Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қорлары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

І Тарау. Коммерция. Коммерция қаржысы
1.1 Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы
1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қорлары

ІІ Тарау. Өндірістік капиталдар және шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметінің қаржылық нәтижелері
2.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қызметі нәтижелерінің
қалыптасу
2.2 Компаниялардың, фирмалардың қаржылық менеджменті

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілер табыс (пайда) алу
мақсатында құрылады және қызметтің бұл түрі рыноктық экономиканың негізі
болып табылады. Олар өзінің қызметін мынадай нысандарда жүзеге асыра алады:
мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар; шаруашылық қоғамдар мен
серіктестіктер; өндірістік кооперативтер. Бұдан бұрын атап өтілгендей,
коммерциялық негіздерде материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым
бөлігі және материалдық емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі
жұмыс істейді: коммерциялық банктер, сақтық ұйымдары, қаржы секторының
басқа мекемелері (жинак ақша-депозит мекемелері, инвестициялык қорлар, қор
биржалары, бағалы қағаздар рыногы мен ақша-кредит рыноктарына қызмет
көрсететін әр түрлі мекемелер), сауда-делдалдық кәсіпорындар, ерікті
қоғамдық қорлар, трасттық компаниялар және басқалары.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы қаржы жүйесінің
маңызды сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ІЖӨ-ні жасау, бөлу және
пайдалану үдерістерін қамтиды. Олар негізінен ІЖӨ мен ҰТ жасалатын
материалдық өндіріс сферасында іс-әрекет етеді. Сондықтан коммерциялық
кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс кәсіпорындары
(ұйымдары) қаржысының мазмұнымен және оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен
бірдей болып келеді.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы деп өндірістік
капиталдарды қалыптастыру өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржылық
ресурстарды жасау, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу және
пайдалану үдерісіндегі экономикалық қатынастарды айтады.
Мұндай экономикалық қатынастарды жиі ақшалай немесе қаржылық
қатынастар деп атайды, қаржылық қатынастар ақшалай қатынастардың бір бөлігі
болып саналғанымен ол ақша қозғалысы кезінде ғана пайда болады және
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақшалай қорларды
қалыптастырып, пайдаланумен қосарлана жүретіндігін біз жоғарыда атап
көрсеткенбіз.

І Тарау. Коммерция. Коммерция қаржысы
1.1 Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы

Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысын ұйымдастыру белгілі
бір қағидаттарға негізделген, олардың қатарына мыналар жатады: коммерциялық
есеп (қаржылық қызмет саласындағы дербестік, өзін-өзі өтеу, өзін-өзі
қаржыландыру, қаржылық-шаруашылық қызметтің қорытындысына ынталылық, оның
нәтижелері үшін жауапкершілік, кәсіпорынның қызметіне бақылау жасау);
жоспарлылық; меншіктің барлық нысандарының теңдігі; қаржылық резервтердің
болуы.
1. Коммерциялық есеп – шаруашылық жүргізуші субъектілердің шаруашылық-
қаржылық қызметін жүргізудің негізге алынатын кағидаты және басты әдісі.
Мемлекеттік меншіктің шаруашылық жүргізуші субъектілері.
Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын
ұйымдастырудың негіздеріне сәйкес дәстүрлі шаруашылық есеп терминін
қолдану қолайлы, жеке меншік, аралас субъектілерге коммерциялық есепті
қолдану қолайлы, алайда бұл ұғымдардың экономикалық тұрғыдан маңызы бірдей.
Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның жарғылық
капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары (капиталы)
тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылықты жүргізудің
әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағидаты шығындарды шаруашылық қызметтен
алынған табыспен өлшеуді және табыс алуды қажет етеді.
Коммерциялық есептің өзіндік ерекшелігі:
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық тәуелсіздігі болады;
қаржылық қатынастар мемлекет тарапынан болатын майда реттемелеуден бос
болады; қаржылық қатынастар субъектілерінің жұмыстың нақты нәтижелері және
міндеттемелердің уақтылы орындалуы үшін нақтылы экономикалық жауапкершілігі
болады;
коммерциялық есеп жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілердің
банктермен, сақтық ұйымдарымен және мемлекетпен көптеген өзара қарым-
қатынастары қалыптасады.
Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпкерлік нысанда іске асырылады.
Рыноктық қатынастардың дамуы меншіктің барлық нысандарының теңдігі
қағидатын, мүлікке иеліктің бостандығын және қызмет сфераларын таңдауды
іске асырудың негізінде шаруашылық бастамаға және азаматтардың
кәсіпкершілігіне жағдайлар жасайды.
Коммерциялық есептің айқындаушы қағидаттары өзін-өзі өтеушілік пен
өзін-өзі қаржыландыру болып табылады.
Өзін-өзі өтеушілік - шаруашылық жүргізудің негіз қалаушы қағидаты, ол
шаруашылық жүргізуші субъектінің өз өнімін (орындалған жұмыстарды,
көрсетілген қызметтерді) өткізуден түсетін түсім-ақша есебінен оны өндіру
және жеткізілім жөніндегі бүкіл шығындарды өтеуді білдіреді, Өзін-өзі
өтеушіліктің төменгі шегі – залалсыздық, яғни кірістер мен шығыстардың
сандық теңдігі.
Шығындарда өзін-өзі өтеушілікке жету – кәсіпорын өнім өндіруді игеру,
шаруашылық үдерістерді күйіне келтіру, рыноктық ортаға бейімделу кезіндегі
кәсіпорын қызметінің бастапқы кезеңінің мақсаты. Рыноктық қатынастар
жағдайында жақсы даму перспективасы бар немесе басым маңызы бар
шаруашылықтар сыртқы қолдауды пайдалана алатындықтан кәсіпорын рентабелді
жұмыс істеуі тиіс; бірінші жағдайда олардың кредиттік ресурстарды
пайдалану, екіншісінде бюджеттік қаржыландыруды пайдалану мүмкіндігі бар.
Жеткізушілер, банктер, бюджет, әр түрлі кредиторлар тарапынан
кәсіпорынға қойылатын талаптар мен міндеттемелерді кәсіпорынның уақытында
қанағаттандыруға төлем қаражаттарының жетіспеуімен байланысты тұрақты
қабілетсіздігі кезінде белгілі бір рәсімдерді: санациялауды (сауықтыруды),
қайта ұйымдастыруды, тәуелсіз басқаруға беруді, сатуды немесе таратуды
қолданумен кәсіпорын заңмен белгіленген тәртіппен банкрот деп жарияланады.
Өзін-өзі қаржыландыру – рыноктық экономика жағдайларында шаруашылық
жүргізуші субъектілердің шаруашылық қызметінің табысты болуының міндетті
шарты. Бұл қағидат өнім өндіру мен шаруашылық жүргізуші субъектінің
өндірістік-техникалық базасын ұлғайту жөніндегі шығындардың толық өтелуіне
негізделеді, ол әрбір шаруашылық жүргізуші субъект өзінің ағымдағы және
күрделі шығындарын меншікті көздері есебінен жауып отыратындығын білдіреді.
Қаражаттардың уақытша жетіспеушілігі кезінде оған деген қажеттілік банктің
қысқа мерзімді кредиттері мен коммерциялық кредиттер есебінен (ағымдағы
шығындарға пайдаланылады) және ұзақ мерзімді кредиттер есебінен (күрделі
жұмсалымға пайдаланылады) қамтамасыз етілуі мүмкін, олар шаруашылық
жүргізуші субъектінің қарамағында қалатын пайданың есебінен өтелінеді.
Рыноктық экономика мен жекешелендіру үдерістерінің дамуы жағдайларында
өзін-өзі қаржыландыру қағидатын қамтамасыз етуге акционерлік капиталды,
бағалы қағаздар бойынша дивидендтер мен пайыздарды, қаржылық операциялардан
алынған табысты (пайданы) пайдалану арқылы қол жетеді.
Бюджеттік және салалық қаржы көздері өзінің маңызын жоғалтты және олар
негізінен экономиканың құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға,
конверсияға қолданылады.
Өзін-өзі қаржыландыру шаруашылық жүргізуші субъектілердің толық
қаржылық дербестігімен және жауапкершілігімен тығыз байланысты. Оларға
өздерінің меншікті ресурстарын өз бетінше ұйымдастырып басқаруға,
тартылатын және қарыздық қаражаттарды іздестіріп, айналымға салуға құқық
берілген. Мемлекет кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын қайта бөле алмайды.
Қаржылық қатынастарды мемлекет тарапынан реттеу бюджетке салық алудың,
амортизациялық қорды қалыптастырудың, валюталық түсім-ақшаны бөлудің,
бағалы қағаздарды өткізудің, шығындарды өзіндік құнға жатқызудың және т.б.
жүйесі мен тәртібін белгілеу арқылы жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жауапкершілігі бюджет,
кррлар алдындағы міндетті орындамағаны үшін заңнамада белгіленген қаржылық
санкциялардың жүйесімен анықталған. Бұдан басқа, шаруашылық жүргізуші
субъектілер өздерінің міндеттемелері бойынша меншікті мүлкімен жауапты
болады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жауапкершілігі
кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру жүйесімен және кәсіпорындардың қаржылық
ресурстарында сактық компанияларынан түсетін сақтық төлемдерінің рөлінің
артуымен күшейіп келеді.
Шаруашылық қызметтің нәтижелігіне мүдделілік бірдей дәрежеде
кәсіпорындар мен ұйымдардың ұжымдарына, жеке жұмыскерлерге және жалпы
мемлекетке тән нәрсе. Бұл қағидатты іске асыру лайықты еңбек ақы төлеумен,
мемлекеттің оңтайлы салық саясатымен, таза табысты (пайданы) тұтыну мен
қорланымға бөлуде экономикалық жағынан негізделген үйлесімдерді сақтаумен
қамтамасыз етілуі мүмкін. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұжымдарын
қаржылық ынталандырудың қуатты тұтқасы олардың өздері тапқан қаражаттары
есебінен әлеуметтік-мәдени мақсаттарға жұмсалатын шығындар болып табылады.
Қаржылық жауапкершілікпен мүдделілік - бір үдерістің - шаруашылық
жүргізудің тиімділігін арттырудың ынталандырмаларын жасау мен іске асыру
үдерісінің екі жағы.
Сөйтіп, екі экономикалық категорияның – экономиканың негізгі буыны -
шаруашылық жүргізуші субъектілер сферасында қаржы мен коммерциялық есептің
өзара байланысы көрінеді.
2. Жоспарлылық қағидаты шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық
қызметі өндірістің мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген
әдістеріне жетудің дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін
есептеу арқылы алдын ала қарастырылатынын білдіреді. Есеп-қисаптар
негізінде және белгіленген қаржылық нормативтерді пайдалану арқылы арнаулы
құжатта – қаржы жоспарында (болжамында) бейнелеп көрсетілетін қаржылық
көрсеткіштер анықталады. Шаруашылық жүргізуші субъектілер болжалды қызметі
факторларының тұрлаусыздығы жағдайында қаржылық көрсеткіштерді егжей-
тегжейлі пысықтаудың – жоспарлаудың орнына болжау қолданылады, яғни қолда
бар мәліметтерді зерделеудің, өзгермелі факторларды ғылыми өңдеудің
(моделдеудің, экстрополяциялаудың) және қорытындылаудың негізінде
шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық дамуының болжамы жасалады. Болжам
шаруашылық жүргізуші субъектілердің шаруашылық қызметінің нұсқалары бойынша
бағалау және кейінгі шешімдерді қабылдау үшін қызмет етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ірірек шаруашылық құрылымға –
бірлестік, ассоциация, концерн және т.с.с. кіргенде шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы жоспарларының көрсеткіштері бұл ұйымдардың жиынтық
қаржы жоспарларына біріктіріледі.
3. Шаруашылық жүргізуші субъектілер меншігінің барлық нысандарының
теңдігі қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары –
мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің және олардың заңи ұйымдары
мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет
кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші өз білгенінше өзінің мүлкіне
иелік жасайды, пайдаланады және басқарып ұйымдастырады, оған қатысты заңға
қарсы келмейтін кез келген іс-әрекет жасайды, мүлікті кез келген шаруашылық
және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады.
4. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын ұйымдастырудың қажетті
қағидаты – басқарудың барлық деңгейлерінде қаржылық резервтердің (резервтік
капитал, тәуекел қоры) болуы. Қаржылық резервтер әр түрлі әдістермен
өндірістік және әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе
табыстан тұрақты нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін.
Қаржылық резерв уақытша болатын қаржылық қиыншылықтарды жоюға және
шаруашылықтардың қызметіне қажет қалыпты жағдайларды қамтамасыз етуге,
сондай-ақ, әдетте, қаржы жоспарында қаралмайтын өндірістік және әлеуметтік
дамумен байланысты шығындарды (ойда болмаған шығындарды) қаржыландыруға
арналған.
Рыноктық экономика жағдайларында шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қаржысын ұйымдастыруда елеулі өзгерістер болуда. Әріптес-кәсіпорындардың
арасында деңгейлес байланыстар күшейіп келеді, олардың банк жүйесімен өзара
іс-қимылы нығайып келеді. Бұл үдерістер салалық құрылымдардан бас тартып,
жаңа үлгідегі құрылымдарды – экономикалық мүдделермен, бірыңғай акциялармен
және мемлекеттің мүліктегі үлесімен байланысты ұқсастық негіздегі және
көпсалалық құрылымдарды жасауда көрінеді, бұл құрылымдар рынок
жағдайларында анағұрлым өміршең болып келеді. Мұндай өздігінен дамушы
жүйелер шикізатпен, материалдармен, жиынтықтылаушы бұйымдармен өзін-өзі
қамтамасыз етеді, бір-бірінің және қаржы рыногының бос ақшалай қаражаттарын
тартады, мемлекетті рынок жағдайларында өндірісті басқару және материалдық-
техникалық камтамасыз ету жөніндегі оған тән емес міндеттерден босатады.
Сонымен бірге өндіріс үдерісі демократияландырылады, өндірірушілердің нақты
қаржылық дербестігі жасалады, кәсіпкерлік пен бәсекенің бостандығы
жағдайларында шаруашылық жүргізудің түпкілікті нәтижелері үшін олардың
жауапкершілігі артады, ұлттық шаруашылықта өндірістің әртараптануы
қамтамасыз етіледі.

1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қорлары

Шаруашылық-қаржылық қызмет үдерісінде шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржылық қорларды – белгілі бір мақсаттарға арналған ақшалай қаражаттарын
қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақшалай қаражаттар үнемі қозғалыста
болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық практикасында
кәсіпорындардың, жеке саланың немесе бүкіл ұлттық шаруашылықтың өндірістік,
шаруашылық және әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі
қорлар пайдаланылды. Өз қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық
жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп, қайсы
біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы шаруашылык жүргізуші
субъектілерде экономикалық ынталандыру қорлары - материалдық көтермелеу
қоры, өндірісті дамыту қоры, әлеуметтік даму қоры, көпшілік қолды тауарлар
қоры (халық тұтынатын тауарларды шығаруды және өндіріс қалдықтарынан
жасалынған басқа бұйымдарды ынталандыру үшін) жұмыс істеді. 1992 жылға
дейін ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржыландыру және негізгі қорларды жаңарту
үшін амортизациялық қор құрылды. Министрліктер мен ведомстволарда жалпы
салалық сипаттағы шығындарды қаржыландыру, ведомствоға қарасты шаруашылық
жүргізуші субъектілерге қаржы комегін көрсету үшін орталықтандырылған
қорлар құрылды: ғылым мен техниканы дамытудың бірыңғай қоры, экономикалық
ынталандыру қорлары бойынша орталықтандырылған қорлар мен резервтер, бағаны
реттеу қоры және басқалары.
Қаржылық қорларда кәсіпорындар мен ұйымдар мүлкінің қозғалысы толық
немесе ішінара түрде бұл ақпаратты өндіріс, шаруашылық-қаржылық және
әлеуметтік қызметті басқаруда пайдалану үшін бейнеленеді. Жекелеген
қорлардың қозғалысы қаржының көлемін, нысанын, пайдалану мөлшерін неғұрлым
анық көрсетеді. Сондықтан кейбір қорлар бір мезгілде орындалуға белгіленген
(жоспарланған), сондай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің
қаржылық көрсеткіштері де болып табылады немесе есеп-қисап үшін бастапқы
мәліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезеңде кәсіпорынның
тұтыну қорын жұмсау ауқымы; кәсіпорынның бір жұмыскеріне шаққандағы бұл
мөлшер оның материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерімен қанағаттандыру
деңгейін көрсетеді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің жұмыс істеуі үшін
неғұрлым елеулілері мен маңыздылары мына қорлар болып табылады: жарғылық,
резервтік капиталдар, қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбекке ақы төлеу қоры,
валюталық, жөндеу қорлары. Дербестік жағдайларында шаруашылық жүргізуші
субъектілер басқа да мақсатты ақшалай қорларды құруы мүмкін, мысалы,
медициналық сақтандыру қоры, жекешелендіру қоры, өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылым дамуына қатысудың үлестік қоры және басқалары.
Жарғылық қор (капитал) мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы
берген шаруашылық жүргізуші субъект (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін
сипаттап көрсетеді және алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді
құрғанда өндірістік капиталды, материалдық емес активтерді, айналым
құралдарын сатып алудың көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық
қордың мөлшері шаруашылық қызмет үдерісінде өзгеріп отырады: негізгі
капиталға жұмсалатын инвестициялар (күрделі жұмсалым), таза табыс есебінен
болатын айналым капиталының өсімі, тауар-материалдық құндылықтарды
бағалауға дейінгі және капиталдың басқа молықтырылуы нәтижесінде көбейеді;
негізгі құралдарды шығару немесе беру, оның тозығын есептеу, зияндарды
шығару, тауар-материалдық игіліктердің бағасын түсіру есебінен кемиді.
Акционерлік қоғамның жарғылық қоры қор рыногында акцияларды орналастыру
кезінде акционерлердің қаражаттары есебінен жасалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қарамағында қалатын қаражаттардың
негізінде, яғни салықтар мен басқа төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорындар
мен ұйымдар кешенді қорларды – тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.
Тұтыну қоры мыналарды кіріктіреді:
бүкіл жұмыскердің (өндірістік және өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу
шығындары;
ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қорытындысы бойынша сыйақылар;
еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін ақшалай және
натуралдық нысандардағы қаражаттар; материалдық көмек:
Сөйтіп, тұтыну қоры еңбекке ақы төлеуге бағытталған қаражаттар (өнім,
жұмыстар және қызметтер өткізуден алынған түсім-ақшадан) және жұмыскерлерді
материалдық көтермелеу мен түрлі әлеуметтік төлемдер үшін шаруашылық
жүргізуші субъектінің қарамағында қалдырылатын таза табыстың бір бөлігі
есебінен құрылады. Қор қаражаттары жұмыскерлердің жеке тұтынуына жұмсалады.
Қорлану қоры:
шаруашылық жүргізуші субъектілер қарамағында қалатын табыс (пайда);
негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар;
шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша; банктердің
кредиттері; өздерінің қарап шешуі бойынша пайдалана алады. Валюталық қорлар
ең алдымен еңбек ұжымдарының өндірістік, әлеуметтік-мәдени дамуына
жұмсалады; валютаның бір бөлігі еңбек ұжымдарының шешімімен халық тұтынатын
шетел тауарларын, дәрілік заттарды және медициналық техниканы сатып алуға
жұмсалуы мүмкін. Валюталық қорлардың қаржысы ізгіліктік және қайырымдылық
көмек көрсетуге де пайдалануы мүмкін. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің
валюталық қоры қаражаттарының бір бөлігін қосалқы жеткізушілерге –
әріптестерге бере алады; бұл түсімдердің көлемі келісімшарттық негізде
экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі ескеріле отырып, шешілді.
Жөндеу қоры кәсіпорындарда негізгі капиталдарды жөндеудің барлық
түрлерін: күрделі, орташа, ағымдағы түрлерін жүргізу үшін жасалады, олар
өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құны есебінен қаржыландырылады.
Жөндеу жұмыстарына жұмсалатын болашақ шығындарға қарай жөндеу қорына
аударылатын аударымдардың нормативтерін кәсіпорындар өздігінше белгілей
алады, бұл шығындардың көлемі негізгі капиталдардың жай-күйімен және
тозығының дәрежесімен анықталады. Ішінара жөндеуге жұмсалатын шығындар
болашақ кезеңдерге жатқызылатын шығыстардың есебінен жабылуы мүмкін. Бұл
шығыстардың мөлшерлері содай-ақ салық салу ережелерімен реттеледі.
ІІ Тарау. Өндірістік капиталдар және шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметінің қаржылық нәтижелері
2.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қызметі нәтижелерінің
қалыптасу

Кәсіпорындардың өндірістік және коммерциялық қызметі негізгі
өндірістік капиталдарды – негізгі және айналым капиталдарын пайдаланумен
байланысты болады. Өндірістік капиталдардың бұлай бөлінуі олардың
айналымының сипатымен және дайын өнімді жасаудағы қатысуының нысанымен
байланысты.
Кәсіпорындарда өндірістік құрал-жабдықтар өндіріс үдерісінің
материалдық-техникалық негізі болып табылады. Рыноктық экономика
жағдайларында өндірістік құрал-жабдықтардың алғашқы қалыптасуы, олардың
жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы молайтылып отыруы қаржылардың тікелей
қатысуымен жүзеге асырылады: олардың көмегімен еңбек құралдарын сатып алу,
пайдалану және қайта қалпына келтіруді жүзеге асыратын арнайы мақсатты
ақшалай қорлар құрылып, пайдаланылады. Қаржының арқасында кәсіпорындардың
өндірістік капиталдарының (негізгі айналым капиталдарының) тұрақты толық
айналымы болып отырады. Бұған өндірістің натуралдық-заттай элементтерін –
еңбек құралдары мен еңбек заттарын сатып алу, көбейту немесе олардың орнын
толтыру үшін қаржылық ресурстарды авансылау жолымен жетеді. Еңбек құралдары
мен еңбек заттарынан тұратын, құндық нысанда көрінетін өндіріс құрал-
жабдықтары негізгі және айналым капиталдары болып табылады.
Қазіргі жағдайда ұзақ пайдалану айналымынан тыс активтердің жаңа
түрлерінің бірі – материалдық емес активтер. Материалдық емес активтер
-жылдық жиынтық табыс алу үшін ұзақ мерзімді (бір жылдан артық) кезең
ішінде пайдаланылатын материалдық емес объектілер. Олардың кәсіпорын
активтерінің кұрамында пайда болуы рыноктық қатынастарға көшуге,
шаруашылықты жүргізудің дүниежүзілік практикасына жақындастыру қажеттігіне
байланысты болып отыр. Негізгі өндірістік капиталдар мен материалдық емес
активтер өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы қатысады және өзінің құнын
біртіндеп, бөліп-бөліп тозығына қарай жаңа өнімнің құнына көшіреді. Көшу
үдерісін амортизация, көшірілген құнның үлесін амортизациялық норма, ал бұл
үлестің ақшалай көрінісін амортизациялық аударымдар деп атайды.
Амортизациялық аударымдар өндіріс шығындарына кіріктіріледі және
өнімді өткізуден түсетін табыстан (түсім-ақшадан) қалыптасады. Негізгі
қорлардың қызмет мерзімі аяқталғаннан кейін амортизациялық аударымдардың
жинақталған сомасы сан жағынан қорлардың өздерінің құнына тең болады; бұл
қаражаттар негізгі капиталдардың тозу және істен шығу мезетіне дейін, яғни
толық айналымы аяқталғанға дейін оларды сатып алуға пайдаланылуы мүмкін
және негізгі капиталдарды қаржыландыру көздерінің бірі болып қызмет етеді.
Негізгі капиталдар амортизациясының нормалары кәсіпорын қызметінің
экономикалық жағдайларына қарай ажыратылуы мүмкін: олар пайдаланудың барлық
мерзімі ішіндегі негізгі капиталдардың баланстық (бастапқы) құнына біркелкі
үлестер түрінде (желілік әдіс); амортизациялық кезеңінің басында неғұрлым
жоғары үлестер (региссиялық әдіс) белгіленуі мүмкін. Қазақстан
Республикасы салық заңнамасында тіркелген активтердің (негізгі құралдар
мен материалдық емес активтердің) ішкі топтарының құндық балансына есептеу
және амортизация нормалары белгіленген. Шаруашылық жүргізу практикасында
сонымен бірге өндірісте техникалық прогресті ынталандыру үшін жеделдетілген
амортизациялық әдіс пайдаланылады. Амортизацияны есептеу әдісі өнімді
өндіру мен оны өткізуге жұмсалатын шығындардың мөлшері арқылы және осыған
сәйкес кәсіпорынның табысы (пайдасы) арқылы кәсіпорындар қызметінің
нәтижелеріне әсер етеді; бұл салықтарды өндіріп алу және кәсіпорындардың
карамағында қалдырылатын табысты пайдалану кезінде бөлгіштік үдерістерде
бейнеленеді.
Айналым қорлары айналым өндірістік қорлары мен айналыс қорларын
кіріктіреді, олар әр түрлі сфераларға – өндіріске және айналысқа
қатыстылығына қарай ажыратылады.
Айналым өндірістік қорлары да өндірістің әр түрлі жақтарын көрсетеді.
Олардың бір бөлігі - өндірістік босалқы қорлар еңбек заттарының
(предметтерінің) құнын (шикізаттың, сатымдық шала фабрикаттардың, негізгі
және қосалқы материалдардың, отынның, ыдыстың, босалқы бөлшектердің),
сондай-ақ белгіленген ең аз немесе шектік мөлшерлердің шектерінде еңбек
құралдарының бір бөлігін де (арзан бағалы және тез тозғыш заттар)
кіріктіреді. Басқа бөлігі - аяқталмаған өндіріс ұқсату, өнімді жасау
үдерісіне тартылған заттардың құнын сипаттайды. Үшінші бөлік - болашақ
кезеңдердің шығыстары - ағымдағы кезеңде өндірілетін, бірақ кейінгі
кезеңдерде өнімнің өзіндік құны есебінен өтелетін заттар.
Айналыс қорлары айналыс сферасымен байланысты; оларға қоймалардағы
дайын өнім мен тұтынушыларға жөнелтілген өнім, кассадағы және банктерде
шоттардағы ақшалай қаражаттар, есеп-қисаптардағы қаражаттар, дебиторлық
берешек жатады. Айналыс қорлары өндіріс пен айналысты қауыштырады.
Екі элементте - айналым өндірістік қорлары мен айналыс қорлары құндық
нысандардың: ақшалай, тауар, өндірістік, үстелінген тауар, үстелінген
ақшалай нысандардың дәйекті ауысымдары жолымен қаражаттардың тұрақты,
үздіксіз толық айналымын қамтамасыз етеді.
Айналым өндірістік қорлары мен айналыс қорларына авансыланған ақшалай
қаражаттар шаруашылық жүргізуші субъектінің айналым қаражаттары ретінде
болады. Айналым қаражаттарының құрамы, құрылымы өндірістің әр-түрлі
тұрпаттары мен түрлері кезінде айтарлықтай ажыратылады. Мәселен өндірістік-
шаруашылық қызметі ұқсатуға арналған материалдық компоненттердің
жеткізілімдеріне байланысты болатын шаруашылық жүргізуші субъектілерде,
машина жасауда, жеңіл өнеркәсіпте көлік және кепілді босалқы қорларды
кіріктіретін өндірістік босалқы қорларының үлес салмағы жоғары болады; бұл
салаларға айналым қаражаттарында аяқталмаған өндірістің жоғары үлес салмағы
сипатты болады; бұл құрылыс саласы, ауыл шаруашылығы үшін де сипатты;
саудада айналыс қорларының үлесі айтарлықтай. Айналым қаражаттарының
жекелеген элементтері айналымының әр түрлі жылдамдығы болатындықтан айналым
қаражаттарының құрамы мен құрылымының факторлары олардың жалпы мөлшерінде
және сонымен бірге қаржыландыру мүмкіндіктерінде бейнеленеді.
Айналым қаражаттары авансыланған ақшалай шығындардың орнын толтыру
өнімді, тауарларды және қызметтерді өткізгеннен кейін және шаруашылық
жүргізуші субъектілердің шоттарына түсім-ақша түскеннен кейін жүзеге
асырылады, мұның өзі келесі толық айналымға еңбек заттарының кезекті
үлестерін сатып алуға жағдай жасайды.
Өндірістік қорлардың толық айналымының жоғары баяндалған үдерістері
жұмыс істеп тұрған субъектілер үшін сипатты болады.
Жұмыс істеп тұрған шаруашылық жүргізуші субъектілерде негізгі және
айналым капиталдарының орны өнімді (қызметтерді) сатқаннан кейін және
тиісті табыс түскеннен кейін толтырылады. Бұл табыстан амортизациялық
аударымдар нысанында тозған негізгі капиталдардың орнын толтыру үшін
қаражаттар қалыптастырылады, ал өнімді өткізуден алынған табыстың басқа
бөлігі айналым капиталдарының құрамына кіретін тауар-материалдық
құндылықтарды сатып алуға бағытталады. Жаңа шаруашылық жүргізуші
субъектілерді құру немесе оларды кеңейту кезінде қаражаттардың едәуір
бөлігі құрылтайшылардың жарналары, акцияларды сатудан түскен қаржылық
қаражаттарды тарту есебінен қалыптасады; мемлекеттік кәсіпорындар үшін -
бұл бюджеттік және мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары.
Қаражаттардың бір бөлігі басқарудың жоғарғы буындарының – бірлестіктің,
ассоцияцияның, министрліктердің, ведомстволардың орталықтандырылған
қаржылық ресурстары есебінен авансылануы мүмкін. Соңғы уақытта
қаржыландырудың көзі ретінде шетелдік инвесторлардың қаражаттары кеңінен
пайдаланылып келеді.
Жұмыс істеп тұрған шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірістік
капиталдардың өсімін қаржыландырудың көзі олардың кәсіпорынның қарамағында
қалдырылатын және тікелей осы мақсатқа бағытталатын, сондай-ақ қаржылық
қорлар - өндірісті дамыту қоры (қорлану қоры), өндірістік және әлеуметтік
даму қоры, қаржылық резерв, баска инвестициялық қорлар арқылы жұмсалынатын
таза табыс (пайда) болып табылады. Осы мақсатқа сонымен бірге банк
кредиттері, негізгі капиталдарды қаржыландыру үшін ұзақ мерзімді, айналым
капиталдарын қаржыландыру үшін қысқа мерзімді кредиттер пайдаланылады.
Өндірістік капиталдарды көбейтудің көзі бұдан басқа, айналымнан тыс
активтердің (негізгі капиталдың) қайта инвестицияланатын бөлігі, айналым
активтерінің шашыратылатын бөлігі, кредиторлық берешек, борышқорлық бағалы
қағаздардың (облигациялардың) эмиссиясы, лизинг болып табылады. Сөйтіп,
өндірістік капиталдарды жасау мен оныц өсімін қаржыландырудың көздерін
меншікті, тартылған және қарыз қаражаттарына топтастыруға болады. Айналым
қаражаттарының аса маңызды құрамды бөлігі меншікті айналым қаражаттары
болып табылады, өйткені олардың болуы, сақталымдылығы, басқа қаражаттармен
ара салмағы нақтылы рыноктағы кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының
дәрежесін анықтайды.
Өндірістік капиталды пайдаланудың сипаты арнаулы қаржылық
көрсеткіштерден көрінеді және кәсіпорынның қаржылық менеджменттің
нәтижелігін дәлелдейді. Бұл нәтижелік өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден
түскен табыс (түсім-ақша) мөлшерінде, кәсіпорынның шығынында айқындалады.
Түсім-ақшаның ауқымы кәсіпорынның (ұйымның), фирманың өнім өндіру мен
оны өткізуге жұмсаған шығындарының (ақшалай жұмсалымдарының) көлеміне
байланысты болады.
Бөлудің классикалык (дәстүрлі) сызбаларында өнім өткізуден түскен
түсім-ақша бұл өткізілген өнім, орындалған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтер үшін шаруашылық жүргізуші субъектілердің шоттарына түскен ақша
қаражаттарының сомасы. Ол өзіндік құнды пайданы, акциздерді, қосылған құн
салығын кіріктіреді.
Өткізілген өнімнен түсетін түсім-ақшадан басқа шаруашылық жүргізуші
субъектінің өткізуден тыс операцилардан – негізгі капиталдарды, басқа
мүлікті және т.б. өткізуден түсетін түсім-ақшасы болуы мүмкін. Қосылған құн
салығы, акциздер, өнімнің бағасына қосылатын құнның бірқатар басқа
элементтері ( сауда және өткізім шегерімдері кеден баждары) шаруашылық
жүргізуші субъектіге жатпайды, тек ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.