрсету орталығына айналуы тиіс.
Әкімдер инфрақұрылымды, әсіресе, жергілікті маңызы бар жолдарды барынша
дамытуды қамтамасыз етуі керек. Тұтастай алғанда, Нұр Отанның бастауыш
ұйымдары және филиалдары, жергілікті мәслихаттардың депутаттары аймақтарды
дамытудың және экономиканы жаңғыртудың сындарлы факторына айналуы қажет.
Олар кешенді іс-шараларды жүзеге асыруға белсенді түрде қатысып, атап
көрсетілген міндеттерді айрықша бақылауға алулары керек деп атап көрсетті
[1].
Біздің мемлекетіміздегі әлеуметтік-экономикалық үлгідегі түбегейлі
қайта құрулар халықшаруашылығы кешенін мемлекеттік-территориялық дамытудағы
іс-шараларды жетілдіру, бәрінен бұрын ұлт дамуының базалық негізі болып
табылатын әлеуметтік-экономикалық үрдістерді жетілдіру қажеттілігін
анықтады. Орталықсыздандыру принципіне өтуді қамтыған саяси және
экономикалық реформалар мақсатты анықтаудағы және территорияның әлеуметтік-
экономикалық даму саясатының әдістерін, құралдарын, ресурстарын таңдаудағы
аймақтарды басқару мен билік органдары рөлінің өсуінің басты алғышарты
болып табылады.
Қазақстандық реформалардың орындалуы мен тиімділігінің ажырамас
алғышарты болып нарықтық реформациялардың стратегиясы мен концепциясын
таңдау кезінде тіршілік әрекетінің табиғи-климаттық, әлеуметтік-
экономикалық және ұлттық-этникалық жағдайларындағы әр түрлі аймақтық
ерекшеліктерді ескеру болып табылады.
Мемлекеттік реттеудегі шетелдік тәжірибелердің талдауы көрсеткендей
территориясы үлкен және өмір сүру мен шаруашылық жүргізу жағдайлары әр
текті елдер мен территориясы кішкентай және айқын территориялық
айырмашылықтары жоқ елдердегі әлеуметтік-экономикалық үрдістерге
мемлекеттік араласудың құралдары мен әдістерінің ұзақ түрдегі эволюциялық
үрдісі қазіргі кезде аймақтық мемлекеттік экономикалық саясатты
қалыптастыру мен жүзеге асырудағы аймақтық тәсілдің басым рөлді алуына алып
келіп отыр.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының мәселелерін шешу кешенді
тәсілді, ресурстық және өндірістік потенциалды максималды түрде қолдануды,
территориялық маңызы бар әр түрлі факторларды ескеруді талап етеді.
Сондықтан, аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының мәселелерін
шешуде бағдарламалық-мақсатты тәсілді қолдану ең тиімдісі болып табылады.
Осыған орай, мақсатты кешенді аймақтық бағдарламаларды қалыптастыру мен
жүзеге асырудың мақсаттарын, басымдықтарын, принциптері мен әдістерін
анықтау мен таңдау шешімі елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал
ететін өзекті міндет болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Саясаттану ғылымында әлеуметтік саясатты
зерттеу маңызды орын алады. Әлеуметтік саясат проблемасы ғасырлар бойы
экономика мен саясаттану, заң және әлеуметтану саласындағы ғалымдардың
еңбектерінде үнемі көтеріліп келеді. Жалпы алғанда саясаттану қоғамдық
құбылыстарды, оның субьектілерінің арасындағы қатынастарды анықтайтын
ерекше ғылым саласы ретінде біртіндеп қалыптасты. Оның билік пен меншік
түрлерінің өзгеріске ұшырауын, қоғамдық қатынастарды саралап жіктеп,
олардың саясаттағы орны мен рөлін адам өмірінде айқындап отыруы,
зерттеушілердің назарынан тыс қалмады. Оған дәлел – Джон Локктің, Жан Жак
Руссоның еңбектері саяси ғылымның көкжиегін кеңейтіп, тереңірек толықтырды.
Джон Локк моральдік-саяси доктринасында саясат туралы ғылымда мемлекеттің
пайда болуы парасатты сананың арқасында деп көрсетеді [3]. Мемлекет
заңдарды шығару арқылы оның орындалуын азаматтардан талап ету құқығына ие
екендігін түсіндіреді. Сонымен қатар азаматтарға өмір сүру құқығы, еркіндік
пен жеке меншіктерін қорғау сияқты қарапайым құқықтарын да зерттейтін сала
ретінде қарастырып қана қоймай, олардың мұқтаждықтарының орындалуын
мүмкіндіктермен қамтамасыз ету туралы айтылып кеткен болатын. “Қоғам
мүшелерін қорғау және олардың амандықта екендігін білдіретін ең сенімді
белгі бұл – олардың саны мен өсуі” деген Жан Жак Руссо [4]. Ол саяси
биліктің жүргізіп отырған саясатының негізгі басымдықтары айқындалмай, оның
толық саяси дұрыс шешімдерге негізделген бағыт-бағдарын жасақтамай, осы
саладағы саяси институттардың міндеттері мен қызметтерінің жемісті нәтиже
беруі екіталай екендігін атап көрсетеді.
Саяси ғылымда әлеуметтік саясаттың тарихи-ғылыми негізі Шарль Луи
Монтескьенің Заңдар рухы туралы еңбегінен бастау алады[5].
Саясаттану ғылымының теориялық және қолданбалы негіздері де қай
мемлекеттің болмасын әлеуметтік саясатының бағыт-бағдарын айқындауда оның
ішкі мәніне тереңірек үңілуге мүмкіндіктер береді. Теориялық саясаттану
саяси идеялардың дамуын, пайда болуын, саяси билікті, саясаттың обьектілері
мен субьектілерін, саяси жүйені, саяси үрдістерді, саяси қатынастарды,
саяси мәдениеттерді және т.б. құбылыстарды жүйелі түрде зерттей отырып,
біздің тақырыбымыздың нысаны болып отырған әлеуметтік саясаттың теориялық -
әдіснамалық негізінің өзегіне айналады. Ал, қолданбалы саясаттану арқылы
саясат аясындағы адамдардың және әртүрлі әлеуметтік субьектілердің белсенді
іс-әрекеттері тәжірибеге алынып, яғни мұнда тәуелсіз Қазақстан
Республикасындағы әлеуметтік саяси қатынастар, мемлекеттің әлеуметтік
саясаты және оның жүзеге асырылуы, оның халықтың әл- ауқатын арттырудағы
тиімділігі немесе тиімсіздігі көрініс тауып отырғандығы және т.б. сияқты
мәселелердің түйінін шешуге ұмтылыс жасалады.
Әлеуметтік саясатқа ғылыми тұрғыда ерекше мән беріп, оның теориялық
әдіснамалық негізін тереңдетуге О.В. Байдалова, Ф.Э. Бурджалов, Д. Белл,
Дж. Гэлбрейт, Е.А. Гонтмахер, В.И. Жуков, С. И. Калашников, Дж. Кейнс, В.Н.
Лексин, Дж. Миллъ, Т.В. Негина, Дж. Робинсон, И. А. Соболева, А.Н. Швецов,
А. Фон Хайек сынды еуропалық және ресейлік ғалымдардың да қомақты үлес
қосқандығы белгілі[6].
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты мен әлеуметтік мемлекет
құруының ғылыми-теориялық тұжырымдамасы және оның негізгі бағыттары мен
жүзеге асырылу жолдары ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен жыл
сайынғы халыққа Жолдауларында да ерекше атап көрсетіледі. Президенттің жыл
сайынғы Жолдауларында әлеуметтік саясаттың мемлекеттік саясаттағы орны мен
ролі қаншалықты дәрежеде екендігінен нақты мәліметтер беріледі.
Әлеуметтік саясаттың зерттелу мәселесінде кеңестік дәуірде жарық
көрген ғылыми еңбектерді назардан тыс қалдыру ғылыми әділетсіздік болар
еді. Бұл еңбекті қайта сараптау мен сын тұрғысында салыстырмалы саяси
талдау Кеңес Одағында әлеуметтік мемлекет құру тәжірибесінің, яғни
социализмнің неліктен сәтсіздікке ұшырағандығы туралы ой қорытуға мүмкіндік
береді. Мұндай еңбектердің қатарына С.Б.Баишевтің, Ф.М. Бородкиннің, Ю.Е.
Волков пен В.З. Рогозиннің, С.С. Шаталиннің және т.б. ғылыми зерттеулерді
жатқызуға болады [7].
Әрбір елдегі саяси трансформациялар жағдайында әлеуметтік саясаттың
сипатына ерекше көңіл аударылатыны заңды құбылыс. Өйткені, Кеңес Одағы
ыдырағаннан кейін Қазақстан мен бұрынғы одақтас республикаларда рухани және
ғылыми құндылықтарды қайта қарау үрдісі басталды. Ол әлеуметтік мемлекет
пен әлеуметтік саясат сияқты саяси ойда да орын алды. Бұл үрдіс нәтижесі
әлеуметтік саясат бойынша жарық көрген еңбектердің теориялық және
институционалдық негіздерінің дамуына ықпал етіп отыр. Оны саясаттанушы
ғалымдардың әлеуметтік саясат мәселесіне тереңдей назар аударып, тақырыпты
ғылыми тұрғыда кеңірек талқылауынан, аталмыш мәселеге қатысты арналған
еңбектер санының өсуінен көруге болады. Осыған орай саясаттану ғылымында
Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың теориялық және құқықтық негіздеріне
талдаулар жасалуда. Отандық зерттеуші-ғалымдардың, саясаттанушылардың
ғылыми-зерттеушілік еңбектерінде әлеуметтік саясаттың кейбір мәселелеріне -
табиғатына, мәніне, құрылымы мен қызметіне, жүзеге асырылу механизмдеріне
талдаулар жасалуда. Мұндай ғылыми зерттеулердің қатарына А.Ж.
Абдрахманованың, Н.А. Аитовтың, М.М. Ахметованың, Р.Б. Әбсаттаровтың, Р.С.
Жарқынбаеваның, А. Каримовтың, Н.И. Мұстафаевтың, А.Ж. Мұқажанованың, Н.З.
Нығматулиннің, Қ.Ж. Нұғманованың, М.Б. Тәтімовтің, И.Н. Тасмағамбетовтің
және т.б. авторлардың еңбектерін жатқызуға болады [8]. Дегенмен жоғарыда
аталған жұмыстарда Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың
теориялық-әдіснамалық негізін жан-жақты зерттеу, әлеуметтік саясатқа саяси
талдау жасау арнайы мақсат етіп қойылмаған. Бұл ғалымдар мен зерттеушілер
аталмыш мәселенің тек жекелеген аспектілерін ғана қозғаған. Бұл еңбектер
біздің зерттеп отырған мәселеміздің түрлі қырынан ашылуына, оған кешенді
саяси талдау жасауға мүмкіндіктер береді.
Сондай-ақ әлеуметтік саясаттың кейбір аспектілері ғалымдарымыз М.С.
Аженов, К.Г. Ғабдуллина, С.М. Борбасов, К.Н. Бұрханов, Ә.Х. Жүнісов, Л.М.
Иватова, А.И. Лұқпанов, Р.А. Нұртазина, А.Н. Нұрмағамбетов, Н.В. Романова,
Т.С. Садықов, М.С. Садырова және т.б. өз еңбектерінде қарастырады.
Әлеуметтік саясаттың теориялық-әдіснамалық негізі мен өзекті саяси
проблемалары дербес зерттеу нысанына алынбағандықтан біз осы мәселелердің
жүйелі түрде саяси талданбағанына көз жеткіздік. Қазақстан
Республикасындағы саяси мәселенің негізгі тетіктерінің біріне айналған
қазіргі кезеңдегі әлеуметтік саясаттың саясаттану ғылымындағы теориялық
негізі мен практикалық қолданылуын саяси талдау тұрғысында кешенді
зерттеудің қажеттілігі даусыз екені айқындалып отыр.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Әлеуметтік мемлекет құру
жолындағы Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатына саяси талдау жасай
отырып, оның мәні мен мазмұнын ашып көрсету диссертациялық жұмыстың негізгі
мақсаты болып табылады. Сонымен қатар әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы
саяси институттардың қоғамда алатын рөлін анықтау да қажеттілік болып
табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- әлеуметтік саясат мәні мен модельдерін қарастыру;
- ҚР-да аймақтардың дамуына әлеуметтік саясаттың әсер етуі;
- аймақ дамуындағы әлеуметтік саясаттың шетелдік тәжірибесін
қарастыру;
- Қазақстан Республикасындағы аймақтық саясатқа талдау;
- нарықтық қатынастар жағдайындағы әлеуметтік салалардың ахуалын
қарастыру;
- Павлодар қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуының өзекті
мәселелері;
- Қазақстан Республикасында әлеуметтік саланы жетілдіру;
Зерттеу жұмысының гипотезасы әлеуметтік мемлекет қалыптастыру
жолындағы Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты еліміздің тарихи
және рухани даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі
әлеуметтік мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы
пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген
болжамға негізделген. Біздің ойымызша Қазақстан үшін Сауд Арабиясы,
Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт, Норвегия сияқты экономикасы табиғи
байлыққа (мұнайға) негізделген елдердің тиімді жүзеге асырып отырған
әлеуметтік саясатының тәжірибесін ескерген дұрыс болар еді.
Жетекші идея. Әлеуметтік мемлекет құруды басым бағыт ретінде таңдап
алған мемлекет үшін оны жүзеге асырудың ең басты кепілі тиімді әрі тұрақты
даму жағдайында болатын мемлекеттік әлеуметтік саясат жүйесін жасау болып
табылады. Сол себепті мемлекеттің ішкі мүмкіндіктері мен әлемдік тәжірибені
оңтайлы пайдалану ең алдымен халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруына
негіз болады.
Зерттеудің негізгі нысаны: Қазақстан Республикасының әлеуметтік
саясатының негізгі бағыттары және оны жүзеге асырудағы саяси институт
ретіндегі мемлекеттің атқарып отырған қызметі болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақстан Республикасының мемлекеттік
әлеуметтік саясатының қалыптасу және жүзеге асырылу тетіктері; саяси
институттар мен азаматтық ұйымдардың әлеуметтік саясат үрдісіндегі іс-
әрекеттері мен өзара байланысы.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмыстың
теориялық негіздері ретінде ғылыми саяси ойды қалыптастырушы ойшылдар мен
ғалымдардың, еуропалық, ресейлік және отандық саясаттанушы, философ,
әлеуметтанушы, экономист, құқықтанушы ғалымдардың теориялық еңбектерімен
қатар Президент Н.Ә. Назарбаевтың да еңбектері басшылыққа алынды.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатының қалыптасу
ерекшеліктерін зерттеуде тарихи-философиялық, институционалдық, жүйелік,
пәнаралық, құрылымдық-функционалдық, статистикалық және салыстырмалы
сараптау әдістері кеңінен қолданылды. Бұл әдістерді қолдану арқылы
әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жағдайындағы Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік саясатты күрделі, кешенді әрі тұрақты даму үстінде болатын жүйе
ретінде қарастыруға мүмкіндік алдық.
Тақырыптың дерек көздері. Тақырыптың зерттеу көздеріне негіз болған
теориялық және нақтылы фактілерге негізделген ғылыми зерттеулер. Дипломдық
жұмыста негізінен төмендегідей нормативтік актілер мен басқа да ресми
құжаттар пайдаланылды.
Тақырыпты зерттеуге теориялық негіз болған әлеуметтік саясатты терең
зерттеген қоғамдық ғылым салалары бойынша зерттеу жүргізген ғалымдардың
еңбектері, соның ішінде әлемдік философиялық ой өкілдерінің осы мәселе
бойынша жасаған ғылыми тұжырымдамалары. Сонымен қатар, қазіргі замандағы
отандық және шетелдік, ресейлік зерттеушілердің әлеуметтік саясатты
талдауға бағытталған ғылыми мақалалары мен монографиялары және зерттеушілік
еңбектері.
Қазақстандағы әлеуметтік саясатты саяси талдауға негіз бола алатын
Қазақстан Республикасының осы бағыттағы қабылданған заңдары мен нормативтік
актілері. 1991 жылы қабылданған Халықты еңбекпен қамту туралы алғашқы
Заңы, Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 5 сәуірдегі Қазақстан
Республикасында арнайы мемлекеттік жәрдемақы туралы Заңдарына және
Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан Республикасының
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексіне, Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексіне және Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғыларына,
Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулыларына (мәселен Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 27 маусымдағы № 886 қаулысымен
мақұлданған), Қазақстан Республикасының Халықты әлеуметтік қорғау
тұжырымдамасы сияқты нормативтік актілеріне сүйенеді. Аталған заңнамаларға
енгізілген қосымшалар мен түзетулер де дипломдық жұмыста қолданылды.
Сонымен қатар зерттеуде елдің Стратегиялық даму бағдарламалары мен
Қазақстан Республикасының Президентінің еңбектері мен халыққа жолдаған
Жолдаулары жетекшілік қызмет атқарды.
Дүниежүзінде әлеуметтік саясаттың ортақ үлгісін құрастырудағы Біріккен
Ұлттар Ұйымы, Еуроодақ, Даму банкі, ЮНЕСКО сияқты халықаралық ұйымдардың
ресми құжаттары кеңінен пайдаланылды. Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам
құқықтары туралы Декларациясынан бастап, Бүкіләлемдік еңбек ұйымының, Сауда
және Даму конференциясының басшылығымен қабылданған шешімдері, Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығының құқықтық мәртебесін айқындайтын Жарғысы және сол
сияқты халықаралық институттардың құжаттары да дипломдық қолданылды.
Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
Министрлігінің, Білім және Ғылым Министрлігінің, Қазақстан Республикасы
статистикалық Агенттігінің ақпараттары мен есептері, түрлі отырыстардың
шешімдері және басқа да ресми құжаттар пайдаланылды. Сонымен қатар,
мемлекеттік жергілікті билік органдарының әлеуметтік саясатқа байланысты
ресми құжаттары және қаулылары пайдаланылды.
БАҚ аналитикалық материалдары, статистикалық жинақтар мен интернет-
сайт материалдары да қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы көтеріліп отырған мәселенің қазіргі
кезең талаптарына сай өзектілігімен, жеткілікті зерттелмегендігімен,
зерттеу нысанасына ілінбеген тың мәселелерді жүйелеуімен әрі саралап
талдауымен, зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттеріне тікелей байланысты
қажеттілік талабынан туындайды және әрбір тарауда көтеріліп отырған
мәселелерге сай анықталады. Дипломдық жұмыста қазіргі кезеңдегі Қазақстан
Республикасының әлеуметтік саясатына теориялық тұрғыда жан-жақты саяси
талдау жасала отырып, қоғамның саяси жаңғыруы жағдайында мемлекеттің
әлеуметтік саясатының өзіндік үлгісі қалыптасып келе жатқандығы ғылыми
тұрғыда негізделді. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясатқа
саясаттанулық талдау жасау негізінде мынандай жаңа ғылыми нәтижелерге қол
жеткізілді:
- әлеуметтік саясат мемлекеттің тұрақты саяси дамуын қамтамасыз
ететін ең тиімді саяси құрал екені нақтыланды;
- Қазақстан Республикасында әлеуметтік саясат жалпы қоғамның
әлеуметтік даму үлгісіне емес, көп жағдайда әлеуметтік көмекті
қажет ететін қоғам мүшелеріне көмек көрсету үлгісі ретінде жүзеге
асырылып отырғаны айқындалды;
- әлеуметтік саясаттың негізгі қағидалары, бағыт-бағдарлары және даму
жолдары нақтыланып, айқындалып көрсетілді;
- әлеуметтік саясаттың мәні мен мағынасы, қоғам дамуындағы орны мен
рөлі теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттелді;
- алдыңғы қатарлы дамыған елдердің әлеуметтік саясатынан алынған
тәжірибе мен еліміздегі аталған саясаттың ерекшеліктері
салыстырмалы түрде зерделенді;
- Қазақстанның әлеуметтік саясатты реттеуге бағытталған заңнамалық
және құқықтық нормаларын саяси талдау арқылы саяси институттардың
саяси үрдістерге қатысу жолдары нақтыланды;
- мемлекеттік билік және қоғам субьектілерінің әлеуметтік саясатты
іске асыру арқылы өздерінің жоспарлау және басқарушылық,
реттеушілік қызметін орындауының дәрежесі анықталды;
- елімізде әлеуметтік саясаттың тиімділігін арттырудың кейбір
бағыттары мен жолдары жөнінде қолданбалы маңызы бар өзіндік
ұсыныстар жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы оның
тақырыбының, мақсаты мен міндеттерінің негізгі бағыттарына сәйкес құрылды.
Қорғауға ұсынылып отырған дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, алты
тараушадан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі 148 бет.
1 ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі бағыттары: теориялық
негіздері
Әлеуметтанушы ғалымдардың тұжырымы бойынша ежелгі кезеңнен бері өмір
сүрген мемлекеттердің барлығында сол кезеңдердің дамуына тән әлеуметтік
саясат жүргізілген. Қазіргі кезде әлеуметтік саясат мәселелері халық үшін
де, саясаткерлер мен ғалымдар үшін де аса өзекті проблемаға айналып отыр.
Тәуелсіз Қазақстан жүзеге асырып отырған түбегейлі экономикалық реформалар
бұл өзгерістерге жауап бере алатын және соған сәйкес келетін мемлекеттік
әлеуметтік саясатты қалыптастыруды талап етеді. Өйткені, елдің
экономикасын сауықтыруға бағытталған экономикалық реформаның күшті
әлеуметтік саясатпен қамтамасыз етілуі өте маңызды, ал олай болмаған
жағдайда бір реформа екіншісіне қауіп төндіре бастайды [9].
Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленгендей, Қазақстан
Республикасы – әлеуметтік мемлекет. Яғни, мемлекет өзінің бар мүмкіндігін,
қамқорлығын өз қоғамының дамуы үшін, ондағы азаматтардың өмір сүру деңгейін
көтеру үшін бағыттауға міндетті. Әлеуметтік саясат мемлекеттің ішкі
саясатының аса маңызды бағыты екені сөзсіз. Жалпы, әлеуметтік саясатты іске
асыру экономиканың даму қарқыны мен әлеуметтік кепілдіктерді сақтау ісін
шебер ұштастыруды талап етеді. Бұл орайда, бүгінде мемлекеттің әлеуметтік
және экономикалық рөлі өзгергенін есте сақтау керек. Халықтың мемлекет
көмегіне шынында да мұқтаж, өз бетімен күн көре алмайтын топтарына басымдық
беріледі. Ал қоғамның қалған бөлігі экономикалық еркіндік қағидалары,
олардың құқықтық қорғалуы негізінде өзін-өзі қамтамасыз етуі керек.
Қоғамдық дамудың негізгі көрсеткіштері – адамның даму жағдайлары, яғни
еңбекке қолжетімділік және оған лайықты еңбекақы, ертеңгі күнге сенім,
балаларды оқыту мен дамытудың кең мүмкіндіктері, медициналық қызметке
қолжетімділік және салауатты өмір салты, еңбекке қабілетсіздерді қорғау,
лайықты кәрілік болып табылады.
Жалпы, әлеуметтік саясаттың мәні әлеуметтік мемлекет ұғымымен астасып
жатқаны аян. Бұл екі ұғымды бір-бірінен дербес қарастыруға болмайды. Ал,
әлеуметтік мемлекеттің басты тұжырымдамасының негізі - әлеуметтік саясатқа
келіп тіреледі. Әлеуметтік мемлекет құру барысында саяси билік азаматтардың
әлеуметтік құқықтарын талап ете алатын мәдениетке дағдыландыру шараларын
жүргізуге міндетті. Ал, мемлекеттің әлеуметтік саясаты құқықтық әлеуметтік
мемлекеттің қалыптасуының шарты болуы қажет. Әлеуметтік мемлекет деген
ұғымның пайда болуы полициялық мемлекеттен, қоғамдық келісім
мемлекетінен және мемлекеттегі биліктің ең жоғарғы формасы ретіндегі
мемлекеттен нысаналы әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы мемлекетке өтуін
көрсетеді.
Бұл ретте қазіргі Қазақстан жағдайында әлеуметтік саясаттағы
концептуалды өзгерістер тетігі, ең алдымен экономикалық дамудың
көрсеткіштерімен өлшенетінін де атап өткен абзал. Дегенмен, бұл жерде
экономикалық дамудың мемлекеттің әлеуметтік саясатын айқындаудағы ролін
абсолюттендіруге болмайды деп ойлаймыз. Себебі, әлеуметтік саясат
мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне ғана тәуелді емес, ол көп жағдайда
елдің саяси дамуына, саяси күштердің арасалмағы мен өзара қарым-қатынасына
да байланысты айқындалады. Олай дейтін себебіміз, әлеуметтік саясат қоғам
мүшелерінің саяси белсенділігімен және саяси күштердің өз мүдделері үшін
күресінің деңгейімен де айқындалып отырады. Сонымен бірге, мемлекеттің
әлеуметтік саясатын қалыптастырып, оны жүзеге асыруда экономикалық ахуалмен
бірге, психологиялық факторлардың да маңызды роль атқаратынын мемлекеттің
даму стратегиясын тұжырымдаған Президент Н.Ә. Назарбаев ерекше атап
көрсетеді: Әлеуметтік стратегияны іске асыру мерзімі экономикалық даму
стратегиясын жүзеге асыру мерзімімен сай келмейді, өйткені әлеуметтік
стратегия қоғамның әлеуметтік құрамындағы құрылымдық өзгерістермен ғана
емес, сондай ақ, қоғамдық сана-сезімді қазыналық тұрғыдан қайта
бағдарлаумен де байланысты, ал ол экономикалық және әлеуметтік жағынан
неғұрлым белсенді жаңа ұрпақ келмейінше мүмкін емес[10]. Міне, сондықтан
да әлеуметтік саясатты айқындағанда саяси биліктен жан-жақтылықтың,
кешенділіктің талап етілуі заңды құбылыс. Әлеуметтік саясат тиімді жүзеге
асырылуы үшін бірінші кезекте халықты масылдық психологиядан арылту аса
күрделі іс-шара болып табылады.
Әлеуметтік мемлекеттің қайнар көзі - әлеуметтік саясаттан басталады.
Мәселен, дамыған Еуропа елдерінде әлеуметтік саясаттың екі үлгісі кеңінен
қолданылады. Біріншісі бисмарктық әлеуметтік саясат үлгісі (неміс
канцлері Бисмарктың есіміне байланысты аталған, өйткені ол осы үлгінің
негізін салған болатын), екіншісі беверидждік үлгі.
Бисмарктық әлеуметтік саясат үлгісі бойынша әлеуметтік көмек пен
белсенді еңбек қызметі арасында тығыз байланыс орнатылады. Жеке адам өзінің
белсенді еңбек қызметі барысында келісім - шарт негізінде әлеуметтік қорға
мөлшерлі аудармаларын жасап отырады. Кейін бұл аудармалардан сақтандырушы
қорлар құрылып, одан әртүрлі әлеуметтік көмек көрсетіліп отырады. Мұндай
қорларға мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінбейді. Ал, еңбек белсенділігі
төмен отбасылар үшін ұлттық ынтымақтастық ұстанымы бойынша мемлекеттік
органдар арқылы әлеуметтік көмек көрсетіледі.
Беверидждік әлеуметтік саясат үлгісі бойынша кез келген қоғам мүшесі
әл-ауқаты мен экономикалық белсенділігінің деңгейіне қарамастан денсаулық
сақтау, зейнеткерлік т.б. белгілер бойынша мемлекеттен минималды әлеуметтік
көмек алуға құқылы. Бұл үлгіні ұстанатын елдердегі (Ұлыбритания, Швеция
т.б.) зейнетақы жүйесінде зейнетақы алатын жасқа жеткен әрбір азаматқа
белгіленген зейнетақы төленеді, ал денсаулық сақтау саласы бойынша әрбір
азамат медициналық сақтандыру жүйесіне автоматты түрде тіркеледі. Бұл
үлгіде де ұлттық ынтымақтастық ұстанымы негізінде ұлттық байлықты әділетті
бөлудің тұжырымдамасы қолданылады. Ал Қазақстанның өзіндік әлеуметтік
саясатының үлгісі мен тұжырымдамасы қалыптасу үстінде екенін ескерсек, онда
бұл екі үлгінің басты жетістіктері мен тиімді тетіктері нысанаға алынып
отырғандығына көз жеткізуге болады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының нәтижелі көрсеткіштері халықтың өмір
сүру деңгейін сипаттайды, яғни халықтың өмір сүру деңгейінен әлеуметтік
саясаттың қандай деңгейде екенін байқауға болады. Халықтың қажеттіліктеріне
көңіл аудармау, еңбек, тұрмыс, демалыс, денсаулық сақтау сияқты әлеуметтік
аспектілеріне деген көзқарастың бәсеңдеуі, яғни халықтың әлеуметтік
құқықтарын шектеу әлеуметтік әділеттілік қағидасына қарама-қайшы келіп,
соңында өндірістің төмендеуіне және қоғамда әлеуметтік қақтығыстардың пайда
болуына негіз болуы мүмкін.
Әрбір мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асыруы барысында әлеуметтік
әділеттілік принциптеріне бағынуы қажет. Сондай-ақ, мемлекеттік билік
азаматтардың лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін саясатты жүзеге
асыруы және барлық әлеуметтік топтардың өмірлік қажеттіліктерін
қанағаттандыруы тиіс. Осындай әлеуметтік мемлекет қалыптасқанда ғана өз
азаматтарының жақсы тұрмыс жағдайын қамтамасыз етуге, халықтың әлсіз
топтарына әлеуметтік қолдау көрсетуге, қоғам өмірінде әлеуметтік ақиқаттың
орнауына бағытталған саясат жүргізе алады.
Әлеуметтік саясат – мемлекет пен өзге де саяси-әлеуметтік
институттардың қоғамның әлеуметтік өмірін прогрессивті дамытуға,
азаматтардың өмір сүру деңгейін, сапасын жетілдіруге, олардың өмірлік
қажеттіліктерін қамтамасыз етуге, оларға қажетті әлеуметтік қолдау
көрсетуге, осы бағытта тиісті қаржылық институттар мен басқа да қоғамдық
потенциалды қолдануға бағытталған іс-әрекеті. Сондай-ақ, әлеуметтік
саясаттың ең басты қызметтерінің бірі, біздің ойымызша, ол стратегиялық
қызмет. Өйткені, әлеуметтік саясаттың оңтайлы ұйымдастырылуы қоғам дамуының
тұрақтылығы мен прогрессивті дамуының кепілі болып табылады. Қазақстан
жағдайында, әлеуметтік саясаттың басты стратегиялық бағыттарының бірі
қоғамда орта тапты қалыптастыру және орта таптың әлеуметтік-саяси
белсенділігін арттыру арқылы мемлекеттік саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету
болмақ. Сондықтан да, Қазақстан Республикасының қазіргі әлеуметтік
саясатындағы өте маңызды мәселе – орта таптың экономикалық белсенділігін
ғана емес, олардың әлеуметтік-саяси белсенділігін де арттыруға ерекше көңіл
бөлу қажет.
Кең мағынасында әлеуметтік саясат – мемлекеттік және мемлекеттік емес
органдардың, ұйымдар мен мекемелердің өмір сүруге қажетті жағдай жасауға,
халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, қоғамдық ортада
қолайлы әлеуметтік атмосфера туғызуға бағытталған теориялық ұстанымдар мен
тәжірибелік шаралардың жиынтығы. Ал, тар мағынасындағы әлеуметтік саясат –
мемлекет пен басқа да саяси және әлеуметтік институттардың қоғамның
әлеуметтік саласының дамуына, адамдардың өмір сүру салты мен сапасын
жетілдіруге, олардың өмірлік қажеттіліктерінің белгілі бір бөлігін
қамтамасыз етуге, азаматтарға тиісті әлеуметтік қолдау, көмек көрсетуге
және ол үшін қаржылық немесе өзге де қоғамдық әлеуетті қолдануға
бағытталған іс-әрекеті.
Сол себепті әлеуметтік саясат мемлекеттің әлеуметтік мақсаттарының
қызметі мен міндеттерінің жүйесіне қызмет ететіндіктен, бұл жүйені тиімді
басқару мемлекеттің табиғаты, әлеуметтік саясат үлгілері мен оларды жүзеге
асырудың тетіктері туралы ғылыми негізделген білімді талап етеді. Ғылыми
тұрғыда негізделген білім өз кезегінде әлеуметтік саясатты барлық деңгейде
- мемлекеттік, аймақтық, жергілікті және жекелеген өндіріс орындарында
ұтымды жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
1.2 Шетелдік тәжірибе (сравнительный анализ)
Әлеуметтік әл-ауқат өлшемдерінің жиынтығы бойынша Норвегияның
жетістігі өте үлкен; бұл оның жетекші елдердің арасындағы Адамның даму
индексі (Better Life Index) рейтингісіндегі көптеген көрсеткіштері арқылы
дәлелденеді.
2011 жылы ұлттық жетістіктер рейтингін Норвегия бастады, ол 2001-2006
жыл аралығында бірінші орын алған, одан кейін оны Исландияға берді, алайда
2008 жылы тізімнің басына шықты және барлық осы уақыт ішінде көшбасылықты
жалғастыруда. Норвегия АДИ 0,943 тең. Бұл мемлекетте өмірдің ұзақтығы
деңгейі әлемдегі ең жоғарылардың бірі —81,1 жас, халықтың жан басына орташа
жылдық табысы - 57,130 АҚШ долл., халықтың жан басына жалпы ұлттық табыс –
47 557 АҚШ долл. (тұрақты халықаралық долларда көрсетілген сатып алу
қабілеті паритеті бойынша, база – 2005ж.). Мұнда іс жүзінде кедейлер жоқ,
сыныптық деп аталатын айырмашылықтар өте әлсіз көрсетілген. Халықтың әл-
ауқаты айтарлықтай дәрежеде мұнай және газ өндіруші және мұнай өңдеуші
өнеркәсіппен байланысты, өйткені Норвегия –әлемдегі ірі және Батыс
Еуропадағы ең ірі көмірсутегін өндіруші және экспорттаушы. Елдегі инфляция
және жұмыссыздық қалған Еуропамен салыстырғанда дәстүрлі төмен, бірақ
сонымен бірге — бұл ең қымбат әлем елдерінің бірі.
Өмір сапасы көзқарасы тұрғысынан бұл Бағдарлама қазіргі заманғы Әлемде
еңбек өнімділігінің жоғары өнімділік арқасында бәсекелес басымдық болып
табылатындығына, ендеше барынша жоғары жалақы, бюджетке түсімдер,
өнеркәсіптік дамыған мемлекеттер өзінің азаматтарының жоғары өмір сүру
деңгейін қамтамасыз ететіндігіне байланысты қарастырылады. Өмір сапасын ең
жоғары бағалауға Норвегия сәйкес келеді және Вести-Экономика ақпарат
агенттігінің деректері бойынша 2011 жылғы еңбек өнімділігі рейтингінде бұл
ел бірінші орында.
Бүгінде, өкінішке орай, Қазақстандағы еңбек өнімділігі осы
көрсеткіштегі әлемдік көшбасылардан айтарлықтай артта қалуда. Қалалықтар
мен ауылдықтардың табыстары арасындағы айырмашылық өнімділікке тікелей
байланысты, мәселен ҚРСА ең төменгі еңбек өнімділігі ауыл шаруашылығында
байқалатыныдығы атап көрсетіледі – жылына бір жұмыспен қамтылған адамға
шамамен 4,4 мың АҚШ долл. немесе ҚР Ұлттық банкінің бағамы бойынша 645,1
мың теңге
Норвегия — демократиялы конституциялық монархия болып табылатын
мемлекет. 1991 жылдың 17 қаңтарынан бері мемлекет королі — Харалд V.
1814 жылы қабылданып, көптеген рет өзгерістер мен толықтыруларды
бастан кешірген ел конституциясына сай, корольдің уысына елдің үш билігі
бірдей берілген.
Министрлер кабинеті Премьер-министр мен 16 министрден құралады.
Үкіметбасыға елдің атқарушы билігі табысталған.
Стортинг аталатын ел парламентіне 169 депутат мүше бола алады.
Корольдікте көппартиялық жүйе мықтап қалыптасқан. Норвегияның белді
партиялары қатарына — Норвегия жұмысшылар партиясы, Социалистік
солшылдар партиясы және Орталық партия жатады.
Норвегияның экономикасы жөнінде алып-қашпа әңгімелер көп. Бұған
себеп — үлкен мұнай қорына иелік ете тұра, корольдіктің сыртқы саяси ойында
аса белсенділік танытпауында жатыр. Дегенмен, қазіргі таңда ІЖӨ индексі
бойынша Норвегия әлемнің ең бай мемлекеттерінің қатарында. 1970
жж. басталған Солтүстік теңізкенішіндегі мұнай мен газ өндірісі елді Батыс
Еуропа нарығындағы ең ірі мұнай шығарушы мемлекет қатарына шығарып, әлемдік
саудаға мұнай шығарудан 2-ші (Сауд Арабстаннан кейінгі) орынға көтеріп
тастады. 2005 ж. ІЖӨ 194,7 млрд. АҚШ долларын немесе жан басына шаққанда
42,4 мың АҚШ долларын құрап, Норвегияны үздіктер тізбегіндегі 17 орынға
шығарса, 2006 жылы корольдік тағы да бес сатыға жоғарылап, 12-ші орынға
көтерілді.
Ел экономикасындағы негізгі сала — мұнай мен газ өндірісі. Алайда
елдегі энергия көзі осы мұнайдан алынып отыр деу — жаңсақ. Өйткені Норвегия
мұнайы түгелімен экспортқа шығарылады. Ал энергияны олар су көзінен алады.
Алдағы уақытта оған этанол аталатын химиялық қосалқы энергия көзін қосу —
жоспарда. Бұл дегеніңіз — қалдықтарды қайта өңдеу арқылы оны бензинге
араластырып, таза экологиялық энергия шығару деген сөз. Норвегия үкіметі
химия технологиясына қатты мән береді.
Дегенмен бұл жерасты байлығын иемденем дегенге дейін Норвегия
экономикалық тұрғыда үлкен қиындықтарды бастан кешіргені белгілі.
Өйткені 19 ғ. мен 20 ғ. орта шеніне дейін елдің негізгі экономикалық
саласы — ауыл, орман және балық шаруашылығы болғаны белгілі.
Корольдік ежелден теңізшілер елі саналады. Соған орай халықтың үлкен
бөлігі жағалауға қарай қоныстанған. Ертеректе, дәлірек айтқанда біздің
дәуірдің 1000 жж.викингтер аталатын тәжірибелі қарақшы-теңізшілер
тобы Атлант мұхитын кесіп өтіп, Жаңа әлемнің есігінен енген. Бұл ерте
дәуірден-ақ Норвегия жерінде теңіз шаруашылығының кең өріс алғанынан хабар
берсе керек. Бұған елде сақталып қалған зәулім сауда флоты мен жоғары
дамыған балық шаруашылығы да дәлел бола алады. Айта кетерлігі аталмыш флот
тасымалға шығаратын тауар көлемі жағынан 1997 ж. 6-шы орынды иеленген.
Балық шаруашылығы елде ертеден-ақ жақсы дамыған. 1975 жылы аталмыш
шаруашылықты дамыту жөнінен Норвегия дүниежүзі бойынша 5-орынды иеленсе,
1995 жылы 10-орынға тұрақтаған. Корольдікте балық шаруашылығы саласының ең
негізгісі — майшабақ. Бұл жағынан 1996 жылғы есеп бойынша Норвегия ең
негізгі бәсекелесі — Ұлыбританиядан үш есе көп, 330 мың тонна балық аулап,
экспортқа шығарған.
Орман шаруашылығында да айтарлықтай жетістіктер бар. Өйткені Норвегия
жері географиялық жағынан орман шаруашылығына қолайлы. Ел территориясының
төрттен бір бөлігі орманды алқап. Алайда ағаш өсімінің өте баяу екенін
ескеретін болсақ, бұл саланың ел экономикасының екпінді тірегіне
айналмағанына көз жеткізу қиынға соқпайды.
Ауыл шаруашылығы Норвегия халқы үшін тиімсіз сала. Егін егуге
корольдіктің таулы, қыратты, құнарсыз топырақты географиясы мен жазы
салқын, аса мол жауын-шашынды ауа райы да қолайсыз. 1996 жылы ауыл және
орман шаруашылығында еңбекке жарамды халықтың бар болғаны 5,2 пайызы ғана
қызмет еткен. Ал ауыл шаруашылығына бөлінген жердің 3 пайызы ғана өңделіп,
пайдаланылған. Мұнай өндірісі ашылғанға дейін ел экономикасының негізгі
салаларының бірі болғанымен, бүгінде Норвегияда ауыл шаруашылығына аса
көңіл бөлінбейді.
Норвегияның өңдеу өнеркәсібінде алға қойылған салалар —
электрометаллургия, радиоэлектроника мен кеме жасау және жөндеу
өнеркәсіптері. Бұл салаларға жалпы еңбекке жарамды халықтың 25 пайызы
тартылған. Норвегия сыртқы
саудада Германия, Швеция, Ұлыбритан ия, Дания, Нидерланды және АҚШ мемл екетте
рімен тығыз байланыс орнатқан. Экспортқа шығаратын негізгі
өнімдері — мұнай мен газ (55 пайыз) және дайын өнімдер (36 пайыз). Сондай-
ақ, импорттайтын тауарлары — дайын өнімдер (81,6 пайыз) және ауыл
шаруашылығы өнімдері (9,1 пайыз).
Қазақстанда мемлекеттік бюджеттің шығыстары ЖІӨ-ге қатысты 21-24 %-ды
құрайды, бұл Азия моделіне аса жақын.
Модельдердің ешқайсысы таза түрінде Қазақстан Республикасында
қолдануға келмейтіні анық.
Табиғи ресурстарға бай елдердегі бюджет саясатының да өз ерекшеліктері
бар екенін атап өту қажет. Мұнда шикізат экспортынан түсетін кірістерді
жинайтын жинақтаушы қорлар құру және оларды белгіленген фискалдық қағидалар
шеңберінде пайдалану аса тиімді болып табылады.
Әлемдік практикада әртүрлі елдерде қолданылатын бірнеше қағидалар
әзірленді.
2010 жылдан бері Қазақстанда қолданылып келе жатқан тіркелген
пайдалану қағидасы шикізаттың әлемдік бағаларына байланысты құбылмалылықты
жоққа шығарады, алайда резервтік қорлардың қаражатын контрциклдік саясат
жүргізу үшін пайдалануға жол бермейді.
Мұның тұрақты кіріс қағидасына да қатысы бар, оның қолданылуы елдің
шикізат байлығын түзете бағалауды талап етеді.
Теңгерімделген бюджет қағидасы құбылмалылықты бюджет кірістеріне
толығымен беруге әкеп соқтырады.
Чилиде қолданылатын құрылымдық профициттер қағидасы қор мен фискальдық
саясаттың теңгерімділігін қамтамасыз етеді, бірақ шикізат бағаларының
болжамдарына аса тәуелді болады.
Қолда бар жинақталған қаржы активтерінен түсетін инвестициялық кіріс
қана пайдаланылатын неғұрлым қатаң нұсқалардың бірі әдетте қолда бардың
қадірі жоқ ретінде белгілі. Бүгінгі күні бұл тәсіл Норвегияда қолданылады,
мұнда қор жинақтары ЖІӨ-нің 100 %-дан астамын құрайды.
Норвегияда әйелдермен қатар, ер-азаматтарға да бала күтiмi үшiн
демалыс берiледi. Әйелдер 1 жыл демалыс алса, бала күтiмi үшiн еркектер 3
айға демалыс алуға құқылы. Сондай-ақ, бала 1 жасқа толғанда балабақшаға
автоматты түрде тiркеледi. Құжат жинап, кезекке тұру мәселесi деген мүлде
жоқ. Осы тәжiрибенi елiмiзге енгiзудi көздеп отырмыз.
Басқа елдердегі жоспарлау тәжірибесін біздің әлеуметтік-экономикалық
жағдапымызға өзгертпей көшіріп алу мүмкін емес. Бұл келесі объективті
сипаттағы себептерге байланысты:
1. республика басқа елдерден саяси, табиғи-экономикалық,
әлеуметтік-демографиялык, этно-мәдени және тағы да басқа себептерге
байланысты өзгешеленеді;
2. қазіргі Қазақстан жағдаиында біз ұлттык экономиканы кұру
процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік-
жоспарлык шаруашьшықтан нарықтық экономикага өткен бізге ұқсас бір ел жоқ;
3. басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер белгілі бір
себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі
және революциялык көрініс табады, ал нарыктык
экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары олардьщ эволюциялык даму нәтижесі
болып табылады.
Бірақ та шет елдер тәжірибесін ғылыми қорытындылау кажеттігі келесі
жагдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік
реттеудің кағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға
мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы заңдылыктарын аныктау
мүмкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің
механизмдерін түйістіруге мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мұндай толықтыру
мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік
шаруашылык процеске республиканың араласу мөлшерін ескере отырып,
реформаларды дұрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік-экономикалык процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін
үйренуден шығатьш қорытынды — көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекетгік реттеудің негізгі кұралдары ретінде халык шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылыктарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады.
Осыған байланысты, шет елдердің жоспарды жасау және колдану
тәжірибесін зерттеу өте мацызды. Өнеркәсібі дамыған елдерде (АҚШ, Франция,
Ұлыбритания, Германия, Қытай) индикативті жоспарлау — нарықтық экономиканы
мемлекеттік реттеуші тәсілінің бірі болып жоғары нәтижесін дәлелдеді және
осы елдердің тәжірибесі белгілі бір кызығушылық туғызады.
Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерінде
экономиканы басқарудың саларалық қағидасы қолданылды. Францияда дайындалған
саларалық бағдарламалар барлык шешуші экономикалык салаларды қамтиді және
олардың дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл аткарады. Бұл
тәжірибе біздің жағдайға пайдалы болар еді. Нарыктық жүйеге көшуге
байланысты эйфория халық шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын
кейінге қалдырады. Францияда ағымды, орта мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми-
әдістемелік және ұйымдастырушылдық мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар
шешеді, бұл кызметті Жоспарлау бойынша Комиссириат жүргізеді.
Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймактардьщ үйлесімді
кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген
реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылык жүйесін басқару иерархиясының
үш деңгейінің функциялары ажыратылған (коммуналдар, департаменттер және
аймақтар). Ал департамент құрамына кіретін кантондар мен аудандардың
өзіндік даму мәселелерін шешуде күкықтык және ұйымдастырушылык тәуелсіздігі
жоқ.
Халық шаруашылығында аймактық мәселелер мен оларды салалық
эконо.микамен үйлесімді байланыстыруға Швециянын, Англияның, Германияның
және де баска дамыған нарықтық жуйедегі елдердің көптеген үкіметтік
шешімдері арналған. Бұл шешімдердегі басты ой, жергілікті билік органдары
езінің әлеуметгік-экономикалык саясатын жүргізе отырып жалпы мемлекеттік
және макроэкономикалык мақсатқа жету.
Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық
маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг кызметін жетілдірудің бірнеше
колайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде жоспарлау:
1. басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік
береді;
2. мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
қолданылатын шараларды үйлестіреді;
3. көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын
қадағалауга жол ашады;
4. алдагы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты
анықталуын талап етеді;
5. шұғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
6. барлык кызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста. қарым-
қатынаста екенін көрсетеді.
Аталған пунктерден ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны
айтуға болады, өйткені қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді
немесе өте аз колданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің
экрномикасын реттеудегі күшті тетіктерінің бірі каржы-бюджет ресурстарын
пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы механизмдерді
негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады, Біріншіден, бюджеттік
қаржьшен каржыландыру арқылы (субсидиялар, дотациялар, субвенциялар, бюджет
шығындарын жоспарлау) халык шаруашылыгының басымдылықтарын және білімді көп
қажет ететін салаларды жылдам дамыту мәселелері шешіледі. Италияда,
Норвегияда, Данияда, Швецияда мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстын
үлесі 50 пайыздан жоғары, ал Францияда 50 пайыз шамасында.
Екіншіден, кұрылымдық-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салык
салу механизмі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің кызығушылығын артгыруға болады, өйткені олар
өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару.
Үшіншіден, мемлекет әлеуметтік және ғылым салаларына шығындарын
азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты
қанағаттандыра алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болдаы және бұл жерде
екінші шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады.
Австрия, Италия, Франция үкіметтерінін баға деңгейін реттеу АҚШ елімен
салыстырғанда өте қатал тәртіппен және арнаулы экономиканы баскзру
органдармен жүзеге асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу
қызметтері бәсекелестік Кеңес арқылы жүргізіледі және халык
шаруашылығындағы бағаның бестен бір бөлігін қамтиді.
Мемлекеттік баға реттеудің басты объектісі ауыл шаруашылық өндірісі
болып табылатынын бүкіл дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Ғылыми талдау
шаруашылык өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліп көрстетеді.
Біріншіден, ол табнғи-климаттык жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік
фермердің және аграрлы сектор субъектісінің табнғи-климаттык фактордың
қолайсыз жағдайда да табыс пен пайда табуын объективті және өзекті
проблемаға айналдырады. Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнімдеріне
бағаны мемлекеттің реттеуі және сол механизмдер аркылы ауыл шаруашылық
жұмыскерлерінің арқылы ынталандыру.
Екіншіден, тұрғыидардың тамақ өнімдеріне кажеттілігін уақытында қа-
мтамасыз етілуіне ауыл шаруашылықөнімдерін табиғи өңделген түрлеріне
негізгі көңіл белінеді. Әлеуметтік түрдегі міндеттерді шешуде және
тұрғындардың емірін қамтамасыз етуден ауыл шаруашылык өнімдеріне бага кұру
процессіне негізгі мемлекеттік баскару органдары шеттеп түра алмайды.
Осындай объективті араласу әр түрлі басымды механизмдерде әкімшілік,
экономикалық, тікелей, жанама, құкыктык және аймактық реттеуде орын алады.
Олар көбінесе әр елдің әлеуметтік-шаруашылық, құрылымдық ерекшеліктеріне
байланысты.
Қытай Халық Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі
белгілі бір кызығушылық туғызады. Қытайдағы экономикалық реформалардьщ
стратегиясы ұйымдық аспектіде болғанмен ауылдан қалаға деген қагидаға
негізделініп ерекшелінеді. Көптеген экономикалық реформаларды бастан
кешірген басқа елдерге қарағанда, қытайдың реформасы мемлекеттік реттеудін
күшті кұралдарын (директивтік жоспарлау, салалық және аймақтық жоспарды
үйлестіру, ғылым-өндіріс циклін жоспарлау, несие-салық және баға саясатын
жүйемен жүргізу) колданды. Сол сиякты нәтижелер бір катар Онтістік Шығыс
Азия елдерінде — Жапонияда, Тайландта байқалады.
Қытай экономисті Цзиньвэнь Лидің айтуынша: Қытайда макроэкономикалық
жоспарлаудың негізін жекеменшік және мемлекеттік секторларынын тіркестігі
кұрайды, соның ішінде мемлекеттік секторы — басымды. Мемлекеттік мекемелер
экономикалык дербестікте жұмыс істегендіктен, Қытайда жоспарлау директивтік
емес. индикативтік. Қытайда қазіргі жоспарлау жүйесі, бірынғай жалпы
мемлкеттік жоспарлауында, көпдеңгейлі басқару принципіне сәйкес құрылады.
Экономиканың өзекті мәселелері мемлекеттің қатысуымен шешіледі. Оған
төмеыдегілер жатады:
1) экономикалық және әлеуметтік даму қарқыны, бағыттары және
мақсаттары;
2) өнеркәсіп және ауыл шаруашылығының негізгі өнім түрлерін өндіру;
3) күрделі қаркы бөлудің негізгі пропорциялары, мөлшері және оларды
үйлестіру;
4) негізгі өндіріс объектілерінің құрылысы;
5) өндірістік күшті үйлестіру;
6) халықтың материалдык және рухани тұрмысын көтеру;
7) мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz