Германияның қылмыстық құқығы
Бұл зерттеу ең ауыр жаза -өлім жазасы тарихына үңіле отырып, оның қазақ,
әдет-ғұрып жүйесіндегі алатын орнын қарастырады. Өлім жазасы мәңгілік
тақырып ретінде қалып отыр. Әр ғасыр өлім жазасына өзінше қарап, әлемдегі
әрбір мемлекет бұған ерекше маңыз беріп, өздерінше тәжірибеде әр түрлі
жазалар тағайындайды. Өлім жазасы - ең ауыр да әрі адам ақылының көрінісі
мен имандылығын көрсетеді. Өлім жазасы -ежелден бар болып, тіпті қылмыстық,
кұқық пайда болмай тұрған кезден-ақ қолданылған. Қылмыстың субъектісі тек
адам ғана болған. Алайда адамның өліміне себепкер болған жануарларға да
айып тағылған. Қазақ халқының құқық жүйесі жануарлар иесі малының не ит-
құсының келтірген зияны үшін жауап берген. Ерте дәуірлерде "қанға қан,
жанға-жан", "құлаққа-құлақ, тұяққа-тұяқ," принципі қолданылып, кейінірек
жауапкершіліктің мүліктік түрлері де (күн,айын) кең қолданылған.
Кісі өлімі үшін қанды кек дәстүрі қолданылып, оны орындау туыстарына
қасиетті борыш әрі міндет, өлгеннің аруағын разы қылуға тырысу болып
саналған. Қанды кектің жүзеге асырылуы: біріншіден, қылмыскерді
өлтірілген адамның туыстары қолына беру; екіншісі, билер үкімі нәтижесінде
өлтіру, үшіншісі, құлға айналдыру. Дәуірлер өте қанды кек принципін шектеу
мақсатында "құн төлеу" дәстүрі кіріп, ол қанды кекті ығыстыра бастады.
Дегенмен қанды кек принципі бірден ығыса қоймады. Қылмыскерге өз
өмірін сақтап қалу үшін жекпе-жекке шығу, талапкер құныкерлер қолына
түспей қашып құтылу, т.б. мүмкіндіктер берілетін.
Кісі өлтіргені үшін берілетін өлім жазасы осы күнімізге дейін сақталып
отыр. Халықаралық құқық адамды өлім жазасына кесуге тыйым салып,
ізгілендіруге ұмтылыс жасауда. Сондықтан да Қазақстан Республикасы өлім
жазасына мораторий жариялап, бұл ұмтылысты қолдайтынын білдіріп отыр.
Алайда елім жазасын сақтау не сақтамау жайлы пікірлер екі ұдай (Қазір
әлемдегі 104 мемлекет өлім жазасынан бас тартқан, ал 91 мемлекет сақтап
қалған. Олардың қатарында Қытай, Сауд Арабиясы, Иран, Нигерия, Пәкістан,
т.б. бар).
Кез келген мемлекетте өлім жазасы қылмыстық қүқықтың және қылмыстық
саясаттың институттары ғана болып табылмай, ол әлеуметтік-мәдени қүбылыс
болып табылады әрі осы институт жайлы қоғам мүшелерінің ой-пікірлерінің
көрсеткіші де болады. Алайда өлім жазасын сақтау не сақтамау жайлы қоғамдық
пікірлер әр түрлі және үнемі өзгеріп отырады. Мысалы АҚШ-та адам өлтіру
саны 25 пайызға дейін төмендегеніне қарамай, өлім жазасын қолдаушылар саны
77 пайызға дейін өсе түсті. Сөйтіп ауыр қылмыстың өсуіне байланысты емес
екендігін көрсетті. Оның үстіне экономикалық-әлеуметтік жағдайлар мен
азаматтардың қорғаныс және қауіпсіздік деңгейі өсе түскеніне қарамай, өлім
жазасын сақтауды қолдаушылар қылмыс статистикасында да, қоғамдық пікір
сауалнамаларында да басымдылық танытады. Сейтіп қоғамдық пікірлер мен
криминалдық қағидаларға сай келмейді. Біз бұл арада құқықтық сана
мен құқықтық мәдениет шаралары шешуші рөл ойнайды дей аламыз. Адамзат
өмірге бір-ақ рет келеді. Сондықтан адам өмірін қию өте жауапты мәсөле. Осы
түрғыдан келгенде зерттеу тақырыбы өте өзекті.
Әрине қоғамдық пікір құбылмалы категория. Қазақ әдет-ғұрып құқық жүйесі
өлім жазасын қолдануды қолдамаған. Оның орнына "құн алу" яғни, материалдық
төлем төлеттіруді қолдаған. Ата-бабаларымыздың түсінігі бойынша өлім -
Алладан. Алла ғана адамға жан береді, оны кері өзі ғана алады. Оны жүзеге
асыруға Алладан өзге ешкімнің құқығы жоқ. Сондықтан адамды өлтіру ауыр
қылмыс, оған бүкіл адамзат жол бермеуі тиіс. Өлім жазасын қолдану не
қолданбау бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Оны шешу жолын қарастыру,
зерттеулер жасау сол үшін де өте маңызды болып табылады.
Қазақ халқы өз тәуелсіздігіне ие болып, егеменді мемлекет болғалы бері
құқықтық-демократиялық сипаттарды молайту жолында қүқықтық реформаларды
үсті-үстіне жүргізіп келеді. Бұл реформалардың сәттілері де,
сәтсіздері де бар. Бірак. ең ауыр қылмыс ретінде берілетін өлім жазасы
арнайы зерттеліп, тұрақты бір пікір әлі күнге жасалынған жоқ. Осы зерттеу
жұмысы өлім жазасына арналған бірден-бір алғашқы зерттеу десек артық
айтпағанымыз.
Өлім жазасына кімдер кесілуі тиіс және олардың іс-әрекеті мен
ауыр жазаға жататын қылмыстарының түрлері нақтыланбаған. Оларды қайта
қарап, екшеу қажет.[1]
Әлім жазасы болғандықтан, оның адам тағдырына тікелей қатысты болу
күрделілігіне орай, алға қойған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді
алға қойып отырмыз:
- өлім жазасын қолдану тарихына үніле отырып, оның шығуы себептерін ашып
көрсету;
- адам өлтіру ауыр қылмыс екеніне қарамай, оның экономикалық-әлеуметтік
астарларын екшеу;
- өлім жазасын қолдану әдістері мен қайнар көздерін айқындау;
- өлім жазасын қолданудағы халықаралық тенденцияларды талдау;
- Тәуелсіз Қазақстандағы өлім жазасына қарсы не жақтаушылар пікірін талдай
отырып, консесустық пікір-ұсыныстар айту.
Зерттеудің пәні - негізінен адам тағдыры болып табылады. Адамзат баласы
өмірге бір-ақ рет келетіндіктен, алдымен өзгенің өміріне қасиетті деп
қарап, қол сүқпау принципін басты нысан етіп көрсету. Өлім жазасы сол
қасиетті адам өмірін жойғандықтан берілетін жаза. Мүмкін болса, өлім
жазасын азайту, оған тыйым салу екі жаққа да қатысты. Зерттеуде өлім
жазасын қолдану не қолданбау себептері мен жасалған ауыр қылмыстық іс-
әрекеттердің түрлері, оларды болдырмау жолдары терең айтылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысы қоғамтану,
әсіресе қүқықтану ғылымдары қолданатын тарихи-салыстыру, талдау, анализ бен
синтез, таптық сипаты, т.б. әдістер пайдаланылды.
Бұрындары өлім жазасы жеке нақты сараланып, зерттелмеген, тек өлім
жазасы қылмыс ретінде қаралып, оған берілетін жазалар мен құн төлеу
мәселелері айтылған болатын. Өлім жазасы - ауыр жаза болға-нымен адамзат
баласы тарихында ежелден бар жаза.
Өлім жазасының басты түйіндерін мынадай түжырымдардан анықтауға болады:
- кісі өлтіру мен оған қолданатын өлім жазасының әр түрлілігі мен
даму процесіндегі өзгерістерге ұшырау себептері әр кезеңдегі саяси,
экономикалық, әлеуметтік құқықтық жағдайларға байланысты болады;
- өлім жазасының әр алуан күрделілігіне қарамай оның мәні толық ашылып,
қоғамдық өмірдегі орны көрсетілді;
- өлім жазасын қолданудың халықаралық тенденциясын сөз ете отырып, көкейге
қонымды мәселелер талданды;
- өлім жазасын қолданудағы қазақ әдет-ғұрып құқық жүйесінің сипаттары мен
ерекшеліктері сарапталды;
- өлім жазасын қолдану не қолданбаудың мәні мен мазмұндары талданылды және
ұсыныстар берілді. Халықаралық қүқықтағы өзіндік мәртебесі айқындалып, оның
бүкіл адамзат құқығына етене екені дәлелденді.
Бұл зерттеу жұмысындағы тұжырымдар мен талаптар осы күнгі көпшілік
талабының айқын көрінісі. Оның үстіне ұлттық сипатымызды сақтап, үрпақтар
бойына сіңіруде бұл тұжырымдар оң нәтиже береді. Сондықтан да бұл зерттеу
жұмысының нәтижелерін жоғары оқу орындарында, тіпті мектептерде оқыту
пайдалы болады. Ұрпақтарымызды ауыр қылмыс жасаудан аулақтатып, ізгі жолға
тәрбиелеуге қосар үлесі мол.[2]
Өлім жазасы өте ауыр жаза. Сондықтан бұл зерттеу еңбегімізде адам өлтіру
ауыр қылмыс, ал оны істеушілерге берілетін жаза - өлім жазасы онан да ауыр
екенін айта отырып бұл- қылмыстық іс-әрекеттердің шығу себептері мен
қайнар көздерін, қылмыскерліктің көріністерін ег-жей-тегжей зерттеуге күш
саламыз. Қылмыскерлік - адамзат та-
рихында бүрын да болған және қазір де бар қоғамдардың барлығының да
ажырамас бөлігі. Адам өлтірушілер заманның өзгеруіне қарай өзгеріп,
формалары мен әдістерін де өзгерте түседі. Бұл өзгеру жасалынатын қылмыстың
қоғамға қауіптілік сипатын жоғалту орнына, қайта күшейе түсіп, бұрынғыдан
да қауіпті, әдіс-айласы молыға береді. Сондықтан да кез келген мемлекет
өзінің қылмыстық заңдарына өзгертулер мен толықтырулар енгізіп отырғаны
мақұл.
Қылмыстардың жасау себептері, олар үшін жауапкершілік принциптері негізінен
адамның мінез-құлқын, психикасын зерттеуден, әлеуметтік-экономикалық
жағдайларын сараптаудан, сана-сезім, діни, идеологиялық жақтарына
үңілуден іздеген жөн.
Адам өлтіру және өлім жазасы әлеуметтік құбылыс. Сол үшін бұл мәселені
зерттеу барысында басқа кұбылыстармен және процестермен өзара
әрекеттестігін, байланысын қоғамдық қатынастар тұрғысынан қарау өте
маңызды. Әйткені қылмыскерлік қоғамда бар, оның дәстүрлі жақтарын: саяси,
экономикалық, әлеуметтік, рухани салаларын шаншып өтетін құбылыс.
Кісі өлтіруші сол қоғам мүшесі. Өзгелердің айырмашылығы ниетінің
арамдығы. Адамның күйі де, сыртқы орта да, діни сенімі де, білімі де, алған
тәлім-тәрбиесі де кісі өлтірушінің қалыптасуына үлкен әсер етеді.
Технология мен ғылым өркендеп, өскен сайын ауыр қылмыс жасаушылардың да
құрал-сайманы сапалана түседі. Олармен күресу үшін қылмыскерліктің жағдайы
мен үрдісін бағалау, әлеуметтік сипаттарын белгілеу, қүқық қорғау қызметін
жетілдіріп отыру керек. Қылмыстық заң күшінде болуы үшін оның жүзеге
асырушы механизмдері болып, ол үздіксіз жұмыс істеуі тиіс. Бүл мемлекеттің
негізгі міңдеті бо-
луы қажет.
Қылмыскерліктің алдын алу мақсатында әртүрлі әлеуметтік топтарға
қылмыстың таралуын, экономикалык дағдарыс пен әлеуметтік теңсіздікті
болдырмау, экономикалық тарапқа қылмыскерлерді жолатпауды (мысалы,
бизнесмендердің тең жартысынан астамы қылмыскерлермен аралас істейді),
құқықтық мәдениет пен құқыктық сананы көтеру жолда-рын, халықтың
қылмыскерлерге қарсы тұру белсенділігін арттыруды бағдарламалар жасап,
жолға қою шарт.
Әсіресе XX ғасырдың аяғы ұйымдасқан қылмысқа жол ашып берді.
Негізіненүйымдасқан қылмыскерлер кісі өлтірушілер тобын құрып, өздері де
көбірек ең жоғары жаза - өлім жазасына кесіледі. Қазақстан Республикасында
сот статистикасын құқық қорғау органдарының статистикалық есептерін,
әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-демографиялық, көші-қон статистикаларын
жүргізуге ерекше мән беріп, оны мемлекеттік статистикада орналасатын арнайы
зерттеу институтын ашқан жөн. Олар құқық бұзушылар, маскүнемдер,
нашақорлармен қоса ұйымдасқан топтарды арнайы зерттеп, оны болдырмау
шараларын қарастырғаны жөн. Зерттеу институты оларды: жынысы, жасы, ұлты,
діни сенімі, отбасылық жағдайы.. тұрған жайы, әлеуметтік-саяси сипаттамасы
бойынша саралап, талдаулары, оны жариялап отырулары қажет. Бұл мәселелер
маңыздылығына қарамастан өте салбыр, баяу жүргізілуде. Тіпті кейбір тұстары
мүлдем үмытылған.
Пайдакүнемділік, оңай табысқа кенелу, көреалмаушылық, өзгенің дүние-
мүлкін заңсыз иелену негізсіз баюға жетелейді. Мұндай жолға түскендер
мемлекеттік-қоғамдық мүдделерге қарсы шығып, кісі өлтіреді. Қазір мүндай
қылмыстар жиілеп, коррупциялық түрге көшуде. Әсіресе егеменді ел
болып, тәуелсіздігімізді жариялаған, қол жеткен еркіндікке бас айналып
жатқан кезде тіркелген қылмыстар саны шұғыл өсті. Тәуелсіздігіміздің
алғашқы жылдарында жәбірленушілер қыл-мыскерлермен тіл табысуға, ақы
төлеп тұруға дейін барып, құқық қорғау органдарына шағымданбағаны
жасырын емес. Қорқытып алушылық, бандитизм өрістеп, адам өлтіру
жиілеп кетті. 1990-1995 жылдары танылмаған мәйіттер бойынша
белгісіз азаматтардың кім екенін анықтау жөнінде істер көбейіп
кеткені жайлы сот-медициналық сараптама бюросы мәліметіне қарасақ
та жеткілікті. Бір ғана хабар-ошарсыз кетіп табылмағандар саны, мысалы,
1990 жылы 813 адам болса, 1995 жылы 44649 адам-ға жеткен. (Қараңыз.
Алауханов Е.О. Криминология, А., 2005, 68-бет.). [3]
Қазақстанда жаңа қылмыс түрлері: рэкет, адам ұрлау, тапсырыспен кісі
елтіру, адамды аманатқа алу, кәмелетке толмағандарды сату, үйге басып кіріп
сәбиіне дейін өлтіру, т.б. пайда болды. Сөйтіп қоғамға аса, қауіпті, зорлық-
зомбылык,, айуандық әдістер жиі қолданылып, құқықтық тәртіпті
сыйламаушылар, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді елемейтіндер өздерін
ашық көрсете бастады. Қылмыскерлердің қарулануы, үйымдасуы, кәсібилік
сипаттары артқан сайын олар жасайтын қылмыстардың салдарлары да ауырлай
түсті.
Мұндай ауыр қылмыстарға кәмелетке толмағанда да қатысуы көбейе түсті.
Әйелдер жасаған ауыр қылмыста кебейіп, әйелдердің қылмыскерлер арасындағы
үлестік салмағы артты.
Кез келген өркениетті мемлекет қылмыскерлікке аяусыз күрес жүргізеді.
Қоғам қаншалықты иманды, адамгершілікті мейірбан болғанымен
адам өлтіруге ең қатаң шаралар қолдануды қолдайды. Осыған орай Қазақстан
Республикасы 1997 жылы 16 шілде жаңа Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексін қабылдады. Әрине, қылмысты болдырмау, қылмыскерліктің алдын
алу тек заңгерлердің емес, сол секілді экономистердің, социологтардың,
саясаттанушылардың әлеуметтік психологтардың міндеті.
Қылмыскерлікпен күрестің нақты жүйесін құру қажет. Күрес субъектісі
қоғамның барлык мүшелері: мемлекет, азаматтық қоғамның мемлекеттік емес
институттары, заңды және жеке тұлғалар болуы тиіс. Оның үстіне ата-
бабамыздың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін, оның механизмдерін дұрыс әрі ұтымды
пайдалану, құқық қорғау органдарында мамандандырылған бөлімшелер құру,
ақсақалдар мен билер кеңесін жандандыру, алқа билер сотына қоса билер сотын
құрып, көп өкілеттіктерді осылардың қолына бергенде ғана жетістікке
жетуге болады. Заң-дауларды ерекше режимдегі колонияларда - кейбір
шектеулер түрмедегіге жақындайды. Онша қатаң емес құқықтық шектеулер
тәрбиелеу (әсіресе жалпы режимдегі) колонияларында орнықтырылған. Жасы
кәмелетке толмаған қылмыскерлер. ересектерге қарағанда сәлемдемелер алу,
жүздесу құқығын пайдалана алады. Олардың жалпы және кәсіби білім
алуыларына орайлы жағдайлар туғызылуы керек.[4]
Өмір бойына бас бостандығынан айыру. Өмір бойына бас бостандығынан айыру
Ресей Федерациясының бүрынғы Қылмыстық кодексінде көзделмеген, жазалардың
жүйесіне кірмейтін. РФ-ның 1992 жылғы 17 желтоқсандағы Заңына сәйкес, өмір
бойына бас бостандығынан айыру өлім жазасын айырбастайтын жаза ретінде
тағайындалуы көзделді. РФ-ның жаңа Қылмыстық кодексінде бүл жаза жазалар
жүйесіне енгізілді. РФ ҚК-нің 57-бабына сәйкес, өмір бойына бас
бостандығынан айыру өмірге қастандық жасалатын аса ауыр қылмыс жасағаны
үшін берілетін өлім жазасына балама ретінде ғана белгіленеді және сот өлім
жазасын қолданбауға болады деп ұйғарған жағдайларда тағайындалуы мүмкін.
Сөйтіп, жаңа Кодекс бойынша өмір бойына бас бостандығынан айыру Ресей
Федерациясы Президентінің кешірім жасауы тәртібімен ғана емес, сондай-ақ
соттың РФ ҚК-нің 57-бабында көрсетілген шарттарды орындаған жағдайда
жаза тағайындау кезінде де жүзеге асырылатын болды.
Өлім жазасы
Адамдарды (олармен қоса заңгерлер мен заңгер еместерді) тап өлім жазасы
проблемасындай осынша толғандыратын өзге де проблема бар ма екен, сірә? Бұл
тұрғыда да қаншама (әрқилы деңгейдегі ғылыми дау-дамай, айтыс-
тартыс өрбіді, әрі бұл жазаның болу-болмауы турасында не түрлі дәлелдер
келтірілмеді десеңізші Қылмыстық қүқықта бұл тайталастың қанат жайғанына
талай ғасырлар өтті, әлі жалғасып келеді.
Ресейлік қылмыстық құқықта өлім жазасы сонау революцияға дейінгі (1917 ж.
қазан айы) заңдарда мәлім болған.
Тұңғыш рет бұл жаза ресми түрде 1398 ж. Двинск жарғылық грамотасында
үшінші рет жасалған ұрлық үшін көзделген. Бұл жазаны қолдану 1467 ж
Псковтың сот грамотасында кеңейтіле түсіп, енді шіркеуде ұрлық жасағаны,
қазынаны ысырап еткені, мемлекетке опасыздық, өрт қойғаны, елді мекенде
үшінші рет ұрлық істегені үшін қолға түскендер өлімге бүйырылатын
болды. Қылмыстық іс-әрекеттер жасағандықтары үшін өлім жазасы
тағайындалатын көлем 1494 ж. және 1550 ж. Соттық жарғыларда одан әрі
жалғасын тауып, кейін де өрістей түсті. Бұған мысал ретінде, мәселен, 1649
ж. Заңдар жинағында 63 түрлі қылмыс үшін, ал І Петрдің Әскери артикулдары
бойынша және сол кездегі басқа да қылмыстық-құқықтық актілерге сай -
123 жағдайда өлім жазасы көзделді. Оның үстіне өлім жазасының
орындалуындағы тәсілдердің өте қатыгездігін атап өткен жөн:
мәселен, XVII ғ. өлімге бүйырылғандардың бастары шабылған, дарға
асылған, суға батырылған, отқа өртелген, көмейлеріне балқыған металл
қүйылған, төрттағандап кескіленген, жерге кеудесіне дейін тірідей
көмілген, үшкір ағашқа отырғызылған және т.б.
I Петрдің аса қатал жарғыларынан кейін өлім жазасы . жайлы ресейлік заңдар
басқа арнада дамыды. Алғаш рет бұл жазадан бас тартуға I Петрдің қызы
Елизавета патшайым талпыныс жасады. 1743 және 1744 жылдар.
Елизаветаның жарғысына орай өлім жазасына кесу дереу орындалмай, оны
бекіту сенатқа, патшайымның құзырына үсынылатын болды. Ал 1753 және 1754
жылдарғы жарғысымен өлім жазасының орындалуы одан әрі бекітілді, әрі
"нақты" өлім жазасын саяси жазаға - танауын жұлу, денесіне таңба салу
және емір бойына каторгага айдаумен айырбастау көзделді.
Өлім жазасын
орындау арнайы жарғы жария болғанша шегерілді. Елизавета 1961 ж заң
шығаратын комиссияларға "жаңадан қабылданатын заңдарда тиісті кінәсі
бойынша өлімге бұйыруды жазбауды" тапсырды, бірақ, бұл ойын жүзеге асыра
алмады.[5]
1787 ж. II Екатерина да өзінің патшалық құрғанына 25 жыл толуына орай
жарияланған манифесінде барлық өлім жазасына сотталғандарды өлтірмей,
каторгаға айдауды бұйырды. Сөйткенмен, бұл екі патшайымның жарғыларына
қарамастан, өлім жазасы жайлы үкімдер шығарылып қана қоймай, бұл жазаның
жүзеге асырылуы тоқтау тапқан жоқ. Мысалы, Пугачев көтерілісінің
жетекшілері мен оған қаты-сушыларды жаппай қыруды алайық — бұл кезде 20
мыңнан астам адам өлтірілді. Одан бергі I Николайдың тұсында 1949 ж.
Шіркеулік заңдар және I Петрдің Әскери артикулдары негізінде бес декабрист
сотталып, өлім жазасына кесілді.
1835 жылғы 1 қаңтардан бастап Ресей империясының 1832 ж. Заңдар жинағы
күшіне енді. Оған сәйкес Ресейде өлім жазасы сақталынып қалды, бірақ тек
қылмыстардың үш санатында ғана қолданылатын болды:
1) саяси қылмыстар үшін ("егер олар маңыздылығына орай жоғарғы қылмыстық
соттың қарауына және шешуіне берілетін болса");
2) карантин ережелерін бұзғандығы үшін (яғни карантиндік деп аталган
қылмыстар үшін, егер олар жаппай нәубет (эпидемия) кезінде карантиндік
күзет немесе карантиндік мекемелер жұмысына кедергі болып, зорлық жасаса);
3) әскери қылмыстар үшін.
Өлім жазасы 1845 ж. қылмыстық және түзеу жазалары туралы Заңдар
жинағы мен 1903 ж. Қылмыстық заңдар жинағында да көзделді. Айта кетерлігі,
өлім жазасына бұйырған үкімдер саны 1905 ж. бірінші орыс революциясын
басқаннан кейін күрт көбейіп кетті. Мәселен, 1906 ж. - 574, 1907 ж. - 1139,
1908 ж. - 1340, 1909 ж. -717, 1910ж.- 129, 1911 ж. - 73, 1912 ж. - 126
адамға шығарылған өлім жазасының үкімі орындалды.
Және бір ескерерлігі, бұл жылдары өлім жазасын қолдану, біріншіден,
негізінен соттан тысқары органдар — әскери далалық соттар, губернаторлар
мен бас қолбасшылар және т.б. шешімдері бойынша жүзеге асырылды. Бұл
тұрғыда мұндай жазалау үрдісінде (ал бүл жағдай әділетті түрде ішкі
істер министрі және 1906 ж. Министрлер Кеңесінің төрағасы болған П.Р.
Столыпиннің есімімен байланыстырылады) сол кездегі аса ірі мемлекеттік
қайраткер С.Ю. Виттенің (қатынас жолдары және қаржы министрі, Министрлер
Комитетінің төрағасы, 1905-1906 жж. Министрлер Кеңесінің төрағасы болған)
берген бағасымен таныса кеткеннің артықтығы жоқ. Ол былай депті: тап
Столыпиндей барып түрған жексұрын түрде өлім жазасын қолданған, оған
ұқсап заңның бетіне түкіріп, ойына не келсе соны істеген, сөйте тұра бұл
істерін жылмақай сөздері және әрекеттерімен көлегейлеген ешкім болған емес.
Столыпин дүкеншікті тонағаны үшін де, небары 6 сом ұрлағаны үшін де,
немесе, жай ғана байқамағансып та өлім жазасына бүйыра салады... Қажет
болса, әлім жазасын қолдау да керек шығар, бірак,, столыпиндік режим
жазаның бұл түрін түкке алғысыз етіп, оны жайдан-жай, бостан босқа кісі
өлтіруге айналдырып жіберді. Бір сөзбен айтқанда, өлім жазасы деп аталатын
үкіметтік кісі өлтірудің "ботқасы" тәрізді"1. Әрине, С.Ю. Виттенің де
"жетісіп" түрғаны шамалы - Ресейдегі монархияның әбден сенімді
қолпаштаушысы ретінде ол да революционерлер мен олардың қозғалысына қолдау
көрсетпек былай түрсын, олардың талайын дарға тартқызған. Сөйтсе де, онын
Столыпиннің өлім жазасын жаппай қолдануына тиісуінің жөні де бар.
Өлім жазасының жаппай қолданылуы ресей қоғамының әр саласында әділетті
қарсылық білдіруге әкеп соқты. Ұлы орыс жазушысы Л.Н. Толстой өзінің әйгілі
"Үндемей қала алмаймын!" деген мақаласында мұндай озбырлықты былайша қатты
сынға алған: "Осынау адамгершілікке жат зорлықтар мен кісі өлтірулердің
масқаралылығы мынада — олар бұл сұмдықтардан жәбір көрушілер мен
отбасыларына келтірер ауырпашылық пен нәубет құрғақ сабанды өртегендей
жылдамдықпен бүкіл орыс халқына, оның барлық таптарына жедел
тарайтындығында жатыр. Бүл сұмдық жалпы халықтың, әсіресе еңбекшілер
арасында тез тарайтындығы осындай жазалауды жай үры-қары, қарақшылар және
барлық революционерлер бірігіп жасаған қылмыстардан жүз есе асып түсетін
қылмыстармен қосақтап қолдану әрі оны оған бір әте қажет, керекті дүние
ретінде елдің түсінігінде періштедей болып көрінетін сенат, синод, дума,
шіркеу және патшаның қолдайтындығына байланысты. Бұл жағдай сондықтан да
адам айтқысыз жылдамдықпен лаулай түседі". Өлім жазасын қолдануға
ресейлік аса көрнекті заңгер-куагер.- Н.С. Таганцев, Н.Д. Сергиевский, А.А.
Пионтковский М.Н. Гернет түбегейлі дәлелді тұжырымдарымен қарсы болған.
Бірақ, тек қана Ақпан революциясынан кейін іле Уақытша үкімет 1917 жылғы
12 наурыздағы қаулысымен (рас, аз уақытқа ғана) өлім жазасын өзгертті.
Әйтсе де, 1917 жылдың 12 шілдесінде-ақ бұл жаза майданда кісі өлтіргені,
шабуыл жасап тонағаны, опасыздық жасағандығы және басқа да кейбір әскери
қылмыстар үшін қайта қалпына келтірілді.
1917 жылғы Қазан революциясы өлім жазасын өзгертуден басталды деуге болады.
Бұл оқиға большевиктер жеңіске жеткен күннің ертеңіне, 1917 жылғы 26
қазандағы Кеңестердің Бүкіл ресейлік II съезінің декретімен өлім жазасының
өзгертілуі арқылы жария етілді. Оның үстіне, кеңестік кезең кезінде өлім
жазасын өзгертуге тағы да екі рет талпыныс жасалды (Ресей Федерациясы
Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесінің 1920
жылғы 17 наурыздағы "Ең жоғарғы жаза — атуды қолдануды өзгерту туралы"
қаулысы мен КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1947 жылғы 26 мамырдағы "Өлім
жазасын өзгерту туралы" Жарғысы).
Ал өлім жазасын қайтадан қалпына келтіру әдетте таптық күрестің күшеюі,
төңкеріліп тасталған қанаушы таптардың қарсыласуы, азамат соғысының
майдандарындағы жағдай, империалистік мемлекеттердің тіміскі іс-әрекеттері
сияқты себептермен негізделіп келеді. Оның үстіне азамат соғысы жылдары
өлім жазасы тек аса қауіпті қылмыстармен (мәселен, кісі өлтіру) күресу үшін
ған емес, көп жағдайларда саяси мақсаттарда қолданылатын. РФ Халық
Комиссарлары Кеңесінің 1918 жылғы 5 қыркүйектегі "Қызыл террор туралы"
қаулысына орай ату арқылы өлім жазасына бұйыру ақ гвардияшыл ұйымдарға
жанасқан, бүліктер мен жасырын әрекеттерге қатысы бар адамдарға қолданыла-
тын болды. Сондай-ақ, аманатқа алынғандарды ату етек алды, көтеріліске
шыққан кронштадтық матростарды, тамбовтық шаруаларды, діни ағымдар
өкілдерін аяусыз жазалау тарихтан белгілі. Көбіне ату жазалары Бүкіл
ресейлік Төтенше Комиссия сияқты соттан сыртқары органдардың шешімдерімен
жүзеге асырылды. Мұндай істердің "қолдан жасалған" жағдайлары да мәлім.
Олардың қатарына В. Таганцевтің (Н.С. Таганцевтің ұлы) астыртын әрекеті
дейтін істі жатқызуға болады — бұл іс бойынша 1921 жылғы 24 тамызда
Петроград губерниялық төтенше комиссиясының шешімімен 61 адам атылды
(олардың ішінде 16 әйел болған). Белгілі орыс ақыны Н. Гумилев те қазаға
душар болды (ол турасындағы істі қылмыс қүрамының жоқтығына байланысты КСРО
Бас прокуроры 1991 ж. қазан айында ресми түрде тоқтатты).[6]
Өлім жазасын қауіпсіздік органдары оңай қисындастырған істер бойынша
барынша кеңінен қолдану 30-жылдары (сталиндік террор жылдары деп аталған)
етек жайып кетті. Бүл жаза тек қана революцияға қарсы жасалған қылмыстар)
үшін қолданылумен шектелген жоқ. Мәселен, КСРО Жоғарғы билік орындарының
1932 жылғы 7 тамыздағы қаулысына сәйкес, ату жазасына мемлекеттік және
қоғамдық мүлікті ұрлаған адамдар да (ұрланған мүліктің көлеміне қарамастан)
бұйырылатын болды.
Кеңестік қылмыстық кодекстер (РФ-ның 1922, 1926 және1960 жылғы кодекстері)
өлім жазасын оның белгілі бір уақытта ғана қолданылатындық сипатымен
дәлелдемек болып, бұл жазаны жазалар жүйесіне енгізбей келді. Бірақ, бұл
екі жүзді мәлімдеме болатын, неге десеңіз, осынау кодекстердің
Ерекше бөлімінде өлім жазасы аз бой көрсеткен жоқ (мәселен, РФ-ның 1926
жылғы Қылмыстық кодексінде өлім
жазасы қылмыстың 42 түрі бойынша көзделді). 1958 жылы КСР Одағы мен
одақтас республикалар қылмыстық, заңдарының Негіздері және 1960 жылғы РФ
Қылмыстық кодексі (оның қабылданған кезінде) өлім жазасын қолдану аясын
айтарлықтай шектегенмен, бірақ бұл түрғыда кодекстерге көп үзамай қилы
түзетулер енгізу басталды да, бертін келе өлім жазасын қолдану көлемі тағы
да кеңейе түсті. Өлім жазасын азайту бағытындағы сенімді қадам 1991 жылы
КСРОдағы мен одақтас республикалар қылмыстық заңдарының негіздерінде
жасалды, бірақ, алдында аталып еткендей, бұл құжат КСР Одағының ыдырауына
орай күшіне кірмей қалды.
Осынау әзгертулер кейінде Ресей Федерациясының бұрынғы да, жаңа да
Қылмыстық кодексінің назарынан тыс қалған жоқ. Бірақ, бұл жағдай сот
тәжірибесінде өлім жазасын қолдануды азайтуға әкеп соқпады. Мәселен, Ресей
федерациясының соттары 1989 ж. - 100, 1990 ж. - 223, І991 ж. - 147, 1992ж
-159 , 1993 ж. - 157 адамды өлім жазасына бұйырды.
Өлім жазасын
қысқарту бағытында Ресей Федерациясының жаңа Конституциясы сенімді қадам
жасады. Оның 20-бабының 2-бөлігіне сәйкес, "өлім жазасы ол ілгеріде
өзгертілгенше өмірге жасалған ерекше ауыр қылмыстар үшім қолданылатын ең
ауыр жаза ретінде федералдық заңмен белгіленуі мүмкін, ал ондай
айыпталушыға өз ісін ант берген заседательдердің қатысуымен сотта қарату
құқығы беріледі".
Бұл конституциялық ереже РФ жаңа Қылмыстық, кодексінің 59-бабында
дамытылып, нақтылана түскен. Бүл баптың іс -жүзінде заң шығарушыға
арналған І-бөлігіндІ; өлім жазасы адамның өміріне қол сүғатын ерекше ауыр
қылмыстар үшін белгіленуі мүмкін деп анық көрсетілген Кодекстің Ерекше
бөлімінде өлім жазасын кінәні ауырлататын жағдайларда кісі өлтіргені (РФ ҚК
105-6. 2-6.). мемлекеттік және қоғамдық қайраткердің өміріне қол сүққандығы
(РФ ҚК 277-6.), сот төрелігін немесе алдын ала тергеуді жүзеге асырушы
адамның өміріне қол сүққандығы (РФ К,К 295-6.), құкық қорғау органы
қызметшісінің өміріно қол сұққандығы (РФ ҚК 317-6.), геноцид (жаппай қыру)
(РФ ҚК 357-6.) үшін қолдану көзделген. Бұлардың бәрі де адамның өміріне қол
сүғатын ерекше ауыр қылмыстар болып табылады.
РФ ҚК 59-бабының 2-бөлігіне сәйкес, өлім жазасы әйелдерге, сондай-ақ он
сегіз жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға және сот үкім шығарған сәтте
алпыс бес жасқа толған еркектерге тағайындалмайды.
Осы баптың 3-бөлігіне орай кешірім жасау тәртібімен өлім жазасы әмір бойы
бас бостандығынан айырумен немесе жиырма бес жылға бас бостандығынан
айырумен ауыстырылуы мүмкін.
Ресей Федерациясының Еуропа Кеңесіне кіруі ресейлік Қылмыстық кодексте
көзделген жазалар жүйесінде өлім жазасы сияқты жазаның ілгеріде болу-
болмауына сай белгілі бір міндеттерді орындауды жүктейді. Бүл жолда
биліктің атқарушы және заң шығарушы тармақтары едәуір қадамдар жасады.
Осыған орай қабылданған бірқатар нормативтік :актілерді атап өтуге болады.
Олардың қатарында Ресей
Федерациясы Президентінің 1996 жылғы 16 мамырдағы "Ресейдің Еуропа
Кеңесіне кіруіне байланысты өлім жазасын қолдануды сатылап қысқарту
туралы" Жарлығы және Ресей Федерациясы Президентінің 1997 жылғы 27
ақпандағы "1950 жылғы 4 қарашадағы адам құқықтары мен негізгі
бостандықтарын қорғау жөніндегі Конвенцияға тіркелетін
1983 жылғы 28 сәуірдегі №6 Хаттамаға (өлім жазасын өзгерту женіндегі) қол
қою туралы" өкімі де бар. Сондай-ақ, "Ресей Федерациясы Президентінің
бастамасы бойынша қабылданған "Ресей Федерациясы Қылмыстық-атқарушылық
кодексінің 184-бабына езгертулер енгізу туралы" федералдық заңында бүл
баптың 4-бөлігі мынадай редакцияда қисындастырылған: "Өлім жазасы
түріндегі жазаны орындауға заңды күшіне енген сот үкімі, Ресей
Федерациясының Жоғарғы Соты Төрағасы мен Ресей Федерациясы Бас ;
Прокурорының жалпы бақылау жасау тәртібіндегі сот үкіміне қарсылық,
жасауға негіз жоқ деп тапқан қорытындылары және Ресей Федерациясы
Президентінің сотталған адамға „ кешірім жасауға болмайтындығы жөніндегі
Жарлығы негіз болып табылады".[7]
2,1 КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫҢДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТ ЕЛДЕРДІҢ
КҮШI БАР ЗАҢДАРЫНДАҒЫ ӨЛІМ ЖАЗАСЫ
Сонғы жылдары өлім жазасын қолданатын қылмыстар бағыты азая бастады. Одан,
валюта ережесін бұзғаны үшін аса көп мөлшердегі ұрлағандар, парақорлық және
т.б. шығарылып тасталды.
Өлім жазасы қолданылмайтын сотталғаңдар тізімі кеңейтілді. Егер де
бұрын өлім жазасы қылмыс істегеңде 18 жасқа толмаған болса, соңдай-ақ
қылмыс жасағанда, үкім шығарғанда және оны орындау кезінде аяғы ауыр
өйелдерге колданылмайтын болса, енді жаңа заңдар бойынша бұған кәмелетке
толмаған-дармен қатар, әйелдердің бәріне және 65 жастан асқан ерлерге
қолданылмайды.
Халықаралық Конвенция кейбір дәрежедегі сотталғандарға өлім жазасьн
қолданбау туралы нормалар ұсынды. Мұнын 18 жасқа толмағандарға қатысы бар.
Ал, оңтүстік Кореяда, Бирмада, Зимбабведе, Барбадоста, Суданда тағы кейбір
елдерде бұл —-16 жас, Индияда, Иракта жас шектелмеген. АҚШ-тын 37 өлім
жазасы сақталған штаттарында 11-інде ең төменгісі — 18 жас. 15 штатында 12-
ден 17 жас, ал 11 штатпен федералдық аймақта — ол тіпті белгіленбеген. 1989
жылдың маусымында Кентуки мен Миссури штаттарында кісі өлтіргені үшін 15
пен 17 жастағы жасөспірімдерге өлім жазасына үкім шығарылған. 1986 жылдан
бері АҚШ-та өлім жазасьна барлығы 35 кәмелетке толмағандарға үкім
шығарылған.
Ал Кубада, Болгариада және Можарстаңда бұл — 20 жас.
Гватемала мен Буданда 70 жасқа, ал Монғолияда 60 жасқа толғандарға өлім
жазасы қолданылмайды.
Барлық елдерде (Ираннан басқа) аяғы ауыр әйелдерді азаптауға болмайды,
ал кейбір елдерде босанғаннан кейін жаза тарттырады; Румынияда үш жасқа
дейінгі баласы бар ананы, ал Монғолия мен Гватемалада барлық әйелдерді
өлімге жазалауға болмайды.
Кәмелетке толмаған жасында қылмыс істегендерге өлім жазасын қолданбау
негізді сияқты. Бұл уақытта жастар өздерінің істеген қылығына түгелдей есеп
бере алмайды, өмірдегі төжірибесі жеткіліксіз. Көптеген жас адамдар өте
қызба келеді, олардың психикасы тұраксыз, мінез-кұлкын ұстай алатын
әлеуметгік механизмдері әлі орнығып болмаған.
Жасы келген адамдарға өлім жазасын қолданбауы адамгершілік жағынан
түсіндіруге болады. Әр түрлі себептерге соның ішінде физиологиялық
жағынан алғанда, олар өлтіруге өте сирек барады. Ал өлім жазасы тек
осындайда ғана қылмысқа беріледі.
Мұндай сотталғандарға қайталанба қылмыс көп кездеспейді. Сондықтан
бұл жастағы сотгалғандарға өлім жазасын калдырудың негізі жоқ.
Ал өйелдер ерлерге қарағанда ауыр қылмысты едәуір сирек жасайды. Оларға
өлім жазасын қолдануға тыйым салынғанша, ондай жаза оқта-текте қолданылған.
Әрине, мұнда заң шығарушылар жағынан әйелдерге деген адамгершілік көрінеді.
Бірінші рет Қазақстан Республикасы Конституциясының І5-бабында әркімнің
өмір сүруге құқы бар екендігі бекітілген және оған қоса өлім жазасы ерекше
ауыр қылмыс жасағаны үщін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай
жазаға кесілген адамға кешірім сұрау туралы арыздау құкығы беріледі
делінген. Қазақстан Республикасы КК 96-бабында көрсетілген адам өлтіру
кісі өлімі жөнінде ғана емес, сонымен қатар оның басқа да объектісі адам
өмірі болып есептелетін қылмыстар жөнінде болмақ.
Заңда өлім жазасьн сақтау керек пе, жоқ па бұл жөнінде дүние жүзінде
көп айтыс жүріп жатыр. Заңда сақтамау керек дейтіндердің айтуьнша өмір —
құдай немесе жаратылыс сыйлаған ең қымбатты байлық, сондықтан оны адам
баласы заңмен жоюға тиіс еместігі. Одан басқа түзеуге болмайтын жиі
көзделетін қателіктерге көп сілтейді.
Өлім жазасын сақтауды жақтайтындар көптеген елдерде тек басқа біреудің
өмірін жойған, аса ауыр қылмыстарға колданылатынына, сонымен олар ондай
қылмыс жасап өз өмірін адамзат арасында қоғамынан шығарып
тастайтындығына, адамзат арасында тұру құкығынан айырьлатынына сілтейді.
[8]
Сонымен бірге өлім жазасын алып тастауға бұқара көпшілігінің өте-мөте
қарсы екенін де білдіреді.
Кейбір жағдайларда өлім жазасының заңда болғандығы қьглмыс тоқтату рөлін
атқарады, әсіресе бас бостандығынан айыру орындарында ұзақ мерзімге
сотталғандардың кылмыс жасағаныңда; тапсырмалы өлтірілулерде; милиция
қызметкерлері мен әскери қызметкерлерге қару ұрлау мақсатында шабуыл
жасағанда, тағы басқа жағдайларды еске алмауға да болмайды.
Дүние жүзіндегі көптеген елдерде өлім жазасы колданылады. Оны 35 елдерде
алып тастаған. Оларға кіретіндердің ішінде: Австрия, Австралия, Германия,
Дания, Исландия, Колумбия, Нидерлаңдия, Норвегия, Португалия, Финляндия,
Швеция, Франция бар. Тағы 18 ел соғыс уақытында немесе төтенше жағдайларда
ғана сақтаған. Бұлар — Аргентина, Бразилия, Ұлыбритания, Израиль,
Испания, Италия, Канада, Мексика, Швейцария.
26 елдер мен аумақтар карап отырған жаза шараларын сақтаған, бірақ 10
жылдан астам мерзім ішінде іске асырмаған. Ақырында, 100-ден астам елдерде
өлім жазасын колданады.
Дүние жүзіндегі барлық елдерде өлім жазасын қолдану қысқарып отырған жоқ.
1965 жылдан бері 50-ден астам елдерде өлім жазасы қолданылатын
кылмыстар саны кеңейтілген. 21 елде елдің қауіпсіздігіне байланысты
кылмыстары үшін өлім жазасы енгізілген (тыңшылдық, сатқьндық, "төңкеріске
қарсы немесе төңкерісшілдік әрекеттері үшін).
13 елде өлім жазасы терроризм үшін, соның ішінде ұшақ айдап кеткендерге,
егер де ол кісі өліміне әкеліп соқтырса, аманатка алғандарды өлтіргені үшін
енгізілген.
21 елде өлім жазасьн заңсыз есірткі айналымын жүргізуге байланысты
қылмыстар үшін қолданады.
13 елде айтылған жазаны экономикалық қылмыстар үшін енгізген (сыбайлас-
жемкорлық, мемлекеттік мүлікті талан-таражға салғаны, кеден кызметкерлеріне
шабуыл жасағаны, қарумен тонағаны үшін).
Шығыстың кейбір елдерінде өлім жазасы неке бұзарлар, зорлағандар,
гомосексуалистер, мұсылман еместер мен мұсылман әйелдері арасындағы
жыныстық қатынасы, спирт ішімдіктерін ішкені (алдымен үш рет сотгалғаннан
кейін) үшін белгіленген.
Кейбір елдерде бұл жаза адамды ұрлап және оның қаза болғаны үшін
белгіленген.
: 1979 жылы Қытайдын; Қылмыстық Кодексі өлім жазасын 15 рет кылмыс
жасағаңдарға енгізді. 1982—1983 жылдары оған тағы 14 қосылды.
Өлім жазасын қолданатын мемлекеттер саны оның заңда белгілегендерінен аз.
БҰҰ-ында өлім жазасын қолдану туралы мәліметтерді 60-70 мемлекеттер
береді. 1969—1973 жылдары мәлімет бергендердің 40%, 1974-1978 жылдары
- 60%, ал 1979-1983 жылдары -71% оны қолданған. Сонымен, бұл жазаны
қолданушылар, негізінен адамның жеке басына қарсы істелген қылмыстар
есебінен өсіп келеді.
"Халықаралық рақымшылық" ұйымының мәліметінше 1980—1987 жыл сайьн
өлім жазасына 1160—3209 адамға үкім шығарылғанымен, шынында 743-тен 3278
адамға дейін жазаланған.
Өлім жазасы түріндегі жазаны орындау.
Өлім жазасы — заңға белгілі жазалардьщ ішіндегі ең қатал шарасы.
Сонымен қатар мұндай істер жөніндегі соттың қатесі үкім орыңдалып болғаннан
кейін түзетілуі мүмкін емес. Сондықтан, адамның дұрыс сотталғандығының өте
ұқыпты тексерілу процедурасы көзделген және өлім жазасын басқа
жазамен сот тәртібінен үкімді өзгерту жолымен, әлде кешірім жасау арқылы
ауыстыру мүмкіндіктері көзделген.
Өлім жазасына сотталған шығарылған үкімге шағым арыз беруге кұкығы
бар.Тіпті арыз түспеген жағдайда да соттаудың дұрыстығьн бақылау ретінде
Қазақстан Республикасыньң Жоғарғы Соты мен Бас Прокуратурасы тексереді.
Олар өлім жазасының дұрыс қолданылғаны туралы өздерінің қорытындысын
береді немесе үкімге қарсылық білдіреді. Сотталғанның жөне сонымен
қатар бақылау тәртібімен арыз берілуі, үкімді орындауды тиісті жоғарғы
сатыдан жауап алынғанша тоқтатады.
Үкім заңды күшіне енгеннен кейін сотталған Қазақстан Республикасы
Президентіне кешірім жасау туралы өтініш жібереді. Егер де ол кешірім
сұраудан бас тартса, ол жөнінде тиісті акт жасалып үкімнің көшірмесін,
ұйғарымды және басқа керекті құжаттарды қосып сотталғанның кешірім сұрау
мөселесін қарау үшін Президент Аппаратына жіберіледі. Сотталғанға тиісті
құқықтың ішінде (олар яғни түсіндірілген болуы тиіс) атайтыны, ол заңда
көзделген тәртіппен кажетті азаматтық-құқықтық және неке-отбасылық
қатынастарды рәсімдеу мүмкіндігі. Заң көмегін алуға және уақыт ұзактығы мен
санына шек қойылмай адвокатпен оңаша кездесуге кұқылы.
Кешірім жасау туралы барлық арыздар мен өтініштер қанағаттандырылмай,
үкім күшінде қалдырылғаны туралы хабарлама түскеннен соң жаза бір жыл
өткеннен кейін ғана орындалады.
Өлім жазасына сотталған адам
күшейтілген күзетпен және бір кісілік камерада ұсталуы тиіс. Сонымен қатар
қызметкерлердің де қауіпсіздігі сақталуы тиіс.
Сотталғандар сейілдеуге камера сайын бөлек-бөлек, басқа сотталғандардан
аулақ, оңаша шығарылады. Камера күн сайын тексеріледі, әлсін-әлсін үкыпты
тінтіледі. Сотталғандарды камерадан шығарудың туысқандарымен, діни
кызметкермен кездестірудің арнайы ережесі болады, ол сенімді күзетпен және
қызмет істеп жүргендермен, кездесуші адамдардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді.
Өлім жазасына сотталғанға керекті тұрмыстық жағдай жасалады, тиісті
төсек-орын беріледі. Үш рет тамақтандырылады.
Керек жағдайда медициналық көмек көрсетіледі. Егер де онда көмек көрсетуге
мүмкіндік болмаса, жағдайы бар жерге апарылады.
Үкім заңды күшіне енгеннен кейін өлім жазасына сотталғандарға арнайы
үлгідегі киім кигізіледі.
Сотталғаңдарға бас бостандығынан айыру орны кітапханасының газет,
кітаптарымен пайдалануға рұқсат етіледі; хат алып және жіберуге шек
қойылмайды; тамақ өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті нәрселерді сатып
алуға қатаң режимдегі түзеу колониясында ұсталатын сотталғандарға
белгіленген мөлшерде ақша жүмсай алады.
Өлім жазасына сотталғандар енбекке тартылмайды.
Сот үкімінін занды күшіне енуі Қазақстан Республикасы Бас прокурорыныңың
қадағалау тәртібімен соттың өкіміне қарсылық білдірудің негізі жоқтығы
туралы және істі қадағалау тәртібімен қарау үшін негіздердің жоқтығы туралы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Төрағасынын корытындылары, сондай-ақ
кешірім жасау туралы өтініштің канағаттандырылмағаны туралы хабарлама
немесе сотталғанның кешірім жасау туралы өтініш беруден бас тартқаны туралы
акт — өлім жазасын орындау үшін негіз болып есептеледі.
Өлім жазасы жария етілмей ату жолымен орындалады. Бірнеше адамға өлім
жазасы орындалатын болса, онда әр біреуіне жеке-жеке және басқалардың
жоғында орындалады.
Өлім жазасын орыңдау қезіңде прокурор, өлім жазасы атқарылатын мекеменің
уәкілі және дәрігер болады.Сотталғанның өлгенін дәрігер куәландырады,
ол жөнінде хаттама жасалып, оған көрсетілген адамдар қол қояды.
Жазаны атқарған органның әкімшілігі үкім шығарған сотқа, сондай-ақ
сотгалғанның жақын туыстарының біреуіне өлім жазасының орыңдалғаны туралы
хабарлауға міңдетті. Өліктің жерленген жері туралы туыстарына жерленген
кезден екі жыл өткен сон хабарланады.
Азаматтық хал актілерін жазу органына әкімшілік белгіленген үлгіде хабар
жібереді және туыстарына оның өлгені туралы куәлікті алатын жерін
хабарлайды.
1992 ж. Кодексте жазалар жүйесіне, оларды тағайындаудың тәртібі мен
шарттарына елеулі жаңалықтар енгізілді. Өлім жазасы Францияда одан бұрын
1981 ж. өзгертілген болатын, сондықтан ол жаңа Кодекстегі жазалар тізбесіне
: кірістірілген жоқ. Мүнымен қатар онда күштеп қоныс аудару деген жаза да
жоқ. Жаңа кодекс бойынша жазалар жүйесіне өмір бойы бас бостандығынан айыру
және белгілі бір мерзімге бас бостандығынан айыру (өтеудің әртүрлі режимі
бойынша) айыппүл және құқықтан айырудың әрқилы түрлері (мәселен, кәсіби
немесе қоғамдық қызметпен айналысу барысында қылмыстық іс-әрекет жасалуына
байланысты ондай қызметпен одан әрі айналысуға тыйым салу; қару алып жүруге
тыйым салу; жүргізушілік құқығынан айыру; аң аулауға рұқсат беруге тыйым
салу және т.б.) енгізілген.
Жаңа Кодекстің (бүрынғы Кодекспен салыстырғанда) Ерекше бөлімінде теріс
қылықтар үшін жазаны езгерту мәселесі едәуір жіктеліп реттелген. Мәселен,
түрмеге жабудың орнына жүргізушілік құқықтан айыру, көлік құралдарын
тәркілеу, 40 сағат пен 240 сағат арасында қоғамға пайдалы жұмыс атқаруды
жүктеу сияқты жазалар тағайындалуы мүмкін.
Жаңа Кодексте жазаны орындауды кейінге қалдырудың үш түрі бекітілген:
а) жай кейінге қалдыру;
ә) сынау режимімен байланысты кейінге қалдыру;
б) қоғамдық жұмыстар атқарумен байланысты кейінге қалдыру.
Жаңа Кодексте шын өкінудің жай-жапсары жан-жақты реттелген. Мысалы,
террорлық акт жасауға оқталған адам, егер ол әкімшілік немесе сот органын
хабардар етіп, әлгіндей іс-әрекеттің жасалуын болғызбаған және өзге
айыпкерлерді анықтауға көмектескен жағдайда жазадан босатылады.
Сондай-ақ, қылмыстық қастық жасауға бағытталған жасырын іс-қимылға
қатысқан және өзге де қылмыстарға орай I жағдайларда айыпкерге әлгіндей
шарттармен жаза қолданылмайды.
Францияда дербес Қылмыстық кодекстің болуына қарамастан, қылмыстық,
жауаптылық көздестіретін өзге де бірқатар шамалар басқа да заң жүзіндегі
және нормативтік актілерде (мәселен, көлікке байланысты құқық бұзушылықтар
жөніндегі заңдарда) қарастырылған.
Айта кетерлігі, Францияның жаңа Кодексі еуропалық континентальдық құқықтың
бір қағидасынан - тек жеке тұлғалардың қылмыстық жауаптылығынан бас тартты.
Алғаш рет заңды тұлғалардың да қылмыстық жауаптылыққа тартылу мүмкіндігі
көзделді, осыған орай оларға қолданылатын арнайы санкциялар құрастырылды.
Сайып келгенде, Францияның жаңа Қылмыстық кодексі заңгерлік ғылымда және
құқық қолдану тәжірибесіндегі қазіргі замандағы демократиялық идеялардың
жарқын көрінісі болып табылады. Ол адам құқықтары мен мемлекет
тұжырымдамасы негізінде құрылған.[9]
Германияның қылмыстық құқығы. ГФР-да белгілі бір өзгерістермен Германияның
1971 ж. Қылмыстық кодексі (бұл құжатты 1971 ж. Германдық заңдар жинағы деп
атау қабылданған) іс-қимыл жасап келеді. Кодекс негізінен қылмыстық
құқықтың "классикалық мектебінің басты ережелеріне орайластырылған .
Батыс Германиядағы қылмыстық, заңдарды реформалау Германия Федеративтік
Республикасы құрылғаннан кейін басталды: 1971 ж. Кодексті өзгерткен және
толықтырған бірқатар заңдар қабылданды. Олардың ішіндегі ең мағыналысы 1969
ж. 4 шілдедегі Кодекстің Жалпы бөліміне өзгертулер енгізген Заң және 1974
ж. 2 наурыздағы Ерекше бөлімді өзгерткен Заң болды. Бұл езгертулер 1975 ж.
1 қаңтардан бастап күшіне енді. Кодекс бұрынғы атауын сақтап, 1975 ж. 1
қаңтардағы редакциядағы 1871 ж. 15 мамырдағы Қылмыстық кодекс деп аталды.
Кейіннен ГФР-да кейбір аса қауіпті қылмыстармен күресуге бағытталған
бірқатар қылмыстық заңдар (1976 және 1986 жылдары экономикалық
қылмыстармен, 1986 ж - терроризм және т.б. күресуге арналған) қабылданды.
Осыған орай ГФР Қылмыстық кодексінің жаңа редакциясы жарияланды.
Германияның қылмыстық заңдары толықтай кодификацияланбаған, олардан
сыртқары басқа заң шығаратын және өзге де нормативтік актілерде бой
көрсететін (мәселен, көліктік, экономикалық, экологиялық құқық
бұзушылықтар) едәуір ауқымдағы қылмыстық-құқықтық шамалар баршылық. 1990
жылдың қазанына дейін, яғни Германия біріккенше, бүрынғы Германия
Демократиялық Республикасы көлемінде заң шығарушылық техникасы айтарлықтай
жоғары өзіндік Қылмыстық кодексі қолданылып келді. Германияның бірігуінен
кейін ГФР Кодексінің пәрмені Германияның барлық көлеміне жүретін болды.
ГФР Қылмыстық кодексі қылмыстық заңның уақытта және кеңістікте
қолданылуынын, ықтиятты түрде реттелуімен ерекшеленді. Оның үстіне іс-
әрекет жасалған уақыт деп орындаушы не қатысушы әрекет жасаған немесе
әрекетсіздік жағдайында әрекет жасаған уақыты есептеледі. Зардап туындауы
уақытының маңызы болмайды. Іс-әрекет жасаудың орнын белгілегенде де осы
қағида басшылыққа алынады. Сөйтіп, қылмыс жасалған жер қылмыстың
материалдық немесе формальды құрамымен сипатталуына бағынышты жағдайда
анықталады.
Қылмысқа қоса қатысу арқылы жасалған қылмыстың орнын анықтауда ерекше
ережелер белгіленеді. Бұл жағдайда азаматтық қағидасын нақтылаудың
қылмыстық заңның кеңістікте әрекет ету қағидасы ретіндегі түрі бой
көрсетеді. Мәселен, қоса қатысу қоса қатысушы әрекет жасаған жерде, ал
әрекетсіздігі кезінде - әрекет жасауға міндетті және жасауы мүмкін
немесе оның пайымдауынша, іс-әрекет жа-салатын жерде жүзеге асырылады.
Егер қылмысқа қатысушы Германия аумағынан тыс жерде әрекет жасап қылмыс
жасауға қатысатын болса, ондай әрекет жасалған жерінде жазаланбайтын болса
да, мұндай қылмысқа қатысушылыққа неміс қылмыстық құқығының пәрмені жүреді.
Кодексте қылмыстық заңның кеңістікте әрекет етуінің нақты қағидасына
маңызды рөл берілген. Мысалы, неміс қылмыстық құқығы шекарадан сырт жердегі
неміске қарсы жасалған іс-әрекетке де қатысты (егер бұл іс-әрекет жасалған
жерде қылмыстық әрекет ретінде жазалауға жататын болса немесе егер бұл іс-
әрекет жасалған жерінде жазалау билік орындарының пәрменіне жатпайтын болса
да) болып табылады.
1975 ж. редакцияланған Кодекс қылмыстық іс-әрекеттерді дәрежелеудің үш
сатылы түрінен бас тартып, екі сатылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әдет-ғұрып жүйесіндегі алатын орнын қарастырады. Өлім жазасы мәңгілік
тақырып ретінде қалып отыр. Әр ғасыр өлім жазасына өзінше қарап, әлемдегі
әрбір мемлекет бұған ерекше маңыз беріп, өздерінше тәжірибеде әр түрлі
жазалар тағайындайды. Өлім жазасы - ең ауыр да әрі адам ақылының көрінісі
мен имандылығын көрсетеді. Өлім жазасы -ежелден бар болып, тіпті қылмыстық,
кұқық пайда болмай тұрған кезден-ақ қолданылған. Қылмыстың субъектісі тек
адам ғана болған. Алайда адамның өліміне себепкер болған жануарларға да
айып тағылған. Қазақ халқының құқық жүйесі жануарлар иесі малының не ит-
құсының келтірген зияны үшін жауап берген. Ерте дәуірлерде "қанға қан,
жанға-жан", "құлаққа-құлақ, тұяққа-тұяқ," принципі қолданылып, кейінірек
жауапкершіліктің мүліктік түрлері де (күн,айын) кең қолданылған.
Кісі өлімі үшін қанды кек дәстүрі қолданылып, оны орындау туыстарына
қасиетті борыш әрі міндет, өлгеннің аруағын разы қылуға тырысу болып
саналған. Қанды кектің жүзеге асырылуы: біріншіден, қылмыскерді
өлтірілген адамның туыстары қолына беру; екіншісі, билер үкімі нәтижесінде
өлтіру, үшіншісі, құлға айналдыру. Дәуірлер өте қанды кек принципін шектеу
мақсатында "құн төлеу" дәстүрі кіріп, ол қанды кекті ығыстыра бастады.
Дегенмен қанды кек принципі бірден ығыса қоймады. Қылмыскерге өз
өмірін сақтап қалу үшін жекпе-жекке шығу, талапкер құныкерлер қолына
түспей қашып құтылу, т.б. мүмкіндіктер берілетін.
Кісі өлтіргені үшін берілетін өлім жазасы осы күнімізге дейін сақталып
отыр. Халықаралық құқық адамды өлім жазасына кесуге тыйым салып,
ізгілендіруге ұмтылыс жасауда. Сондықтан да Қазақстан Республикасы өлім
жазасына мораторий жариялап, бұл ұмтылысты қолдайтынын білдіріп отыр.
Алайда елім жазасын сақтау не сақтамау жайлы пікірлер екі ұдай (Қазір
әлемдегі 104 мемлекет өлім жазасынан бас тартқан, ал 91 мемлекет сақтап
қалған. Олардың қатарында Қытай, Сауд Арабиясы, Иран, Нигерия, Пәкістан,
т.б. бар).
Кез келген мемлекетте өлім жазасы қылмыстық қүқықтың және қылмыстық
саясаттың институттары ғана болып табылмай, ол әлеуметтік-мәдени қүбылыс
болып табылады әрі осы институт жайлы қоғам мүшелерінің ой-пікірлерінің
көрсеткіші де болады. Алайда өлім жазасын сақтау не сақтамау жайлы қоғамдық
пікірлер әр түрлі және үнемі өзгеріп отырады. Мысалы АҚШ-та адам өлтіру
саны 25 пайызға дейін төмендегеніне қарамай, өлім жазасын қолдаушылар саны
77 пайызға дейін өсе түсті. Сөйтіп ауыр қылмыстың өсуіне байланысты емес
екендігін көрсетті. Оның үстіне экономикалық-әлеуметтік жағдайлар мен
азаматтардың қорғаныс және қауіпсіздік деңгейі өсе түскеніне қарамай, өлім
жазасын сақтауды қолдаушылар қылмыс статистикасында да, қоғамдық пікір
сауалнамаларында да басымдылық танытады. Сейтіп қоғамдық пікірлер мен
криминалдық қағидаларға сай келмейді. Біз бұл арада құқықтық сана
мен құқықтық мәдениет шаралары шешуші рөл ойнайды дей аламыз. Адамзат
өмірге бір-ақ рет келеді. Сондықтан адам өмірін қию өте жауапты мәсөле. Осы
түрғыдан келгенде зерттеу тақырыбы өте өзекті.
Әрине қоғамдық пікір құбылмалы категория. Қазақ әдет-ғұрып құқық жүйесі
өлім жазасын қолдануды қолдамаған. Оның орнына "құн алу" яғни, материалдық
төлем төлеттіруді қолдаған. Ата-бабаларымыздың түсінігі бойынша өлім -
Алладан. Алла ғана адамға жан береді, оны кері өзі ғана алады. Оны жүзеге
асыруға Алладан өзге ешкімнің құқығы жоқ. Сондықтан адамды өлтіру ауыр
қылмыс, оған бүкіл адамзат жол бермеуі тиіс. Өлім жазасын қолдану не
қолданбау бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Оны шешу жолын қарастыру,
зерттеулер жасау сол үшін де өте маңызды болып табылады.
Қазақ халқы өз тәуелсіздігіне ие болып, егеменді мемлекет болғалы бері
құқықтық-демократиялық сипаттарды молайту жолында қүқықтық реформаларды
үсті-үстіне жүргізіп келеді. Бұл реформалардың сәттілері де,
сәтсіздері де бар. Бірак. ең ауыр қылмыс ретінде берілетін өлім жазасы
арнайы зерттеліп, тұрақты бір пікір әлі күнге жасалынған жоқ. Осы зерттеу
жұмысы өлім жазасына арналған бірден-бір алғашқы зерттеу десек артық
айтпағанымыз.
Өлім жазасына кімдер кесілуі тиіс және олардың іс-әрекеті мен
ауыр жазаға жататын қылмыстарының түрлері нақтыланбаған. Оларды қайта
қарап, екшеу қажет.[1]
Әлім жазасы болғандықтан, оның адам тағдырына тікелей қатысты болу
күрделілігіне орай, алға қойған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттерді
алға қойып отырмыз:
- өлім жазасын қолдану тарихына үніле отырып, оның шығуы себептерін ашып
көрсету;
- адам өлтіру ауыр қылмыс екеніне қарамай, оның экономикалық-әлеуметтік
астарларын екшеу;
- өлім жазасын қолдану әдістері мен қайнар көздерін айқындау;
- өлім жазасын қолданудағы халықаралық тенденцияларды талдау;
- Тәуелсіз Қазақстандағы өлім жазасына қарсы не жақтаушылар пікірін талдай
отырып, консесустық пікір-ұсыныстар айту.
Зерттеудің пәні - негізінен адам тағдыры болып табылады. Адамзат баласы
өмірге бір-ақ рет келетіндіктен, алдымен өзгенің өміріне қасиетті деп
қарап, қол сүқпау принципін басты нысан етіп көрсету. Өлім жазасы сол
қасиетті адам өмірін жойғандықтан берілетін жаза. Мүмкін болса, өлім
жазасын азайту, оған тыйым салу екі жаққа да қатысты. Зерттеуде өлім
жазасын қолдану не қолданбау себептері мен жасалған ауыр қылмыстық іс-
әрекеттердің түрлері, оларды болдырмау жолдары терең айтылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысы қоғамтану,
әсіресе қүқықтану ғылымдары қолданатын тарихи-салыстыру, талдау, анализ бен
синтез, таптық сипаты, т.б. әдістер пайдаланылды.
Бұрындары өлім жазасы жеке нақты сараланып, зерттелмеген, тек өлім
жазасы қылмыс ретінде қаралып, оған берілетін жазалар мен құн төлеу
мәселелері айтылған болатын. Өлім жазасы - ауыр жаза болға-нымен адамзат
баласы тарихында ежелден бар жаза.
Өлім жазасының басты түйіндерін мынадай түжырымдардан анықтауға болады:
- кісі өлтіру мен оған қолданатын өлім жазасының әр түрлілігі мен
даму процесіндегі өзгерістерге ұшырау себептері әр кезеңдегі саяси,
экономикалық, әлеуметтік құқықтық жағдайларға байланысты болады;
- өлім жазасының әр алуан күрделілігіне қарамай оның мәні толық ашылып,
қоғамдық өмірдегі орны көрсетілді;
- өлім жазасын қолданудың халықаралық тенденциясын сөз ете отырып, көкейге
қонымды мәселелер талданды;
- өлім жазасын қолданудағы қазақ әдет-ғұрып құқық жүйесінің сипаттары мен
ерекшеліктері сарапталды;
- өлім жазасын қолдану не қолданбаудың мәні мен мазмұндары талданылды және
ұсыныстар берілді. Халықаралық қүқықтағы өзіндік мәртебесі айқындалып, оның
бүкіл адамзат құқығына етене екені дәлелденді.
Бұл зерттеу жұмысындағы тұжырымдар мен талаптар осы күнгі көпшілік
талабының айқын көрінісі. Оның үстіне ұлттық сипатымызды сақтап, үрпақтар
бойына сіңіруде бұл тұжырымдар оң нәтиже береді. Сондықтан да бұл зерттеу
жұмысының нәтижелерін жоғары оқу орындарында, тіпті мектептерде оқыту
пайдалы болады. Ұрпақтарымызды ауыр қылмыс жасаудан аулақтатып, ізгі жолға
тәрбиелеуге қосар үлесі мол.[2]
Өлім жазасы өте ауыр жаза. Сондықтан бұл зерттеу еңбегімізде адам өлтіру
ауыр қылмыс, ал оны істеушілерге берілетін жаза - өлім жазасы онан да ауыр
екенін айта отырып бұл- қылмыстық іс-әрекеттердің шығу себептері мен
қайнар көздерін, қылмыскерліктің көріністерін ег-жей-тегжей зерттеуге күш
саламыз. Қылмыскерлік - адамзат та-
рихында бүрын да болған және қазір де бар қоғамдардың барлығының да
ажырамас бөлігі. Адам өлтірушілер заманның өзгеруіне қарай өзгеріп,
формалары мен әдістерін де өзгерте түседі. Бұл өзгеру жасалынатын қылмыстың
қоғамға қауіптілік сипатын жоғалту орнына, қайта күшейе түсіп, бұрынғыдан
да қауіпті, әдіс-айласы молыға береді. Сондықтан да кез келген мемлекет
өзінің қылмыстық заңдарына өзгертулер мен толықтырулар енгізіп отырғаны
мақұл.
Қылмыстардың жасау себептері, олар үшін жауапкершілік принциптері негізінен
адамның мінез-құлқын, психикасын зерттеуден, әлеуметтік-экономикалық
жағдайларын сараптаудан, сана-сезім, діни, идеологиялық жақтарына
үңілуден іздеген жөн.
Адам өлтіру және өлім жазасы әлеуметтік құбылыс. Сол үшін бұл мәселені
зерттеу барысында басқа кұбылыстармен және процестермен өзара
әрекеттестігін, байланысын қоғамдық қатынастар тұрғысынан қарау өте
маңызды. Әйткені қылмыскерлік қоғамда бар, оның дәстүрлі жақтарын: саяси,
экономикалық, әлеуметтік, рухани салаларын шаншып өтетін құбылыс.
Кісі өлтіруші сол қоғам мүшесі. Өзгелердің айырмашылығы ниетінің
арамдығы. Адамның күйі де, сыртқы орта да, діни сенімі де, білімі де, алған
тәлім-тәрбиесі де кісі өлтірушінің қалыптасуына үлкен әсер етеді.
Технология мен ғылым өркендеп, өскен сайын ауыр қылмыс жасаушылардың да
құрал-сайманы сапалана түседі. Олармен күресу үшін қылмыскерліктің жағдайы
мен үрдісін бағалау, әлеуметтік сипаттарын белгілеу, қүқық қорғау қызметін
жетілдіріп отыру керек. Қылмыстық заң күшінде болуы үшін оның жүзеге
асырушы механизмдері болып, ол үздіксіз жұмыс істеуі тиіс. Бүл мемлекеттің
негізгі міңдеті бо-
луы қажет.
Қылмыскерліктің алдын алу мақсатында әртүрлі әлеуметтік топтарға
қылмыстың таралуын, экономикалык дағдарыс пен әлеуметтік теңсіздікті
болдырмау, экономикалық тарапқа қылмыскерлерді жолатпауды (мысалы,
бизнесмендердің тең жартысынан астамы қылмыскерлермен аралас істейді),
құқықтық мәдениет пен құқыктық сананы көтеру жолда-рын, халықтың
қылмыскерлерге қарсы тұру белсенділігін арттыруды бағдарламалар жасап,
жолға қою шарт.
Әсіресе XX ғасырдың аяғы ұйымдасқан қылмысқа жол ашып берді.
Негізіненүйымдасқан қылмыскерлер кісі өлтірушілер тобын құрып, өздері де
көбірек ең жоғары жаза - өлім жазасына кесіледі. Қазақстан Республикасында
сот статистикасын құқық қорғау органдарының статистикалық есептерін,
әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-демографиялық, көші-қон статистикаларын
жүргізуге ерекше мән беріп, оны мемлекеттік статистикада орналасатын арнайы
зерттеу институтын ашқан жөн. Олар құқық бұзушылар, маскүнемдер,
нашақорлармен қоса ұйымдасқан топтарды арнайы зерттеп, оны болдырмау
шараларын қарастырғаны жөн. Зерттеу институты оларды: жынысы, жасы, ұлты,
діни сенімі, отбасылық жағдайы.. тұрған жайы, әлеуметтік-саяси сипаттамасы
бойынша саралап, талдаулары, оны жариялап отырулары қажет. Бұл мәселелер
маңыздылығына қарамастан өте салбыр, баяу жүргізілуде. Тіпті кейбір тұстары
мүлдем үмытылған.
Пайдакүнемділік, оңай табысқа кенелу, көреалмаушылық, өзгенің дүние-
мүлкін заңсыз иелену негізсіз баюға жетелейді. Мұндай жолға түскендер
мемлекеттік-қоғамдық мүдделерге қарсы шығып, кісі өлтіреді. Қазір мүндай
қылмыстар жиілеп, коррупциялық түрге көшуде. Әсіресе егеменді ел
болып, тәуелсіздігімізді жариялаған, қол жеткен еркіндікке бас айналып
жатқан кезде тіркелген қылмыстар саны шұғыл өсті. Тәуелсіздігіміздің
алғашқы жылдарында жәбірленушілер қыл-мыскерлермен тіл табысуға, ақы
төлеп тұруға дейін барып, құқық қорғау органдарына шағымданбағаны
жасырын емес. Қорқытып алушылық, бандитизм өрістеп, адам өлтіру
жиілеп кетті. 1990-1995 жылдары танылмаған мәйіттер бойынша
белгісіз азаматтардың кім екенін анықтау жөнінде істер көбейіп
кеткені жайлы сот-медициналық сараптама бюросы мәліметіне қарасақ
та жеткілікті. Бір ғана хабар-ошарсыз кетіп табылмағандар саны, мысалы,
1990 жылы 813 адам болса, 1995 жылы 44649 адам-ға жеткен. (Қараңыз.
Алауханов Е.О. Криминология, А., 2005, 68-бет.). [3]
Қазақстанда жаңа қылмыс түрлері: рэкет, адам ұрлау, тапсырыспен кісі
елтіру, адамды аманатқа алу, кәмелетке толмағандарды сату, үйге басып кіріп
сәбиіне дейін өлтіру, т.б. пайда болды. Сөйтіп қоғамға аса, қауіпті, зорлық-
зомбылык,, айуандық әдістер жиі қолданылып, құқықтық тәртіпті
сыйламаушылар, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді елемейтіндер өздерін
ашық көрсете бастады. Қылмыскерлердің қарулануы, үйымдасуы, кәсібилік
сипаттары артқан сайын олар жасайтын қылмыстардың салдарлары да ауырлай
түсті.
Мұндай ауыр қылмыстарға кәмелетке толмағанда да қатысуы көбейе түсті.
Әйелдер жасаған ауыр қылмыста кебейіп, әйелдердің қылмыскерлер арасындағы
үлестік салмағы артты.
Кез келген өркениетті мемлекет қылмыскерлікке аяусыз күрес жүргізеді.
Қоғам қаншалықты иманды, адамгершілікті мейірбан болғанымен
адам өлтіруге ең қатаң шаралар қолдануды қолдайды. Осыған орай Қазақстан
Республикасы 1997 жылы 16 шілде жаңа Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексін қабылдады. Әрине, қылмысты болдырмау, қылмыскерліктің алдын
алу тек заңгерлердің емес, сол секілді экономистердің, социологтардың,
саясаттанушылардың әлеуметтік психологтардың міндеті.
Қылмыскерлікпен күрестің нақты жүйесін құру қажет. Күрес субъектісі
қоғамның барлык мүшелері: мемлекет, азаматтық қоғамның мемлекеттік емес
институттары, заңды және жеке тұлғалар болуы тиіс. Оның үстіне ата-
бабамыздың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін, оның механизмдерін дұрыс әрі ұтымды
пайдалану, құқық қорғау органдарында мамандандырылған бөлімшелер құру,
ақсақалдар мен билер кеңесін жандандыру, алқа билер сотына қоса билер сотын
құрып, көп өкілеттіктерді осылардың қолына бергенде ғана жетістікке
жетуге болады. Заң-дауларды ерекше режимдегі колонияларда - кейбір
шектеулер түрмедегіге жақындайды. Онша қатаң емес құқықтық шектеулер
тәрбиелеу (әсіресе жалпы режимдегі) колонияларында орнықтырылған. Жасы
кәмелетке толмаған қылмыскерлер. ересектерге қарағанда сәлемдемелер алу,
жүздесу құқығын пайдалана алады. Олардың жалпы және кәсіби білім
алуыларына орайлы жағдайлар туғызылуы керек.[4]
Өмір бойына бас бостандығынан айыру. Өмір бойына бас бостандығынан айыру
Ресей Федерациясының бүрынғы Қылмыстық кодексінде көзделмеген, жазалардың
жүйесіне кірмейтін. РФ-ның 1992 жылғы 17 желтоқсандағы Заңына сәйкес, өмір
бойына бас бостандығынан айыру өлім жазасын айырбастайтын жаза ретінде
тағайындалуы көзделді. РФ-ның жаңа Қылмыстық кодексінде бүл жаза жазалар
жүйесіне енгізілді. РФ ҚК-нің 57-бабына сәйкес, өмір бойына бас
бостандығынан айыру өмірге қастандық жасалатын аса ауыр қылмыс жасағаны
үшін берілетін өлім жазасына балама ретінде ғана белгіленеді және сот өлім
жазасын қолданбауға болады деп ұйғарған жағдайларда тағайындалуы мүмкін.
Сөйтіп, жаңа Кодекс бойынша өмір бойына бас бостандығынан айыру Ресей
Федерациясы Президентінің кешірім жасауы тәртібімен ғана емес, сондай-ақ
соттың РФ ҚК-нің 57-бабында көрсетілген шарттарды орындаған жағдайда
жаза тағайындау кезінде де жүзеге асырылатын болды.
Өлім жазасы
Адамдарды (олармен қоса заңгерлер мен заңгер еместерді) тап өлім жазасы
проблемасындай осынша толғандыратын өзге де проблема бар ма екен, сірә? Бұл
тұрғыда да қаншама (әрқилы деңгейдегі ғылыми дау-дамай, айтыс-
тартыс өрбіді, әрі бұл жазаның болу-болмауы турасында не түрлі дәлелдер
келтірілмеді десеңізші Қылмыстық қүқықта бұл тайталастың қанат жайғанына
талай ғасырлар өтті, әлі жалғасып келеді.
Ресейлік қылмыстық құқықта өлім жазасы сонау революцияға дейінгі (1917 ж.
қазан айы) заңдарда мәлім болған.
Тұңғыш рет бұл жаза ресми түрде 1398 ж. Двинск жарғылық грамотасында
үшінші рет жасалған ұрлық үшін көзделген. Бұл жазаны қолдану 1467 ж
Псковтың сот грамотасында кеңейтіле түсіп, енді шіркеуде ұрлық жасағаны,
қазынаны ысырап еткені, мемлекетке опасыздық, өрт қойғаны, елді мекенде
үшінші рет ұрлық істегені үшін қолға түскендер өлімге бүйырылатын
болды. Қылмыстық іс-әрекеттер жасағандықтары үшін өлім жазасы
тағайындалатын көлем 1494 ж. және 1550 ж. Соттық жарғыларда одан әрі
жалғасын тауып, кейін де өрістей түсті. Бұған мысал ретінде, мәселен, 1649
ж. Заңдар жинағында 63 түрлі қылмыс үшін, ал І Петрдің Әскери артикулдары
бойынша және сол кездегі басқа да қылмыстық-құқықтық актілерге сай -
123 жағдайда өлім жазасы көзделді. Оның үстіне өлім жазасының
орындалуындағы тәсілдердің өте қатыгездігін атап өткен жөн:
мәселен, XVII ғ. өлімге бүйырылғандардың бастары шабылған, дарға
асылған, суға батырылған, отқа өртелген, көмейлеріне балқыған металл
қүйылған, төрттағандап кескіленген, жерге кеудесіне дейін тірідей
көмілген, үшкір ағашқа отырғызылған және т.б.
I Петрдің аса қатал жарғыларынан кейін өлім жазасы . жайлы ресейлік заңдар
басқа арнада дамыды. Алғаш рет бұл жазадан бас тартуға I Петрдің қызы
Елизавета патшайым талпыныс жасады. 1743 және 1744 жылдар.
Елизаветаның жарғысына орай өлім жазасына кесу дереу орындалмай, оны
бекіту сенатқа, патшайымның құзырына үсынылатын болды. Ал 1753 және 1754
жылдарғы жарғысымен өлім жазасының орындалуы одан әрі бекітілді, әрі
"нақты" өлім жазасын саяси жазаға - танауын жұлу, денесіне таңба салу
және емір бойына каторгага айдаумен айырбастау көзделді.
Өлім жазасын
орындау арнайы жарғы жария болғанша шегерілді. Елизавета 1961 ж заң
шығаратын комиссияларға "жаңадан қабылданатын заңдарда тиісті кінәсі
бойынша өлімге бұйыруды жазбауды" тапсырды, бірақ, бұл ойын жүзеге асыра
алмады.[5]
1787 ж. II Екатерина да өзінің патшалық құрғанына 25 жыл толуына орай
жарияланған манифесінде барлық өлім жазасына сотталғандарды өлтірмей,
каторгаға айдауды бұйырды. Сөйткенмен, бұл екі патшайымның жарғыларына
қарамастан, өлім жазасы жайлы үкімдер шығарылып қана қоймай, бұл жазаның
жүзеге асырылуы тоқтау тапқан жоқ. Мысалы, Пугачев көтерілісінің
жетекшілері мен оған қаты-сушыларды жаппай қыруды алайық — бұл кезде 20
мыңнан астам адам өлтірілді. Одан бергі I Николайдың тұсында 1949 ж.
Шіркеулік заңдар және I Петрдің Әскери артикулдары негізінде бес декабрист
сотталып, өлім жазасына кесілді.
1835 жылғы 1 қаңтардан бастап Ресей империясының 1832 ж. Заңдар жинағы
күшіне енді. Оған сәйкес Ресейде өлім жазасы сақталынып қалды, бірақ тек
қылмыстардың үш санатында ғана қолданылатын болды:
1) саяси қылмыстар үшін ("егер олар маңыздылығына орай жоғарғы қылмыстық
соттың қарауына және шешуіне берілетін болса");
2) карантин ережелерін бұзғандығы үшін (яғни карантиндік деп аталган
қылмыстар үшін, егер олар жаппай нәубет (эпидемия) кезінде карантиндік
күзет немесе карантиндік мекемелер жұмысына кедергі болып, зорлық жасаса);
3) әскери қылмыстар үшін.
Өлім жазасы 1845 ж. қылмыстық және түзеу жазалары туралы Заңдар
жинағы мен 1903 ж. Қылмыстық заңдар жинағында да көзделді. Айта кетерлігі,
өлім жазасына бұйырған үкімдер саны 1905 ж. бірінші орыс революциясын
басқаннан кейін күрт көбейіп кетті. Мәселен, 1906 ж. - 574, 1907 ж. - 1139,
1908 ж. - 1340, 1909 ж. -717, 1910ж.- 129, 1911 ж. - 73, 1912 ж. - 126
адамға шығарылған өлім жазасының үкімі орындалды.
Және бір ескерерлігі, бұл жылдары өлім жазасын қолдану, біріншіден,
негізінен соттан тысқары органдар — әскери далалық соттар, губернаторлар
мен бас қолбасшылар және т.б. шешімдері бойынша жүзеге асырылды. Бұл
тұрғыда мұндай жазалау үрдісінде (ал бүл жағдай әділетті түрде ішкі
істер министрі және 1906 ж. Министрлер Кеңесінің төрағасы болған П.Р.
Столыпиннің есімімен байланыстырылады) сол кездегі аса ірі мемлекеттік
қайраткер С.Ю. Виттенің (қатынас жолдары және қаржы министрі, Министрлер
Комитетінің төрағасы, 1905-1906 жж. Министрлер Кеңесінің төрағасы болған)
берген бағасымен таныса кеткеннің артықтығы жоқ. Ол былай депті: тап
Столыпиндей барып түрған жексұрын түрде өлім жазасын қолданған, оған
ұқсап заңның бетіне түкіріп, ойына не келсе соны істеген, сөйте тұра бұл
істерін жылмақай сөздері және әрекеттерімен көлегейлеген ешкім болған емес.
Столыпин дүкеншікті тонағаны үшін де, небары 6 сом ұрлағаны үшін де,
немесе, жай ғана байқамағансып та өлім жазасына бүйыра салады... Қажет
болса, әлім жазасын қолдау да керек шығар, бірак,, столыпиндік режим
жазаның бұл түрін түкке алғысыз етіп, оны жайдан-жай, бостан босқа кісі
өлтіруге айналдырып жіберді. Бір сөзбен айтқанда, өлім жазасы деп аталатын
үкіметтік кісі өлтірудің "ботқасы" тәрізді"1. Әрине, С.Ю. Виттенің де
"жетісіп" түрғаны шамалы - Ресейдегі монархияның әбден сенімді
қолпаштаушысы ретінде ол да революционерлер мен олардың қозғалысына қолдау
көрсетпек былай түрсын, олардың талайын дарға тартқызған. Сөйтсе де, онын
Столыпиннің өлім жазасын жаппай қолдануына тиісуінің жөні де бар.
Өлім жазасының жаппай қолданылуы ресей қоғамының әр саласында әділетті
қарсылық білдіруге әкеп соқты. Ұлы орыс жазушысы Л.Н. Толстой өзінің әйгілі
"Үндемей қала алмаймын!" деген мақаласында мұндай озбырлықты былайша қатты
сынға алған: "Осынау адамгершілікке жат зорлықтар мен кісі өлтірулердің
масқаралылығы мынада — олар бұл сұмдықтардан жәбір көрушілер мен
отбасыларына келтірер ауырпашылық пен нәубет құрғақ сабанды өртегендей
жылдамдықпен бүкіл орыс халқына, оның барлық таптарына жедел
тарайтындығында жатыр. Бүл сұмдық жалпы халықтың, әсіресе еңбекшілер
арасында тез тарайтындығы осындай жазалауды жай үры-қары, қарақшылар және
барлық революционерлер бірігіп жасаған қылмыстардан жүз есе асып түсетін
қылмыстармен қосақтап қолдану әрі оны оған бір әте қажет, керекті дүние
ретінде елдің түсінігінде періштедей болып көрінетін сенат, синод, дума,
шіркеу және патшаның қолдайтындығына байланысты. Бұл жағдай сондықтан да
адам айтқысыз жылдамдықпен лаулай түседі". Өлім жазасын қолдануға
ресейлік аса көрнекті заңгер-куагер.- Н.С. Таганцев, Н.Д. Сергиевский, А.А.
Пионтковский М.Н. Гернет түбегейлі дәлелді тұжырымдарымен қарсы болған.
Бірақ, тек қана Ақпан революциясынан кейін іле Уақытша үкімет 1917 жылғы
12 наурыздағы қаулысымен (рас, аз уақытқа ғана) өлім жазасын өзгертті.
Әйтсе де, 1917 жылдың 12 шілдесінде-ақ бұл жаза майданда кісі өлтіргені,
шабуыл жасап тонағаны, опасыздық жасағандығы және басқа да кейбір әскери
қылмыстар үшін қайта қалпына келтірілді.
1917 жылғы Қазан революциясы өлім жазасын өзгертуден басталды деуге болады.
Бұл оқиға большевиктер жеңіске жеткен күннің ертеңіне, 1917 жылғы 26
қазандағы Кеңестердің Бүкіл ресейлік II съезінің декретімен өлім жазасының
өзгертілуі арқылы жария етілді. Оның үстіне, кеңестік кезең кезінде өлім
жазасын өзгертуге тағы да екі рет талпыныс жасалды (Ресей Федерациясы
Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесінің 1920
жылғы 17 наурыздағы "Ең жоғарғы жаза — атуды қолдануды өзгерту туралы"
қаулысы мен КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1947 жылғы 26 мамырдағы "Өлім
жазасын өзгерту туралы" Жарғысы).
Ал өлім жазасын қайтадан қалпына келтіру әдетте таптық күрестің күшеюі,
төңкеріліп тасталған қанаушы таптардың қарсыласуы, азамат соғысының
майдандарындағы жағдай, империалистік мемлекеттердің тіміскі іс-әрекеттері
сияқты себептермен негізделіп келеді. Оның үстіне азамат соғысы жылдары
өлім жазасы тек аса қауіпті қылмыстармен (мәселен, кісі өлтіру) күресу үшін
ған емес, көп жағдайларда саяси мақсаттарда қолданылатын. РФ Халық
Комиссарлары Кеңесінің 1918 жылғы 5 қыркүйектегі "Қызыл террор туралы"
қаулысына орай ату арқылы өлім жазасына бұйыру ақ гвардияшыл ұйымдарға
жанасқан, бүліктер мен жасырын әрекеттерге қатысы бар адамдарға қолданыла-
тын болды. Сондай-ақ, аманатқа алынғандарды ату етек алды, көтеріліске
шыққан кронштадтық матростарды, тамбовтық шаруаларды, діни ағымдар
өкілдерін аяусыз жазалау тарихтан белгілі. Көбіне ату жазалары Бүкіл
ресейлік Төтенше Комиссия сияқты соттан сыртқары органдардың шешімдерімен
жүзеге асырылды. Мұндай істердің "қолдан жасалған" жағдайлары да мәлім.
Олардың қатарына В. Таганцевтің (Н.С. Таганцевтің ұлы) астыртын әрекеті
дейтін істі жатқызуға болады — бұл іс бойынша 1921 жылғы 24 тамызда
Петроград губерниялық төтенше комиссиясының шешімімен 61 адам атылды
(олардың ішінде 16 әйел болған). Белгілі орыс ақыны Н. Гумилев те қазаға
душар болды (ол турасындағы істі қылмыс қүрамының жоқтығына байланысты КСРО
Бас прокуроры 1991 ж. қазан айында ресми түрде тоқтатты).[6]
Өлім жазасын қауіпсіздік органдары оңай қисындастырған істер бойынша
барынша кеңінен қолдану 30-жылдары (сталиндік террор жылдары деп аталған)
етек жайып кетті. Бүл жаза тек қана революцияға қарсы жасалған қылмыстар)
үшін қолданылумен шектелген жоқ. Мәселен, КСРО Жоғарғы билік орындарының
1932 жылғы 7 тамыздағы қаулысына сәйкес, ату жазасына мемлекеттік және
қоғамдық мүлікті ұрлаған адамдар да (ұрланған мүліктің көлеміне қарамастан)
бұйырылатын болды.
Кеңестік қылмыстық кодекстер (РФ-ның 1922, 1926 және1960 жылғы кодекстері)
өлім жазасын оның белгілі бір уақытта ғана қолданылатындық сипатымен
дәлелдемек болып, бұл жазаны жазалар жүйесіне енгізбей келді. Бірақ, бұл
екі жүзді мәлімдеме болатын, неге десеңіз, осынау кодекстердің
Ерекше бөлімінде өлім жазасы аз бой көрсеткен жоқ (мәселен, РФ-ның 1926
жылғы Қылмыстық кодексінде өлім
жазасы қылмыстың 42 түрі бойынша көзделді). 1958 жылы КСР Одағы мен
одақтас республикалар қылмыстық, заңдарының Негіздері және 1960 жылғы РФ
Қылмыстық кодексі (оның қабылданған кезінде) өлім жазасын қолдану аясын
айтарлықтай шектегенмен, бірақ бұл түрғыда кодекстерге көп үзамай қилы
түзетулер енгізу басталды да, бертін келе өлім жазасын қолдану көлемі тағы
да кеңейе түсті. Өлім жазасын азайту бағытындағы сенімді қадам 1991 жылы
КСРОдағы мен одақтас республикалар қылмыстық заңдарының негіздерінде
жасалды, бірақ, алдында аталып еткендей, бұл құжат КСР Одағының ыдырауына
орай күшіне кірмей қалды.
Осынау әзгертулер кейінде Ресей Федерациясының бұрынғы да, жаңа да
Қылмыстық кодексінің назарынан тыс қалған жоқ. Бірақ, бұл жағдай сот
тәжірибесінде өлім жазасын қолдануды азайтуға әкеп соқпады. Мәселен, Ресей
федерациясының соттары 1989 ж. - 100, 1990 ж. - 223, І991 ж. - 147, 1992ж
-159 , 1993 ж. - 157 адамды өлім жазасына бұйырды.
Өлім жазасын
қысқарту бағытында Ресей Федерациясының жаңа Конституциясы сенімді қадам
жасады. Оның 20-бабының 2-бөлігіне сәйкес, "өлім жазасы ол ілгеріде
өзгертілгенше өмірге жасалған ерекше ауыр қылмыстар үшім қолданылатын ең
ауыр жаза ретінде федералдық заңмен белгіленуі мүмкін, ал ондай
айыпталушыға өз ісін ант берген заседательдердің қатысуымен сотта қарату
құқығы беріледі".
Бұл конституциялық ереже РФ жаңа Қылмыстық, кодексінің 59-бабында
дамытылып, нақтылана түскен. Бүл баптың іс -жүзінде заң шығарушыға
арналған І-бөлігіндІ; өлім жазасы адамның өміріне қол сүғатын ерекше ауыр
қылмыстар үшін белгіленуі мүмкін деп анық көрсетілген Кодекстің Ерекше
бөлімінде өлім жазасын кінәні ауырлататын жағдайларда кісі өлтіргені (РФ ҚК
105-6. 2-6.). мемлекеттік және қоғамдық қайраткердің өміріне қол сүққандығы
(РФ ҚК 277-6.), сот төрелігін немесе алдын ала тергеуді жүзеге асырушы
адамның өміріне қол сүққандығы (РФ К,К 295-6.), құкық қорғау органы
қызметшісінің өміріно қол сұққандығы (РФ ҚК 317-6.), геноцид (жаппай қыру)
(РФ ҚК 357-6.) үшін қолдану көзделген. Бұлардың бәрі де адамның өміріне қол
сүғатын ерекше ауыр қылмыстар болып табылады.
РФ ҚК 59-бабының 2-бөлігіне сәйкес, өлім жазасы әйелдерге, сондай-ақ он
сегіз жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға және сот үкім шығарған сәтте
алпыс бес жасқа толған еркектерге тағайындалмайды.
Осы баптың 3-бөлігіне орай кешірім жасау тәртібімен өлім жазасы әмір бойы
бас бостандығынан айырумен немесе жиырма бес жылға бас бостандығынан
айырумен ауыстырылуы мүмкін.
Ресей Федерациясының Еуропа Кеңесіне кіруі ресейлік Қылмыстық кодексте
көзделген жазалар жүйесінде өлім жазасы сияқты жазаның ілгеріде болу-
болмауына сай белгілі бір міндеттерді орындауды жүктейді. Бүл жолда
биліктің атқарушы және заң шығарушы тармақтары едәуір қадамдар жасады.
Осыған орай қабылданған бірқатар нормативтік :актілерді атап өтуге болады.
Олардың қатарында Ресей
Федерациясы Президентінің 1996 жылғы 16 мамырдағы "Ресейдің Еуропа
Кеңесіне кіруіне байланысты өлім жазасын қолдануды сатылап қысқарту
туралы" Жарлығы және Ресей Федерациясы Президентінің 1997 жылғы 27
ақпандағы "1950 жылғы 4 қарашадағы адам құқықтары мен негізгі
бостандықтарын қорғау жөніндегі Конвенцияға тіркелетін
1983 жылғы 28 сәуірдегі №6 Хаттамаға (өлім жазасын өзгерту женіндегі) қол
қою туралы" өкімі де бар. Сондай-ақ, "Ресей Федерациясы Президентінің
бастамасы бойынша қабылданған "Ресей Федерациясы Қылмыстық-атқарушылық
кодексінің 184-бабына езгертулер енгізу туралы" федералдық заңында бүл
баптың 4-бөлігі мынадай редакцияда қисындастырылған: "Өлім жазасы
түріндегі жазаны орындауға заңды күшіне енген сот үкімі, Ресей
Федерациясының Жоғарғы Соты Төрағасы мен Ресей Федерациясы Бас ;
Прокурорының жалпы бақылау жасау тәртібіндегі сот үкіміне қарсылық,
жасауға негіз жоқ деп тапқан қорытындылары және Ресей Федерациясы
Президентінің сотталған адамға „ кешірім жасауға болмайтындығы жөніндегі
Жарлығы негіз болып табылады".[7]
2,1 КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫҢДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТ ЕЛДЕРДІҢ
КҮШI БАР ЗАҢДАРЫНДАҒЫ ӨЛІМ ЖАЗАСЫ
Сонғы жылдары өлім жазасын қолданатын қылмыстар бағыты азая бастады. Одан,
валюта ережесін бұзғаны үшін аса көп мөлшердегі ұрлағандар, парақорлық және
т.б. шығарылып тасталды.
Өлім жазасы қолданылмайтын сотталғаңдар тізімі кеңейтілді. Егер де
бұрын өлім жазасы қылмыс істегеңде 18 жасқа толмаған болса, соңдай-ақ
қылмыс жасағанда, үкім шығарғанда және оны орындау кезінде аяғы ауыр
өйелдерге колданылмайтын болса, енді жаңа заңдар бойынша бұған кәмелетке
толмаған-дармен қатар, әйелдердің бәріне және 65 жастан асқан ерлерге
қолданылмайды.
Халықаралық Конвенция кейбір дәрежедегі сотталғандарға өлім жазасьн
қолданбау туралы нормалар ұсынды. Мұнын 18 жасқа толмағандарға қатысы бар.
Ал, оңтүстік Кореяда, Бирмада, Зимбабведе, Барбадоста, Суданда тағы кейбір
елдерде бұл —-16 жас, Индияда, Иракта жас шектелмеген. АҚШ-тын 37 өлім
жазасы сақталған штаттарында 11-інде ең төменгісі — 18 жас. 15 штатында 12-
ден 17 жас, ал 11 штатпен федералдық аймақта — ол тіпті белгіленбеген. 1989
жылдың маусымында Кентуки мен Миссури штаттарында кісі өлтіргені үшін 15
пен 17 жастағы жасөспірімдерге өлім жазасына үкім шығарылған. 1986 жылдан
бері АҚШ-та өлім жазасьна барлығы 35 кәмелетке толмағандарға үкім
шығарылған.
Ал Кубада, Болгариада және Можарстаңда бұл — 20 жас.
Гватемала мен Буданда 70 жасқа, ал Монғолияда 60 жасқа толғандарға өлім
жазасы қолданылмайды.
Барлық елдерде (Ираннан басқа) аяғы ауыр әйелдерді азаптауға болмайды,
ал кейбір елдерде босанғаннан кейін жаза тарттырады; Румынияда үш жасқа
дейінгі баласы бар ананы, ал Монғолия мен Гватемалада барлық әйелдерді
өлімге жазалауға болмайды.
Кәмелетке толмаған жасында қылмыс істегендерге өлім жазасын қолданбау
негізді сияқты. Бұл уақытта жастар өздерінің істеген қылығына түгелдей есеп
бере алмайды, өмірдегі төжірибесі жеткіліксіз. Көптеген жас адамдар өте
қызба келеді, олардың психикасы тұраксыз, мінез-кұлкын ұстай алатын
әлеуметгік механизмдері әлі орнығып болмаған.
Жасы келген адамдарға өлім жазасын қолданбауы адамгершілік жағынан
түсіндіруге болады. Әр түрлі себептерге соның ішінде физиологиялық
жағынан алғанда, олар өлтіруге өте сирек барады. Ал өлім жазасы тек
осындайда ғана қылмысқа беріледі.
Мұндай сотталғандарға қайталанба қылмыс көп кездеспейді. Сондықтан
бұл жастағы сотгалғандарға өлім жазасын калдырудың негізі жоқ.
Ал өйелдер ерлерге қарағанда ауыр қылмысты едәуір сирек жасайды. Оларға
өлім жазасын қолдануға тыйым салынғанша, ондай жаза оқта-текте қолданылған.
Әрине, мұнда заң шығарушылар жағынан әйелдерге деген адамгершілік көрінеді.
Бірінші рет Қазақстан Республикасы Конституциясының І5-бабында әркімнің
өмір сүруге құқы бар екендігі бекітілген және оған қоса өлім жазасы ерекше
ауыр қылмыс жасағаны үщін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай
жазаға кесілген адамға кешірім сұрау туралы арыздау құкығы беріледі
делінген. Қазақстан Республикасы КК 96-бабында көрсетілген адам өлтіру
кісі өлімі жөнінде ғана емес, сонымен қатар оның басқа да объектісі адам
өмірі болып есептелетін қылмыстар жөнінде болмақ.
Заңда өлім жазасьн сақтау керек пе, жоқ па бұл жөнінде дүние жүзінде
көп айтыс жүріп жатыр. Заңда сақтамау керек дейтіндердің айтуьнша өмір —
құдай немесе жаратылыс сыйлаған ең қымбатты байлық, сондықтан оны адам
баласы заңмен жоюға тиіс еместігі. Одан басқа түзеуге болмайтын жиі
көзделетін қателіктерге көп сілтейді.
Өлім жазасын сақтауды жақтайтындар көптеген елдерде тек басқа біреудің
өмірін жойған, аса ауыр қылмыстарға колданылатынына, сонымен олар ондай
қылмыс жасап өз өмірін адамзат арасында қоғамынан шығарып
тастайтындығына, адамзат арасында тұру құкығынан айырьлатынына сілтейді.
[8]
Сонымен бірге өлім жазасын алып тастауға бұқара көпшілігінің өте-мөте
қарсы екенін де білдіреді.
Кейбір жағдайларда өлім жазасының заңда болғандығы қьглмыс тоқтату рөлін
атқарады, әсіресе бас бостандығынан айыру орындарында ұзақ мерзімге
сотталғандардың кылмыс жасағаныңда; тапсырмалы өлтірілулерде; милиция
қызметкерлері мен әскери қызметкерлерге қару ұрлау мақсатында шабуыл
жасағанда, тағы басқа жағдайларды еске алмауға да болмайды.
Дүние жүзіндегі көптеген елдерде өлім жазасы колданылады. Оны 35 елдерде
алып тастаған. Оларға кіретіндердің ішінде: Австрия, Австралия, Германия,
Дания, Исландия, Колумбия, Нидерлаңдия, Норвегия, Португалия, Финляндия,
Швеция, Франция бар. Тағы 18 ел соғыс уақытында немесе төтенше жағдайларда
ғана сақтаған. Бұлар — Аргентина, Бразилия, Ұлыбритания, Израиль,
Испания, Италия, Канада, Мексика, Швейцария.
26 елдер мен аумақтар карап отырған жаза шараларын сақтаған, бірақ 10
жылдан астам мерзім ішінде іске асырмаған. Ақырында, 100-ден астам елдерде
өлім жазасын колданады.
Дүние жүзіндегі барлық елдерде өлім жазасын қолдану қысқарып отырған жоқ.
1965 жылдан бері 50-ден астам елдерде өлім жазасы қолданылатын
кылмыстар саны кеңейтілген. 21 елде елдің қауіпсіздігіне байланысты
кылмыстары үшін өлім жазасы енгізілген (тыңшылдық, сатқьндық, "төңкеріске
қарсы немесе төңкерісшілдік әрекеттері үшін).
13 елде өлім жазасы терроризм үшін, соның ішінде ұшақ айдап кеткендерге,
егер де ол кісі өліміне әкеліп соқтырса, аманатка алғандарды өлтіргені үшін
енгізілген.
21 елде өлім жазасьн заңсыз есірткі айналымын жүргізуге байланысты
қылмыстар үшін қолданады.
13 елде айтылған жазаны экономикалық қылмыстар үшін енгізген (сыбайлас-
жемкорлық, мемлекеттік мүлікті талан-таражға салғаны, кеден кызметкерлеріне
шабуыл жасағаны, қарумен тонағаны үшін).
Шығыстың кейбір елдерінде өлім жазасы неке бұзарлар, зорлағандар,
гомосексуалистер, мұсылман еместер мен мұсылман әйелдері арасындағы
жыныстық қатынасы, спирт ішімдіктерін ішкені (алдымен үш рет сотгалғаннан
кейін) үшін белгіленген.
Кейбір елдерде бұл жаза адамды ұрлап және оның қаза болғаны үшін
белгіленген.
: 1979 жылы Қытайдын; Қылмыстық Кодексі өлім жазасын 15 рет кылмыс
жасағаңдарға енгізді. 1982—1983 жылдары оған тағы 14 қосылды.
Өлім жазасын қолданатын мемлекеттер саны оның заңда белгілегендерінен аз.
БҰҰ-ында өлім жазасын қолдану туралы мәліметтерді 60-70 мемлекеттер
береді. 1969—1973 жылдары мәлімет бергендердің 40%, 1974-1978 жылдары
- 60%, ал 1979-1983 жылдары -71% оны қолданған. Сонымен, бұл жазаны
қолданушылар, негізінен адамның жеке басына қарсы істелген қылмыстар
есебінен өсіп келеді.
"Халықаралық рақымшылық" ұйымының мәліметінше 1980—1987 жыл сайьн
өлім жазасына 1160—3209 адамға үкім шығарылғанымен, шынында 743-тен 3278
адамға дейін жазаланған.
Өлім жазасы түріндегі жазаны орындау.
Өлім жазасы — заңға белгілі жазалардьщ ішіндегі ең қатал шарасы.
Сонымен қатар мұндай істер жөніндегі соттың қатесі үкім орыңдалып болғаннан
кейін түзетілуі мүмкін емес. Сондықтан, адамның дұрыс сотталғандығының өте
ұқыпты тексерілу процедурасы көзделген және өлім жазасын басқа
жазамен сот тәртібінен үкімді өзгерту жолымен, әлде кешірім жасау арқылы
ауыстыру мүмкіндіктері көзделген.
Өлім жазасына сотталған шығарылған үкімге шағым арыз беруге кұкығы
бар.Тіпті арыз түспеген жағдайда да соттаудың дұрыстығьн бақылау ретінде
Қазақстан Республикасыньң Жоғарғы Соты мен Бас Прокуратурасы тексереді.
Олар өлім жазасының дұрыс қолданылғаны туралы өздерінің қорытындысын
береді немесе үкімге қарсылық білдіреді. Сотталғанның жөне сонымен
қатар бақылау тәртібімен арыз берілуі, үкімді орындауды тиісті жоғарғы
сатыдан жауап алынғанша тоқтатады.
Үкім заңды күшіне енгеннен кейін сотталған Қазақстан Республикасы
Президентіне кешірім жасау туралы өтініш жібереді. Егер де ол кешірім
сұраудан бас тартса, ол жөнінде тиісті акт жасалып үкімнің көшірмесін,
ұйғарымды және басқа керекті құжаттарды қосып сотталғанның кешірім сұрау
мөселесін қарау үшін Президент Аппаратына жіберіледі. Сотталғанға тиісті
құқықтың ішінде (олар яғни түсіндірілген болуы тиіс) атайтыны, ол заңда
көзделген тәртіппен кажетті азаматтық-құқықтық және неке-отбасылық
қатынастарды рәсімдеу мүмкіндігі. Заң көмегін алуға және уақыт ұзактығы мен
санына шек қойылмай адвокатпен оңаша кездесуге кұқылы.
Кешірім жасау туралы барлық арыздар мен өтініштер қанағаттандырылмай,
үкім күшінде қалдырылғаны туралы хабарлама түскеннен соң жаза бір жыл
өткеннен кейін ғана орындалады.
Өлім жазасына сотталған адам
күшейтілген күзетпен және бір кісілік камерада ұсталуы тиіс. Сонымен қатар
қызметкерлердің де қауіпсіздігі сақталуы тиіс.
Сотталғандар сейілдеуге камера сайын бөлек-бөлек, басқа сотталғандардан
аулақ, оңаша шығарылады. Камера күн сайын тексеріледі, әлсін-әлсін үкыпты
тінтіледі. Сотталғандарды камерадан шығарудың туысқандарымен, діни
кызметкермен кездестірудің арнайы ережесі болады, ол сенімді күзетпен және
қызмет істеп жүргендермен, кездесуші адамдардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етеді.
Өлім жазасына сотталғанға керекті тұрмыстық жағдай жасалады, тиісті
төсек-орын беріледі. Үш рет тамақтандырылады.
Керек жағдайда медициналық көмек көрсетіледі. Егер де онда көмек көрсетуге
мүмкіндік болмаса, жағдайы бар жерге апарылады.
Үкім заңды күшіне енгеннен кейін өлім жазасына сотталғандарға арнайы
үлгідегі киім кигізіледі.
Сотталғаңдарға бас бостандығынан айыру орны кітапханасының газет,
кітаптарымен пайдалануға рұқсат етіледі; хат алып және жіберуге шек
қойылмайды; тамақ өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті нәрселерді сатып
алуға қатаң режимдегі түзеу колониясында ұсталатын сотталғандарға
белгіленген мөлшерде ақша жүмсай алады.
Өлім жазасына сотталғандар енбекке тартылмайды.
Сот үкімінін занды күшіне енуі Қазақстан Республикасы Бас прокурорыныңың
қадағалау тәртібімен соттың өкіміне қарсылық білдірудің негізі жоқтығы
туралы және істі қадағалау тәртібімен қарау үшін негіздердің жоқтығы туралы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Төрағасынын корытындылары, сондай-ақ
кешірім жасау туралы өтініштің канағаттандырылмағаны туралы хабарлама
немесе сотталғанның кешірім жасау туралы өтініш беруден бас тартқаны туралы
акт — өлім жазасын орындау үшін негіз болып есептеледі.
Өлім жазасы жария етілмей ату жолымен орындалады. Бірнеше адамға өлім
жазасы орындалатын болса, онда әр біреуіне жеке-жеке және басқалардың
жоғында орындалады.
Өлім жазасын орыңдау қезіңде прокурор, өлім жазасы атқарылатын мекеменің
уәкілі және дәрігер болады.Сотталғанның өлгенін дәрігер куәландырады,
ол жөнінде хаттама жасалып, оған көрсетілген адамдар қол қояды.
Жазаны атқарған органның әкімшілігі үкім шығарған сотқа, сондай-ақ
сотгалғанның жақын туыстарының біреуіне өлім жазасының орыңдалғаны туралы
хабарлауға міңдетті. Өліктің жерленген жері туралы туыстарына жерленген
кезден екі жыл өткен сон хабарланады.
Азаматтық хал актілерін жазу органына әкімшілік белгіленген үлгіде хабар
жібереді және туыстарына оның өлгені туралы куәлікті алатын жерін
хабарлайды.
1992 ж. Кодексте жазалар жүйесіне, оларды тағайындаудың тәртібі мен
шарттарына елеулі жаңалықтар енгізілді. Өлім жазасы Францияда одан бұрын
1981 ж. өзгертілген болатын, сондықтан ол жаңа Кодекстегі жазалар тізбесіне
: кірістірілген жоқ. Мүнымен қатар онда күштеп қоныс аудару деген жаза да
жоқ. Жаңа кодекс бойынша жазалар жүйесіне өмір бойы бас бостандығынан айыру
және белгілі бір мерзімге бас бостандығынан айыру (өтеудің әртүрлі режимі
бойынша) айыппүл және құқықтан айырудың әрқилы түрлері (мәселен, кәсіби
немесе қоғамдық қызметпен айналысу барысында қылмыстық іс-әрекет жасалуына
байланысты ондай қызметпен одан әрі айналысуға тыйым салу; қару алып жүруге
тыйым салу; жүргізушілік құқығынан айыру; аң аулауға рұқсат беруге тыйым
салу және т.б.) енгізілген.
Жаңа Кодекстің (бүрынғы Кодекспен салыстырғанда) Ерекше бөлімінде теріс
қылықтар үшін жазаны езгерту мәселесі едәуір жіктеліп реттелген. Мәселен,
түрмеге жабудың орнына жүргізушілік құқықтан айыру, көлік құралдарын
тәркілеу, 40 сағат пен 240 сағат арасында қоғамға пайдалы жұмыс атқаруды
жүктеу сияқты жазалар тағайындалуы мүмкін.
Жаңа Кодексте жазаны орындауды кейінге қалдырудың үш түрі бекітілген:
а) жай кейінге қалдыру;
ә) сынау режимімен байланысты кейінге қалдыру;
б) қоғамдық жұмыстар атқарумен байланысты кейінге қалдыру.
Жаңа Кодексте шын өкінудің жай-жапсары жан-жақты реттелген. Мысалы,
террорлық акт жасауға оқталған адам, егер ол әкімшілік немесе сот органын
хабардар етіп, әлгіндей іс-әрекеттің жасалуын болғызбаған және өзге
айыпкерлерді анықтауға көмектескен жағдайда жазадан босатылады.
Сондай-ақ, қылмыстық қастық жасауға бағытталған жасырын іс-қимылға
қатысқан және өзге де қылмыстарға орай I жағдайларда айыпкерге әлгіндей
шарттармен жаза қолданылмайды.
Францияда дербес Қылмыстық кодекстің болуына қарамастан, қылмыстық,
жауаптылық көздестіретін өзге де бірқатар шамалар басқа да заң жүзіндегі
және нормативтік актілерде (мәселен, көлікке байланысты құқық бұзушылықтар
жөніндегі заңдарда) қарастырылған.
Айта кетерлігі, Францияның жаңа Кодексі еуропалық континентальдық құқықтың
бір қағидасынан - тек жеке тұлғалардың қылмыстық жауаптылығынан бас тартты.
Алғаш рет заңды тұлғалардың да қылмыстық жауаптылыққа тартылу мүмкіндігі
көзделді, осыған орай оларға қолданылатын арнайы санкциялар құрастырылды.
Сайып келгенде, Францияның жаңа Қылмыстық кодексі заңгерлік ғылымда және
құқық қолдану тәжірибесіндегі қазіргі замандағы демократиялық идеялардың
жарқын көрінісі болып табылады. Ол адам құқықтары мен мемлекет
тұжырымдамасы негізінде құрылған.[9]
Германияның қылмыстық құқығы. ГФР-да белгілі бір өзгерістермен Германияның
1971 ж. Қылмыстық кодексі (бұл құжатты 1971 ж. Германдық заңдар жинағы деп
атау қабылданған) іс-қимыл жасап келеді. Кодекс негізінен қылмыстық
құқықтың "классикалық мектебінің басты ережелеріне орайластырылған .
Батыс Германиядағы қылмыстық, заңдарды реформалау Германия Федеративтік
Республикасы құрылғаннан кейін басталды: 1971 ж. Кодексті өзгерткен және
толықтырған бірқатар заңдар қабылданды. Олардың ішіндегі ең мағыналысы 1969
ж. 4 шілдедегі Кодекстің Жалпы бөліміне өзгертулер енгізген Заң және 1974
ж. 2 наурыздағы Ерекше бөлімді өзгерткен Заң болды. Бұл езгертулер 1975 ж.
1 қаңтардан бастап күшіне енді. Кодекс бұрынғы атауын сақтап, 1975 ж. 1
қаңтардағы редакциядағы 1871 ж. 15 мамырдағы Қылмыстық кодекс деп аталды.
Кейіннен ГФР-да кейбір аса қауіпті қылмыстармен күресуге бағытталған
бірқатар қылмыстық заңдар (1976 және 1986 жылдары экономикалық
қылмыстармен, 1986 ж - терроризм және т.б. күресуге арналған) қабылданды.
Осыған орай ГФР Қылмыстық кодексінің жаңа редакциясы жарияланды.
Германияның қылмыстық заңдары толықтай кодификацияланбаған, олардан
сыртқары басқа заң шығаратын және өзге де нормативтік актілерде бой
көрсететін (мәселен, көліктік, экономикалық, экологиялық құқық
бұзушылықтар) едәуір ауқымдағы қылмыстық-құқықтық шамалар баршылық. 1990
жылдың қазанына дейін, яғни Германия біріккенше, бүрынғы Германия
Демократиялық Республикасы көлемінде заң шығарушылық техникасы айтарлықтай
жоғары өзіндік Қылмыстық кодексі қолданылып келді. Германияның бірігуінен
кейін ГФР Кодексінің пәрмені Германияның барлық көлеміне жүретін болды.
ГФР Қылмыстық кодексі қылмыстық заңның уақытта және кеңістікте
қолданылуынын, ықтиятты түрде реттелуімен ерекшеленді. Оның үстіне іс-
әрекет жасалған уақыт деп орындаушы не қатысушы әрекет жасаған немесе
әрекетсіздік жағдайында әрекет жасаған уақыты есептеледі. Зардап туындауы
уақытының маңызы болмайды. Іс-әрекет жасаудың орнын белгілегенде де осы
қағида басшылыққа алынады. Сөйтіп, қылмыс жасалған жер қылмыстың
материалдық немесе формальды құрамымен сипатталуына бағынышты жағдайда
анықталады.
Қылмысқа қоса қатысу арқылы жасалған қылмыстың орнын анықтауда ерекше
ережелер белгіленеді. Бұл жағдайда азаматтық қағидасын нақтылаудың
қылмыстық заңның кеңістікте әрекет ету қағидасы ретіндегі түрі бой
көрсетеді. Мәселен, қоса қатысу қоса қатысушы әрекет жасаған жерде, ал
әрекетсіздігі кезінде - әрекет жасауға міндетті және жасауы мүмкін
немесе оның пайымдауынша, іс-әрекет жа-салатын жерде жүзеге асырылады.
Егер қылмысқа қатысушы Германия аумағынан тыс жерде әрекет жасап қылмыс
жасауға қатысатын болса, ондай әрекет жасалған жерінде жазаланбайтын болса
да, мұндай қылмысқа қатысушылыққа неміс қылмыстық құқығының пәрмені жүреді.
Кодексте қылмыстық заңның кеңістікте әрекет етуінің нақты қағидасына
маңызды рөл берілген. Мысалы, неміс қылмыстық құқығы шекарадан сырт жердегі
неміске қарсы жасалған іс-әрекетке де қатысты (егер бұл іс-әрекет жасалған
жерде қылмыстық әрекет ретінде жазалауға жататын болса немесе егер бұл іс-
әрекет жасалған жерінде жазалау билік орындарының пәрменіне жатпайтын болса
да) болып табылады.
1975 ж. редакцияланған Кодекс қылмыстық іс-әрекеттерді дәрежелеудің үш
сатылы түрінен бас тартып, екі сатылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz