Оқушылардың танымдық қызығушылығының дамуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Танымдық қызығушылықты қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық
алғышарттарының 11
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2 Жоғары сынып оқушылары мен студенттердің танымдық қызығушылығын
сабақтан тыс тәрбие жұмыстары арқылы дамытудағы сабақтастықтың
педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... .. 33
1.3 Мектеп пен университеттің тәрбие жұмыстарының сабақтастығы
негізінде оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың
моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығын сабақтан тыс тәрбие жұмыстары
арқылы мектеп пен университет сабақтастығы негізінде қалыптастыру 59
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.3 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру” тақырыбындағы
арнаулы курс бағдарламасының мазмұны ... ... ... ... ...
65
2.1 Тәжірибелік-педагогикалық эксперименттің нәтижесі,
ғылыми-әдістемелік 83
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 102
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 108
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 115
... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар орныға бастаған
тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім
мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта
заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер
болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы Заңында [1], “Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез-құлқын қалыптастыру”
[2],“Қазақстан Республикасы азаматтарына мәдени-этникалық білім беру” [3],
“Білім мазмұнын гуманитарландыру” [4] тұжырымдамаларында білім беру ісінде
жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне
жағдай жасау, үздіксіз білім берудегі сабақтастыққа кең жол ашу талап
етіледі. Олай болса заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін
сараптап, оқушылардың кәсіптік бағдарын қалыптастыруда университет пен
мектеп арасында сабақтастықты орнату бүгінгі таңның кезек күттірмейтін
келелі мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық үрдісін тиімді
етіп ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық
қызығушылығын қалыптастыруды психологиялық тұрғыдан А.Н. Леонтьев [5],
С.Л. Рубинштейн [6], Л.В. Занков [7], Л.В. Эльконин [8], А.В. Петровский
[9] т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан П.И. Пидкасистый
[10], Т.И.Шамова [11], Г.И. Щукина [12], т.б. болса, отандық ғалымдардан
Ж.И.Намазбаева [13], Т.С. Сабыров [14], Н.Д. Хмель [15] т.б. зерттеді.
Әдістемелік тұрғыда бұл мәселені А.Е. Әбілқасымова [16],
Г.А. Ахметова [17], А.А. Бейсенбаева [18], М.Х. Балтабаев [19], Ж.Т.
Дәулетбекова [20], Р.К. Дүйсенбинова [21], М.Ж. Жадрина [22], Қ. Қайым
[23], Қ.Қ. Қабдықайыров [24], И.Д.Синельникова [25], О.С. Салимбаев [26],
А.Т. Томаев [27], Б.Т. Набиева [28], Н.А. Рыков [ 29] т.б. ғалымдар
зерттеп, жеке пәндерді оқытуға байланысты және сабақтан тыс тәрбие
жұмыстарын ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.
Мәселен, Б.Т. Набиева “Сабақтан тыс және сабақ байланыстылығы арқылы
пәнге деген оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру” [28, Б.13]
тақырыбындағы ғылыми зерттеу еңбегіндегі мәселеге ғылыми талдау жасай келе,
оқушының танымдық қызығушылығын қалыптастырудың әдістемелік негіздерінің
мәнін айқындап және сыныптан тыс оқытуды теориялық негізде байланыстыруға
әрекет жасаған. Белгілі ғалымдар К.Қ. Құнантаева мен И.Р. Халитова “Абай
мұрасы және мектептегі тәрбие жұмыстары” тақырыбындағы еңбектерінде Абай
мұраларын тәрбие іс-шараларында пайдалану үлгілерін көрсеткен [29].
Сонымен қатар, мектеп оқушыларының сабақтағы және мектептен тыс
тәрбие жұмыстарында танымдық қалыптасу байланыстылығын анықтауды көздеп,
өзіндік үлгісін жасаған. Қазіргі замандағы ғылым мен техниканың даму
жағдайында ғылымның әр саласында білім мазмұны мен көлемінің қауырт өсуіне
байланысты университет пен мектеп арасындағы сабақтастық оқушылардың
танымдық қызығушылығының қалыптасуына тікелей әсер етеді.
Біз мектеп пен университет арасындағы сабақтастықты тәрбие жұмыстары
арқылы іске асыруды мақсат еттік.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруға бағытталған мектеп
пен жоғары оқу орындарының арасындағы сабақтастықтың маңызын айта келе, бұл
терминге өзіндік тұрғыдан анықтама беруді жөн көрдік.
Ақыл-ойы кемелденген, парасаты мен тұлғалық қасиеті жоғары маман
дайындау ісінде оқушылардың төменгі сатыда алған білімін, меңгерген
дағдыларын, қалыптасқан тәлімдік нормалары мен ұстанымдарын және білуге,
үйренуге, түрлі іс-әрекетті орындау әдіс-тәсілдерін меңгеруге деген ішкі
сезімдерін (ынта, ықылас, ниет, түрткі, тілек, қажет т.с.с) жоғары сатыда
жаңа деңгейде дамытуды танымдық қызығушылықты қалыптастыру негіздері
дейміз.
Сондықтан заман талабына сай маман дайындау жоғары сыныптарда
басталып, студенттік кезеңмен ұштасып отырады. Демек жоғары оқу
орындарындағы оқытушыларға, студенттерге аса үлкен жауапкершілік жүктелуде.
Өйткені болашақ ұрпаққа білім беріп, тәрбиелеу мұғалімдер мен оқытушыларға
байланысты. Білімді маман даярлау үшін толыққанды адам, жеке тұлға
қалыптастыру - күрделі де келелі іс.
Оқушылар бойына танымдық қызығушылықты сіңіру – көп уақытты, мерзімді
қажет ететін үрдіс. Жоғары оқу орындарында педагогикалық үрдісті мектеп
бітірушілердің бойындағы ізгі қасиеттерді ескере отырып, ұйымдастырған
жағдайда ғана жұмыстың нәтижесі жоғары деңгейде көрінеді. Бұл мәселеден
мектеп пен жоғары оқу орындары арасындағы сабақтастық қажеттілігі
туындайды.
Оқушылардың таным үрдісін тиімді ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін
арттыру және танымдық қызығушылығын дамыту мәселесі бірқатар еңбектерде
қарастырылған. Соның ішінде А. Тамаевтың “Әдебиет сабақтарында жоғары класс
оқушыларының оқырмандық қызығушылығын қалыптастыру” [27] тақырыбындағы
ғылыми зерттеуінде оқушылардың оқырмандық қызығушылығының психологиялық
негіздеріне, оны тәрбиелей отырып, әдеби білім беру мәселелеріне мән
берілген. Субъектінің әртүрлі таным белсенділігі мен танымдық
қызығушылықтарының табиғи құбылыстарға қайта бейнелеу көрінісі (Л.П.
Аристова), тұлғаның танымдық қасиетін сипаттаудың еріксіз жағдайы (Р.А.
Низамов), ал оқушының өмірлік позициясындағы іс-әрекеттілігі (Г.И.
Щукина), тұлғаның оқыту сипатына, мазмұнына, таным мақсатына еріктік-күш
жігерін жұмсау іс-әрекеті сапасын (Т.И. Шамова) сараптаған болса, танымдық
қызығушылық мәселесі Т.А.Буянова [31], Э.К. Васильева [32], О.А. Золотарева
[33] және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазіргі кезде психолог-педагогикалық ғалымдардың еңбектерінде кәсіби
қызығушылықтардың дамуы мен кәсіби өзіндік айқындалу дәрежесіне және
әлеуметтік ортаның жеке тұлғаға ықпал ету мәселелеріне мән беріліп, өзіндік
тұрғыда қарастырылып отыр. Кәсіби қызығушылықтарды тәрбие процесінде
қалыптастыру жолдарын Л.А. Вайсбург [34], Ю.П. Вавилов [35], А.А.Газаев
[36] және т.б. ғалымдар талдаған.
Педагогика ғылымының өзекті мәселелерінің бірі – сабақтастық мәселесін
А.С. Макаренко [37], В.Г. Ананьев [38], М.С. Керімбаева [39], Т.О. Оспанов
[40], Г.В. Наумов [41], С.С. Смайлов [42] және т.б. ғалымдар өз
еңбектерінде теориялық тұрғыдан негіздеген.
Дегенмен жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе, біздің
зерттеу нысанымызға алып отырған оқушылардың танымдық қызығушылығын мектеп
пен университет сабақтастығы негізінде қалыптастыру мәселесі әлі де болса
жеткілікті дәрежеде ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттелмегенін анғардық.
Бұл мәселе кеңінен талданып және педагогика ғылымынан заңды орын алуы тиіс
деп санаймыз. Өйткені тәуелсіз елге қажетті білікті маманды даярлауда
алғашқы икемдеу мәселесі орта оқу орындарынан бастау алады. Әрі бұл
мәселені университет пен мектеп арасындағы сабақтастықтың мәні мен мазмұнын
айқындап, соның негізінде дамытудың маңызы зор.
Біздің ойымызша, кәсіп таңдау кезінде оқушылардың көбінесе ата-
аналарының ақыл-кеңесіне сүйенетіні немесе талапкерлердің мамандықтарды
таңдаудағы білімсіздігі, сондықтан өзінің көңілі қаламаған мамандықты
таңдауларына байланысты оқуды тастап кетулері болашақта мамандықтары
бойынша жұмыс істемеулеріне негіз болады. Сондай-ақ оқушыларға кәсіптік
бағдар беру жұмыстарының мектеп қабырғасындағы соңғы жылдары ғана қолға
алынатынын ескерсек, танымдық қызығушылықты қалыптастыру жүйелі түрде
мектеп пен жоғары оқу орындары арасында ұдайы іске асыруды талап етеді.
Яғни, университет пен мектеп арасындағы сабақтастық олардың танымдық
қызығушылықтарын қалыптастырудың сенімді құралы болмақ. Зерттеу барысында
айқындағанымыздай бұл өзекті, тың тақырып бүгінгі күнге дейін өз шешімін
таппаған, оқушының танымдық қызығушылығын қалыптастыру негіздерітың өз
дәрежесінде іске асырылмауы және аталмыш мәселенің бүгінгі сұранысқа
қажеттілігі арасында қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы
қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын “Оқушылардың
танымдық қызығушылығын қалыптастыру негіздері” деп таңдауды жөн деп шештік.
Зерттеу мақсаты: оқушылардың танымдық қызығушылығын сабақтан тыс
тәрбие жұмыстары арқылы қалыптастыру негіздеріты теориялық тұрғыда
негіздеп, оны оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың ғылыми-әдістемелік кешенін
жасау.
Зерттеу объектісі: орта және жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: оқушылардың танымдық қызығушылығын сабақтан тыс тәрбие
жұмыстары арқылы қалыптастыру негіздері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер оқушылардың танымдық қызығушылығын
сабақтан тыс тәрбие жұмыстары арқылы қалыптастыру негіздері ғылыми-
педагогикалық тұрғыда негізделіп, оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың
әдістемелік кешені (арнайы курс бағдарламасы, әдістемелік ұсыныстар т.б.)
жасалып, педагогикалық үрдіске енгізілсе, онда оқушылардың білім сапасын
арттырып және тұлғалардың жан-жақты қалыптасып, жоғары мәдениетті маман
болып шығуының негізі қаланады, өйткені білім беру жүйесінің бір сатысынан
келесі сатысына өту барысында танымдық қызығушылықтың дамуы жеке тұлғаның
қалыптасуының алғы шарттарының бірі болмақ.
Зерттеу міндеттері:
- танымдық қызығушылықты сабақтан және аудиториядан тыс тәрбие
жұмыстары арқылы қалыптастыруды ғылыми-практикалық тұрғыдан қарастыру,
алғышарттарын анықтау;
- оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы мектеп пен
университет арасындағы сабақтан және аудиториядан тыс тәрбие іс-шараларының
сабақтастығының мәні мен оның педагогикалық мүмкіндіктерін айқындау;
- оқушылардың танымдық қызығушылықтарын қалыптастырудың мектеп пен
университет арасындағы сабақтастық моделін құру, оның өлшемдері,
көрсеткіштері, деңгейлерін анықтау;
- оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың ғылыми-
әдістемелік кешенін жасау, тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру және -
оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру негіздерітың негізінде
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін жалпы адамзаттық,
адамгершілік, философиялық қағидалар, таным теориясы, іс-әрекет теориясы,
дамыта оқыту теориясы, ақыл-ой әрекетін кезеңдеп қалыптастыру теориясы
айқындайды.
Зерттеудің жетекші идеясы: танымдық қызығушылықты дамытудың жолдарын
ғылыми-теориялық тұрғыда талдау және оның бағыттарын айқындай келе оқу-
тәрбие процесінде пайдалану арқылы жан-жақты дамыған, зерделі, жоғары
кәсіптік бағдары айқын тұлға қалыптастыру.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау, қорыту және жүйелеу;
педагогикалық зерттеу әдістері (теориялық, эмпирикалық) қолдану; озық
тәжірибелерді меңгеру; арнайы ұйымдастырылған тәжірибе жұмыстары бойынша
зерттеу нәтижесін қорытындылау.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасы Үкіметінің білім саласына
қатысты және ҚР Білім және ғылым министрлігінің, әлеуметтік институттардың
ресми құжаттары (заңдар, қаулылар т.б.) еліміздің, алыс-жақын шетелдік
философтардың, психологтардың, педагогтардың зерттеліп отырған мәселе
бойынша диссертациялық зерттеулері мен монографиялық еңбектері, мерзімді
басылым ақпараттары, білім беру мекемелерінің іс-тәжірибе жұмыстары т.б.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
-оқушылардың “танымдық қызығушылығы”, ”сабақтастық” ұғымдарына зерттеу
мәселесі тұрғысынан анықтамалар беріп, оларды қалыптастырудың теориялық
негіздері айқындалды;
-оқушылардың танымдық қызығушылығын сабақтан және аудиториядан тыс
тәрбие жұмыстары арқылы қалыптастыру негіздерітың мәні, алғышарттары
сарапталып, тәрбиелік мүмкіндіктері айқындалды;
-мектеп пен университет сабақтастығы негізінде оқушылардың танымдық
қызығушылығын сабақтан және аудиториядан тыс тәрбие жұмыстар арқылы
қалыптастырудың моделі ұсынылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
-мектеп-университет жүйесіндегі оқушылардың танымдық қызығушылығының
қалыптасуын анықтайтын бағдарлама ұсынылды;
-“Педагогикалық технологиялар арқылы оқушылардың танымдық
қызығушылығын қалыптастыру” атты оқу-әдістемелік құрал дайындалып, мектеп
пен университеттің педагогикалық үрдісінде қолданылуға ұсынылды;
-жоғары оқу орындарына арналған “Оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыру” тақырыбындағы арнаулы курс бағдарламасы жасалынды;
- зерттеу нәтижелерін университеттер мен жалпы орта білім беретін
мектептерде сабақтан және аудиториядан тыс тәрбие үрдісінде пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
-“танымдық қызығушылық”, ”сабақтастық” ұғымдарының мәні мен мазмұны,
оқушыны қалыптастырудың ғылыми-практикалық негіздері;
- сабақтан және аудиториядан тыс тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың
танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру моделі;
-мектеп пен университет сабақтастығы негізінде оқушылардың танымдық
қызығушылықтарын сабақ және аудиториядан тыс тәрбие жұмыстары арқылы
қалыптастырудың әдістемесі.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы және практикаға енгізілуі.
Жұмыс мазмұны ... ... ... ... ... ...талқыланып, баяндалды. Зерттеу
жұмысының нәтижесі ғылыми мақалалар, тезистер, әдістемелік құралдар
басылымынан және студенттер мен мектеп оқушыларымен сабақтан тыс тәрбие
жұмыстарын жүргізу, студенттердің педагогикалық практикасын басқару арқылы
мектеп пен университет іс-тәжірибесіне енгізілді.
Зерттеу базасы:
Эксперименттік зерттеу нәтижелері аталған мектептердің педагогикалық
кеңестері мен әдістемелік отырыстарында талқыланды. Зерттеу барысында
ұсынылған әдістемелік кешен педагогикалық практика кезінде қолданылып,
зерттеу нәтижесінің дұрыстылығын нақтылай түсті.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі:
-педагогикалық қағидалардың әдіснамалық және теориялық айқындылығымен,
зерттеудің ғылыми аппаратына мазмұнының сәйкес келуімен, зерттеу
міндеттеріне сай келетін әдіс-тәсілдерді қолданумен, тәжірибелік-
педагогикалық жұмыстың жоспарлылығымен, тәжірибелердің мақұлдануымен
қамтамасыз етілген.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Танымдық қызығушылықты қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық
алғышарттарының негіздері
Қазіргі кезеңде тәуелсіз еліміздің ертеңі жастардың білімінің
тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ - ұлтымыздың баға
жетпес қазынасы. Бүгінгі таңда педагогика ғылымының өзекті мәселелерінің
бірі – жеке тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім беруде, ғылымның
соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті,
дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау.
А.Н. Леонтьевтің [5 Б.11] пікірі бойынша, “Жеке тұлғаның жетістіктері
мен кемшіліктері, жақсы және әлсіз жақтарымен көрінетін тек өзіне ғана тән
даралық белгілері оның өзгелермен қарым-қатынас жасауы, қайырымдылығы,
мейірімділігі, тәкәппарлығы, жағымды және жағымсыз қасиеттерінің көрінуіне
де байланысты. Олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауы, өмірдің алуан
түрлі ерекшеліктерін тануы танымдық қасиеттері мен рухани байлығын арттыра
түседі” деп қарастырады.
Демек жеке тұлға өзіне тән ерекшеліктері арқылы дараланады. Ондай
ерекшеліктерге сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу, түрткі,
қабілет, талғам, көзқарас т.б. қасиеттер жатады [43]. Адамның бойындағы
танымдық қасиеттерді қарастырмас бұрын жеке тұлға ұғымына тоқталып
өтейік.
Жеке тұлғаға тән қасиеттер
Сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу,
түрткі, қабілет, талғам, көзқарас
Сурет 1 - Жеке тұлғаға тән қасиеттер
Жеке тұлға атауын отандық ғалымдар “жеке адам”, “дара тұлға”,
“даралық”, ”жеке тұлға”, “адам”, ”кісі” тағы басқа ұғым ретінде
қарастырады. Біз ғылыми еңбегімізде “жеке тұлға” деп қарастыруды жөн
көрдік. Сондай-ақ, “жеке тұлға” ұғымы көп мағыналы, біріншіден, даралық
қасиеттердің бірлігі және әлеуметтік рольдегі іс-әрекеттің субъектісі,
екіншіден, басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсу үрдісінде еңбектің,
танымның, қатынастың субъектісі ретінде сипатталады.
Белгілі психолог Б.Г. Ананьев еңбектерінде “Адам – физиологиялық,
психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету
нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, бір-бірімен тілдің
көмегімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін, оны өзгертетін
және еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі
көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық
қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екені көрінеді”, - деп
қарастырады [44 Б.8].
Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы, болашағы
туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Жеке тұлға түсінігі тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға – жеке
даралық, психикалық қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның
мүшесі [45].
Жеке тұлғаның қалыптасу ерекшеліктерін педагогикалық-психологиялық
еңбектерді жүйелей келе төмендегідей бағыттарға бөлеміз:
-психологиялық бағыт жеке тұлғаның белсенділігін, қалыптасу
жағдайларына жауап іздейтін, белгілі бір нәрсеге ұмтылып, оны керек ететін,
тіршілік етуде белсенділік танытатын бағыт.
-жеке тұлғаның іс-әрекетін зерттейтін бағыт.
-жеке тұлғаның ерекшеліктерін зерделейтін бағыт.
-жеке тұлғаның ішкі психологиялық құрылымын зерттейтін бағыт.
Олай болса, А.Н. Тугаринов өз еңбегінде жеке тұлғаны “жауапкершілік
пен саналылықты ішкі қасиеттеріне сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған
адам”, - деп көрсетеді [46].
Мәселен, Т. Тәжібаев өз еңбегінде: “Жеке адам - әлеуметтік қатынастар
мен саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін
басқалардан ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін, есі кірген
ересек кісі” - деп қарастырады [47. Б.3].
Ал, Ә. Алдамұратов “Адам - табиғатта кемелденіп жетілген, ақыл ойы
дамыған қоғамдық тұлға” деп анықтама берсе [43 Б.7], республикамызға
танымал ғалымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарықбаев: “Жеке тұлға дегеніміз - қоғам
мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани байлығы оның басқа адамдармен
байланысының алуан түрлігіне, өмірге белсене қатысуына байланысты болады”,
- деп тұжырымдайды [45 Б. 116].
Жоғарыда аталған еңбектерді сараптай келе “жеке тұлға” ұғымына өзіндік
тұрғыдан анықтама беруді жөн көрдік.
Жеке тұлға дегеніміз – сана-сезімі, тұлғалық, ізгілік қасиеті
қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен өмір жолын таңдай білетін, тәрбиелі,
білімді, іскер, танымдық қызығушылығы басым, барлық күш-жігерін өз
игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік иесі.
Осы тұрғыдан келгенде, жеке тұлға мәселесін зерттеу жүйесінде жеке
тұлғаның сана-сезімін, адамзат психикасының күрделі мәселелерінің пайда
болуын зерттеуде философия, психология, педагогика, этика, физиология,
әлеуметтану, құқықтану, жаратылыстану, медицина т.б. ғылымдар өзара тығыз
байланысты. Өмір бойы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму
үрдістерінің заңдылықтарын зерттеуде педагогика ғылымдары да әртүрлі ғылыми
жаңалықтар енгізіп отыр.
XX ғасырдағы психолог ғалым А.Н. Леонтьев [48]: “Менің өмірімде нені
меңгере алдым, я болмаса, соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер ұғынсам,
меңгерсем, қаншалықты, қандай дәрежеде ұғындым, оның мен үшін, менің жеке
тұлғам үшін, маңыздылығы қандай ...” – деп “мән” мен “маңыз” ұғымдарының
мағынасын зерттеген. Бұл арқылы біз оқушылар мен студенттерге берілген
білім мен тәрбиенің қаншалықты меңгерілгендігін үнемі бақылап отыруымыз
қажеттігіне мән берілуі тиіс деп ұғынамыз.
Бірінші курс студенттерінің жас шамалары деңгейлес болғандықтан, бір
кезеңге тоғыстыруды жөн көрдік. Жоғары сынып оқушыларының жас кезеңі –
жасөспірімдік шақтан жастық шаққа ауысудағы өмірлік кезең. Жастық шақ адам
өміріндегі көптеген өзгерістермен анықталады. Өмірдің бұл кезеңінде
физиологиялық жетілу процесі аяқталады. Адам қоғамдағы белгілі бір
әлеуметтік статусты игереді. Бұл кезеңдегі жастардың негізгі
проблемаларының бірі деп өзіндік сана-сезімінің дамуын айтуға болады.
Құндылық бағдарлануы, мамандық таңдауы және ересектер өміріне аяқ басуы мен
жеке өмір сүруі қалыптасады. Бір топ ғалымдарымыздың пайымдауынша, “Жастық
шақ“ 16-18 жас пен 22-25 жас аралығы болып есептелінген. Біз осы ұсынысқа
сүйене отырып, жоғары сынып оқушылары мен бірінші курс студенттерін осы
топқа енгіздік. Бұл кезеңде адамның жеке тұлға болып қалыптасуына жанұясы,
қоршаған ортасы, тәрбие, салт-дәстүрлер әсер етеді.
ХІХ-ХХ ғасырлардың бірінші жартысындағы психологтардың теориялық
көзқарастары жастық шақтың романтикалық концепциясы болады. Оның жалпы
пішінін Жан Жак Руссо ұсынған болатын [49]. Психолог Гезеллдің пікірі
бойынша, 11-21 жасқа дейінгі аралық жастық шақтың еншісінде, осы шақ
балалықтан үлкендікке өту кезеңі болып табылады. 11-16 жас аралығының өте
маңыздылығын ескерте отырып, Гезелл он жасты “алтын жас“ деп атайды. Мүшел
жасқа өту кезеңінде бала өмірдің қиыншылықтарын жеңіл қабылдап, сыртқы
жағдайларға аз көңіл бөледі. Ересек шаққа өту кезеңінен бастап,
жасөспірімдердің өзіндік ойы мен философиясы қалыптаса бастайды.
Философия ғылымы жеке адамның дамуын, дүниетанымын, қоршаған ортамен
байланысын оның басты қасиеттері ретінде зерттейді. Философия тілдің
танымдық қызметін санамен байланыстырады. Терең де орнықты білім, іскерлік
пен дағдылары адамның теориялық, дүниетанымдық негізін қалыптастырады [50].
Қазақстанда жалпы әлеуметтік, саяси-экономикалық, тәрбиелік және
білімдік, мәдениеттік деңгейлер жаңа сатыға көтеріліп, жаңаша реңге ие
болды. Жеке тұлғаны оқыту, білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап
етеді. Сол себепті еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ
мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар
аударуымыз қажет. Болашақ маманның қандай да ғылымды меңгеруі оның
дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ.
Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, жеке
тұлғаның рухани даму дәрежесін айқындау, халқымыздың дәстүрлі мұраларынан
сусындай отырып, оның даму қасиеттерін бойына сіңіре отырып, өзі өмір сүріп
жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса алады. Болашақ маман жеке
тұлға болып қалыптасуы үшін ол қоғамдық сананың, адамның тұрмыс
тіршілігінің барлық түрлерінен хабардар болуы керек. Дүниетаным ғылыми,
көркемдік, құқықтық, саяси, діни болуы мүмкін.
“Дүниетаным - адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің
жүйесі. Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен
байланыстылығынан және берік сенімінен туады. Дүниетаным жеке адамның
табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру туралы пайымдауы, ой
тұжырымы” деп қарастырады З. Серікқалиұлы [51].
Сурет 2 – Дүниетанымның негізгі құрылымдары
Осы тұрғыда дүниетанымды нақтырақ анықтау үшін оның негізгі
құрылымдарына тоқталып өтейік:
- ағартушылық - ғылыми дүниетаным адам үшін қоғам мен табиғат әлемін
анықтайды да ағартушылық сананы қалыптастырады. Ол философиялық принциптер
методологиясы мен таным тәсілдерімен қаруландырылады.
- тәрбиелік - қабылданған көзқарастар мен сенімдер нәтижесі адамнан
шындыққа негізделген моралдық-ерік бастамалары мен эстетикалық қатынастарды
талап етеді. Тәрбиелік мақсаты баланың тұлғалық құрылымының тұрақтылығы
мен сенімді орталық ұйымының қалыптасуын қадағалайды да, табиғатқа, қоғамға
және ойлауға деген қатынастың негізінде мінез-құлық пен ерік-сезімдердің
санадағы бірлігін айқындайды.
- дамытушылық - дүниені қабылдау мазмұнын меңгеру арқылы ішкі рухани
қозғалыс, әсіресе, ойлауды белсенді әрекет етуге итермелейді. Ғылыми
дүниетаным негізінде ойлаудың дамуына түрткі болатын және шығармашылыққа
ынталандыратын диалектикалық тәсілдердің принциптері жатады.
- ұйымдастырушылық - адамдардың тәжірибелік іс-әрекеті барысында
қолайлы позиция болып табылады.
- болжамдық - ғылыми дүниетаным ғылыми теория мен тәжірибенің меңгеру
белгілерімен алға жылжиды.
Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруде әртүрлі көзқарастардың бар
екені мәлім. Сенім мен дүниетаным қатарласа жүрсе ғана адам санасының
сапасы арта түседі. Өйткені бұл екеуі құстың қос қанатындай адамның ең асыл
қасиеттері болып табылады. Сенім - терең, тиянақты ойланып айтылған
идеиялардың жиынтығы. Сенім жеке адамның өмірлік позициясының беріктігін
анықтайды, мінез-құлқын сипаттайды.
Жеке адамның өзіндік сана-сезімінің әртүрлі себептері - адамның өз-
өзіне қарым-қатынас жасауы, яғни,ф мұның өзіндік іштей сөйлеудің дамуына,
ойлаудың, танымдық қасиеттердің жеткілікті түрде қалыптасуына абстракция
және жалпылау сияқты, индивидтің өзінің “Мені” туралы ұғымын, көрінісін
құруға мүмкіндік беру үшін және “Менін” басқалардан ажырата алуы үшін
қажет.
Жалпы айтқанда, әрбір жеке адам - қоғам тұлғасы ретінде жеке тәрбие
жұмысына, жеке өзіндік өмір бейнесіне, жеке құқыққа, танымдық қасиетке,
жеке түрткі күшіне ие болатын жан. Адам - белгілі бір қоғамның мүшесі, ол
қандай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі,
білімі, өзіне тән ерекшеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны
“жеке адам” етеді. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі оның дүниетанымынан,
сенімінен, талғам-мұратынан, бағытынан, қабілет-қызығушылығынан жақсы
байқалады. Адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отырғандықтан,
оның түрлі ерекшеліктері танымдық қызығушылықтарын да дамытып өзгертіп
отырады. Танымдық іс-әрекеттер - адам мақсаттары мен ұмтылыстарының негізі
болатын, білімін қалыптастыратын, шығармашылық қызметінің тарихи үрдісі. Ой
еңбегі мен дене еңбегі арасында танымдық іс-әрекет шығармашылық қабілетті
арттыруда жаңалық ашушы мен тудырушы болып табылады.
Таным - рухани өндірістің (ғылым, эстетика, діни, парасаттылық және
т.б.) түрлі салаларындағы кәсіби мамандардың ерекше қызметі ретінде
көрінеді. Таным - адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат
заттарын өңдеуден, зат қасиетін өндірісте пайдаланудан бағыт алады [45,16].
Танымдық қасиеттер - оқушының тіл байлығының дамуынан, ойлау
қызметінің артуынан байқалады. Егер оқушылар өздерінің оқыту процесіндегі
бағдарының мәнін, маңыздылығын ұғынып, оның ерекшеліктері мен
заңдылықтарын, компоненттерін меңгеруге қажетті білім негіздерін игерсе,
онда танымдық қызығушылық пен танымдық іс-әрекеттің артқаны. Оқушы білімді
уақытша қажеттілік деп санаса, онда білімнің маңыздылығы төмендейді.
Аталған тұжырымдарға орай отандық психолог С.М. Жакуповтың “Танымдық
іс-әрекет психологиясы” еңбегінде оқу-тәрбие процесінің дәстүрлік оқыту
жүйесі мен жаңаша оқыту үрдісінде тиімді танымдық іс-әрекеттің жолын ұсынды
[52]. Ғылыми еңбектерді сараптай келе, танымдық іс-әрекеттің жүргізілу
жолдары төмендегідей бағыттарда қарастырылған.
Бағыттылық - жеке адамның маңызды қасиеті, адамның қоғамдық тірі ағза
ретінде дамуының динамикасы.
Қажеттілік - адамның белгілі бір тіршілікті немесе дамуда бір нәрсені
керек етуі.
Мотивтер немесе түрткілер - бұл әрекетке талаптанған немесе ниеттенген
белгілі бір қажеттіліктің қанағаттануымен байланысты.
Түрткілер - қажетті қанағаттандыра алатын қабілеттің материалдық
немесе идеалдық объектісі және оның қанағаттану қабілетін әкелетін қимыл-
қозғалыстары.
Мотивация - бұл түрткілердің біршама тұрақты және қайталанбайтын
жүйесі.
Темперамент - индивидтің психикалық әрекетінің жүйкелік- динамикалық
ерекшелігі жағынан мінездемесі.
Қабілеттілік - қандай да бір немесе бірнеше әрекетті жемісті
атқарудағы психикалық қасиет.
Мінез-құлық - адамның өміріндегі қарым-қатынастары, оның барлық қимыл-
қозғалыстары мен қылықтарының танылу ерекшеліктері немесе белгілері.
Белсенділік - қоршаған ортадағы ақиқат шындық пен өзара қимылының
өлшемі, кез келген әрекеттің немесе қимыл-қозғалыстың орындалу өнімділігі
және қарқындылығы.
Өзін-өзі реттеу сферасы - жеке адам өзінің жүріс-тұрысы мен әрекетін
реттеуге бағытталған.
Талаптану, ниеттену - мінез-құлықтың мотивициялық компонентіне
жатқызылады.
Ерік – кедергі-қиыншылықты жеңудегі қажеттілік.
Адам өзінің қажеттіліктерін орындау үшін бар мүмкіндігін пайдаланады.
Қажеттіліктерін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты өзгертуге дейін
барады. Қажеттіліктердің өтелуі, өтелмеуі адам психологиясына, оның күйініш-
сүйінішіне әсер етеді. Қажеттіліктер орындалу тәсіліне қарай кісіде
мазасыздану, не тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін
туғызады. Қажеттіліктерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп,
солардың күшімен мақсатқа жетуге тырысады [53,12].
Ал, қажет дегеніміз - адамның ойлану қызметін тудыратын негізгі
себептердің бірі. Олай болса адамдардың қажеттері - іс-әрекеттерінің
негізгі түрткілері, яғни оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы.
Қажеттілік - өмір сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер табиғи қажеттілік
өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да, жануарлар да
тіршілік ете алмайды. Адам өмірі үшін рухани қажеттердің өтелмеуінен адам
көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана-сезімінің өсуіне кедергі
келтіреді. Сонымен қажеттілік - адамның тіршілікте немесе дамуда белгілі
бір нәрсені керек етуі.
Педагогикалық әдебиеттерде “мотив” ұғымы әртүрлі мағынада түрткі,
ниет, ынта, ықылас т.б. ұғымдар арқылы берілген. Біз сараптай келе зерттеу
жұмысымызда бұл ұғымды “түрткі” деп қарастырып отырмыз.
Ал, түрткі бір әрекетке талаптанған немесе ниеттенген белгілі бір
қажеттіліктің қанағаттануымен байланысты. Түрткі орындалу барысында адамда
қызығушылық пайда болады [54]. Өйткені түрткі дегеніміз - белгілі бір
қажеттілікті өтеуге әсер ететін тұлғаның іштей құлшынысындағы белсенділігі.
Мұның өзі іс-әрекетте, қарым-қатынаста, мінез-құлықта көрінеді. Ал
түрткінің сапасы мұратқа ұмтылу, қызығушылық, сенім, әлеуметтік тәртіп
саласындағы құндылықтардан көрінеді. Ізденуге себеп болатын бағдар -
таңдаған әрекетті мойындап, оны тауып, қажеттілікті өтеудегі ынта-ықылас.
Мұның мән-мағынасы қажеттілікпен байланысты деп білсек, қажеттілікті өтеу
тұлғаны белсенділікке ұмтылдыратын қозғаушы күш деп түсінуге болады. Сонда
түрткі адамды ынталандырады, ізденуге, оны табуға ықпал етеді. Былайша
айтқанда, түрткіні тұлғаның мінез-құлқы мен әрекетіндегі белсенділігін
реттейтін жетекші фактор деп танимыз.
Түрткі жөнінде және оған анықтама беруге байланысты ұсынылған пікірлер
баршылық. Мысалы:
- түрткі - психологиялық құбылыс, іс-әрекетке деген ынта-ықыласты
қозғаушы күш, қызығушылық;
- түрткі - әрекеттенуші тұлғаның таңдауына лайықты болған себепке
байланысты қарым-қатынас;
- түрткі - өзінің қажеттілігін өтеудегі бағдары және іс-әрекет пен
қарым-қатынастағы адамның санасындағы түрткінің көрінісі т.б.
Осындай анықтамаларды қорыта келгенде түрткі - қажеттіліктің өзі емес,
оның құралы және тұлғаны бағдарлайтын жол екендігін мойындап, мынандай
тұжырым жасауды орынды деп білеміз.
Түрткі дегеніміз -қажеттілікті өтеудегі тұлғаның ізденуі, іс-әрекет,
қарым-қатынастағы белсенділігі, ұмтылысы, үміт еткен қызығушылықтың
нәтижесіне жетуге іс-әрекет жасауы.
Қызығу - заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге
бағытталған адамның біршама тұрақты ерекшелігінің бір көрінісі. Сөйтіп
адамның қызығуы - асыра зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойланудан
туындайды. Түрткілер мамандықты таңдап алуға байланысты шәкірттің пәнге
қызығушылығы, мұның келешек мамандыққа байланысы жоқ (сурет, ән, әдебиет,
спорт т.б.). Бұл әрекетте мұғалім оқушыны белгілі мақсатқа ынталандыруы
қажет].
Педагогикалық - психологиялық зерттеулерге сүйене отырып, біз
түрткілердің (3- суретте) түрлерін анықтадық.
Сурет 3 - Түрткілердің даму жолдары
Сонымен қатар педагогикалық-психологиялық зерттеулерді сараптай келе
түрткілерді екі топқа бөлуге болады:
1) Танымдық түрткі:
а) оқушыларды жаңа білімді игеруге және ұғыну тәсілдеріне бағыттау
түрткілері:
ә) өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу түрткілері.
2) Әлеуметтік түрткілер:
а) кең мағынадағы әлеуметтік түрткілер (оқудағы белсенділік,
ынталылық, жауапкершілік және борышын сезу);
ә) тар мағынадағы әлеуметтік түрткілер (отбасы, ұжым және
жолдастарының, құрбы-құрдастарының арасындағы бедел т.б.);
б) ынтымақтастық әлеуметтік түрткі оқу-тәрбие жұмысында өзара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Ал оқыту түрткілері - бұл оқушының әрекетіне әсер ететін әр түрлі
бағыттардың жиынтығы. Мысалы, егер оқушының таланттылығы өзі оқитын
обьектінің жұмысына бағытталған болса, онда танымдық түрткілер жоғарылай
түседі. Егер оқушының таланттылығы, білімділігі басқа адамдармен қарым-
қатынасында байқалса, онда танымдық түрткілермен қатар әлеуметтік түрткілер
де пайда болады.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ бұлардың ішінде ең
басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар, әсіресе, оқу әрекетіне аса
қажет. Оқуға қызығудың әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы оқушының
сабақты үлгеруіне ықпал етеді де, терең білім алуына көп жәрдемін тигізеді.
Оқу қызығулары оқушыларда оқу түрткілерінің дамуына байланысты қалыптасып
отырады. Оқушы жастарда қызығудың жөнді көрінбеуі, олардың өмірін мазмұнсыз
етеді. Мұндайда олар енжар болып іші пысады, зерігіп берекесі кетеді.
Қызығудың мазмұнды әрі кең, өрісті болуы оның басты ерекшеліктеріне
байланысты. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен жақсы
нәтиже шығара алады, ісі әр уақытта да берекелі болады.
Кейбір адамдар кез келген нәрсеге қызығады да, оның бірде біреуіне
нақты тұрақтамайды. Мұндай “көрсе құмар” әуесқойлық қасиеттер адамды
тұрлаусыз, тұрақсыз етеді. Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл -
үлкен кемшілік. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын
пәрменді еңбек ете алмайды. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын
билеп, қандай бөгеттер болса да жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтеруге
жәрдемдеседі.
Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай, Қ.Б. Жарықбаев [45],
Ә.Алдамұратов [43] т.б. ғалымдардың пікірінше, материалдық, қоғамдық-саяси,
кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спорттық, танымдық т.б. болып келеді.
Бұл қызығушылықтардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен,
таным қызығулары: оқуға, ғылымға (математика, химия, биология, философия
т.б.), ал кәсіпке қызығуларға салалы кәсіптің түрлеріне, мамандықтарға
байланысты болып бөлінеді. Эстетикалық қызығулар: кино, театр, музыка,
бейнелеу өнеріне тағы басқаларға сәйкес жіктеледі. Адам объектіге түрлі
мақсатты көздеп қызығады, осы тұрғыдан қызығуды тікелей және жанама деп
екіге бөлуге болады. Тікелей қызығу айналадағы нәрселердің тартымдылығынан
туады да, жанама қызығу – бұл әрекеттің түрткі нәтижесін қажетсінуінен
туындайды. Мұндай қызығу барысында адам көздеген мақсатқа біртіндеп,
сатылап жетеді. Мәселен, оқуға, еңбек етуге т.т. қызығу. Жанама қызығу
тұрақты болып келетін болса, адамның ісі оңға басып, ол әрнәрсені білген
үстіне біле түсуге ықыласы артып отырады. Адамдардың қызығу саласындағы
ерекшеліктері де әр түрлі. Бұл өзгешеліктер адамның іс-әрекетіне, көзқарасы
мен талғамына, мұраты мен мүддесіне байланысты белгілі мазмұнға толы
болады. Мысалы: бір адамдар саяси мәселелерге қызығатын болса, екінші
біреулер эстетикаға, әдемілікке қызығады. Ал, үшінші біреулері ғылыми-
теориялық мәселелерге ерекше назар аударып отырады, төртінші біреулерде осы
айтылғандардың барлығы бірдей тоғысып жатады. Мектеп жасындағы балаларда
қарапайым танымдық қызығушылықтармен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар
да кездеседі.
Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін бала тікелей бір әрекеттермен
айналысуы қажет. Мұғалім не тәрбиеші балалардың қызығуын тәрбиелеуде
олардың өзіне әлі де мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды
тұрақтандыру үшін әрекет жасауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай,
зерігуді білмейтін, жан - жақты, қабілетті адам болып шығады.
Жалпы педагогикалық ғылыми еңбектерде қызығу, қызығушылық ұғымы деп
қарастырылуда. Ал педагогиканың тәжірибелік аспектісінде қызығушылық деп
қолданылғандықтан екі сөз мағыналас, бұған екі сөздің мағынасы
өзгермейтіндіктен, біз ғылыми еңбегімізде қызығушылық деп қолдандық.
Қызығушылық қалыптасуы үшін адам бойында сенімділік туындауы керек. Сенім
мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана өз мақсатыңа жетуге мүмкіндік туады.
Ж.Р. Баширова мен Н.С. Әлқожаеваның “Иман - тәрбие негізі” атты
еңбектерінде имандылық, адам баласының бойында шын мәнісіндегі сенім мен
сезімді тәрбиелейді делінген. Сенім деген ұғымға бір жақты қарауға
болмайды, ол тек құдайға, Аллаға сену дегенді білдірмейді, сонымен қатар
ғылымға, білімге, болашаққа, адамның бір-біріне сенуін де сөз етеді. Бұған
адамның талғамы, тәрбиесі, өскен ортасы, жанұясы, тәжірибесі де елеулі әсер
етеді. Қызығу сенім, талап, мұрат, адамды әр кезде іс-әрекетке талпындырып
отыратын ең күшті қозғаушы түрткілердің бірі болып табылады. Түрткілер,
қызығулар адамның іс-әрекетінде анық байқалады [55] деген тұжырым жасаған.
Яғни, адам өзі сенген нәрсеге ғана қызығушылығы артады.
Оқушы өмірінде оқу – іс әрекеттің негізгі саласы. Оқу сабақ, сабақтан
тыс жұмыстар арқылы жүргізіледі. Оқыту, тәрбиелеу, білім беру, дамыту,
қалыптастыру – бірге жүретін үрдістер. Оқудың міндеті оқушыларға ғылымның
негізгі ілімін, ақыл-ой еңбегінің дағдысы мен әдісін үйренуден тұрады.
Тәрбиелік міндеттер оқушылардың дүниетанымына, ғылыми ілімнің негізіне
табиғат заңдылықтары дамуының жүйелілік көзқарасын, өзінің сендіру
мүмкіндігін құрайды және сендіру мүмкіндігін арттырады. Олар оқу үрдісінде
оқушыларды еңбексүйгіштікке, еркіндікке, тұрақтылыққа, мақсатқа
ұмтылушылыққа, ыждаһаттылыққа, саналылыққа, істі аяғына дейін жеткізуге,
шындыққа, өзіне деген сындық қатынасқа, іскерлік пен жауапкершілікке
уағыздайды.
Дамушы міндеттер – оқушылардың интенсивтік құрылымын талап ете отырып,
психикалық (сезіну, қабылдау, елестету, ойлау, сезім, еркін, сөйлеу)
логикалық және бейнелі, көркем ойлау үрдісінің түрі, кез келген
шығармашылық міндеттің шешімі, сезім мен ерікте мәдениеттіліктің пайда
болуы. Білім беру - ұлттық және жалпы адамзаттың қазыналары, ғылым мен
тәжірибенің жетістіктері негізінде қалыптастыру және дамыту үшін қажетті
жағдайлар жасау.
Білім беру, оқыту, тәрбиелеу еңбек ету үрдісімен бірге жүреді. Еңбек
үрдісі нәтижелі болу үшін қажетті білімді, дағды мен іскерлікті, икемді
жүйелі түрде меңгеру, оқу арқылы бала қоғамдағы ғасырлар бойы жинақталған
асыл мұраны, дағды тәжірибесін өз бойына сіңіреді. Білім жүйесін меңгеру
арқылы ғана адам ой мен дене еңбегінің тетіктерін жақсы түсінеді. Білімді
меңгеру - ұзақ уақытты керек ететін күрделі үрдіс. Білімді игеру үлкен
сапалылықты, өз бетімен жұмыс істеп үйренуді, өз мінез-құлқын меңгеруді
керек етеді. Мәселен, баланың жасы өскен сайын оқуға деген
қызығушылықтарының, түрткілерінің де мазмұны өзгереді. Түрткімен бірге
қызығу, дағды және икем де бірге қалыптасады. Дағды адам әрекетінің қай-
қайсысында да ерекше маңызға ие болады. Ол іске шапшаң, шұғыл кірісуге
мүмкіндік береді, іс-әрекетке жақсылап дағдылану арқылы адам өндіріс
құралдарын, дене шынықтыру, ақыл-ой жұмысын меңгеруде жақсы табыстарға
жетеді. Адам, әсіресе, өзінің негізгі мамандығына, алдына қойған мақсатына
жетуге күш-қуатын пайдаланады. Ал икемділік - адамның қандай нәрсені
болмасын орындай білу қабілеттілігі. Икемділік білім мен тәрбиеге
негізделеді. Кімнің білімі мен тәжірибесі көбірек болса, сол адамның
икемділігі де артық болады, - дейді Қ.Б.Жарықбаев [56].
Икемділік – белгілі бір дағдылар мен білім жүйесін тәжірибеде
пайдалана алудың көрінісі. Икемділік білімнің амалға айналуы, ол саналы
әрекетті қажет етеді. Икемділікті амалды жүзеге асырудың тәсілі деп те
қарастыруға болады. Икемділік пен білім тығыз байланысып жатады. Адам түрлі
ғылыми білімдерді үйренеді, бұл үшін ол сан алуан амал-тәсілдер қолданады,
мақсат-бағдарын мәселені шешуге бағыттайды. Осы жолда түрлі проблемалық
жағдайларға кездеседі, белгісіз нәрсені зерттеп білумен айналысады.
Адамның қызығуы әртүрлі істерді өз дәрежесінде орындауға ұмтылудан
туындайды. Ал түрткі - сол істерге итермелейтін күш. Сонымен, түрткі –
адамның белгілі қажеттіліктерін қанағаттандырудағы іс-әрекетіне байланысты
психологиялық көңіл-күйі. Қажеттілік адамның белсенді әрекетін тудыратын
қозғаушы күш болса, білімге, оқуға итермелейтін оқушының танымдық
қызығушылығын қалыптастыруда түрткілердің маңызы зор.
Танымдық түрткілер оқушының басқа адамдармен әртүрлі әлеуметтік өзара
қарым-қатынасының байланыстылығы. Танымдық түрткілер бірнеше топтарға
бөлінеді. Олар: кеңейген танымдық түрткілер - оқушының жаңа білімді
дамытуымен байланысты. Тағы да деңгейі бойынша бөлінеді. Бұл деңгейлер
білімге деген қызығушылықтармен анықталады [32,16].
Ал А.К. Маркова танымдық түрткілерді үш топқа бөліп қарастырған.
1) жаңа білімдерді игеруге бағыттау мен сипатталатын ауқымды оқу
түрткілері;
2) білімдерге қол жеткізу тәсілдерін игеруге бағытталған оқу-танымдық
түрткілер;
3) білімге қол жеткізу тәсілдерін ұдайы жетілдіруге бағытталуымен
ерекшеленетін, өз бетінше білім алу түрткісі [57].
В.А. Сластенин [58] тұжырымдауынша, түрткі студенттердің оқу-танымдық
іс-әрекетіндегі маңыздылығын атап көрсетеді:
- жеке тұлғаның қалыптасуының негізі, ол студенттің әрі қарай дамуының
факторы ретінде көрінеді;
-ойлау жүйесін реттеуге әсер етіп, интеллектуалды белсенділігінің көзі
болады;
- танымдық тапсырмаларды шешуге, ізденуге шығармашылық күш беріп,
білім сапасына, оның тереңдеуіне әсер етеді;
- өздігінен білім алуға ұмтылушылықтың дамуының ішкі шарты болып
табылады.
Аталған зерттеулерді қарастыра келе танымдық түрткілер мен
қызығушылықтар оқушылардың білімін дамытып, әртүрлі әдістер арқылы әрі
қарай жетілдіреді. Яғни, ғылыми танымға – оқу әрекетін білуге, зерттеуге,
ізденуге деген қызығушылықтарын туғызады. Ал өзіндік білім түрткісі –
оқушылардың білімін жетілдіру әдістері. Бұл деңгейлер оқушылардың нәтижеге
жетуін қамтамасыз етеді. Әлеуметтік топтар да бірнеше қосымша топтарға
бөлінеді. Кеңейген әлеуметтік топтар деп оқушылардың өз Отанына, қоғамына
тиімді болу үшін білім алуға ұмтылуы, қоғам алдында өз борышын өтеу,
жауапкершілік сезіммен оқу керектігін түсінуі деп есептеген жөн.
Әрбір түрткі мен қызығушылық әрекеттің орындалуында басқарушы роль
атқарады. Оқушылардың әлеуметтік және танымдық қызығушылықтарын
қалыптастыруға, талпындыруға қоғам алдындағы борыштарын өтеуге, өзіндік
білім алуға, өзін-өзі тәрбиелеуге үйретуді жатқызамыз.
Адамда түрткі мен қызығушылықтың өркендеуі әртүрлі іс-әрекеттердің
дамуына байланысты. Оған оқудағы жеке пәндердің түрлері және оқу
жаттығуларының формалары кіреді. Мұндай кең мағынада оқушылар өздерінің оқу
пәндері мен жаттығуларына ден қойып, бар көңілімен орындайды. Олар
білімдерін толтыруға және мектеп бағдарламасынан қалмай оқуға, өздерінің
танымдық көзқарастарын дамытуға талпынады. Сонымен бірге болашақ
мамандықтарын таңдап алуға ұмылады.
Психологтар оқыту мотивациясын терістеу және дұрыстау деп екіге
бөледі. Терістеу мотивациясына оқушының оқуға деген талпынысының төмендеп
кетуі нәтижесінде болады, оған мектептегі ескертулер мен төменгі баға, ата-
аналарының балаларын ұрып-соғуы және қорқытуы, сыртқы ортамен байланыстағы
қобалжулары жатады.
Ал дұрыстау мотивациясынан, керісінше, оқушылардың оқу бағдарламаларын
оқуға деген талпынысы, оқуда, еңбекте табысқа жетуге деген құштарлығы,
білім жетілдіру бағытындағы талаптары көрінеді. Сонымен қатар сыртқы
ортамен, басқа адамдармен қарым-қатынасы байқалады. Түрткілердің,
қызығушылықтардың түрлері оқушылардың көзқарасына жақын болуы керек. Осыған
байланысты оқушының мінез-құлқын да қарастыруға болады. Қарым-қатынас
үрдісі нәтижесінен қанағат алуға ұмтылу және басқа адамдармен қатынасты
жақындатуда байқалады. Мұнда оқушы басқа адамдармен, мұғалімдермен,
достарымен өзара қарым-қатынаста болады. Негізгі ерекшелігі, өзін-өзі
тәрбиелеуі және жеке тұлға болып қалыптасуы жатады [59].
Әрбір іс-әрекет белгілі бір түрткілерден, қызығушылықтардан туындайды.
Демек оқу жүйесін жақсарту үшін оқу ахуалында қойылған мақсатқа, белгілі
бір білім мен іскерліктерді меңгеруге ықпал етеді. Мұндай жағдайларда
білім мен іскерліктер басқа негізгі мақсаттарға, қолайсыз жағдайларға
қалмау, қоғамдық немесе жеке табыстарға жету, даңқ пен атақ құмарлықты
қанағаттандыруға жету құралы ғана болады.
Оқушы жақсы өсуі үшін білімнің өмірде керек екенін түсінуі және сол
білімге қызығуы қажет. Бұған жетудің жолдары:
1. өзін-өзі тану
2. басқаларға сол ортаны таныту
3. табиғи ортаны тану
4. ғылыми негіздік таным
5. өмір тәжірибесі арқылы таным
6. ұлттық таным т.б.
Бұл іс-әрекеттің барлығы оқу әрекетіне итермелейді.
Оқу - белгілі бір шамада мәжбүрлік сипатта болады да, негізгі мақсатқа
жету жолында жеңу керек болатын нәрсенің бәрі кедергі болып көрінеді.
Мұндай жағдайда қарама-қарсы әрекет жасайтын күштердің болуы тән. Ішкі
түрткілерге адамды өз мақсатына, оқуға ынталандыратын түрткілер жатады.
Бұған білімді білуге әуестік, өзінің мәдени деңгейін көтеруге ұмтылу мысал
бола алады. Әрине, олар оқу барысында кездесетін қиыншылықтарды жеңуге
байланысты ерік-жігер, күшін талап етеді. Бірақ бұл күш-жігер сыртқы
кедергілерді жеңуге бағытталады. Мұндай ахуалдар педагогикалық тұрғыдан
қолайлы. Ондай жағдай жасау - педагогтің маңызды міндеті. Олар оқушының
мінез-құлқын басқаруды, оқушыны тәрбиелеуді, оның мақсаттарын, мүдделері
мен мұраттарын қалыптастыруды талап етеді.
Оның педагогика ғылымында дәлелденген әрекеттен туатын кестелік жүйесі
төмендегідей:
Сурет 4 -Танымдық қасиеттердің іс-әрекетке бағытталуы
Белгілі бір зат, оқиғалар, жағдайлар немесе іс-әрекет адамның
айқындалған белсенділігінің негіздерімен байланысты болғандықтан, іс-
әрекеттің себептеріне айналады және оны үш категорияларға бөлуге болады:
1. Ішкі негіздер. Олар адамның қажеттіліктерімен анықталып, ағзаның туа
біткен немесе қоғам қалыптастыратын әлеуметтік қажеттіліктерін білдіретін
жүре біткен сипатта болуы мүмкін.
2. Сыртқы негіздер. Олар адамның іс-әрекетінің қоғамдық жағдайларымен
анықталады. Мұндай негіздерге талаптану, үміт күту сияқты мүмкіндіктер
жатады.
3. Жеке түпкі негіздер. Олар адамның мүдделері, ұмтылыстары,
бағдарламалары, сенімімен, дүниеге, қоғамға көзқарастарымен, өзі туралы
түсінігімен анықталады.
Осы айтылған ойларды жүйелей келе, оқушылардың өзін қоршаған әлемге
деген танымдық қызығушылығының дамуы жалпы үш кезеңнен құралады.
Танымдық қажеттілік пен қызығушылықтардың туындауының негізгі шарттары
субъект әрекетінде пайда болатын мәселелік жағдайларда көрініс береді.
Сондықтан да алдыңа қойған мақсатыңның нәтижесін көрсең, ісіңнің оңға
басқанына куәгер болсаң, жаңа білімді іздестіруде оқудың жаңа әдістерін
табуда мұғалімдер мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу талаптары арта
түседі. Әрбір оқушының оқу жұмыстарында табысқа жетуі, қиындықтардан тез
шығуы және қиын істерді шешуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Танымдық қызығушылықты қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық
алғышарттарының 11
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
1.2 Жоғары сынып оқушылары мен студенттердің танымдық қызығушылығын
сабақтан тыс тәрбие жұмыстары арқылы дамытудағы сабақтастықтың
педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... .. 33
1.3 Мектеп пен университеттің тәрбие жұмыстарының сабақтастығы
негізінде оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың
моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығын сабақтан тыс тәрбие жұмыстары
арқылы мектеп пен университет сабақтастығы негізінде қалыптастыру 59
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.3 Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру” тақырыбындағы
арнаулы курс бағдарламасының мазмұны ... ... ... ... ...
65
2.1 Тәжірибелік-педагогикалық эксперименттің нәтижесі,
ғылыми-әдістемелік 83
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 102
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 108
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 115
... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар орныға бастаған
тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім
мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта
заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер
болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы Заңында [1], “Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез-құлқын қалыптастыру”
[2],“Қазақстан Республикасы азаматтарына мәдени-этникалық білім беру” [3],
“Білім мазмұнын гуманитарландыру” [4] тұжырымдамаларында білім беру ісінде
жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне
жағдай жасау, үздіксіз білім берудегі сабақтастыққа кең жол ашу талап
етіледі. Олай болса заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін
сараптап, оқушылардың кәсіптік бағдарын қалыптастыруда университет пен
мектеп арасында сабақтастықты орнату бүгінгі таңның кезек күттірмейтін
келелі мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық үрдісін тиімді
етіп ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық
қызығушылығын қалыптастыруды психологиялық тұрғыдан А.Н. Леонтьев [5],
С.Л. Рубинштейн [6], Л.В. Занков [7], Л.В. Эльконин [8], А.В. Петровский
[9] т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан П.И. Пидкасистый
[10], Т.И.Шамова [11], Г.И. Щукина [12], т.б. болса, отандық ғалымдардан
Ж.И.Намазбаева [13], Т.С. Сабыров [14], Н.Д. Хмель [15] т.б. зерттеді.
Әдістемелік тұрғыда бұл мәселені А.Е. Әбілқасымова [16],
Г.А. Ахметова [17], А.А. Бейсенбаева [18], М.Х. Балтабаев [19], Ж.Т.
Дәулетбекова [20], Р.К. Дүйсенбинова [21], М.Ж. Жадрина [22], Қ. Қайым
[23], Қ.Қ. Қабдықайыров [24], И.Д.Синельникова [25], О.С. Салимбаев [26],
А.Т. Томаев [27], Б.Т. Набиева [28], Н.А. Рыков [ 29] т.б. ғалымдар
зерттеп, жеке пәндерді оқытуға байланысты және сабақтан тыс тәрбие
жұмыстарын ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.
Мәселен, Б.Т. Набиева “Сабақтан тыс және сабақ байланыстылығы арқылы
пәнге деген оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру” [28, Б.13]
тақырыбындағы ғылыми зерттеу еңбегіндегі мәселеге ғылыми талдау жасай келе,
оқушының танымдық қызығушылығын қалыптастырудың әдістемелік негіздерінің
мәнін айқындап және сыныптан тыс оқытуды теориялық негізде байланыстыруға
әрекет жасаған. Белгілі ғалымдар К.Қ. Құнантаева мен И.Р. Халитова “Абай
мұрасы және мектептегі тәрбие жұмыстары” тақырыбындағы еңбектерінде Абай
мұраларын тәрбие іс-шараларында пайдалану үлгілерін көрсеткен [29].
Сонымен қатар, мектеп оқушыларының сабақтағы және мектептен тыс
тәрбие жұмыстарында танымдық қалыптасу байланыстылығын анықтауды көздеп,
өзіндік үлгісін жасаған. Қазіргі замандағы ғылым мен техниканың даму
жағдайында ғылымның әр саласында білім мазмұны мен көлемінің қауырт өсуіне
байланысты университет пен мектеп арасындағы сабақтастық оқушылардың
танымдық қызығушылығының қалыптасуына тікелей әсер етеді.
Біз мектеп пен университет арасындағы сабақтастықты тәрбие жұмыстары
арқылы іске асыруды мақсат еттік.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыруға бағытталған мектеп
пен жоғары оқу орындарының арасындағы сабақтастықтың маңызын айта келе, бұл
терминге өзіндік тұрғыдан анықтама беруді жөн көрдік.
Ақыл-ойы кемелденген, парасаты мен тұлғалық қасиеті жоғары маман
дайындау ісінде оқушылардың төменгі сатыда алған білімін, меңгерген
дағдыларын, қалыптасқан тәлімдік нормалары мен ұстанымдарын және білуге,
үйренуге, түрлі іс-әрекетті орындау әдіс-тәсілдерін меңгеруге деген ішкі
сезімдерін (ынта, ықылас, ниет, түрткі, тілек, қажет т.с.с) жоғары сатыда
жаңа деңгейде дамытуды танымдық қызығушылықты қалыптастыру негіздері
дейміз.
Сондықтан заман талабына сай маман дайындау жоғары сыныптарда
басталып, студенттік кезеңмен ұштасып отырады. Демек жоғары оқу
орындарындағы оқытушыларға, студенттерге аса үлкен жауапкершілік жүктелуде.
Өйткені болашақ ұрпаққа білім беріп, тәрбиелеу мұғалімдер мен оқытушыларға
байланысты. Білімді маман даярлау үшін толыққанды адам, жеке тұлға
қалыптастыру - күрделі де келелі іс.
Оқушылар бойына танымдық қызығушылықты сіңіру – көп уақытты, мерзімді
қажет ететін үрдіс. Жоғары оқу орындарында педагогикалық үрдісті мектеп
бітірушілердің бойындағы ізгі қасиеттерді ескере отырып, ұйымдастырған
жағдайда ғана жұмыстың нәтижесі жоғары деңгейде көрінеді. Бұл мәселеден
мектеп пен жоғары оқу орындары арасындағы сабақтастық қажеттілігі
туындайды.
Оқушылардың таным үрдісін тиімді ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін
арттыру және танымдық қызығушылығын дамыту мәселесі бірқатар еңбектерде
қарастырылған. Соның ішінде А. Тамаевтың “Әдебиет сабақтарында жоғары класс
оқушыларының оқырмандық қызығушылығын қалыптастыру” [27] тақырыбындағы
ғылыми зерттеуінде оқушылардың оқырмандық қызығушылығының психологиялық
негіздеріне, оны тәрбиелей отырып, әдеби білім беру мәселелеріне мән
берілген. Субъектінің әртүрлі таным белсенділігі мен танымдық
қызығушылықтарының табиғи құбылыстарға қайта бейнелеу көрінісі (Л.П.
Аристова), тұлғаның танымдық қасиетін сипаттаудың еріксіз жағдайы (Р.А.
Низамов), ал оқушының өмірлік позициясындағы іс-әрекеттілігі (Г.И.
Щукина), тұлғаның оқыту сипатына, мазмұнына, таным мақсатына еріктік-күш
жігерін жұмсау іс-әрекеті сапасын (Т.И. Шамова) сараптаған болса, танымдық
қызығушылық мәселесі Т.А.Буянова [31], Э.К. Васильева [32], О.А. Золотарева
[33] және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазіргі кезде психолог-педагогикалық ғалымдардың еңбектерінде кәсіби
қызығушылықтардың дамуы мен кәсіби өзіндік айқындалу дәрежесіне және
әлеуметтік ортаның жеке тұлғаға ықпал ету мәселелеріне мән беріліп, өзіндік
тұрғыда қарастырылып отыр. Кәсіби қызығушылықтарды тәрбие процесінде
қалыптастыру жолдарын Л.А. Вайсбург [34], Ю.П. Вавилов [35], А.А.Газаев
[36] және т.б. ғалымдар талдаған.
Педагогика ғылымының өзекті мәселелерінің бірі – сабақтастық мәселесін
А.С. Макаренко [37], В.Г. Ананьев [38], М.С. Керімбаева [39], Т.О. Оспанов
[40], Г.В. Наумов [41], С.С. Смайлов [42] және т.б. ғалымдар өз
еңбектерінде теориялық тұрғыдан негіздеген.
Дегенмен жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе, біздің
зерттеу нысанымызға алып отырған оқушылардың танымдық қызығушылығын мектеп
пен университет сабақтастығы негізінде қалыптастыру мәселесі әлі де болса
жеткілікті дәрежеде ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттелмегенін анғардық.
Бұл мәселе кеңінен талданып және педагогика ғылымынан заңды орын алуы тиіс
деп санаймыз. Өйткені тәуелсіз елге қажетті білікті маманды даярлауда
алғашқы икемдеу мәселесі орта оқу орындарынан бастау алады. Әрі бұл
мәселені университет пен мектеп арасындағы сабақтастықтың мәні мен мазмұнын
айқындап, соның негізінде дамытудың маңызы зор.
Біздің ойымызша, кәсіп таңдау кезінде оқушылардың көбінесе ата-
аналарының ақыл-кеңесіне сүйенетіні немесе талапкерлердің мамандықтарды
таңдаудағы білімсіздігі, сондықтан өзінің көңілі қаламаған мамандықты
таңдауларына байланысты оқуды тастап кетулері болашақта мамандықтары
бойынша жұмыс істемеулеріне негіз болады. Сондай-ақ оқушыларға кәсіптік
бағдар беру жұмыстарының мектеп қабырғасындағы соңғы жылдары ғана қолға
алынатынын ескерсек, танымдық қызығушылықты қалыптастыру жүйелі түрде
мектеп пен жоғары оқу орындары арасында ұдайы іске асыруды талап етеді.
Яғни, университет пен мектеп арасындағы сабақтастық олардың танымдық
қызығушылықтарын қалыптастырудың сенімді құралы болмақ. Зерттеу барысында
айқындағанымыздай бұл өзекті, тың тақырып бүгінгі күнге дейін өз шешімін
таппаған, оқушының танымдық қызығушылығын қалыптастыру негіздерітың өз
дәрежесінде іске асырылмауы және аталмыш мәселенің бүгінгі сұранысқа
қажеттілігі арасында қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы
қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын “Оқушылардың
танымдық қызығушылығын қалыптастыру негіздері” деп таңдауды жөн деп шештік.
Зерттеу мақсаты: оқушылардың танымдық қызығушылығын сабақтан тыс
тәрбие жұмыстары арқылы қалыптастыру негіздеріты теориялық тұрғыда
негіздеп, оны оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың ғылыми-әдістемелік кешенін
жасау.
Зерттеу объектісі: орта және жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: оқушылардың танымдық қызығушылығын сабақтан тыс тәрбие
жұмыстары арқылы қалыптастыру негіздері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер оқушылардың танымдық қызығушылығын
сабақтан тыс тәрбие жұмыстары арқылы қалыптастыру негіздері ғылыми-
педагогикалық тұрғыда негізделіп, оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың
әдістемелік кешені (арнайы курс бағдарламасы, әдістемелік ұсыныстар т.б.)
жасалып, педагогикалық үрдіске енгізілсе, онда оқушылардың білім сапасын
арттырып және тұлғалардың жан-жақты қалыптасып, жоғары мәдениетті маман
болып шығуының негізі қаланады, өйткені білім беру жүйесінің бір сатысынан
келесі сатысына өту барысында танымдық қызығушылықтың дамуы жеке тұлғаның
қалыптасуының алғы шарттарының бірі болмақ.
Зерттеу міндеттері:
- танымдық қызығушылықты сабақтан және аудиториядан тыс тәрбие
жұмыстары арқылы қалыптастыруды ғылыми-практикалық тұрғыдан қарастыру,
алғышарттарын анықтау;
- оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы мектеп пен
университет арасындағы сабақтан және аудиториядан тыс тәрбие іс-шараларының
сабақтастығының мәні мен оның педагогикалық мүмкіндіктерін айқындау;
- оқушылардың танымдық қызығушылықтарын қалыптастырудың мектеп пен
университет арасындағы сабақтастық моделін құру, оның өлшемдері,
көрсеткіштері, деңгейлерін анықтау;
- оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудың ғылыми-
әдістемелік кешенін жасау, тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру және -
оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру негіздерітың негізінде
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін жалпы адамзаттық,
адамгершілік, философиялық қағидалар, таным теориясы, іс-әрекет теориясы,
дамыта оқыту теориясы, ақыл-ой әрекетін кезеңдеп қалыптастыру теориясы
айқындайды.
Зерттеудің жетекші идеясы: танымдық қызығушылықты дамытудың жолдарын
ғылыми-теориялық тұрғыда талдау және оның бағыттарын айқындай келе оқу-
тәрбие процесінде пайдалану арқылы жан-жақты дамыған, зерделі, жоғары
кәсіптік бағдары айқын тұлға қалыптастыру.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау, қорыту және жүйелеу;
педагогикалық зерттеу әдістері (теориялық, эмпирикалық) қолдану; озық
тәжірибелерді меңгеру; арнайы ұйымдастырылған тәжірибе жұмыстары бойынша
зерттеу нәтижесін қорытындылау.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасы Үкіметінің білім саласына
қатысты және ҚР Білім және ғылым министрлігінің, әлеуметтік институттардың
ресми құжаттары (заңдар, қаулылар т.б.) еліміздің, алыс-жақын шетелдік
философтардың, психологтардың, педагогтардың зерттеліп отырған мәселе
бойынша диссертациялық зерттеулері мен монографиялық еңбектері, мерзімді
басылым ақпараттары, білім беру мекемелерінің іс-тәжірибе жұмыстары т.б.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
-оқушылардың “танымдық қызығушылығы”, ”сабақтастық” ұғымдарына зерттеу
мәселесі тұрғысынан анықтамалар беріп, оларды қалыптастырудың теориялық
негіздері айқындалды;
-оқушылардың танымдық қызығушылығын сабақтан және аудиториядан тыс
тәрбие жұмыстары арқылы қалыптастыру негіздерітың мәні, алғышарттары
сарапталып, тәрбиелік мүмкіндіктері айқындалды;
-мектеп пен университет сабақтастығы негізінде оқушылардың танымдық
қызығушылығын сабақтан және аудиториядан тыс тәрбие жұмыстар арқылы
қалыптастырудың моделі ұсынылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
-мектеп-университет жүйесіндегі оқушылардың танымдық қызығушылығының
қалыптасуын анықтайтын бағдарлама ұсынылды;
-“Педагогикалық технологиялар арқылы оқушылардың танымдық
қызығушылығын қалыптастыру” атты оқу-әдістемелік құрал дайындалып, мектеп
пен университеттің педагогикалық үрдісінде қолданылуға ұсынылды;
-жоғары оқу орындарына арналған “Оқушылардың танымдық қызығушылығын
қалыптастыру” тақырыбындағы арнаулы курс бағдарламасы жасалынды;
- зерттеу нәтижелерін университеттер мен жалпы орта білім беретін
мектептерде сабақтан және аудиториядан тыс тәрбие үрдісінде пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
-“танымдық қызығушылық”, ”сабақтастық” ұғымдарының мәні мен мазмұны,
оқушыны қалыптастырудың ғылыми-практикалық негіздері;
- сабақтан және аудиториядан тыс тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың
танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру моделі;
-мектеп пен университет сабақтастығы негізінде оқушылардың танымдық
қызығушылықтарын сабақ және аудиториядан тыс тәрбие жұмыстары арқылы
қалыптастырудың әдістемесі.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы және практикаға енгізілуі.
Жұмыс мазмұны ... ... ... ... ... ...талқыланып, баяндалды. Зерттеу
жұмысының нәтижесі ғылыми мақалалар, тезистер, әдістемелік құралдар
басылымынан және студенттер мен мектеп оқушыларымен сабақтан тыс тәрбие
жұмыстарын жүргізу, студенттердің педагогикалық практикасын басқару арқылы
мектеп пен университет іс-тәжірибесіне енгізілді.
Зерттеу базасы:
Эксперименттік зерттеу нәтижелері аталған мектептердің педагогикалық
кеңестері мен әдістемелік отырыстарында талқыланды. Зерттеу барысында
ұсынылған әдістемелік кешен педагогикалық практика кезінде қолданылып,
зерттеу нәтижесінің дұрыстылығын нақтылай түсті.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі:
-педагогикалық қағидалардың әдіснамалық және теориялық айқындылығымен,
зерттеудің ғылыми аппаратына мазмұнының сәйкес келуімен, зерттеу
міндеттеріне сай келетін әдіс-тәсілдерді қолданумен, тәжірибелік-
педагогикалық жұмыстың жоспарлылығымен, тәжірибелердің мақұлдануымен
қамтамасыз етілген.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫ МЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Танымдық қызығушылықты қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық
алғышарттарының негіздері
Қазіргі кезеңде тәуелсіз еліміздің ертеңі жастардың білімінің
тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ - ұлтымыздың баға
жетпес қазынасы. Бүгінгі таңда педагогика ғылымының өзекті мәселелерінің
бірі – жеке тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім беруде, ғылымның
соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті,
дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау.
А.Н. Леонтьевтің [5 Б.11] пікірі бойынша, “Жеке тұлғаның жетістіктері
мен кемшіліктері, жақсы және әлсіз жақтарымен көрінетін тек өзіне ғана тән
даралық белгілері оның өзгелермен қарым-қатынас жасауы, қайырымдылығы,
мейірімділігі, тәкәппарлығы, жағымды және жағымсыз қасиеттерінің көрінуіне
де байланысты. Олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауы, өмірдің алуан
түрлі ерекшеліктерін тануы танымдық қасиеттері мен рухани байлығын арттыра
түседі” деп қарастырады.
Демек жеке тұлға өзіне тән ерекшеліктері арқылы дараланады. Ондай
ерекшеліктерге сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу, түрткі,
қабілет, талғам, көзқарас т.б. қасиеттер жатады [43]. Адамның бойындағы
танымдық қасиеттерді қарастырмас бұрын жеке тұлға ұғымына тоқталып
өтейік.
Жеке тұлғаға тән қасиеттер
Сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу,
түрткі, қабілет, талғам, көзқарас
Сурет 1 - Жеке тұлғаға тән қасиеттер
Жеке тұлға атауын отандық ғалымдар “жеке адам”, “дара тұлға”,
“даралық”, ”жеке тұлға”, “адам”, ”кісі” тағы басқа ұғым ретінде
қарастырады. Біз ғылыми еңбегімізде “жеке тұлға” деп қарастыруды жөн
көрдік. Сондай-ақ, “жеке тұлға” ұғымы көп мағыналы, біріншіден, даралық
қасиеттердің бірлігі және әлеуметтік рольдегі іс-әрекеттің субъектісі,
екіншіден, басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсу үрдісінде еңбектің,
танымның, қатынастың субъектісі ретінде сипатталады.
Белгілі психолог Б.Г. Ананьев еңбектерінде “Адам – физиологиялық,
психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету
нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, бір-бірімен тілдің
көмегімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін, оны өзгертетін
және еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі
көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық
қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екені көрінеді”, - деп
қарастырады [44 Б.8].
Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы, болашағы
туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Жеке тұлға түсінігі тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға – жеке
даралық, психикалық қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның
мүшесі [45].
Жеке тұлғаның қалыптасу ерекшеліктерін педагогикалық-психологиялық
еңбектерді жүйелей келе төмендегідей бағыттарға бөлеміз:
-психологиялық бағыт жеке тұлғаның белсенділігін, қалыптасу
жағдайларына жауап іздейтін, белгілі бір нәрсеге ұмтылып, оны керек ететін,
тіршілік етуде белсенділік танытатын бағыт.
-жеке тұлғаның іс-әрекетін зерттейтін бағыт.
-жеке тұлғаның ерекшеліктерін зерделейтін бағыт.
-жеке тұлғаның ішкі психологиялық құрылымын зерттейтін бағыт.
Олай болса, А.Н. Тугаринов өз еңбегінде жеке тұлғаны “жауапкершілік
пен саналылықты ішкі қасиеттеріне сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған
адам”, - деп көрсетеді [46].
Мәселен, Т. Тәжібаев өз еңбегінде: “Жеке адам - әлеуметтік қатынастар
мен саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін
басқалардан ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін, есі кірген
ересек кісі” - деп қарастырады [47. Б.3].
Ал, Ә. Алдамұратов “Адам - табиғатта кемелденіп жетілген, ақыл ойы
дамыған қоғамдық тұлға” деп анықтама берсе [43 Б.7], республикамызға
танымал ғалымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарықбаев: “Жеке тұлға дегеніміз - қоғам
мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани байлығы оның басқа адамдармен
байланысының алуан түрлігіне, өмірге белсене қатысуына байланысты болады”,
- деп тұжырымдайды [45 Б. 116].
Жоғарыда аталған еңбектерді сараптай келе “жеке тұлға” ұғымына өзіндік
тұрғыдан анықтама беруді жөн көрдік.
Жеке тұлға дегеніміз – сана-сезімі, тұлғалық, ізгілік қасиеті
қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен өмір жолын таңдай білетін, тәрбиелі,
білімді, іскер, танымдық қызығушылығы басым, барлық күш-жігерін өз
игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік иесі.
Осы тұрғыдан келгенде, жеке тұлға мәселесін зерттеу жүйесінде жеке
тұлғаның сана-сезімін, адамзат психикасының күрделі мәселелерінің пайда
болуын зерттеуде философия, психология, педагогика, этика, физиология,
әлеуметтану, құқықтану, жаратылыстану, медицина т.б. ғылымдар өзара тығыз
байланысты. Өмір бойы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму
үрдістерінің заңдылықтарын зерттеуде педагогика ғылымдары да әртүрлі ғылыми
жаңалықтар енгізіп отыр.
XX ғасырдағы психолог ғалым А.Н. Леонтьев [48]: “Менің өмірімде нені
меңгере алдым, я болмаса, соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер ұғынсам,
меңгерсем, қаншалықты, қандай дәрежеде ұғындым, оның мен үшін, менің жеке
тұлғам үшін, маңыздылығы қандай ...” – деп “мән” мен “маңыз” ұғымдарының
мағынасын зерттеген. Бұл арқылы біз оқушылар мен студенттерге берілген
білім мен тәрбиенің қаншалықты меңгерілгендігін үнемі бақылап отыруымыз
қажеттігіне мән берілуі тиіс деп ұғынамыз.
Бірінші курс студенттерінің жас шамалары деңгейлес болғандықтан, бір
кезеңге тоғыстыруды жөн көрдік. Жоғары сынып оқушыларының жас кезеңі –
жасөспірімдік шақтан жастық шаққа ауысудағы өмірлік кезең. Жастық шақ адам
өміріндегі көптеген өзгерістермен анықталады. Өмірдің бұл кезеңінде
физиологиялық жетілу процесі аяқталады. Адам қоғамдағы белгілі бір
әлеуметтік статусты игереді. Бұл кезеңдегі жастардың негізгі
проблемаларының бірі деп өзіндік сана-сезімінің дамуын айтуға болады.
Құндылық бағдарлануы, мамандық таңдауы және ересектер өміріне аяқ басуы мен
жеке өмір сүруі қалыптасады. Бір топ ғалымдарымыздың пайымдауынша, “Жастық
шақ“ 16-18 жас пен 22-25 жас аралығы болып есептелінген. Біз осы ұсынысқа
сүйене отырып, жоғары сынып оқушылары мен бірінші курс студенттерін осы
топқа енгіздік. Бұл кезеңде адамның жеке тұлға болып қалыптасуына жанұясы,
қоршаған ортасы, тәрбие, салт-дәстүрлер әсер етеді.
ХІХ-ХХ ғасырлардың бірінші жартысындағы психологтардың теориялық
көзқарастары жастық шақтың романтикалық концепциясы болады. Оның жалпы
пішінін Жан Жак Руссо ұсынған болатын [49]. Психолог Гезеллдің пікірі
бойынша, 11-21 жасқа дейінгі аралық жастық шақтың еншісінде, осы шақ
балалықтан үлкендікке өту кезеңі болып табылады. 11-16 жас аралығының өте
маңыздылығын ескерте отырып, Гезелл он жасты “алтын жас“ деп атайды. Мүшел
жасқа өту кезеңінде бала өмірдің қиыншылықтарын жеңіл қабылдап, сыртқы
жағдайларға аз көңіл бөледі. Ересек шаққа өту кезеңінен бастап,
жасөспірімдердің өзіндік ойы мен философиясы қалыптаса бастайды.
Философия ғылымы жеке адамның дамуын, дүниетанымын, қоршаған ортамен
байланысын оның басты қасиеттері ретінде зерттейді. Философия тілдің
танымдық қызметін санамен байланыстырады. Терең де орнықты білім, іскерлік
пен дағдылары адамның теориялық, дүниетанымдық негізін қалыптастырады [50].
Қазақстанда жалпы әлеуметтік, саяси-экономикалық, тәрбиелік және
білімдік, мәдениеттік деңгейлер жаңа сатыға көтеріліп, жаңаша реңге ие
болды. Жеке тұлғаны оқыту, білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап
етеді. Сол себепті еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ
мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар
аударуымыз қажет. Болашақ маманның қандай да ғылымды меңгеруі оның
дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ.
Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, жеке
тұлғаның рухани даму дәрежесін айқындау, халқымыздың дәстүрлі мұраларынан
сусындай отырып, оның даму қасиеттерін бойына сіңіре отырып, өзі өмір сүріп
жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса алады. Болашақ маман жеке
тұлға болып қалыптасуы үшін ол қоғамдық сананың, адамның тұрмыс
тіршілігінің барлық түрлерінен хабардар болуы керек. Дүниетаным ғылыми,
көркемдік, құқықтық, саяси, діни болуы мүмкін.
“Дүниетаным - адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің
жүйесі. Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен
байланыстылығынан және берік сенімінен туады. Дүниетаным жеке адамның
табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру туралы пайымдауы, ой
тұжырымы” деп қарастырады З. Серікқалиұлы [51].
Сурет 2 – Дүниетанымның негізгі құрылымдары
Осы тұрғыда дүниетанымды нақтырақ анықтау үшін оның негізгі
құрылымдарына тоқталып өтейік:
- ағартушылық - ғылыми дүниетаным адам үшін қоғам мен табиғат әлемін
анықтайды да ағартушылық сананы қалыптастырады. Ол философиялық принциптер
методологиясы мен таным тәсілдерімен қаруландырылады.
- тәрбиелік - қабылданған көзқарастар мен сенімдер нәтижесі адамнан
шындыққа негізделген моралдық-ерік бастамалары мен эстетикалық қатынастарды
талап етеді. Тәрбиелік мақсаты баланың тұлғалық құрылымының тұрақтылығы
мен сенімді орталық ұйымының қалыптасуын қадағалайды да, табиғатқа, қоғамға
және ойлауға деген қатынастың негізінде мінез-құлық пен ерік-сезімдердің
санадағы бірлігін айқындайды.
- дамытушылық - дүниені қабылдау мазмұнын меңгеру арқылы ішкі рухани
қозғалыс, әсіресе, ойлауды белсенді әрекет етуге итермелейді. Ғылыми
дүниетаным негізінде ойлаудың дамуына түрткі болатын және шығармашылыққа
ынталандыратын диалектикалық тәсілдердің принциптері жатады.
- ұйымдастырушылық - адамдардың тәжірибелік іс-әрекеті барысында
қолайлы позиция болып табылады.
- болжамдық - ғылыми дүниетаным ғылыми теория мен тәжірибенің меңгеру
белгілерімен алға жылжиды.
Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруде әртүрлі көзқарастардың бар
екені мәлім. Сенім мен дүниетаным қатарласа жүрсе ғана адам санасының
сапасы арта түседі. Өйткені бұл екеуі құстың қос қанатындай адамның ең асыл
қасиеттері болып табылады. Сенім - терең, тиянақты ойланып айтылған
идеиялардың жиынтығы. Сенім жеке адамның өмірлік позициясының беріктігін
анықтайды, мінез-құлқын сипаттайды.
Жеке адамның өзіндік сана-сезімінің әртүрлі себептері - адамның өз-
өзіне қарым-қатынас жасауы, яғни,ф мұның өзіндік іштей сөйлеудің дамуына,
ойлаудың, танымдық қасиеттердің жеткілікті түрде қалыптасуына абстракция
және жалпылау сияқты, индивидтің өзінің “Мені” туралы ұғымын, көрінісін
құруға мүмкіндік беру үшін және “Менін” басқалардан ажырата алуы үшін
қажет.
Жалпы айтқанда, әрбір жеке адам - қоғам тұлғасы ретінде жеке тәрбие
жұмысына, жеке өзіндік өмір бейнесіне, жеке құқыққа, танымдық қасиетке,
жеке түрткі күшіне ие болатын жан. Адам - белгілі бір қоғамның мүшесі, ол
қандай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі,
білімі, өзіне тән ерекшеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны
“жеке адам” етеді. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі оның дүниетанымынан,
сенімінен, талғам-мұратынан, бағытынан, қабілет-қызығушылығынан жақсы
байқалады. Адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отырғандықтан,
оның түрлі ерекшеліктері танымдық қызығушылықтарын да дамытып өзгертіп
отырады. Танымдық іс-әрекеттер - адам мақсаттары мен ұмтылыстарының негізі
болатын, білімін қалыптастыратын, шығармашылық қызметінің тарихи үрдісі. Ой
еңбегі мен дене еңбегі арасында танымдық іс-әрекет шығармашылық қабілетті
арттыруда жаңалық ашушы мен тудырушы болып табылады.
Таным - рухани өндірістің (ғылым, эстетика, діни, парасаттылық және
т.б.) түрлі салаларындағы кәсіби мамандардың ерекше қызметі ретінде
көрінеді. Таным - адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат
заттарын өңдеуден, зат қасиетін өндірісте пайдаланудан бағыт алады [45,16].
Танымдық қасиеттер - оқушының тіл байлығының дамуынан, ойлау
қызметінің артуынан байқалады. Егер оқушылар өздерінің оқыту процесіндегі
бағдарының мәнін, маңыздылығын ұғынып, оның ерекшеліктері мен
заңдылықтарын, компоненттерін меңгеруге қажетті білім негіздерін игерсе,
онда танымдық қызығушылық пен танымдық іс-әрекеттің артқаны. Оқушы білімді
уақытша қажеттілік деп санаса, онда білімнің маңыздылығы төмендейді.
Аталған тұжырымдарға орай отандық психолог С.М. Жакуповтың “Танымдық
іс-әрекет психологиясы” еңбегінде оқу-тәрбие процесінің дәстүрлік оқыту
жүйесі мен жаңаша оқыту үрдісінде тиімді танымдық іс-әрекеттің жолын ұсынды
[52]. Ғылыми еңбектерді сараптай келе, танымдық іс-әрекеттің жүргізілу
жолдары төмендегідей бағыттарда қарастырылған.
Бағыттылық - жеке адамның маңызды қасиеті, адамның қоғамдық тірі ағза
ретінде дамуының динамикасы.
Қажеттілік - адамның белгілі бір тіршілікті немесе дамуда бір нәрсені
керек етуі.
Мотивтер немесе түрткілер - бұл әрекетке талаптанған немесе ниеттенген
белгілі бір қажеттіліктің қанағаттануымен байланысты.
Түрткілер - қажетті қанағаттандыра алатын қабілеттің материалдық
немесе идеалдық объектісі және оның қанағаттану қабілетін әкелетін қимыл-
қозғалыстары.
Мотивация - бұл түрткілердің біршама тұрақты және қайталанбайтын
жүйесі.
Темперамент - индивидтің психикалық әрекетінің жүйкелік- динамикалық
ерекшелігі жағынан мінездемесі.
Қабілеттілік - қандай да бір немесе бірнеше әрекетті жемісті
атқарудағы психикалық қасиет.
Мінез-құлық - адамның өміріндегі қарым-қатынастары, оның барлық қимыл-
қозғалыстары мен қылықтарының танылу ерекшеліктері немесе белгілері.
Белсенділік - қоршаған ортадағы ақиқат шындық пен өзара қимылының
өлшемі, кез келген әрекеттің немесе қимыл-қозғалыстың орындалу өнімділігі
және қарқындылығы.
Өзін-өзі реттеу сферасы - жеке адам өзінің жүріс-тұрысы мен әрекетін
реттеуге бағытталған.
Талаптану, ниеттену - мінез-құлықтың мотивициялық компонентіне
жатқызылады.
Ерік – кедергі-қиыншылықты жеңудегі қажеттілік.
Адам өзінің қажеттіліктерін орындау үшін бар мүмкіндігін пайдаланады.
Қажеттіліктерін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты өзгертуге дейін
барады. Қажеттіліктердің өтелуі, өтелмеуі адам психологиясына, оның күйініш-
сүйінішіне әсер етеді. Қажеттіліктер орындалу тәсіліне қарай кісіде
мазасыздану, не тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін
туғызады. Қажеттіліктерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп,
солардың күшімен мақсатқа жетуге тырысады [53,12].
Ал, қажет дегеніміз - адамның ойлану қызметін тудыратын негізгі
себептердің бірі. Олай болса адамдардың қажеттері - іс-әрекеттерінің
негізгі түрткілері, яғни оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы.
Қажеттілік - өмір сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер табиғи қажеттілік
өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да, жануарлар да
тіршілік ете алмайды. Адам өмірі үшін рухани қажеттердің өтелмеуінен адам
көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана-сезімінің өсуіне кедергі
келтіреді. Сонымен қажеттілік - адамның тіршілікте немесе дамуда белгілі
бір нәрсені керек етуі.
Педагогикалық әдебиеттерде “мотив” ұғымы әртүрлі мағынада түрткі,
ниет, ынта, ықылас т.б. ұғымдар арқылы берілген. Біз сараптай келе зерттеу
жұмысымызда бұл ұғымды “түрткі” деп қарастырып отырмыз.
Ал, түрткі бір әрекетке талаптанған немесе ниеттенген белгілі бір
қажеттіліктің қанағаттануымен байланысты. Түрткі орындалу барысында адамда
қызығушылық пайда болады [54]. Өйткені түрткі дегеніміз - белгілі бір
қажеттілікті өтеуге әсер ететін тұлғаның іштей құлшынысындағы белсенділігі.
Мұның өзі іс-әрекетте, қарым-қатынаста, мінез-құлықта көрінеді. Ал
түрткінің сапасы мұратқа ұмтылу, қызығушылық, сенім, әлеуметтік тәртіп
саласындағы құндылықтардан көрінеді. Ізденуге себеп болатын бағдар -
таңдаған әрекетті мойындап, оны тауып, қажеттілікті өтеудегі ынта-ықылас.
Мұның мән-мағынасы қажеттілікпен байланысты деп білсек, қажеттілікті өтеу
тұлғаны белсенділікке ұмтылдыратын қозғаушы күш деп түсінуге болады. Сонда
түрткі адамды ынталандырады, ізденуге, оны табуға ықпал етеді. Былайша
айтқанда, түрткіні тұлғаның мінез-құлқы мен әрекетіндегі белсенділігін
реттейтін жетекші фактор деп танимыз.
Түрткі жөнінде және оған анықтама беруге байланысты ұсынылған пікірлер
баршылық. Мысалы:
- түрткі - психологиялық құбылыс, іс-әрекетке деген ынта-ықыласты
қозғаушы күш, қызығушылық;
- түрткі - әрекеттенуші тұлғаның таңдауына лайықты болған себепке
байланысты қарым-қатынас;
- түрткі - өзінің қажеттілігін өтеудегі бағдары және іс-әрекет пен
қарым-қатынастағы адамның санасындағы түрткінің көрінісі т.б.
Осындай анықтамаларды қорыта келгенде түрткі - қажеттіліктің өзі емес,
оның құралы және тұлғаны бағдарлайтын жол екендігін мойындап, мынандай
тұжырым жасауды орынды деп білеміз.
Түрткі дегеніміз -қажеттілікті өтеудегі тұлғаның ізденуі, іс-әрекет,
қарым-қатынастағы белсенділігі, ұмтылысы, үміт еткен қызығушылықтың
нәтижесіне жетуге іс-әрекет жасауы.
Қызығу - заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге
бағытталған адамның біршама тұрақты ерекшелігінің бір көрінісі. Сөйтіп
адамның қызығуы - асыра зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойланудан
туындайды. Түрткілер мамандықты таңдап алуға байланысты шәкірттің пәнге
қызығушылығы, мұның келешек мамандыққа байланысы жоқ (сурет, ән, әдебиет,
спорт т.б.). Бұл әрекетте мұғалім оқушыны белгілі мақсатқа ынталандыруы
қажет].
Педагогикалық - психологиялық зерттеулерге сүйене отырып, біз
түрткілердің (3- суретте) түрлерін анықтадық.
Сурет 3 - Түрткілердің даму жолдары
Сонымен қатар педагогикалық-психологиялық зерттеулерді сараптай келе
түрткілерді екі топқа бөлуге болады:
1) Танымдық түрткі:
а) оқушыларды жаңа білімді игеруге және ұғыну тәсілдеріне бағыттау
түрткілері:
ә) өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу түрткілері.
2) Әлеуметтік түрткілер:
а) кең мағынадағы әлеуметтік түрткілер (оқудағы белсенділік,
ынталылық, жауапкершілік және борышын сезу);
ә) тар мағынадағы әлеуметтік түрткілер (отбасы, ұжым және
жолдастарының, құрбы-құрдастарының арасындағы бедел т.б.);
б) ынтымақтастық әлеуметтік түрткі оқу-тәрбие жұмысында өзара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Ал оқыту түрткілері - бұл оқушының әрекетіне әсер ететін әр түрлі
бағыттардың жиынтығы. Мысалы, егер оқушының таланттылығы өзі оқитын
обьектінің жұмысына бағытталған болса, онда танымдық түрткілер жоғарылай
түседі. Егер оқушының таланттылығы, білімділігі басқа адамдармен қарым-
қатынасында байқалса, онда танымдық түрткілермен қатар әлеуметтік түрткілер
де пайда болады.
Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ бұлардың ішінде ең
басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар, әсіресе, оқу әрекетіне аса
қажет. Оқуға қызығудың әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы оқушының
сабақты үлгеруіне ықпал етеді де, терең білім алуына көп жәрдемін тигізеді.
Оқу қызығулары оқушыларда оқу түрткілерінің дамуына байланысты қалыптасып
отырады. Оқушы жастарда қызығудың жөнді көрінбеуі, олардың өмірін мазмұнсыз
етеді. Мұндайда олар енжар болып іші пысады, зерігіп берекесі кетеді.
Қызығудың мазмұнды әрі кең, өрісті болуы оның басты ерекшеліктеріне
байланысты. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен жақсы
нәтиже шығара алады, ісі әр уақытта да берекелі болады.
Кейбір адамдар кез келген нәрсеге қызығады да, оның бірде біреуіне
нақты тұрақтамайды. Мұндай “көрсе құмар” әуесқойлық қасиеттер адамды
тұрлаусыз, тұрақсыз етеді. Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл -
үлкен кемшілік. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын
пәрменді еңбек ете алмайды. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын
билеп, қандай бөгеттер болса да жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтеруге
жәрдемдеседі.
Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай, Қ.Б. Жарықбаев [45],
Ә.Алдамұратов [43] т.б. ғалымдардың пікірінше, материалдық, қоғамдық-саяси,
кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спорттық, танымдық т.б. болып келеді.
Бұл қызығушылықтардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен,
таным қызығулары: оқуға, ғылымға (математика, химия, биология, философия
т.б.), ал кәсіпке қызығуларға салалы кәсіптің түрлеріне, мамандықтарға
байланысты болып бөлінеді. Эстетикалық қызығулар: кино, театр, музыка,
бейнелеу өнеріне тағы басқаларға сәйкес жіктеледі. Адам объектіге түрлі
мақсатты көздеп қызығады, осы тұрғыдан қызығуды тікелей және жанама деп
екіге бөлуге болады. Тікелей қызығу айналадағы нәрселердің тартымдылығынан
туады да, жанама қызығу – бұл әрекеттің түрткі нәтижесін қажетсінуінен
туындайды. Мұндай қызығу барысында адам көздеген мақсатқа біртіндеп,
сатылап жетеді. Мәселен, оқуға, еңбек етуге т.т. қызығу. Жанама қызығу
тұрақты болып келетін болса, адамның ісі оңға басып, ол әрнәрсені білген
үстіне біле түсуге ықыласы артып отырады. Адамдардың қызығу саласындағы
ерекшеліктері де әр түрлі. Бұл өзгешеліктер адамның іс-әрекетіне, көзқарасы
мен талғамына, мұраты мен мүддесіне байланысты белгілі мазмұнға толы
болады. Мысалы: бір адамдар саяси мәселелерге қызығатын болса, екінші
біреулер эстетикаға, әдемілікке қызығады. Ал, үшінші біреулері ғылыми-
теориялық мәселелерге ерекше назар аударып отырады, төртінші біреулерде осы
айтылғандардың барлығы бірдей тоғысып жатады. Мектеп жасындағы балаларда
қарапайым танымдық қызығушылықтармен қатар спорттық, оқырмандық қызығулар
да кездеседі.
Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін бала тікелей бір әрекеттермен
айналысуы қажет. Мұғалім не тәрбиеші балалардың қызығуын тәрбиелеуде
олардың өзіне әлі де мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды
тұрақтандыру үшін әрекет жасауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай,
зерігуді білмейтін, жан - жақты, қабілетті адам болып шығады.
Жалпы педагогикалық ғылыми еңбектерде қызығу, қызығушылық ұғымы деп
қарастырылуда. Ал педагогиканың тәжірибелік аспектісінде қызығушылық деп
қолданылғандықтан екі сөз мағыналас, бұған екі сөздің мағынасы
өзгермейтіндіктен, біз ғылыми еңбегімізде қызығушылық деп қолдандық.
Қызығушылық қалыптасуы үшін адам бойында сенімділік туындауы керек. Сенім
мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана өз мақсатыңа жетуге мүмкіндік туады.
Ж.Р. Баширова мен Н.С. Әлқожаеваның “Иман - тәрбие негізі” атты
еңбектерінде имандылық, адам баласының бойында шын мәнісіндегі сенім мен
сезімді тәрбиелейді делінген. Сенім деген ұғымға бір жақты қарауға
болмайды, ол тек құдайға, Аллаға сену дегенді білдірмейді, сонымен қатар
ғылымға, білімге, болашаққа, адамның бір-біріне сенуін де сөз етеді. Бұған
адамның талғамы, тәрбиесі, өскен ортасы, жанұясы, тәжірибесі де елеулі әсер
етеді. Қызығу сенім, талап, мұрат, адамды әр кезде іс-әрекетке талпындырып
отыратын ең күшті қозғаушы түрткілердің бірі болып табылады. Түрткілер,
қызығулар адамның іс-әрекетінде анық байқалады [55] деген тұжырым жасаған.
Яғни, адам өзі сенген нәрсеге ғана қызығушылығы артады.
Оқушы өмірінде оқу – іс әрекеттің негізгі саласы. Оқу сабақ, сабақтан
тыс жұмыстар арқылы жүргізіледі. Оқыту, тәрбиелеу, білім беру, дамыту,
қалыптастыру – бірге жүретін үрдістер. Оқудың міндеті оқушыларға ғылымның
негізгі ілімін, ақыл-ой еңбегінің дағдысы мен әдісін үйренуден тұрады.
Тәрбиелік міндеттер оқушылардың дүниетанымына, ғылыми ілімнің негізіне
табиғат заңдылықтары дамуының жүйелілік көзқарасын, өзінің сендіру
мүмкіндігін құрайды және сендіру мүмкіндігін арттырады. Олар оқу үрдісінде
оқушыларды еңбексүйгіштікке, еркіндікке, тұрақтылыққа, мақсатқа
ұмтылушылыққа, ыждаһаттылыққа, саналылыққа, істі аяғына дейін жеткізуге,
шындыққа, өзіне деген сындық қатынасқа, іскерлік пен жауапкершілікке
уағыздайды.
Дамушы міндеттер – оқушылардың интенсивтік құрылымын талап ете отырып,
психикалық (сезіну, қабылдау, елестету, ойлау, сезім, еркін, сөйлеу)
логикалық және бейнелі, көркем ойлау үрдісінің түрі, кез келген
шығармашылық міндеттің шешімі, сезім мен ерікте мәдениеттіліктің пайда
болуы. Білім беру - ұлттық және жалпы адамзаттың қазыналары, ғылым мен
тәжірибенің жетістіктері негізінде қалыптастыру және дамыту үшін қажетті
жағдайлар жасау.
Білім беру, оқыту, тәрбиелеу еңбек ету үрдісімен бірге жүреді. Еңбек
үрдісі нәтижелі болу үшін қажетті білімді, дағды мен іскерлікті, икемді
жүйелі түрде меңгеру, оқу арқылы бала қоғамдағы ғасырлар бойы жинақталған
асыл мұраны, дағды тәжірибесін өз бойына сіңіреді. Білім жүйесін меңгеру
арқылы ғана адам ой мен дене еңбегінің тетіктерін жақсы түсінеді. Білімді
меңгеру - ұзақ уақытты керек ететін күрделі үрдіс. Білімді игеру үлкен
сапалылықты, өз бетімен жұмыс істеп үйренуді, өз мінез-құлқын меңгеруді
керек етеді. Мәселен, баланың жасы өскен сайын оқуға деген
қызығушылықтарының, түрткілерінің де мазмұны өзгереді. Түрткімен бірге
қызығу, дағды және икем де бірге қалыптасады. Дағды адам әрекетінің қай-
қайсысында да ерекше маңызға ие болады. Ол іске шапшаң, шұғыл кірісуге
мүмкіндік береді, іс-әрекетке жақсылап дағдылану арқылы адам өндіріс
құралдарын, дене шынықтыру, ақыл-ой жұмысын меңгеруде жақсы табыстарға
жетеді. Адам, әсіресе, өзінің негізгі мамандығына, алдына қойған мақсатына
жетуге күш-қуатын пайдаланады. Ал икемділік - адамның қандай нәрсені
болмасын орындай білу қабілеттілігі. Икемділік білім мен тәрбиеге
негізделеді. Кімнің білімі мен тәжірибесі көбірек болса, сол адамның
икемділігі де артық болады, - дейді Қ.Б.Жарықбаев [56].
Икемділік – белгілі бір дағдылар мен білім жүйесін тәжірибеде
пайдалана алудың көрінісі. Икемділік білімнің амалға айналуы, ол саналы
әрекетті қажет етеді. Икемділікті амалды жүзеге асырудың тәсілі деп те
қарастыруға болады. Икемділік пен білім тығыз байланысып жатады. Адам түрлі
ғылыми білімдерді үйренеді, бұл үшін ол сан алуан амал-тәсілдер қолданады,
мақсат-бағдарын мәселені шешуге бағыттайды. Осы жолда түрлі проблемалық
жағдайларға кездеседі, белгісіз нәрсені зерттеп білумен айналысады.
Адамның қызығуы әртүрлі істерді өз дәрежесінде орындауға ұмтылудан
туындайды. Ал түрткі - сол істерге итермелейтін күш. Сонымен, түрткі –
адамның белгілі қажеттіліктерін қанағаттандырудағы іс-әрекетіне байланысты
психологиялық көңіл-күйі. Қажеттілік адамның белсенді әрекетін тудыратын
қозғаушы күш болса, білімге, оқуға итермелейтін оқушының танымдық
қызығушылығын қалыптастыруда түрткілердің маңызы зор.
Танымдық түрткілер оқушының басқа адамдармен әртүрлі әлеуметтік өзара
қарым-қатынасының байланыстылығы. Танымдық түрткілер бірнеше топтарға
бөлінеді. Олар: кеңейген танымдық түрткілер - оқушының жаңа білімді
дамытуымен байланысты. Тағы да деңгейі бойынша бөлінеді. Бұл деңгейлер
білімге деген қызығушылықтармен анықталады [32,16].
Ал А.К. Маркова танымдық түрткілерді үш топқа бөліп қарастырған.
1) жаңа білімдерді игеруге бағыттау мен сипатталатын ауқымды оқу
түрткілері;
2) білімдерге қол жеткізу тәсілдерін игеруге бағытталған оқу-танымдық
түрткілер;
3) білімге қол жеткізу тәсілдерін ұдайы жетілдіруге бағытталуымен
ерекшеленетін, өз бетінше білім алу түрткісі [57].
В.А. Сластенин [58] тұжырымдауынша, түрткі студенттердің оқу-танымдық
іс-әрекетіндегі маңыздылығын атап көрсетеді:
- жеке тұлғаның қалыптасуының негізі, ол студенттің әрі қарай дамуының
факторы ретінде көрінеді;
-ойлау жүйесін реттеуге әсер етіп, интеллектуалды белсенділігінің көзі
болады;
- танымдық тапсырмаларды шешуге, ізденуге шығармашылық күш беріп,
білім сапасына, оның тереңдеуіне әсер етеді;
- өздігінен білім алуға ұмтылушылықтың дамуының ішкі шарты болып
табылады.
Аталған зерттеулерді қарастыра келе танымдық түрткілер мен
қызығушылықтар оқушылардың білімін дамытып, әртүрлі әдістер арқылы әрі
қарай жетілдіреді. Яғни, ғылыми танымға – оқу әрекетін білуге, зерттеуге,
ізденуге деген қызығушылықтарын туғызады. Ал өзіндік білім түрткісі –
оқушылардың білімін жетілдіру әдістері. Бұл деңгейлер оқушылардың нәтижеге
жетуін қамтамасыз етеді. Әлеуметтік топтар да бірнеше қосымша топтарға
бөлінеді. Кеңейген әлеуметтік топтар деп оқушылардың өз Отанына, қоғамына
тиімді болу үшін білім алуға ұмтылуы, қоғам алдында өз борышын өтеу,
жауапкершілік сезіммен оқу керектігін түсінуі деп есептеген жөн.
Әрбір түрткі мен қызығушылық әрекеттің орындалуында басқарушы роль
атқарады. Оқушылардың әлеуметтік және танымдық қызығушылықтарын
қалыптастыруға, талпындыруға қоғам алдындағы борыштарын өтеуге, өзіндік
білім алуға, өзін-өзі тәрбиелеуге үйретуді жатқызамыз.
Адамда түрткі мен қызығушылықтың өркендеуі әртүрлі іс-әрекеттердің
дамуына байланысты. Оған оқудағы жеке пәндердің түрлері және оқу
жаттығуларының формалары кіреді. Мұндай кең мағынада оқушылар өздерінің оқу
пәндері мен жаттығуларына ден қойып, бар көңілімен орындайды. Олар
білімдерін толтыруға және мектеп бағдарламасынан қалмай оқуға, өздерінің
танымдық көзқарастарын дамытуға талпынады. Сонымен бірге болашақ
мамандықтарын таңдап алуға ұмылады.
Психологтар оқыту мотивациясын терістеу және дұрыстау деп екіге
бөледі. Терістеу мотивациясына оқушының оқуға деген талпынысының төмендеп
кетуі нәтижесінде болады, оған мектептегі ескертулер мен төменгі баға, ата-
аналарының балаларын ұрып-соғуы және қорқытуы, сыртқы ортамен байланыстағы
қобалжулары жатады.
Ал дұрыстау мотивациясынан, керісінше, оқушылардың оқу бағдарламаларын
оқуға деген талпынысы, оқуда, еңбекте табысқа жетуге деген құштарлығы,
білім жетілдіру бағытындағы талаптары көрінеді. Сонымен қатар сыртқы
ортамен, басқа адамдармен қарым-қатынасы байқалады. Түрткілердің,
қызығушылықтардың түрлері оқушылардың көзқарасына жақын болуы керек. Осыған
байланысты оқушының мінез-құлқын да қарастыруға болады. Қарым-қатынас
үрдісі нәтижесінен қанағат алуға ұмтылу және басқа адамдармен қатынасты
жақындатуда байқалады. Мұнда оқушы басқа адамдармен, мұғалімдермен,
достарымен өзара қарым-қатынаста болады. Негізгі ерекшелігі, өзін-өзі
тәрбиелеуі және жеке тұлға болып қалыптасуы жатады [59].
Әрбір іс-әрекет белгілі бір түрткілерден, қызығушылықтардан туындайды.
Демек оқу жүйесін жақсарту үшін оқу ахуалында қойылған мақсатқа, белгілі
бір білім мен іскерліктерді меңгеруге ықпал етеді. Мұндай жағдайларда
білім мен іскерліктер басқа негізгі мақсаттарға, қолайсыз жағдайларға
қалмау, қоғамдық немесе жеке табыстарға жету, даңқ пен атақ құмарлықты
қанағаттандыруға жету құралы ғана болады.
Оқушы жақсы өсуі үшін білімнің өмірде керек екенін түсінуі және сол
білімге қызығуы қажет. Бұған жетудің жолдары:
1. өзін-өзі тану
2. басқаларға сол ортаны таныту
3. табиғи ортаны тану
4. ғылыми негіздік таным
5. өмір тәжірибесі арқылы таным
6. ұлттық таным т.б.
Бұл іс-әрекеттің барлығы оқу әрекетіне итермелейді.
Оқу - белгілі бір шамада мәжбүрлік сипатта болады да, негізгі мақсатқа
жету жолында жеңу керек болатын нәрсенің бәрі кедергі болып көрінеді.
Мұндай жағдайда қарама-қарсы әрекет жасайтын күштердің болуы тән. Ішкі
түрткілерге адамды өз мақсатына, оқуға ынталандыратын түрткілер жатады.
Бұған білімді білуге әуестік, өзінің мәдени деңгейін көтеруге ұмтылу мысал
бола алады. Әрине, олар оқу барысында кездесетін қиыншылықтарды жеңуге
байланысты ерік-жігер, күшін талап етеді. Бірақ бұл күш-жігер сыртқы
кедергілерді жеңуге бағытталады. Мұндай ахуалдар педагогикалық тұрғыдан
қолайлы. Ондай жағдай жасау - педагогтің маңызды міндеті. Олар оқушының
мінез-құлқын басқаруды, оқушыны тәрбиелеуді, оның мақсаттарын, мүдделері
мен мұраттарын қалыптастыруды талап етеді.
Оның педагогика ғылымында дәлелденген әрекеттен туатын кестелік жүйесі
төмендегідей:
Сурет 4 -Танымдық қасиеттердің іс-әрекетке бағытталуы
Белгілі бір зат, оқиғалар, жағдайлар немесе іс-әрекет адамның
айқындалған белсенділігінің негіздерімен байланысты болғандықтан, іс-
әрекеттің себептеріне айналады және оны үш категорияларға бөлуге болады:
1. Ішкі негіздер. Олар адамның қажеттіліктерімен анықталып, ағзаның туа
біткен немесе қоғам қалыптастыратын әлеуметтік қажеттіліктерін білдіретін
жүре біткен сипатта болуы мүмкін.
2. Сыртқы негіздер. Олар адамның іс-әрекетінің қоғамдық жағдайларымен
анықталады. Мұндай негіздерге талаптану, үміт күту сияқты мүмкіндіктер
жатады.
3. Жеке түпкі негіздер. Олар адамның мүдделері, ұмтылыстары,
бағдарламалары, сенімімен, дүниеге, қоғамға көзқарастарымен, өзі туралы
түсінігімен анықталады.
Осы айтылған ойларды жүйелей келе, оқушылардың өзін қоршаған әлемге
деген танымдық қызығушылығының дамуы жалпы үш кезеңнен құралады.
Танымдық қажеттілік пен қызығушылықтардың туындауының негізгі шарттары
субъект әрекетінде пайда болатын мәселелік жағдайларда көрініс береді.
Сондықтан да алдыңа қойған мақсатыңның нәтижесін көрсең, ісіңнің оңға
басқанына куәгер болсаң, жаңа білімді іздестіруде оқудың жаңа әдістерін
табуда мұғалімдер мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу талаптары арта
түседі. Әрбір оқушының оқу жұмыстарында табысқа жетуі, қиындықтардан тез
шығуы және қиын істерді шешуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz