Экономикалық шығындар бухгалтерлік шығындар балама шығындар

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 3

1 Өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру мен өндірістегі шығындар
есебі
1.1 Кәсіпорын шығындары түсінігі және олардың түрлері
1.2 Өнімнің өзіндік құнының қалыптасуы және мәні

2 Өнімнің өзіндік құнын талдау
2.1 Өзіндік құнды жоспарлау және өнімді өндіру шығындарының
классификациясы
2.2 Өнімнің өзіндік құнын талдау
2.3 Өнімнің өзіндік құнының бағаны анықтаудағы рөлі

3 Өнімнің өзіндік құнын азайту жолдары
3.1 Еңбек өнімділігін арттыру
3.2 Өндіріс процесінде қолданылатын шығындарды азайту

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Кез-келген кәсіпорын (фирма) өнім өндірісін бастамас бұрын, ол қандай
пайда ала-алатынын анықтап алады. Кәсіпорынның өндірістік шешімдері,
жұмыстары нарық жағдайлары мен өндірістік шығындар арқылы анықталады. Жалпы
түрде өндіріс шығындары және өткізу (өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік
құны) өнім өндірісі процесінде қолданылатын (жұмыс, қызмет) табиғи
ресурстар, шикізат, материал, жанармай, энергия, негізгі қор, еңбек
ресурстары және басқа да өнім өндірісіне және өткізуге шығындарды бағалық
талдау болып табылады.
Материалдық құндылықтар өндірісі, тауар саудасы, сонымен қатар қызмет
көрсету адамдық, мтериалдық, ақшалай ресурс шығындарын қажет етеді. Бұл
қолданылған ресурстар соңында әртүрлі нысанда және көлемде өзіндік құнға
негізделеді.
Аталған шығындар, өнім және қызмет көрсетуге аударылған, өзіндік құнға
қосылғандар оларды өткізу бағасында өткеріледі. Осылайша, өзіндік құн-
кәсіпорында өткізу мақсатында өндірілген өнім мен қызмет көрсетулерге
кеткен шығындардың ақшалай түрдегі сомасын көрсетеді.
Өзіндік құн – өнім өндіруге жұмсалған барлық шығын. Өндірілген өнімнің
өзіндік құнына барлық жұмсалған шығындар: шикізат, материал, электр
энергиясы, амортизациялық жарна, еңбекақы т.б. кіреді. Өзіндік құн сол
кәсіпорын шығынының жиынтық көрсеткіші, ол әрбір өнімге жұмсалған жалпы
шығын сомасын өнім көлеміне бөлу арқылы анықталады.
Курстық жұмыс барсында қарастырылатын тақырыптар: өндіріс шығындары
және өнімнің өзіндік құныны түсініктіеріне жалпы сипаттама; өзіндік құнынын
талдау; өнімнің өзіндік құнын калькуляция баптары бойынша топтау; өнімнің
өзіндік құныны негізінде өнімге баға белгілеу; өнімнің өзіндік құнын азайту
жолдары.
Кәсіпорынның өндірістік шешімдері нарық жағдайлары мен шығындар арқылы
анықталады. Өнім көлемінің өзгеруі фирмалардың ұсынатын тауарлардың мөлшері
және оның бағасымен байланысты. Өндірістің шығындары бухгалтерлік және
экономикалық шығындар болып бөлінеді. Бухгалтерлік шығындар бұл өнімнің
өзіндік құнының құрамына кіретін нақты шығындар. Бұлар шикізат,
материалдар, жалақы, амортизация, салықтар және т.б. Экономикалық
шығындарға барлық шығындар жатады. Соның ішінде кәсіпорынның (фирма) өз
меншігіндегі сатып алынбайтын өндіріс факторларын пайдаланбағандағы
айқынсыз шығындар. Сонымен экономикалық шығындар – бухгалерлік және балама
шығындардан тұрады.
Бухгалтерлік шығындар = нақты шығындар.
Экономикалық шығындар = бухгалтерлік шығындар + балама шығындар
Қысқа мерзім кезеңінде өндірістің жалпы, тұрақты және айнымалы
шығындары анықталады.
Жалпы шығындар (ТС) – бұл өндіріске кеткен барлық шығындар және
тұрақты, айнымалы шығындардан тұрады.
ТС = ҒС + VС
Тұрақты шығындар (ҒС) - өнім шығару көлемінің өзгеруіне байланысты
өзгермейтін шығындар. Бұларға салықтар, жалға беру, төлемдер, сақтандыру,
амортизация және т.б.
Айнымалы шығындар (VС) – бұлар өнім көлемі өзгерсе бірге өзгеретін
шығындар. Олар шикізатқа, жалақыға, энегияға, транпортқа, материалдарға
кеткен шығындар.
Өндірістік шығындарды талдағанда жалпы шығындармен қатар орташа және
шекті шығындарды талдаймыз. Өндірістің орташа жалпы шығындары (АТС) өнімнің
бір данасын шығаруға кеткен жалпы шығындарды көрсетеді. Бұл шығын
өнеркәіпте басқаруға көмектеседі. Бұл шығын арқылы бір өнім өндіргенде
келеін пайданы табамыз.
АТС(АС) =ТСQ
Орташа жалпы шығындарды (АТС) 2 түрге бөлуге болады (АҒС).
а) орташа тұрақты шығындар: АҒС=ҒС Q
б) орташа айнымалы шығындар: АVС=VС Q
Өндірістің шекті шығыны (МС) жалпы шығындардың өзгеруіне өнім
көлемінің өзгеру қатынасына тең болады және өнімнің қосымша данасын
шығарғандағы кететін қосымша шығындарды көрсетеді.
МС= ТС Q
Өнім шығару көлемі өскен кезде тұрақты шығындар (ҒС) өзгермейді.
Сондықтан жалпы шығындардың (ТС) өсуі айнымалы шығындардың (VС) өсуіне тең
болады.
МС= VС Q

1 Өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру мен өндірістегі шығындар есебі
1.1 Кәсіпорын шығындары түсінігі және олардың түрлері

Фирманың шаруашылық қызмет процесінде өндірістік тұрақты шығындар
құрылымында қалдық және старттық шығындар туады.
Қалдық шығындар-өнімді өткізу мен өндірістің тоқтауымен болатын
тұрақты шығындардың бөлігі. Неғұрлымшаруашылық қызметінің тоқтау уақыт ұзақ
болған болған сайын, соғұрлым қалдық шығыннның көлемі аз. Бұл жағдайда
фирмада жұмысшы күшін жалдау мен ғимараттарды жалға беру туралы түрлі
шарттар мен келісімдерден құтылу мүмкіндіктері пайда болады.
Старттық шығындар-өндірісті қайта қосумен және өнімді өткізумен
байланысты туатын тұрақты шығындардың бөлігі.
Кез-келген кәсіпорын (фима) өнім өндірісін бастамас бұрын, ол қандай
пайда ала-алатынын анықтап алады.
Кәсіпорын табысы 2 түрлі көрсеткішке тәуелді болады: өнім бағасы және
оның өндірісіне шығындар. Нарықтағы өнім бағасы сұраным мен ұсыным өзара
байланысының нәтижесі болып табылады. Нарықтық баға қалыптастыру заңдарының
әсерінен еркін бәсеке жағдайында өндіруші немесе тұтынушы қалауына сәйкес
жоғары немесе төмен болмайды, ол автоматтты түрде орнатылады. Өнім
өндірісіне шығындар-өндіріс шығындары басқаша түрде болады. Олар
тұтынылатын еңбектік немесе материалдық ресурстар көлеміне, техника
деңгейіне, өндірістің ұйымдастырылуына және басқа факторларға байланысты
өсуі немесе төмендеуі мүмкін. Сәйкесінше, өндіруші шығындарды азайтудың
көптеген көздерін қарастырады, ол оны өзінің тиімді басқару қабілетімен
жүзеге асыра алады.
Жалпы түрде өндіріс шығындары және өткізу (өнімнің, жұмыстың,
қызметтің өзіндік құны) өнім өндірісі процесінде қолданылатын (жұмыс,
қызмет) табиғи ресурстар, шикізат, материал, жанармай, энергия, негізгі
қор, еңбек ресурстары және басқа да өнім өндірісіне және өткізуге
шығындарды бағалық тадау болып табылады.
Өндіріс шығындарына және өнім өткізуге төмендегілерге байланысты
шығындар қосылады:
• ұдайы өнім өндірісі, белгіленген технология деңгейінде өндірістің
ұйымдастырылуы;
• табиғи шикізаттарды қолдану;
• өндірісті дайындау және үйрену;
• өндірісті ұйымдастыру мен технологияны жетілдіру, сонымен қатар
өнім сапасын жақсарту, оның сапалығын арттыру, ұзақ тұтыну және
басқа да пайдалану қасиеттерін арттыру (капиталды емес сипаттағы
шығындар);
• рационалдау және құрастыру, тәжірибиелік жұмыстарын жүргізу,
моделдер мен нұсқаларды дайындау және тексеру, авторлық сыйақы
төлеу және т.б;
• өндірістік процеске қызмет ету; өндірісті шикізат, материал,
жанармай, энергия, құрал-саймандар және басқада еңбек құралдары
және заттарымен қамтамасыз ету, негізгі өндірістік қорларды
жұмысқа қабілетті жағдайда ұстау, санитарлы-гигие-
налық талаптарға сәйкес жұмыс жасау;
• қалыпты еңбек жағдайын және техника қауісіздігін қамтамасыз ету;
• өндірісті басқару: кәсіпорынның басқару аппараты
қызметкерлерінің, фирма және оның құрылымдық бөлімшелерін, іс-
сапарларын қаржыландыру, техникалық басқару құралдарын ұстау және
аудиторлық қызметтерге төлемдер, кәсіпорынның, фирманың
коммерциялық қызметімен байланысты өкілеттілік шығындар және т.б.
• кадрларды дайындау және қайта дайындау;
• мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік сақтандыруға
аударымдар.
Әрине, фирманың, кәсіпорын қызметінің нәтижесі (табыс және
шығын) өнім өткізуден (жұмыс және қызмет көрсету) фирманың, кәсіпорынның
негізгі құралдары және басқа да мүліктерін өткізуге байланысты емес
операциялардан түсім, осы операциялар бойынша шығындар сомасының азаюының
қаржылық нәтижесінен құралады.
Шығын – тауарға және жұмысқа төленетін ақша.
Шығындар қолдағы бардың сатып алуға жұмсалғанын және оны шаруашылық
субьектінің балансында актив ретінде көрсетілген, келешекте табыс әкелуге
қабілетті қаражаттар - бұл Г. М. Лисович пен И.Ю.Ткаченконың шығынға
берген түсініктемелері. Осымен қатар кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның
басқалай да трактовкасы ( түсіндірулері ) кездеседі. Мәселен, проффессор
Ч.Т. Хорнгерн, Дж. Фостер келесідей түрде тұжырымдайды: Шығындар –
тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынылатын ресурстар
(ақшалар). Тура осындай мазмұндағы анықтаманы кейінірек проф. А.Д.Шеремет
және басқа да авторлар берді. Бұл ұғымдардан шығындар тұжырымдамасының
абстрактілі екені көрінеді. Сондықтан да осы күнге дейін экономикалық
әдебиеттерде шығынның анықтамасы бойынша көзқарастардың біртұтастығы жоқ.
Отандық тәжірибеде ұқсастығына байланысты шығындар, шығыстар,
жұмсалған қаражат бірдей деп теңдестіріледі және өндіріс шығындары
немесе өндіріске жұмсалған шығын терминдері бір мағынада қолданылады.
Соған қарағанда шығын сөзінің табиғаты әр қилы ахуалға байланысты түрлі
мәеге ие болатын сияқты. Басқару есебінде шығындар әр түрлі мақсаттар үшін
бірнеше әдістермен жіктеледі, яғни шығын бір мағыналы ғана емес. Шығын
факторы – шығындардың пайда болуына әкелетін кез-келген оқиғалар не
жағдайлар, олар әр түрлі мақсатқа байланысты топтастырылады.
Өндірісті тиімді басқару үшін басшыларға шыққан шығын жайлы ақпарат
керек. Шығындарды есептеу жүйесін тиімді құру дегеніміз – шешімдердің
типтес топтарын айқындау және оларға сәйкес келетін шығындарды есептеу
обьектілерін таңдау.Өндірістік шығындарды әр түрлі негіздер бойынша
классификациялауға болады. Кейбір шығындарды өнімнің белгілі бір түріне
жатқызса, кейбіреуін білгілі бір өнімге жатқызу мүмкін емес. Шешім қабылдау
үшін ақпарат жинау кезінде есепші шығындардың кей түрі шешімнің бір типіне
керек болса, екінші типі үшін маңызы жоұ екенін ескеруі тиіс. Өндірістік
шығындарды тексеру мақсатына қарай әр түрлі белгілері бойынша
классификациялауға болады.
1. Құрамы бойынша:
Нақтылай.
Жоспарлы немесе болжамды.
2. Өндірістің көлеміне байланысты:
Ауыспалы.
Тұрақты,т.б.
3. Орташаландыру дәрежесі бойынша:
Жалпы.
Орташа.
4. Басқару тәсілдері бойынша:
Өндірістік.
Коммерциялық.
Әкімшілік.
5. Өзіндік құнға кіргізу әдісі бойынша:
Тікелей.
Жанама.
6. Пайда түскен кезеңге шығындарды реттеу және жинақтау.
Өнімге.
Кезеңге.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты
активтердің азаюы ( материалдар, ақшалай қаражаттар ) немесе
міндеттемелердің артуы ( кретиторлық қарыз ) енеді. Шығындар мен
шығыстар ұғымдарын толығымен ұқсас деуге болмайды. Қаржы саласындағы
стандарттары бойынша Шығыстар - есепті кезеңде активтерді пайдалану
немесе есептен шығару жағдайында табыстың азаюы, сондай-ақ капиталдың
кемуіне әкелетін және соған сәйкес қосымша міндеттемелердің пайда болуы.
Шығындардың мәнін жеткілікті түсіну үшін , оны үш жақты қарастыру
керек. Біріншіден, шығындар ресурстардыпайдаланумен анықталады.
Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетіледі, сөйтіп пайдаланылған
ресурстардың санын көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез-келген бөлімшенің
қызметі, өнімді өндіру, түрлі қызметтердің іске асырылу жайын (мақсатын)
салыстырады. Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда бір мезгілде
белгілі мақсаттарға ақшалай (кейде натуралды не материалды емес) көріністе
ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді. Шығындарды есепте көрсету соңғы
өнім болып табылмайды, ол мақсатқа жету құралы ретінде көрінеді. Икемді
шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде өздерін түрліше алып жүреді, ал
жекелеген тұрғыдан қарасақ, шығын – пропорционалды, прогрессивті немесе
дегрессивті түрде көрінеді. Шығынның мұндай әрекетін көре тұра шетелдік
әдебиеттерде, теориялық еңбектерде шығынның әрекеті (қылығы) деген термин
өте жиі қолданылады. Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы (қарқыны)
туралы айту қабылданғанмен, шығынның әрекеті (қылығы) термині тек
қарқынды ғана емес, сондай-ақ осы немесе басқа шығыстардың мүмкін болатын
тұрақты, қалыпты жағдайын көрсететін өте ауқымды ұғым болып табылады. Шешім
қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің деңгейлеріне
тәуелді шығындардың әрекеті (қылығы) қалай өзгеретінін көрсету өте
маңызды роль атқарады. Сондықтан шығынға қарап бюджетті жоспарлағанда
келесідей мәселелер туады:
- Келесі жылға өндірістік қызметтің қандай түрін жоспарлау керек?
- Сатылатын тауарлардың көлемінің өсуіне байланысты сату бағасын азайту
керек пе?
- Өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай
нысанда болуы керек: комиссиондық сыйақы, жалақы немесе олардың
комбинациялары?
- Өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу
керек пе?
Мұндай құбылыстарды (обьектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа
белгілері бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Объектілерді жіктеу
(классификациялау) белгілері көп болған сайын оның зерттелу деңгейі де
жоғары болады. Бұл өз кезегінде объектінің басқарушылық деңгейін арттырады.

Есептік ақпараттарды жіктеу схемасының көптігіне байланысты эталон
ретінде олардың қандай да бір түрін бөліп алу қиындық туғызады, өйткені
классификациялау схемасы ақпараттың арналымына (мақсатына) тәуелді.
Сондықтан шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізде
жіктеудің үлкен мағыналық мәні бар.(1-кесте)
1-кесте
Топтастырылатын белгілеріне байланысты жасалатын шығындар жіктемесі
(классификациясы)

№ Жіктеу белгілері Шығын түрлері
1 Мазмұны (айналымы) бойынша Негізгі және үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына енгізу (қосылу) әдісіТікелей және жанама
бойынша
3 Өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысы бойынша Айнымалы және тұрақты

Осылардан басқа бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін
басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып
көрсетіледі.
Шығындар жіктемесі басқару мәселелерін шешуші құрал ретінде шешімді
қабылдайтын және оның зардаптарын анықтайтын процеске қатысады. Дұрыс шешім
қабылдау үшін оның қандай шығындар мен олжаға жетелейтінін білу қажет.
Шығындарды жіктеудің мақсаты – жалпы массадан тек релевантты
шығындарды бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне
қатысты), ал релевантты шығындар деп – тек шешімді қабылдау барысында ғана
өзгеретін болашақ шығындарды есептеуді айтады. Сондықтан, жіктеу әдістері
немесе бағыттары басшының алдында тұрған нақты мәселелерге тәуелді болып
келеді.
- Бірінші бағыт – жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді
сатудан күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан) және
өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар
(тікелей және жанама) туралы есептік мәліметтерді алу;
- Екінші бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер мен нақты шығындар туралы
алынған ақпараттарды жүйелеп, өндірістік шығындар деңгейімен айналысатын
(цехтардың, өндірістердің, шектеулі серіктестіктердің) басшыларды
керекті ақпараттармен қамтамасыз ету;
- Үшінші бағыт – шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу
мақсатында шығындар және жауапкершілік орталықтары бойынша есепті
ұйымдастыру.

2-кесте
Мақсаттарға сай жасалынған шығындардың жіктемесі (мүмкін болатын
варианттар)

Міндеттері Шығындардың жіктелуі
өндірілген өнімнің өзіндік құнын Кіретін және шығатын; тікелей және
есептеу, қорлардың құнын және жанама; өзіндік құнға кіретін
алынған табыстарды бағалау (өндірістік) және есептік кезең
шығындары; бір элементтік және
кешенді; ағымдағы және бір жолғы.
Шешім қабылдау және жоспарлау Тұрақты (шартты тұрақты) және
айнымалы; бағалау кезінде есепке
алынатын және алынбайтын; қайтарымы
жоқ шығындар; ескерілмеген
ситуациялық шығындар; шекті және
өсімді; жоспарлы және жоспарланбаған
Бақылау және реттеу Реттелетін және реттелмейтін

Қарастырылып отырған жіктемемен сәйкес есепті жүргізу – отандық
өндірістік шығындар есебіндегі жаңа құбылыс. Нарықтық қатынастарды
жоспарлауда, нормалауда және жалпы өндірісті басқару жүйесінде басқарушы
есебінің (оның ішінде өндірістік есепте) ролі күшейіп отыр.
Баптар бойынша шығындарды топтау Негізгі өндіріс шотында аяқталған
көрініс бойынша бейнеленеді, бірақ осы мәліметтер бойынша шаруашылық
серіктестіктердегі әрбір өнім (қызмет пен жұмыс) түрлерінің өтеуі жөнінде,
оларда қабылданған шешімнің тиімділігі және қабылданатын шешімнің табыс пен
шығыс деңгейіне әсері туралы қорытынды жасауға болмайды. Көп жағдайда осы
мәселелерді шешу –қолданылған шығындарды топтастырумен анықталады. Басқару
мақсаттарын қанағаттандыратын шығындардың жіктемесі, өндірістік шығындар
туралы ақпараттарды талдау және өңдеу әдістері – өндірістік қызметте есепті
ұйымдастырудың басты қағидасы болып табылады.
Өндірістік шығындар есебінің жалпы сызбасында өндірістік шығындар
туралы ақпараттардың қозғалысы көрсетілген.

Материалдар шоты. Негізгі өндіріс шоты. Сатылған өнімнің өзіндік
құнының шоттары.
Қалдық. өндірістегіҚалдық. Шығарылған Нақты Нормативтік
тұтыну. Баптар өнімді өзіндік құны(жоспарлы)
(статьялар) өзіндік құны бойынша өзіндік құны
бойынша бойынша шығарылған бойынша
өндіріс бағалау. өнім шығарылған
шығындары. (тауар). өнім (тауар).
Нақты өзіндік
құнның
нормативтен
ауытқуы.
Қалдық

Еңбекақыны төлеу бойынша есеп айыру Көмекші өндіріс шоты.
шоты.
Қалдық. Есептелген жалақы.Қалдық. Өзіндік құны
Баптар бойынша бойынша негізгі
өндірістік өндіріс жұмыстары
шығындар. (көрсетілетін
қызметтер).

Касса, Есеп
Зейнетақы қоры. Үстеме шығын шоттары айырысу шоттары
Сақтандыру бойынша есеп және т.б.
айырысу шоттары. ақшалай қаражат
шоттары.
Қалдықтар:
Еңбекақыдан Негізгі Баптар Шығындарды Өндіріске
жасалған құралдарға (статьялар) бөлу (тарату).жұмсалған
аударылымдар есептелген бойынша ақшалай
(төлемдер). амортизация. ағымдағы қаражаттар.
(кезең)
шығындары.

Шығындарды жіктеудің белгілері туралы қызу пікірталастың арқасында
шығындарды анықтаумен қатар, онық болашақтағы тенденциялары да анықталды.
Осыдан келіп, есеп тәжірибесінде Шаруашылық Серіктестіктерінің шығындарын
тиімді басқаруға жаңа тәсірдерді тағайындау мен пайдалану мәселелері
отандық және шетелдік экономикалық әдебиеттерде кеңінен талқыланып жатыр.
Шығындар есебінің жалпы қабылданған мәнін анықтау – белгілі бір уақыт
кезеңінде шығындар есебінің сандық өлшемін (натуралды және құндық
көрсеткіштер) арқылы жабдықтау, өндіру, олардың еңбегінің өнімін сату,
дайын өнімдердің өзіндік құндарын қалыптастыру, тіркеу, топтастыру және
жіктеп (кескінінде) талдау бойынша Шаруашылық Серіктестігіндегі өтіп жатқан
процестерді көрсетуге бағытталған саналы іс - әрекеттердің жиынтығы .
Мұндай көрініс ШС басқаруға қажет толық ақпаратты алуды және қаржылық
нәтижелерді шығару арқылы қызметін бағалауды қамтамасыз етеді.
Бірақ дамыған өндірістік есеп теориясы мен басқару және бастапқы даму
жағдайында мұндай тәсілдің пайдалану бағыттары бойынша шектелген. Біздің
пікіріміз бойынша, техникалық жағынан бәрі өндіріс шығындарының есептік
мәнін анықтау өндірістік қызметтің басқарушы есебін ұйымдастыруға немесе
өндіріс шығындарын есе трансформациялау әдістерінің түрлі бағыттарын қамтуы
керек. Сайып келгенде, шығындар есебінің мазмұнын анықтау, ұйымдастыру
моделдерінің нақты алғышартын жасайды. Басқару процесіне кері ақпараттық
ағын ретінде есеп тек шындықты (нақтылықты) ғана көрсетіп қоймай, болашақта
экономиканы моделдеу үшін ақпаратты дайындайды, демек мұндай есептеу жүйесі
өзіндік құнды басқарудың жоғарыда аталған негізгі мәселелеріне сәйкес
келеді.

1.2 Өнімнің өзіндік құнының қалыптасуы және мәні

Материалдық құндылықтар өндірісі, тауар саудасы, сонымен қатар қызмет
көрсету адамдық, мтериалдық, ақшалай ресурс шығындарын қажет етеді. Бұл
қолданылған ресурстар соңында әртүрлі нысанда және көлемде өзіндік құнға
негізделеді.
Аталған шығындар, өнім және қызмет көрсетуге аударылған, өзіндік құнға
қосылғандар оларды өткізу бағасында өткеріледі. Осылайша, өзіндік құн-
кәсіпорында өткізу мақсатында өндірілген өнім мен қызмет көрсетулерге
кеткен шығындардың ақшалай түрдегі сомасын көрсетеді.
Өзіндік құн-өнім өндіруге жұмсалған барлық шығын. Өндірілген өнімнің
өзіндік құнына барлық жұмсалған шығындар: шикізат, материал, электр
энергиясы, амортизациялық жарна, еңбекақы т.б. кіреді. Өзіндік құн сол
кәсіпорын шығынының жиынтық көрсеткіші, ол әрбір өнімге жұмсалған жалпы
шығын сомасын өнім көлеміне бөлу арқылы анықталады.
Сонымен, кәсіпорын қызметінің негізгі көрсеткіштерінің бірі болып
өнімнің өзіндік құн болып саналады, ол өндірістегі өнім өткізілуінің
ақшалай нысандағы шығындар жиынтығын құрайды және барлық өндіріс
тиімділігін анықтайды.
Өзіндік құнның экономикалық міндеті-жұмсалған шығындардың орнын
толтыру және соның негізінде өндірістің барлық элементтерін қайта өндіру:
өндірістік қорлар және жұмыс күші. Осы жерде кәсіпорынның өзіндік құнның
негзгі элементі болып амортизация, яғни шығындалған материалдық ресурстар
құны, еңбекақы-ол шығындардың бөлімдері болып табылады. Сонымен қатар
кәсіпорын да басқа да шығындарды жүзеге асырады: өз жұмысшыларына сыйақылар
төлейді, банк несиелеріне пайыз төлейді, әлеуметтік объектілерді ұстайды,
бюджеттік емес қорларға аудрымдар жүргізеді-бұл шығыстар кәсіпорынның
қосымша шығыстарын құрайды.
Өнекәсіптің дамуының бөлек кезеңдерінде бұл шығындардың орнын
толтыру көздері өзгеріп отырады. Олар өнімнің өзіндік құнына қосылса немесе
кәсіпорын қолында қалатын табыс есебінен іске асырылады немесе бюджет
есебінен өткеріліп отырған. Осылайша, өнімнің өзіндік құнына қосылатын
шығындар құрамына әрдайым өзгеріп отырады. Бұл өзгерістердің басты мақсаты-
қазіргі кезеңдегі орныққан өндірістік қатынастардың дамуын қамтамасыз ету,
оларды толтыру көздері бойынша шығындарды шектеу-өнімнің өзіндік құны
немесе пайда.
Шығындар жиынтығы пайда көлемін анықтайды, олардың көбейуі 2
түрлі факторға байланысты болады: бағаның өсуі және өнімнің өзіндік құнының
төмендеуі. Соңғысы тиімдірек болып табылады.
Өнімнің өзіндік құны – синтетикалық, кәсіпорын қызметінің барлық
жағын бірлікте және өзарабайланыста сипаттайтын жалпылама көрсеткіш болып
табылады. Ол кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметінің сапалы
көрсеткіші. Оның деңгейі мен динамикасы бойынша өндірістің басқару,
жоспарлау, еңбек пен еңбекақының ұйымдастырылуы, техника мен технология
деңгейін анықтауға болады. Өзіндік құнның мағынасы сонымен қатар оның
атқаратын қызметтерімен де анықталады:
1) Өзіндік құнда өндірістің қоғамдық шығындарының 54 бөлігі
шоғырланады. Сондықтан да өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс құралдарының
жұмсалуы қамтамасыз етіледі.
2) Өзіндік құн көтерме бағаны қалыптастыру базасы болып
табылады, оның есептемей бағақалыптастыру мүмкін болмайды.
3) Өзіндік құн негізінде табыс, жеке бұйымдардың рентабельділігі
, яғни олардың өндіру мақсаттылығы есептелінеді.
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар 2 түрлі негізгі белгілер
бойынша жіктеледі:
1. Шығындардың алғашқы элементтері бойынша.
2. Пайда болу және бағытталу сипаттамасы бойынша.
Шығындарды экономикалық элементтері бойынша жіктеу өндірі
шығындары сметасын дайындағанда қолданылады. Бұл жіктеу негізі шығындардың
әрбір элементінің экономикалық сипаты бойынша біртекті шығындарда
біріктіріледі, олар жиынтық өнімнің өзіндік құнын құрайды. Сонымен қатар
шығындардың келесідей элементтері ерекшеленеді: еңбекке төлем шығындары;
әлеуметтік сақтандыруларға аударымдар; Мемлекеттік қорларға
жұмысбастылықтың қатысуымен аударымдар; амортизация; Басқа шығындар.
Қарастырылып отырған шығындар тобы заттай және тірі еңбек
шығындары қатынасын бекітуге, өнім өндірісіне барлық шығындар бағасын
анықтауға мүмкіндік береді. Шығындардың бұл тобы айналым құралдарын
жоспарлауға, материалды шығындар сомасын анықтауға пайдалынылады, ол өз
кезегінде таза өнімді есептеуді қажет етеді.
Шығындарды калькуляциялық баптар бойынша жіктеу оларды өз алдына
өндірістік бағдары бойынша топтау, яғни өндіріс процесінде пайда болу орны
және өнімді өткізуді көрсетеді.
Шығындарды калькуляциялық баптар бойынша жіктеудің негізі ол тікелей
шығындарды өз алдына тәуелсіз бірыңғай экономикалық элементтері шығындар
бабы түрінде ерекшеленсе, ал қосымша шығындар кешенді шығындар бабында
көрсетілген: шикізат және материалдар; жартылай фабрикаттар және
технологиялық мақсаттағы көмекші материалдар; өндіріс жұмысшыларына негізгі
және қосымша еңбекақы; технологиялық мақсаттағы жанармай және энергия;
әлуметтік сақтандыруларға аударым; цехтық шығындар; Жалпышаруашылық
шығындар; Коммерциялық шығындар; жалпыөндірістік шығындар.

2 Өнімнің өзіндік құнын талдау
2.1 Өзіндік құнды жоспарлау және өнімді өндіру шығындарының
классификациясы

Отандық тәжірибеде шығындарды жоспарлау, есеп және
калькуляциялау мақсатында оларды келесі түрде классификацияланады:
• өндіріс түрі бойынша-негізгі және көмекші;
• өнім түрі бойынша-жеке бұйымдар, біртекті бұйымдар тобы, тапсырыс,
өзгертулер, жұмыстар және қызмет көрсету;
• шығындар түрлері бойынша-калькуляция баптары (өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау үшін және талдау есебін ұйымдастыру) және шығын
элементтері (шығындардың сметалық жобасын құрастыру және
шығындарының есебі);
• шығындардың шығу орны бойынша-участок, цех, өндіріс, шаруашылық
есептегі бригада.
Басқару жүйесінде шығындардың қалыптасуын тәжірибелік қолдануда
мақсатты түрде шығындар элементтері және калькуляция баптары бойынша
шығындар түрлері есепке алып шығындар классификациясын қарастыру керек.
Калькуляция баптарының тізімін және олардың құрамын, бөлу әдістерін
өнім түрлері, жұмыс және қызмет көрсету бойынша салалық әдістемелік
нұсқамасының есептік жоспарлау сұрақтары және өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясы өндірістің құрылымы мен есептік сипатына байланысты
анықталады.
Мысал ретінде машина жасау зауытындағы кеңінен қолданылатын шығындар
баптарының калькуляциясын қарастырайық.
1.Шикізат және материалдар.
2.Сатып алынатын бұйымдар, жартылай фабрикаттар және
кооперативтік кәсіпорын қызметтері.
3.Негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы.
4.Қосымша өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы.
5.Негізгі және қосымша өндіріс жұмысшыларының еңбекақысынан
әлеуметтік сақтандыруға аударымдар.
6.Өндірісті дайындауға және игеруге шығындар.
7.Құрал-жабдықты пайдалануға және ұстауға шығындар.
8.Цехтық шығындар.
9.Жалпы өндірістік шығындар.
10.Ақаулардан жоғалтулар.
11.Өндірістік емес шығындар.
Алғашқы сегіз шығын баптары цехтық өзіндік құнды құрайды. Цехтық
өзіндік құн қосу жалпы өндірістік шығындар және ақаулардан жоғалтулар
өндірістік өзіндік құнды құрайды. Нәтижесінде барлық 11 баптар өзалдына
толық өнімнің өзіндік құнын құрайды.
Өнеркәсіптік кәсіпорындарда келесідей өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың негізгі әдістері қолданылады:
• Тікелей есептік;
• Нормативтік;
• Есептік-талдау;
• Параметрлік.
Ең қарапайым және ең дәл – тікелей есеп әдісі болып табылады. Сонымен
қатар бұл әдісте өнімнің бірлігінің өзіндік құнын анықтауда жалпы шығын
сомасын дайын өнім көлеміне бөледі. Бұл әдісті қолдану біртекті өнімді
өндіретін кәсіпорындарда ғана мүмкін болады, осыған байланысты бұл әдіс
шектелген түрде қолданады. Сонымен бірге ол калькуляцияның жеке баптарында
шығындар туралы мәлімет көрсете алмайды.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауның нормативтік әдісі
кәсіпорындарда қолданылады, белгілі бір өнім бірлігінің өндірісіне нақты
ресурс шығындарының өзгеру есебі нақты дәл көрсетілген. Ол материалдық,
еңбектік, қаржылық ресурстарды нормалық және нормативтік пайдалануға
негізелген. Сонымен қатар осы ресурстарды нормалық және нормативтік
пайдалану прогресивті және ғылыми негізделуі керек. Олардың көлемін жүйелі
түрде қарастырылуы қажет.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауның ең дәл және жетілген әдісі
есептік-талдау тәсілі. Сонымен бірге әдісте өндіріс адайын жн-жақты талдау
және онда мүмкін болатын өзгерістерді талдау және өнімнің өзіндік құнына
әсер ететін факторлар қарастырылады. Норма және нормативтер негізінде
жобаланатын кезеңдегі техника-экономикалық және ұйымдық шарт қалыптасады.
Бір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.