ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ АДАМ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ: АДАМ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ
Қарабалаева Күлпан Темірбекқызы
М.Мәметова атындағы гуманитарлық колледжінің оқытушысы
Қазақстан Республикасының Конституциясында - Қазақстан Республикасы өзінің
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтыратыны аталған. Бұл еліміз үшін мәртебелі мақсат. Сондай-
ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 – бабында: Қазақстан
Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары, - деп баян етілген [1].
Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының басты
алғышарттарының бірі – азаматтардың құқықтық білімін жетілдіру, құқықтық
мәдиениетін қалыптастыру, әсіресе оның құрамды бөлігі – адам құқығының
мәдениеті. Адам құқықтары туралы ақпаратпен жүйелі қамтамасыз етудің
қажеттілігі маңызды екенін ескерсек, онда бұл салада адам құқығы
мәдениетін қалыптастыруда маңызды құралдың бірі – білім беру
ұжымдары десек қателеспейміз.
Адам құқығы мен бостандығы көп қырлы, күрделі құбылыс ретінде қоғамдық
санада жан - жақты жоспарлы түрде бейнеленеді. Адам бостандықтары, оның
құқықтары мен міндеттері әрбір тарихи кезеңге сәйкес өзіндік сипатқа ие
болып отырды. Қазіргі кезеңдегі адам құқығы біртіндеп қалыптасты: алдымен
құқықтар мен бостандықтар, содан кейін пайда болған жаңа құқықтар
(эволюциялық және революциялық жолдармен) қоғам тарапынан танылды.
Адам құқығы туралы айтқан кезде бүгін біз адам мен мемлекеттің арасындағы
өзара қатынасын айтамыз,- дейді М.Новицкий [№2, 9 б].
Заңгер ғалымдарымыз: Адам құқығы – адам мүдделерін қанағаттандыруға
бағытталған, өзі заң арқылы қорғалатын болуы мүмкін іс-әрекеттің (мінез-
құлықтың) өлшемі (шамасы) - деп анықтама берген [№3, 198 б]. Адамның
құқықтары мен бостандықтары табиғи және оған тумысынан берілген,
ажырамайтын, табиғи ретінде танылады және ең жоғары әлеуметтік
құндылық болып табылады. Адамның құқықтары мен бостандықтарын сақтау
және қорғау мемлекет функцияларының бірі.
Тұлға мен мемлекеттің қарым – қатынасы құқытық мемлекет пен
азаматтық қоғам концепциясына сәйкес дамуда. Мемлекет пен адам
құқығының арасындағы өзара байланыстылығы және өзара негізділігі
құқықтық мемлекеттің басты мақсаты адам және азаматтың құқықтарын
қамтамасыз ету болып табылатындығынан көруге болады.
Қоғам тәртіпке негізделіп, қалыптасып, өмір сүреді. Қоғамдағы тәртіп
түрлі әлеуметтік нормалардың, адамдардың мінез - құлқын реттейтін
қағидалардың әсерімен, яғни күшімен орнатылады. Құқықтық нормаларды
қолдану нәтижесінде құқықтық тәртіп орнығатыны, ал құқытық нормалар
негізінен заңнан нәр алып белгілі құқықтар мен міндеттер жүктейтіні
белгілі. Еліміздің заңдарын сақтау, оған мойынсыну - жауапкершілікті,
түсіністікті, заңдарды білуді және соған сәйкес мінез-құлық пен іс-
әрекеттерді үйлестіруді талап етеді.
Қоғамның ең өзекті мәселелерінің бірі – қылмыстың, құқық бұзушылықтың
алдын алу. Бұны бүгінгі таңда барлық деңгейдегі шенеуніктерден бастап,
құқық қорғау органдары қызметкерлері, ұстаздар мен ата-аналар,
азаматтар да түсінуде. Құқық бұзушылық жөнінде Құқық бұзушылық
дегеніміз – адамның қоғамға, мемлекетке немесе жеке тұлғаға зиян
келтіретін, соңы заң алдындағы жауаптылыққа апаратын құқыққа қайшы
әрекеті немесе әрекетсіздігі, - деп көрсетілген [4, 181 б]. Қоғамда
тәртіп орнамаса, ол құлдырайды, яғни келешегі болмайды. Бұл бәрімізге
белгілі және оны жақсы түсінеміз. Дегенмен, қоғамда қоғамдық тәртіпті
бұзуға бейім азаматтар да кездеседі және бұл - құқық бұзушылықтың
орын алуына әкеп соқтырады, сондықтан құқық бұзушылық - қоғам өміріне
тән қауіпті дерт. Құқық бұзушылықтың себептеріне қатысты ықылым
заманнан осы күнге дейін әр түрлі пікірлер айтылып келеді. Солардың
ішінде құқықтық нормаларды бұзуына ең алдымен әлеуметтік және
биологиялық жағдайлар әсер ететінін байқауға болады.
Жастар арасында құқық бұзушылықтың алдын алуға, қоғамдық тәртіпті
сақтауға, заңды жауапкершілікті сезінуге өз үлесін қосатын, атсалысатын
субъектілердің бірі - оқу орындары болып табылады. Оқу орнында
жасөспірімнің азаматтық, патриоттық, адамгершілік, салауаттық, құқықтық,
мәдени, шығармашылық т.б. қасиеттерін дамыту және қалыптастыру процесі
жүзеге асырылады. Бұл ұжым мүшелеріне үлкен жауапкершілік пен
міндет жүктейді.
Құқық бұзушылық пен келеңсіз жағдайларды барынша болдырмау және
алдын алу, оның зияндылығы мен қауіптілігін түсіндіруде - өскелең
ұрпаққа құқытық тәрбие беру, оның мақсат – міндеттерін дұрыс
түсіндірудің маңызы ерекше. Құқықтық тәрбие беру жан - жақты
тәрбиелеудің маңызды бір саласы. Құқықтық тәрбие мақсаты – оқушыларда
құқықтық мәдениет пен құқықтық әрекет – қылық қалыптастырып, оларды
құқықтық заңдылық талаптарын түсінуге әрі мойындауға баулу, - деп
анықталған [5, 163 б].
Қазіргі Білім туралы Заңның талаптарын орындау әлі де көптеген
экономикалық – материалдық, құқықтық – нормативтік базаны нығайтуды,
құқытық тәрбиені шығармашылықпен ұйымдастыруды, жаңа технологияларды
тәрбие жұмысында кеңінен қолдануды, шеберлікті қажет етеді. Сондықтан
мұғалім жаңа заңдылықтармен танысып, оны жұмыс барысында басшылыққа
алып пайдалануды, оқу-тәрбие үрдісінде ұтымды, тиімді, мақсатты қолдану
жолдарын, тәрбиенің әдістерін, түрлі формаларын біліп, жаңа
технологияларды кеңінен қолданғаны жөн. Жастарды құқықтық сауаттылыққа
тәрбиелеу – олардың қылмысқа ұрынбауына, өздігінен өмірдегі мәселелерді
шешуде дұрыс шешім қабылдауына, келеңсіз, жағымсыз жағдайлардан
тартынуына, қоғамға пайдалы іспен шұғылдануларына жәрдемдеседі.
Тәрбиенің жалпы әдістері негізінде құқықтық тәрбие әдістері үш
топқа бөлінеді:
Сөздік-ақпараттық топқа: лекция, әңгіме, әңгімелеу, өнеге, түсіндіру,
дәлелдеу, насихаттау, бекерге шығару әдістері жатады.
Бұл әдістердің тиімділігі нақты материалды оқушыларға түсінікті тілде
мазмұндай білуге байланысты. Осының нәтижесінде оқушылардың ұғымы дамиды,
әр түрлі іс-әрекетіне қызығушылығы артады.
Ұқтыру, машықтандыру тобына кіретін әдістер: үйрету, тапсырма, жаттықтыру,
талап.
Бұл әдістер оқушылардың іс-әрекеттері мотивтерінің қалыптасуына
мүмкіншілік туғызады.
Ынталандару және тежелу әдістер тобы: ынталандыру әдістері (сенім, жағымды
баға, мадақтау, мадақтаудың түрлері: алғыс айту, әр түрлі сыйлықтар,
шарапаттар т.б.); тежелу әдістері (жазалаудың бірнеше түрлері: ұялту,
сөгіс, ескерту) [6, 192 б].
Көп ұлтты тәуелсіз мемлекетті нығайту, өскелең ұрпаққа адамгершілік,
патриоттық, азаматтық тәрбие беру біздің баршамызға міндет екенін
өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Құқықтық тәрбиені ұстаздар қауымы оқушымен
қатар ата – аналармен, құқық қорғау органдары қызметкерлерімен,
салауаттылық және денсаулық сақтау мекемелерімен, спорттық ұйымдармен,
қоғамдық бірлестіктермен бірлесіп, тәрбиенің өзге түрлерімен
байланыстырып жүйелі жүргізер болса, нәтижелі болмақ.
Оқу орны мен отбасында балалар әлеуметтік іс-әрекеттің алғашқы дағдыларын
қалыптастырып адамгершілік, әдеп, заңды мінез-құлық, орынды әрекет-
қылық, құқықтық нормаларды меңгере бастайды. Әлеуметтік нормалардың
негізгі маңызды түрі болып табылатын әдептік нормалардың құқытық сипаты
болмағанымен, оның ережелеріне сусындап өскен бала әрине қоғамға зиян
келтірмейді, керісінше, өмірдегі өзінің орнын тауып, елжанды, саналы
азамат болып қалыптасады. Әдептік нормалар құқықтық нормаларға негіз,
арқау болып, белгілі бір дәрежеде адамның ар-ұятын, намысын
қалыптастыруға, қоғамдық тәртіпті сақтауға ұйтқы болады. Құқықтық
нормалардың басым көпшілігі әдептік нормалардан нәр алады, соларға арқа
сүйейді. Неғұрлым құқықтық нормаларға әдептік нормалар арқау болса,
соғұрлым заңдардың әділеттілік, адамгершілік мәні жоғары болады [7, 197
б].
Ізгілікті адам концепциясының айшықты көрінісі ХХ ғасырдың ұлы гуманисі
А.Швейцердің өмірді қастерлеу туралы ілімінде көрініс тапқан. Ол: Адам
өзінің ішкі ұмтылысында өмірге қолынан келгенше көмектесуге тырысқанда
ғана, кез-келген тірі нәрсеге зиян келтірмеуді ұстанғанда ғана нағыз
адамгершілігімен көрінеді. Ол үшін өмір қасиетті. Ол ағаштың жапырағын
жұлмайды, бірде - бір гүлді үзбейді, бірде - бір жәндікті басып кетпейді.
Жазғы түнде шаммен жұмыс істеп отырғанда, отқа ұмтылған көбелек қанатының
күйгенін көрмес үшін терезені жауып, қапырықта отырғанды дұрыс көреді -
деп адамгершілік қасиетті бағалайды [8, 19 б].
Демократияны дамыту мемлекеттің және қоғам өмірінің құқықтық негізін
бекітуге тікелей тәуелді екені белгілі. Бұл процесс мемлекеттік маңызды
шараларды жүзеге асыруды қажет етеді. Соның бірі – жеке адамның, бүкіл
жұрттың мәдениетін көтеру, қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азамат, бүкіл
халықты жұмылдыру.
Қоғамның мәдениеті бірнеше түрлерге бөлінеді: саяси, құқықтық, әлеуметтік,
парасаттылық т.б. мәдениет жүйе - салалары. Олар қоғамның әр саласындағы
қатынастарды реттеп, басқара отырып, қоғамның әлеуметтік - экономикалық
жағдайын жақсартуға, нығайтуға ықпал етеді. Мәдениет ұғымына Мәдениет –
адамзат жасайтын және адамдардың рухани қажеттіктері мен мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған материалдық және рухани құндылықтардың
жиынтығы, - деп түсінік берілген [9, 173 б].
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгісі – халықтың құқықтық
мәдениетінің болуы. Құқықтық мәдениет қоғам мәдениетінің негізгі
салаларының бірі болып табылады. Ол екі бөлімнен тұрады: жеке тұлғалардың
мәдениеті және қоғамдық мәдениет. Адамның жалпы мәдениеті мен
құқықтық мәдениет, құқықтық мәдениет пен құқықтық сана өзара тығыз
байланысты. Құқықтық мәдениет құқықтық санамен салыстырғанда
әлдеқайда кең ұғым. Азаматтардың құқықтық мәдениеті олардың қолданыстағы
заңдар жөніндегі білімінен байқалады. Барлық заңдарды білу
қажеттілігі мүмкін емес болса да, негізгі қоғамдық қатынастарды
реттейтін заң талаптарын әрине әрбір азамат білгені жөн. Азаматтар
өздерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын, міндеттерін біліп, оны
өзгелердің және мемлекеттің мүддесіне қайшы келтірмей түсініп саналы
орындауы, мемлекет алдындағы өз жауапкершілігін сезіне білуі құптарлық іс.
Заңгерлер Ғ.Сапарғалиев және А.Ибраева өз еңбектерінде Тұлғаның құқықтық
мәдениеті – құқықты білу, ұғыну (түсіну) және құрметтеуден тұрады.
Ал мұның өзі құқықтық ұйғарымдарды жете түсініп барып орындаудан білінеді
(көрінеді) - деп атап көрсеткен [10, 175 б].
Жеке тұлғаның құқықтық мәдениеті жөнінде, әсіресе мыналарды баса
көрсетуге болады: біріншіден, кез келген азамат өзінің құқығын, бостандығы
мен міндетін анық түсінуі әрі оны бағамдап, парықтай білуі, екіншіден,
осыларды мүмкіндігінше, іс жүзінде, өз өмір тәжірибесінде пайдалана
алуы тиіс [11, 20 б].
Құқықтық мәдениетті қалыптастырып дамыту еліміздің болашағын айқындаушы
көрсеткіштердің бірі десек, өскелең ұрпаққа сапалы құқықтық
білім мен саналы тәрбие беру ұстаздар қауымынан білімділікті, құқықтық
білімдерін үнемі жетілдіруді, нормативтік - құықықтық құжаттармен
үздіксіз танысып, жұмыс барысында оларды басшылыққа алуды үрдіске
айналдыруды, салалық мекемелермен, отбасымен тығыз ынтымақтастық қарым
– қатынас орнатуды және қажырлы еңбекті қажет етеді. Келелі жұмысты
атқаруда бала құқығын қорғау, балаға қарым - қатынас мәдениетін көтеру,
оның талабын ескеру де нәтиже береді деп ойлаймын.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, 2008 жыл
Г.Искакова, Н.Ғазизова,А.Сембаева, Қазақстан Республикасындағы адам құқығы,
оқу құралы, Астана, 2008 ж, 9-бет
Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, Мемлекет және құқық теориясы, Алматы, 2007ж,
198 – бет
Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, Мемлекет және құқық теориясы, Алматы, 2007ж,
181 – бет
Бабаев С., Оңалбек Ж. Жалпы педагогика, Алматы, 2005ж, 163-бет
Ж.Қоянбаев, Р.Қоянбаев Педагогика, 2-басылым, Алматы, 2002ж, 192- бет
Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, Мемлекет және құқық теориясы, Алматы, 2007ж,
197 – бет
Ғабитов Т.Х., Заңгер этикасы, оқу құралы, Алматы, 2006 ж, 19-бет
Қ.Жоламан, А.Мұхтарова, А.Тәукелев, Мемлекет және құқық теориясы, Алматы,
1999ж, 173-бет
10. Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, Мемлекет және құқық теориясы, Алматы,
2007ж, 175– бет
11. А.Ә.Маханбетова, Р.С.Егізбаева, Кәмелетке толмағандарды құқықтық
мәдениетке тәрбиелеу, Алматы, 2010 ж, 20-бет
ӘОЖ 373.1.02:37.035.4:34(574)15 Қолжазба құқығында
НУКЕТАЕВА ДИНАР ЖУСУПАЛИЕВНА
оқушыларға құқықтық тәрбие беру
13.00.01. – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Абай атындағы Қазақ Ұлттық университетінде орындалған.
Ғылыми жетекшісі: педагогика ғылымдарының докторы
Пірәлиев С.Ж.
Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының докторы
Әлсатов Т.М.
педагогика ғылымдарының кандидаты
Турганбаева Б.Ш.
Жетекші ұйым: Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия мемлекеттік
университеті
Қорғау 2010 жылы 30 желтоқсан сағат 10.00 Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университетінің педагогика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д14.05.01 диссертациялық кеңесінде өтеді.
Мекен жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы 13, 2 - қабат, мәжіліс
залы.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің кітапханасында танысуға болады. Мекен жайы: 050010, Алматы
қаласы, Қазыбек би 30, 3 қабат
Автореферат 2010 жылы ___________________таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы:
Көшербаева А.Н.
Кіріспе
Оқушының мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші кезеңі
болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің дүниетанымы, сенімдері,
ұжымшылығы, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы, адалдығы мен
шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлігі мен батылдығы
қалыптасады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін
құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдық тәртіпті сақтау
да енеді. Тұлғаның осы сапалы болашақ еңбек қоғамы азаматының құқықтық
мәдениет болмай қоғам алдындағы міндеттерді орынды шешу мүмкін емес.
Құкықтық мәдениет екі тұрғыдан қаралады. Біріншісі кең мәнінде. Бұл
құқықтық межелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер әрекетінің
ауқымын қамтиды. Екіншісі, тұлғалық, педагогикалық және психологиялық
мәніне қарау.
Құқықтық мәдениеттің тұлғалық мәнінде — бұл тұлғаның күрделі, кешенді
қасиеттері. Негізінен тұлғаның құқықтың мазмұны бар әрекеттер мен
қылықтарының орынды бағытын анықтайды.
Адамның құқықтық мәдениеті — күрделі. Әңгіме адам, оның санасы, мінез-
құлқы, жүріс-тұрысы туралы болғанда көптеген сұрақтар туындайды. Шындығына
келсек, бұл сұрақтарға педагогика, психология, социология, медицина, заң
т.б. ғылымдар әлі толық жауап бере алмай отыр.
Дегенмен, қоғам болашағын құқықтық мемлекет тағдырымен байланыстыра қарап
отырған шағымызда аға ұрпақ іс-тәжірибесі мен қарым-қатынасты тәжірибесін
негізге ала отырып, жас ұрпақтың құқықтық тәрбиесі мәселесін педагогика
ғылымы мазмұнында қарастырғанымыз жөн.
Қоғамда өмір сүруші әрбір оқушы сол қоғамның іс-әрекеті, межелер, мәдени
дәстүрлерінің құрсауында болады. Ол мұны сезіне ме, сезінбей ме, бұл оның
еркінен тыс жүреді. Қоршаған ортаның өмір талаптарынан қоғамнын еш жерінде
жасырынып қалуға болмайды.
Өкінішке орай, күнделікті күйбең тіршіліктің құрығына түсіп, өз ар-ожданын,
ұятын, намысын бір сәттік дүниенің жалған қызығына айырбастап, сатып
жүргендер де аз емес. Осының өзі мектептің алдына жас ұрпақтың шынайы
құқықтық тәрбиесін зор міндет етіп қойып отыр.
Құқықтық қоғам демократиялық принциптерге сүйене отырып, әр адамның
шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімін, ұмтылысын толық және еркін
жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Демократияны жетілдіру мемлекеттің жөне қоғамдық өмірдін құқықтық негізін
бекітуге тікелей тәуелді. Мемлекет және қоғам өмірінің құқықтық негізін
бекіту процесі төмендегідей маңызды шараларды жүзеге асыруды қажет етеді:
- заңдылықтарды үздіксіз жетілдіру;
- заңның орындалуын бекіту;
- қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азамат, бүкіл халық қатынасуы қажет;
- жеке адамның, бүкіл жүртшылықтың мәдениетін котеру;
- заң қызметкерлерінің сөз бен ісінің бірлігі, тұлғасынын кіршіксіз таза
болуы.
Бұдан заңдылық пен құқықтық тәртіптің бекітілуіне қамқорлық тікелей
мемлекет мойында болу қажеттігі шығады. Қоғамның қандай қоғам екендігіне
баға беру көп жағдайда адам тұлғасының құқықтық мәдениетінің деңгейімен
айқындалады.
Талантты педагог В.А.Сухомлинскийдің "қоғамды мазасыздандырып отырған
құбылыстардың басты себебі мектептегі оқу жылдарындағы зиялылық
мұраттарының бишаралығы және қуыс кеуделілігінің негізінде дамып отырған
жас өспірімдер мен жастар арасындағы маскүнемдік, бұзақылық, уақытты
мағынасыз өткізу" деген тұжырымымен толық келісуге болады.
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында тығыз
байланыс бар. Құқықтық мәдениет мазмұны жалпы адамзаттық рухани мәдениет
мазмұнына енеді, бірақ өзіндік ерекшеліктерін сақтайды.
Курстық жұмыстың мақсаты: негізгі сынып оқушыларына құқықтық тәрбие берудің
мазмұнына қарастырып, жас ұрпақтың бойындағы адами құндылықтар мен
мәдениеттілікті жетілдіру, педагогикалық – психологиялық мәселерін
айқындау.
Зерттеу міндеттері:
1. Құқықтық тәрбие мен құқықтық мәдениеттің педагогикалық-психологиялық
мәселелерін қалыптасыру.
2. Негізгі сынып оқушыларына құқықтық мәдениеті қалыптасрырудың
маңыздылығын ашу.
Зерттеу объектісі:
Негізгі сынып оқушыларына құқықтық тәрбие берудің мазмұны.
Зерттеу пәні: Педагогика.
Зерттеу әдістері: Педагогикалық құбылыстарды бақылау, әдебиеттерді зерттеу,
анкета жүргізу, педагогикалық тәжірибе, салыстыру, саралау мен
қорытындылау.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспе
Құқықтық тәрбие
Жоспары:
1. Құқықтың тәрбиенің мазмұны, міндеттері.
2. Құқықтьщ тәрбиенің нысандары мен әдістері.
1. Құқықтың тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына
жоғары идеялык пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл
міндеттерін атқарады. Мемлекетіміз жастарға құқықтың тәрбие беру ісіне
үнемі маңыз беріп келеді. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін
қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау және орындау -ұзақ уақыт тәрбие жұмысын
жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендегі, материалдық және
рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды
туғызады. Сондықтан да әр оқушының санасына құқықтық нормаларды жеткізу,
жеткізіп қана өоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін
күресу құқықтық тәрбиенің міндеті болып табылады.
Құқықтың тәрбие негізі отбасынан басталады. Қоғамдағы тәртіпсіздік пен
қылмыстың көзі - маскүнемдік. Азғындықтың құзына итермелейтін жағдайлардың
алғышарты осыдан басталады. Мектеп жасындағы жастар арасында бұл теріс
құбылыстың орын алып отырғаны жасырын емес.
Оқушылардың тәртіп бұзуының бір жағы отбасында жатыр. Бізде отбасы әр қилы:
маскүнемдікпен күн өткізетін, ұрыс -керістен көз ашпайтын, басқалардың,
мемлекеттің есебінен арам жолға барып қалғысы келетін отбасылары бар.
Осындай отбасында өскен баланың оқуға, еңбекке қалай қарайтыны өз-өзінен
түсінікті емес пе? Мұндай отбасында тербиеленген бала қылмыс жасауға бір
табан жақын тұрады. Арамтамақтық өмірді жақсы көреді, өзімшіл болады.
Оқушылар арасында құқықтық тәртіпті бұзушылықтың алдын-алу үшін
жүргізілетін шаралар:
- тәртіп бұзушының теріс мінез-құлқын қалыптастыруға ықпал ететін жағдайды
жою;
- оқушының тәрбиесін, өмір жағдайын, ортасын сауықтыру;
- оқу,еңбек іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру;
- отан қорғау, туған елдің күш-қуатын молайту, сөз, баспа-сөз бостандығы
мәселелері жөнінде тәрбиелік іс-шараларды откізу.
Құқықтың тәрбиенің бір үшы жыныстық тәрбиеге де байламысты екені даусыз.
Көңілі сүйген адамына үйлену, отбасы құрау, бала сүю және оны бағып-қағуға
қамқорлық, айырылысқан жағдайда балаларға жәрдем көрсету - бәрі де
жастардың жете түсінуін, ұғынуын қажет ететін заңдар мен міндеттер. Қазіргі
студент - ертеңгі маман, өндіріс жетекшісі, басшы. Демек, кәсіптік оқу
орнын тәмамдаған оған кәсіби мамандықпен қатар құқықтың тәрбие де ете
керек. Педагогика мен тәрбиенің халықтық ұстанымын ғылыми тұжырымдаған орыс
педагогы К.Д.Ушинскийдің: "өмірде де, ғылымда да барлық халықтарға бірдей
тура келетін тәрбие жүйесі жоқ. Әр халықтың ұлттық тәрбие жүйесі әр-түрлі.
Өз еліне басқа елдің тәрбие жүйесін енгізу мүмкін емес, себебі халықтардың
өмір сүру моделі де, тәлім-тәрбие моделі де әр басқа" дегенін қайда
қоймақпыз.
Ауыл жастарының арасында құқықтық тәрбие жұмысын ұйымдастыруда олңылықтар
бар. Жастар арасындағы насихат пен құқықтың тәрбие мәселесі жөнінде жоғары
ұйымдары таранынан белгіленген шаралар жүзеге асырылып, қызметкерлердің
жауапкершілігін арттыру қажет.
Мектептер жаңа компьютерлермен жабдықталған, құқықтық тәрбие де өз жүйесін
тапқандай. Мәдени шаралар жүргізуге арналған саз, құрал-жабдықтары бар.
Құқықтың тәрбие тура жолмен жүруге үйрететін әділеттілік әдістеріне
сүйенеді. Адам мұндай жағдайда өзінің ар-ұятына жүгінеді.Оқушы өзінің
айналасындағы адамдарды, әлеуметтік игіліктерді қате бағалауы мүмкін. Мұның
өзі оның көбіне көп құқықтың тәрбиені бұзуына әкеліп соқтырады.
Нұрсұлтан Назарбаев "Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламасында Отан
қорғау мен оның қауіпсіздігіне ерекше мөн бергені мәлім. Қарулы күштерінің
бір тармағы ретінде ішкі әскердің де іргетасы қаланды. Ішкі әскер барлық
қазақстандықтардың, қарапайым азаматтардың мүддесін қорғаушы - құқықтың
тәртіп әскері. Бұл мектеп, отбасы және қоғам жұртшылығының құқықтық тәрбие
жұмысын жүргізудегі басты бағытының бірі - оқушылар арасында заң тәртібін
бұзушылықтың алдын алу шараларын жүргізуге кең жол ашып отыр.
Құқықтың мәселелерді сөз ету, оны тыңдаушысына жеткізіп бере білу аса қиын
өнер. Бүған тек қана білімді болу жеткіліксіз, сонымен бірге тәжірибелі,
көпті көрген, адамдардық жүрегіне барар кілтті таба білер тәрбиеші болу
маңызды.
Оқушылардың мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші кезеңі
болып табылады. Осыжылдары адамгершілігі, дүниетінымы, сенімдері,
ұжымшылдығы, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы, адалдығы мен
шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлілігі мен батылдығы
қалыптасады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін
құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдьщ тәртілті сақтау
да енеді. Құқықтық мәдениет екі тұрғыдан қаралады:
1. Құқықтық мәселелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер әрекетін
оқушының білуі.
2. Тұлғаның педагогикалық және психологиялық мәнінің құқықтық санаға
әсері.
Адамның құқықтың мәдениеті күрделі. Әңгіме адам, оның санасы, мінез-құлқы,
жүріс-тұрысы туралы болғанда, көптеген сұрақтар туындайды.
Құқықтық қоғам демократиялық принциптерге сүйене отырып, әр адамның
шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімі, ұмтылысын толық және еркін
жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Демократияны жетілдіру мемлекеттік және қоғамдық өмірдің құқықтық негізін
бекітуге тікелей тәуелді. Мемлекет және қоғпм өмірінің құқықтық негізін
бекіту процесі төмендегідей маңызды шараларды жүзеге асыруды қажет етеді.
- заңдылықтарды үздіксіз жетілдіру;
- заңның орындалуын бекіту;
- қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азаматтың қатынасуы. Бұдан заңдылық пен
құқықтық тәртіптің бекітілуіне қамқорлық тікелей мемлекет мойынында болу
қажеттігі шығады.
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында тығыз
байланыс бар. Сондықтан да құқықтық тәрбиені адамгершілік тәрбиесі
теориясының құрамды бөлігі ретінде қарастырамыз.
Қоғамдық қайта құру кезеңінде құқықтың мәдениетті қалыптастыру барысындағы
кемшіліктерді жеңу орын алады.
Құқық қоғам мен қоғамның өрбір мүшесінің бүкіл өмірін қамтып жатады.
Құқықтық мәдениеті төмен дамыған адам тек заңның өрескел бұзылған
жағдайында ғана оған зейін аударады да, құқықтық талаптарды мойындамаған
көп жағдайларды байқамайды.
Заңды білмеу — құқықтық мәдениеттің елеулі кемшілігі. Заңды білмеу, оны
бұзу жауапкершіліктен қүтқармайды. Бұл жерде оқушы заң және құқықтық
мәдениет ұғымын шатастырмау керек. Құқықтық мәдениет оқушыдан жан-жақты
құқықтық білімдерді талап етеді.
Адамның құқықтық мәдениеті — күрделі психологиялық құбылыс. Бұл құбылыс
қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды салаларында көрінеді. Ең бастысы
адамгершілікті адам тұлғасының сапалық қасиеттерін қалыптастыруға ықпал
жасайтын тәрбие құралдарының бірі - орынды тәртіп және мінез-құлық
тәрбиесінің жоғары деңгейінде болуы.
Сонымен адамның құқықтық мәдениеті дегеніміз - орынды тәртіп пен мінез-
құлық, жан-жақты құқықтың білімдерімен заңды құрметтеу, құқықты қорғау іс-
әрекетінің терең бірлігі.
Саналы тәртіп пен мінез-құлықтарды құқықтың мәдениеттің іргетасы деп
қарасақ, ол көркемөнер мәдениетімен қатынастар, сезімдер деңгейінде тікелей
байланысады. Сезімдер әлемі эстетикалық қатынастарда негізгі рөл ойнайды.
Әдебиет пен өнер бізге көркем бейнелерімен әсер етеді, оларды сезім арқылы
қабылдаймыз. Өнердің көмегімен, әсіресе, өдебиет арқылы әлемді, қоғамдық
қатынастарды танимыз.
Құқықтың мәдениеттің осы екі деңгейіне көтерілген, яғни құқықтың білімді
меңгерген, заңды құрметтейтін адам заңға қайшы келетін әрекеттерден аулаң
болады. Тек қана заңға сәйкес жүру дағдысы пайда болады. Мұны заңға
мойынсүнушы-лық дейді. Бұл деңгейлік сатыда ішкі қозғаушы күш — адамның
үяты, ар-ожданы. Ұят, ар-ождан және сенімдер адамның мәдениеті тек қана
заңға мойынсұну емес, заңды қорғау үшін тұрақты белсенді әрекетке қатысуға
дайын тұру.
Құқықты құрметтеу, әділдікті, борышты, жауапкершілікті, заңдылықты, сезіну
- адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі. Осыдан келіп заңдылықты сезіну
құқықтық мәдениеттің құрамы екендігін түсіну қиын емес.
Қазіргі кезеңде қоғамның бірте-бірте демократиялық дамуы жалпы білім
беретін орта мектептерде мектеп басшыларынан, мұғалімдерден құқықтық
тәрбиені зор шеберлікпен, шығармашылықпен іске асыруды талап етеді.
2. Құқықтың тәрбиені заман талаптарына сай жүргізу үшін ең алдымен сынып
жетекшілерінің және мектептердің озат тәжірибесін терең зерттеп, нәтижесін
оқу және тәрбие жұмыстарында ұтымды, жинақты етіп пайдаланып, оңтайлы
формалар, әдістер мен тәсілдерді іздестіру қажет.
Құқықтық лекториялар. Мектептерде жоғары сыныптар оқушылары үшін
ұйымдастырылады. Лекторийлердің мақсаты -жеткіншектер мен жасөспірімдерді
еліміздің заңдарына және халқына құрмет сезімін тәрбиелеу, құқықтық
біліммен қаруландыру, оны насихаттау.
Лекториялардың жоспары бір жылға жасалып, онда лекциялар тақырыптары
көрсетіледі.
Кинолекториялар - әр түрлі жастағы балалар үшін ұйымдастырылады. Оқушыларға
жас ерекшеліктеріне байланысты түрлі көркемдік, хроникалық-құжаттық, ғылыми
фильмдер, кино-фильмдер көрсетуге болады.
Жасөспірімдердің заң тану мектептері. Мұндай мектептерді жастар сарайы,
жалпы білім беретін орта мектептердің жанынан ұйымдастыруға болады. Негізгі
мақсат - жас түлектерді құқық және еңбек, азаматтық және заңдары жайлы
біліммен қаруландыру. Мектептердегі құқықтық тәрбиенің басқа формалары:
құқмқтық білім факультативтері, дәріс, баяндама, әңгіме, пікір-талас,
олимпиада, кештер, сайыстар, т.б.
Тәрбиенің жалпы әдістері негізінде құқықтың тәрбие әдістері үш топқа
бөлінеді:
Сөздік ақпараттық әдістері: дәріс, әңгіме, әңгімелесу, өнеге, түсіндіру,
дәлелдеу, насихаттау, бекерге шығару.
Бұл әдістің тиімділігі нақты материалды оқушыларға түсінікті тілде
мазмұндай білуге байланысты.
Үқтыру, машықтандыру әдістері: үйрету, тапсырма, жаттықтыру, талап.
Бұл әдістер оқушылардың іс-әрекеттері мотивтерінің қалыптасуына мүмкіндік
туғызады.
Ынталандыру және тежелуәдістері тобы: ынталандыру әдістепрі, тежелу
әдістері (жазалаудық түрлері).
Сонымен топтарда көрсетілген әдістердің бірлігі жалпы тәрбие жүйесінде
болымды нәтиже береді.
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз, егеменді, демократиялық елімізде
құқықтық мемлекет құрудың негізі мектеп табалдырығынан басталады. Құқықтық
мемлекеттің негізгі белгісі азаматтық қоғамды құру үшін қоғам азаматтарының
парасаттылық, әділеттілік қасиеттерімен қатар, санасы мен мәдениетін дамыту
негізінде құқықтық тәрбие беру бірден бір өзекті мәселе болып табылады.
Оқушы жастардың құқықтық тәртібін дамыту үшін олардың құқықтық сауатын
ашқан дұрыс. Сол себепті, оқушылардың құқықтық білімін, сана-сезімін
қалыптастыру ежелгі және көне түркілердің құқық тарихынан бастау
алатындығын негізге алуымыз керек.
Бүкіл әлемнің белгілі бір заңдылықтарымен өмір сүретінін қазіргі заман
ғылымы жан-жақты дәлелдеп отырғаны мәлім. Соның ішінде бұл заңдылықтар
жастарға құқықтық тәрбие беруде адамзаттың жан дүниесі мен рухани ішкі
өмірін де қамтиды.
Қазақ хандығы кезеңіндегі заңдар жүйесіхатқа түсіріліп, халық арасында
ауызша қалыпта таратылған және оның алдында ханнан бастап жай шаруа
адамдарға дейін тең құқықты болған. Осыған орай ел басы Н.Ә.Назарбаевтың
Тарих толқынында атты еңбегінде Халықтың әлеуметтік этникалық ұжымдық
жадын, дәстүрін сақтап қалып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырудың тұрақты
институттық әлеуметтік механизмдері патриархалдық отбасы, рулық қарым-
қатынастар, дәстүрлі құқық жазылмаған нормалар болып отырады делінген.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы – көшпелі халықтың өркениет мәдениеті, әрі
қазынасы. Бұл қазынаны ата-бабамыз ұрпақтан-ұрпаққа қасиеттеп табыстап,
бертінге дейін жоғалтпай келді. Себебі, бұл мұралар тыныс-тіршілігімен
өзектес, өздеріне жақын, қажетсінулерін қанағаттандыра алтын қазыналары
еді.
Қазақ халқы тарих сахнасына шыққалы бері әр-түрлі замандарды басынан
өткізгенімен, ешкімге ұқсамайтын адамдық жақсы қасиеттерін ұлағатты да
адамгершілікке толы ережелерге сиыстырып, өзіндік ерекшеліктерімен
құрастырған. Оның ең бастысы адам құндылығы, әділеттік, теңдік,
адамгершілік нысандары. Осы нысандарды негізге ала отырып мектеп
оқушыларына құқықтық тәрбие беру мәселелері зерттеу жұмысының негізі болып
отыр.
Педагогика саласы бойынша құқықтық тәрбие беру мәселелерін Г.П.Давыдов,
А.Ф.Никитин, В.М.Обухов, А.В.Мицкевич, Л.В.Кузнецова, В.Д.Бабкин,
В.Ф.Яковлев, В.П. Понамарева, А.Н. Аббасов, В.А.Балюк, Л.А. Байсерке,
Р.К.Баймурзаева, Г.М.Дайрабаева, Ә.Табылды, В.В.Берман, И.М. Дарманьска,
Н.Г.Суворова, Г.А.Голубева т.б. зерделесе, заң саласындағы құқықтық білім
мен тәрбие проблемаларын С.З.Зиманов, Ғ.С.Сапарғалиев, А.Қ.Мұхтарова,
З.К.Аюпова, С.И.Корыкбаев, М.В.Лукьяненко, Е.О.Алауханов және т.б.
зерттеген ғыламдардың негізгі мақсаты - құқықтық тәрбие беру арқылы оқушы
жастардың құқықтық білімін, мәдениетін, санасы мен белсенділігін
қалыптастырып жетілдіру арқылы құқықтық мемлекет азаматын тәрбиелеу болып
табылады.
Қазіргі уақытта құқықтық мемлекет құру мақсатында азаматтық қоғамды
жоғары дәрежеде дамыту, жастардың құқықтық сана-сезімі мен құқықтық
мәдениетін қалыптастыру құқықтық тәрбиенің әдіс-тәсілдерімен жүзеге
асырылады. Ал тұлғаның құқықтық санасы мен мәдениеті мектеп табалдырығынан
бастау алатын құқықтық тәрбие үдерісінің өтілу сапасына байланысты дамиды.
Құқықтық мемлекеттің азаматын тәрбиелеп, қалыптастыру мәселелерімен
А.С. Макаренко, А.Б.Сейфуллина, А.В.Турлаев, Ж.А.Макатова, С.Ю.Савченко,
Ж.Ыбыраев, Г.О.Медетбекова айналысса, құқықтық сана мен мәдениетті
қалыптастырып, жетілдіруді зерттеген ғалымдар: Е.В.Милова, С.Б.Бейсебаева,
А.О. Бейсембаева, Г.С.Джусуповалар болатын.
Қазіргі уақытта жасөспірімдер арасында әртүрлі құқық нормаларын ұстамау
кездеседі. Оның себебі мектепте құқықтық тәрбиенің талапқа сай жеткіліксіз
жүзеге асу салдарынан қоғамдағы тәртіп бұзылады.
Құқықтық тәрбиенің кемістігінен қылмыстылықты алдын-алу шаралары арқылы
жүргізу мәселелерінің тиімді шешімдерін ұсынған ғалымдар қатарына
Л.К.Керимовты, К.Бегалиевты, Д.Б.Бұғыбайды, В.В.Трифоновты,
А.В.Гаврилинді, Ә.Жұмабаевты, А.Н.Лиді, Г.К.Пралиеваны және Д.Пстронгты
жатқызуға болады.
Жалпы ұлттық тәлім-тәрбиеде, соның ішінде жалпы тәрбие жүйесінде елеулі
орынға ие болатын тәрбиенің бір саласы - құқықтық тәрбие. Бұл салада
С.Қалиев, Т.Әлтасов, А.Қ. Қисымова, С.Е.Жанболатов, Г.Оспанова сынды
қазақтың педагог ғыламдары ұлттық тәрбие жөнінде зерттеу жұмыстарын
жүргіссе, қазақ далсындағы заң жүйесінің тарихын, тәрбиелік маңызы мен
мәнін С.З.Зиманов, М. Есламғалиұлы, Қ.Омарханов, Н.Өсерұлы, С.Өзбекұлы,
Қ.Мәми, Г.Смашова, А.В.Алимбетов, З.Ағдарбекова, Н.Қ.Мыңбатырова,
Р.К.Абилшеева, Ж.Ж.Бақытхожаев, Ш.Қ.Ергөбек, А.Н.Өсерқызы және т.бзаңгер
ғалымдар қарастырған.
Қазіргі заманда мектеп деңгейінде құқықтық тәрбиенің ұлттық
мазмұнындағы тарихи-педагогикалық материалдарды теориялық және әдістемелік
тұрғыдан зерделеу тұжырымдамасының қажеттілігі мен оқушыларды құқықтық
тәрбиелеуде ата-бабамыздың мұрасы болып табылатын ұлы қазақ даласындағы заң
жүйесі элементтерінің мектептердің оқу-тәрбие үдерісінде жеткілікті
қолданылмауы аралығында қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы
қарама-қайшылықты шешуде адамзаттың өркендеу кезеңінен құқықтық бастау
алатын тәрбие мәселесі қазіргі уақыттағы құқықтық тәрбиемен сабақтастыру
зерттеу тақырыбымызды оқушыларға құқықтық тәрбие беру деп таңдауға
себепші болды.
Зерттеу мақсаты: оқушыларға құқықтық тәрбие берудің ғылыми-
педагогикалық негізін және мазмұнын айқындап, ғылыми әдістемесін жасап,
тәжірибелік-экспериментте тексеріп, қорытындысын шығарып, ғылыми ұсыныстар
беру.
Зерттеу нысаны: оқушыларды заң жүйесі негізінде құқықтық тәрбие беру
жүйесі.
Зерттеу пәні: оқушыларға құқықтық тәрбие беру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы. оқушыларға құқықтық тәрбие беруге
бағытталған педагогикалық үдеріс төмендегідей ықпалдастықта жүзеге асады
егер: оқушыларға құқықтық тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық негіздері
анықталса; мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің құрылымдық-мазмұндық
моделі жасалынып, өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалса;
оқушыларға құқықтық тәрбие беру бойынша ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
берілсе, онда оқушыларға сапалы құқықтық білім мен тәрбие берілу арқылы
азаматтық қоғамның белсенді, бәсекеге қабілетті мүшесін қалыптастыруға
жағдай туады.
Зерттеу міндеттері:
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық негіздерін
анықтау;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұндық-құрылымдық моделін жасау,
көрсеткіштері мен өлшемдерін айқындау;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұнын анықтап, оның оңтайлы
әдістемесін негіздеу;
- оқушыларға құқықтық тәрбие беруде ұсынылған технологияны тәжірибелік-
экспериментте тексеру, қорытынды нәтижесін шығару, ғылыми негізделген
ұсыныстар беру, тәжірибеге ендіру.
Зерттеудің жетекші идеясы. Құқықтық, демократиялық және зайырлы
мемлекеттің білімді, саналы және мәдениетті азаматтық қоғамның жеке
тұлғасын қалыптастырып, дамыту қазіргі қоғамның талабы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері: жеке тұлға теориясы;
біртұтас педагогикалық үдеріс теориясы; демократиялық қоғамдағы тұлғаның
қалыптасуы туралы ереже; адам өркениетіндегі мемлекет пен құқықтың рөлі;
қазақ хандығы тұсындағы заң жүйесі мен билер институтының тәрбиелік
мүмкіндіктері мен маңыздылығы; әлеуметтік-құқықтық әрекет үдерісіндегі
азамат тұлғасын тәрбиелеу; адамның құқықтары мен бостандықтарын жан-жақты
қорғау жөніндегі бағдарламалық құжаттар; қажетті халықаралық келісімдер;
құқықтық мемлекет азаматтарының толық және бірқалыпты даму мәселелері
жөніндегі мемлекеттік құжаттар.
Зерттеудің көздері: Қазақ хандығы тұсындағы заңдар жүйесі, ҚР
Конституциясы, ҚР-ның Білім туралы Заңы, ҚР Үкіметінің білім саласына
қатысты және ҚР білім және ғылым министрлігінің, әлеуметтік институттардың
нормативтік-құқықтық актілері (қаулылар, жарғылар және т.б.), еліміздің,
шет мемлекеттердің философия, психология, педагогика, заң салалары бойынша
монографиялық зерттеулер, мерзімді басылым ақпараттары, білім мекемелерінің
іс-тәжірибе жұмыстары.
Зерттеу әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық,
гендерлік, арнайы және оқу-әдістемелік әдебиеттердің жүйелілігі мен
арақатынасы; орта мектеп тәжірибелерін тақырыпқа байланысты талдау;
тәжірибелік сараптама жұмыстары, бақылау, сұрақ-жауап алу, оқушылардың
міндеттемелерін белгілеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезең (2005-2006жж.) тарихи-педагогикалық материалдарды
теориялық тұрңыдан талдаумен қатар тәжірибелік-ізденіс жұмыстары
жүргізіледі; мектеп оқушыларын құқықтық тәрбиеге баулуда қазақ хандығы
тұсындағы заң жүйеснің мазмұнын анықтап, осы мәселеге байланысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық, құқықтық, гендерлік,
әлеуметтану салалары бойынша монографиялық зерттеулер мен диссертациялар,
ғылыми әдебиеттер, мақалалар, сонымен бірге мерзімді баспа материалдарымен
танысып талданды, қорытылды. Тақырыптың теориялық негізі анықталып,
айқындау эксперименті жүргізіліп нәтижелері сарапталды.
Екінші кезең (2006-2008жж.) ғылыми-әдістемелік тұрғыдағы қалыптастыру
экспериментті жүзеге асыруда “ҚР мемлекет және құқық тарихы” атты пән
бағдарламасы құрылып, оқу-әдістемелік кешені жасақталып, тәжірибелік-
эксперименттен өткізіліп, нәтижесі Мектептердің оқу-тәрбие үдерісіне
енгізілді. Орта мектептердегі құқық пәндері бойынша оқу-тәрбие үдерісін
ұйымдастыру арқылы оқушылардың құқықтық білімдерін, іскерліктері мен
дағдылары қалыптастырылды. Құқықтық тәрбие бойынша ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар топтамасы жасалды.
Үшінші кезең (2008-2010жж.) арнайы тереңдетілген сыныптарының
оқушыларына құқықтық пәндерін оқытудың бағдарламасын, әдістемелік жұмысын
қамтамасыздандыруын жетілдіру үстіндегі жұмыстары жалғасты. оқушыларға
құқықтық тәрбие берудің әдістемесі сұрыпталды Мектеп оқушыларына құқықтық
пәндерден білім беруде жаңа педагогикалық технологияларын оқыту үдерісіне
ендірілді, оқытудың жалпы педагогикалық технологиясы жетілдіріліп,
тәжірибелік экспериментте тексерілді. Педагогикалық эксперимент нәтижелері
қорытындыланды, деректер статистикалық өңдеуден өтті. Пайдаланылған
әдебиеттер жүйеге келтірілді. Диссертациялық жұмыс талап бойынша
дайындалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық негіздері
анықталды;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұндық-құрылымдық моделі
жасалынып, көрсеткіштері мен өлшемдері айқындалды;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұны анықтала отырып, оның оңтайлы
әдістемесі негізделді;
- оқушыларға құқықтық тәрбие беруде ұсынылған жаңа педагогикалық
технологияның нәтижесі тәжірибелік-экспериментте тексерілді және
тәжірибеге ендірілді, қорытынды нәтижесі шығарылды, ғылыми негізделген
ұсыныстар берілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижелері бойынша арнайы
сынып оқушыларына арналған “ҚР мемлекет және құқық тарихы” атты пәніне
арналған оқу бағдарламасы жасалынып, оқу үдерісінде қолданылды.
Зерттеу нәтижелерін мектеп оқушыларын құқықтық білім мен тәрбие беруде,
олардың құқықтық мәдениеті мен санасын, белсенділігін арттыру мақсатында
қолдану пайдалы.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
- ғылымилық, проблемалық оқыту, көрнекілік, саналылық, жүйелілік және
бірізділік ұстанымдарға негізделген оқушыларға құқықтық тәрбие берудің
теориялық негіздері;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұндық-құрылымдық моделі
(мотивациялық, когнетивтік, мазмұндық және процессуалдық)
компоненттерінің даму деңгейінің көрсеткіштері және тәжірибелік
эксперимент нәтижелері;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің сапасын жетілдіруде құқықтық
пәндердің мәні, мазмұны және құрылымы;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудегі құқықтық кәсіби пәндерді оқыту
әдістемесі, оқу материалдары және кешенді түрде (оқу бағдарламалары, оқу
әдістемелік құралдар, силлабустар, әдістемелік нұсқаулар)
қамтамасыздандырылуы оқушылардың құқықтық білімін, заманауи
технологияларды меңгеру іскерлігін, дағдысын, біліктілігін арттырады.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы және практикаға енгізілуі.
Зерттеу нәтижелері Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық
университетінде “Педагогикалық кадрларды даярлаудың сапасын арттырудағы
инновациялық технология мәселелері және даму ерекшеліктері” және Дүниежүзі
тарихы: зерттеу және оқыту мәселелері атты Нұрпейісов оқулары, Қазақстан
педагогикалық ғылымдар академиясында “Салыстырмалы педагогика Қазақстандағы
және дүниежүзіндегі білім беру жүйелерінің даму тенденциялары” және Абай
атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің хабаршысында,
Ізденіс, Ұлт тағлымы журналдарында жарияланды.
Зерттеу базасы. Тәжірибелік-эксперимент жұмысы Алматы қаласының № 104
жалпы білім беру және № 175 орта мектептерінде жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: зерттеу бағытына
негізделген педагогикалық қағидалардың теориялық айқындылығымен және әдіс-
тәсілдерді қолдану мен зерттеу мазмұнының ғылыми ақпаратқа сәйкес келуімен,
тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың жоспарлылығымен, тәжірибелердің
мақұлдануымен қамтамасыз етілген.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, мәні, маңыздылығы, ғылыми
аппараты баяндалды.
“Орта мектептерде оқушыларға құқықтық тәрбие берудің ғылыми-
педагогикалық негіздері” атты бірінші бөлімінде жалпы құқықтық тәрбие ұғымы
мен пайда болу тарихы, қазақ хандығы тұсындағы құқықтық тәрбие мәселесі
жөнінде зерттеу жүргізген философ, психолог, педагог, заңгер ғалымдардың
осы сала бойынша теориялық тұжырымдамалары, ғылыми еңбектері талданып,
қазақ хандығы тұсындағы заңдар жүйесі негізінде оқушыларды құқықтық
тәрбиеге баулу арқылы олардың құқықтық білімін, тәртібін, санасы мен
мәдениетін қалыптастырып дамытудың алғышарттары қарастырылып, құрылымдық-
мазмұндық моделі, көрсеткіштері мен өлшемдері, деңгейлері айқындалды.
“Қазақ хандығы тұсындағы заң жүйесі материалдарын оқу үдерісіне ендіру
арқылы оқушыларға құқықтық тәрбие беру әдістемелер” атты екінші бөлімінде
оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұны мен бағдарламаларын
ұйымдастырып өткізуге даярлықтарын қалыптастыру тәжірибелік-экспериментте
тексеріліп, қорытынды нәтижесі талданды.
Диссертацияның қорытынды бөлімінде зерттеу нәтижелеріне негізделген
қорытынды нәтижелер мен ұсыныстар берілді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Адам өмірге келгеннен соң ар-ұят, абырой, намыс сынды қасиеттерге ие
болуы мақсатында әдептілік жайлы әрдайым толғанып, оны қалыптастыруға бар
күш-жігерін аямаған. Осы қасиеттерден арылмас үшін оны сақтаушы әділдік,
адамгершілік, имандылық институттарды ұстану мақсатында қазақ даласында
тәртіп ережелері, яғни заңдар болды. Ата-бабаларымыздың әдет-ғұрып құқықтық
жүйесінің бастауы құқықтық сананың қалыптасуымен байланысты дамыды.
Нәтижеде ұлан-байтақ даладағы құқықтық нормаларды бұлжытпай орындау барлық
халыққа міндеттелді. Сондай-ақ, қазақ халқы өзінің материалдық және рухани
мәдениетінің ірге тасын ежелден-ақ қалап, осы күні өзгелерден жақсы
сипаттарымен ерекшеленіп тұратын әдептілік тағылымдарын барынша сомдап, оны
ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырып, желісін үзбей сақтап келеді.
Әділеттік, адамгершілік, теңдік принципіне құрылған әдет-ғұрып құқықтық
жүйе феодалдық қарым-қатынасты дамытып, егемендігіндегі жерді қорғау
мүддесімен ұштаса отырып, тайпа-рулардың бірлесуіне, ұлан-асыр кең даланы
бейбіт жағдайда игеруге алғы шарт жасады.
Құқық жүйелерінің өзіне тән белгілері: әуелі, құқық қоғамның
объективтік байланысы, қатынасы – диалектикалық даму процесіне сәйкес
қалыптасқан нормативтік актілердің бірлігі және құқықтық қоғамның даму
процесін реттеушісі. Егер қоғам мен құқықтың объективтік байланысы мен
қатынасы дұрыс дамымаса қоғам дағдарысқа ұшырайды. Екіншіден, құқық –
қоғамның көп жүйелі, көп салалы әлеуметтік қарым-қатынастарын реттеп,
басқарып отыратын жалпыға бірдей міндетті нормалар.
Қазақ құқығы – қазақ халқының және барлық көшпелі өркениеттің мәдени
байлығы. Ол мыңжылдық тарихымен, ерекшелігі және өміршеңдігімен, адам
еркіндігін жақтаған сипаттарымен әлем назарына ілінді.
Қазақ құқығының жүйелі түрде қалыптасып дамуына әсерін тигізген үш
түрлі факторларды атап айтуға болады. Оларға: біріншіден, Евразия
кеңістігін мекендеген қазақ елінің жер көлемінің кеңдігі; екіншіден,
Евразиялық даламен Шығыстан Батысқа қарай көшкен көшпенділердің жүздеген
жылдарға созылған көш жолдары; үшіншіден, осы ұлан байтақ даладағы
жаугершілік рухының бейбітшілік өмірге жылдамырақ ауысуы болып табылады.
Қазақ халқының шыққан тегі, тарихы, құқықтық мәдениеті өте қызықты, әрі
күрделі мәселе. Қазақ халқы тарих аренасына шыққаннан бастап қаншама қилы-
қилы замандардан өткенімен адамгершілік қағидасын ұстануы негізінде
қоғамдағы қолданыста болған әдет-ғұрып нормаларының қазіргі уақытқа дейінгі
маңыздылығы жоғалмаған. Бұл нормаларды құрауда халық адам құндылығын,
әділеттікті, теңдікті және адамгершілікті бірінші орынға қойғандығы
көрінеді.
Қазақтың ежелгі дәстүрлі құқықтарының пайда болуын сөз еткенді біздің
жыл санауымызға дейінгі дәуірдегі патриархалдық қоғамдағы қалыптасқан салт-
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды, заң тәртібі ретінде қолданылған жол-жора,
үкім-кесімдердің құқықтық өлшемдерін айтпай кетуге болмайды.
Кез келген қағида-ереже алтын қазына бола қоюы екіталай. Ал қазақ әдет-
ғұрып құқығының өміршеңдігі ең алдымен өзге құқықтық жүйелерден өзгеше
ерекшелігі барлығында әрі адам құқықтарын, еркіндік, бостандық, теңдік,
әділдік, адамгершілік категорияларын бірінші орынға қоюында жатыр.
Сондықтан да тарихта қоғамдық құрылыстың дамып не құлдырауына қарамай,
құқықтық мәдениеттің беделі мен қызметі құлдырамай, өз өміршеңдігін көрсете
алды.
Қазақ даласындағы әдет-ғұрып нормалары қазақтардың ежелгі заң жүйесінің
негізгі қайнар көзі болып табылады. Қазақ хандығы тұсындағы заң жүйесіне
әдет-ғұрып нормаларымен қоса Дала заңдарына Шыңғыс ханның Жасағы, Қасым
ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы және Тәуке хан дәуіріндегі
қабылданған Жеті жарғы заңдары жатады.
ХҮ ғасырдан бергі уақытта қазақ даласындағы заңдарды жүйелеген нормалар
- Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы, және Жеті жарғы
заңдары болып табылады.
Шыңғыс ханның атақты Жасақ заңымен қоса, Билік нормативтік-құқықтық
актісі қазақ даласында маңызды роль атқарған. Билік заңы елді басқару
тәртібін, мемлекеттік билік органдарын, олардың құқықтары мен құзіреттерін,
заң нормаларының орындалуын және олардың орындалмау жағдайында қолданылатын
шаралар мен жаза түрлерін қамтыған. Ал, Жасақ заңында сот органдарының
құзіреті, міндеттері және сот істерінің жүргізілу тәртібі, жаза таңайындау
заңдылығы қарастырылған.
Қасым ханның қасқа жолы заңын құрайтын иснтитуттарға қылмыстық, неке
және отбасы, меншік, мұрагерлік салалары жатады. Бұл заң жинағында
қарастырылған меншік құқығындағы мүліктік қатынастарды азаматтық құқық
саласына жатқызуға болатындықтан, осы заңның тағы да бір институты
азаматтық құқық болып табылады. Қазақ даласындағы заң жүйесінде нақтылап
азаматтық құқық саласы қарастырылғанымен олай аталынбаған. Бір-ақ Қасым
ханның осы заң жинағында меншік құқығын мүлік заңы деп қараған. Мүлік
заңына мал, жер және мүлік дауларын шешу ережелерін, шаруашылық мәселелрге
байланысты нормалар мен міндеттемелер кіріктірілген.
Қасым ханның Қасқа жолы:
- мүлік заңын (жер, мал, мүлік даулары);
- қылмыстық заңды (ұрлық, адам өлтіру және т.б.);
- әскери заңды (аламан міндеттемесін, ер құны, қара-қазақ және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қарабалаева Күлпан Темірбекқызы
М.Мәметова атындағы гуманитарлық колледжінің оқытушысы
Қазақстан Республикасының Конституциясында - Қазақстан Республикасы өзінің
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтыратыны аталған. Бұл еліміз үшін мәртебелі мақсат. Сондай-
ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 – бабында: Қазақстан
Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары, - деп баян етілген [1].
Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының басты
алғышарттарының бірі – азаматтардың құқықтық білімін жетілдіру, құқықтық
мәдиениетін қалыптастыру, әсіресе оның құрамды бөлігі – адам құқығының
мәдениеті. Адам құқықтары туралы ақпаратпен жүйелі қамтамасыз етудің
қажеттілігі маңызды екенін ескерсек, онда бұл салада адам құқығы
мәдениетін қалыптастыруда маңызды құралдың бірі – білім беру
ұжымдары десек қателеспейміз.
Адам құқығы мен бостандығы көп қырлы, күрделі құбылыс ретінде қоғамдық
санада жан - жақты жоспарлы түрде бейнеленеді. Адам бостандықтары, оның
құқықтары мен міндеттері әрбір тарихи кезеңге сәйкес өзіндік сипатқа ие
болып отырды. Қазіргі кезеңдегі адам құқығы біртіндеп қалыптасты: алдымен
құқықтар мен бостандықтар, содан кейін пайда болған жаңа құқықтар
(эволюциялық және революциялық жолдармен) қоғам тарапынан танылды.
Адам құқығы туралы айтқан кезде бүгін біз адам мен мемлекеттің арасындағы
өзара қатынасын айтамыз,- дейді М.Новицкий [№2, 9 б].
Заңгер ғалымдарымыз: Адам құқығы – адам мүдделерін қанағаттандыруға
бағытталған, өзі заң арқылы қорғалатын болуы мүмкін іс-әрекеттің (мінез-
құлықтың) өлшемі (шамасы) - деп анықтама берген [№3, 198 б]. Адамның
құқықтары мен бостандықтары табиғи және оған тумысынан берілген,
ажырамайтын, табиғи ретінде танылады және ең жоғары әлеуметтік
құндылық болып табылады. Адамның құқықтары мен бостандықтарын сақтау
және қорғау мемлекет функцияларының бірі.
Тұлға мен мемлекеттің қарым – қатынасы құқытық мемлекет пен
азаматтық қоғам концепциясына сәйкес дамуда. Мемлекет пен адам
құқығының арасындағы өзара байланыстылығы және өзара негізділігі
құқықтық мемлекеттің басты мақсаты адам және азаматтың құқықтарын
қамтамасыз ету болып табылатындығынан көруге болады.
Қоғам тәртіпке негізделіп, қалыптасып, өмір сүреді. Қоғамдағы тәртіп
түрлі әлеуметтік нормалардың, адамдардың мінез - құлқын реттейтін
қағидалардың әсерімен, яғни күшімен орнатылады. Құқықтық нормаларды
қолдану нәтижесінде құқықтық тәртіп орнығатыны, ал құқытық нормалар
негізінен заңнан нәр алып белгілі құқықтар мен міндеттер жүктейтіні
белгілі. Еліміздің заңдарын сақтау, оған мойынсыну - жауапкершілікті,
түсіністікті, заңдарды білуді және соған сәйкес мінез-құлық пен іс-
әрекеттерді үйлестіруді талап етеді.
Қоғамның ең өзекті мәселелерінің бірі – қылмыстың, құқық бұзушылықтың
алдын алу. Бұны бүгінгі таңда барлық деңгейдегі шенеуніктерден бастап,
құқық қорғау органдары қызметкерлері, ұстаздар мен ата-аналар,
азаматтар да түсінуде. Құқық бұзушылық жөнінде Құқық бұзушылық
дегеніміз – адамның қоғамға, мемлекетке немесе жеке тұлғаға зиян
келтіретін, соңы заң алдындағы жауаптылыққа апаратын құқыққа қайшы
әрекеті немесе әрекетсіздігі, - деп көрсетілген [4, 181 б]. Қоғамда
тәртіп орнамаса, ол құлдырайды, яғни келешегі болмайды. Бұл бәрімізге
белгілі және оны жақсы түсінеміз. Дегенмен, қоғамда қоғамдық тәртіпті
бұзуға бейім азаматтар да кездеседі және бұл - құқық бұзушылықтың
орын алуына әкеп соқтырады, сондықтан құқық бұзушылық - қоғам өміріне
тән қауіпті дерт. Құқық бұзушылықтың себептеріне қатысты ықылым
заманнан осы күнге дейін әр түрлі пікірлер айтылып келеді. Солардың
ішінде құқықтық нормаларды бұзуына ең алдымен әлеуметтік және
биологиялық жағдайлар әсер ететінін байқауға болады.
Жастар арасында құқық бұзушылықтың алдын алуға, қоғамдық тәртіпті
сақтауға, заңды жауапкершілікті сезінуге өз үлесін қосатын, атсалысатын
субъектілердің бірі - оқу орындары болып табылады. Оқу орнында
жасөспірімнің азаматтық, патриоттық, адамгершілік, салауаттық, құқықтық,
мәдени, шығармашылық т.б. қасиеттерін дамыту және қалыптастыру процесі
жүзеге асырылады. Бұл ұжым мүшелеріне үлкен жауапкершілік пен
міндет жүктейді.
Құқық бұзушылық пен келеңсіз жағдайларды барынша болдырмау және
алдын алу, оның зияндылығы мен қауіптілігін түсіндіруде - өскелең
ұрпаққа құқытық тәрбие беру, оның мақсат – міндеттерін дұрыс
түсіндірудің маңызы ерекше. Құқықтық тәрбие беру жан - жақты
тәрбиелеудің маңызды бір саласы. Құқықтық тәрбие мақсаты – оқушыларда
құқықтық мәдениет пен құқықтық әрекет – қылық қалыптастырып, оларды
құқықтық заңдылық талаптарын түсінуге әрі мойындауға баулу, - деп
анықталған [5, 163 б].
Қазіргі Білім туралы Заңның талаптарын орындау әлі де көптеген
экономикалық – материалдық, құқықтық – нормативтік базаны нығайтуды,
құқытық тәрбиені шығармашылықпен ұйымдастыруды, жаңа технологияларды
тәрбие жұмысында кеңінен қолдануды, шеберлікті қажет етеді. Сондықтан
мұғалім жаңа заңдылықтармен танысып, оны жұмыс барысында басшылыққа
алып пайдалануды, оқу-тәрбие үрдісінде ұтымды, тиімді, мақсатты қолдану
жолдарын, тәрбиенің әдістерін, түрлі формаларын біліп, жаңа
технологияларды кеңінен қолданғаны жөн. Жастарды құқықтық сауаттылыққа
тәрбиелеу – олардың қылмысқа ұрынбауына, өздігінен өмірдегі мәселелерді
шешуде дұрыс шешім қабылдауына, келеңсіз, жағымсыз жағдайлардан
тартынуына, қоғамға пайдалы іспен шұғылдануларына жәрдемдеседі.
Тәрбиенің жалпы әдістері негізінде құқықтық тәрбие әдістері үш
топқа бөлінеді:
Сөздік-ақпараттық топқа: лекция, әңгіме, әңгімелеу, өнеге, түсіндіру,
дәлелдеу, насихаттау, бекерге шығару әдістері жатады.
Бұл әдістердің тиімділігі нақты материалды оқушыларға түсінікті тілде
мазмұндай білуге байланысты. Осының нәтижесінде оқушылардың ұғымы дамиды,
әр түрлі іс-әрекетіне қызығушылығы артады.
Ұқтыру, машықтандыру тобына кіретін әдістер: үйрету, тапсырма, жаттықтыру,
талап.
Бұл әдістер оқушылардың іс-әрекеттері мотивтерінің қалыптасуына
мүмкіншілік туғызады.
Ынталандару және тежелу әдістер тобы: ынталандыру әдістері (сенім, жағымды
баға, мадақтау, мадақтаудың түрлері: алғыс айту, әр түрлі сыйлықтар,
шарапаттар т.б.); тежелу әдістері (жазалаудың бірнеше түрлері: ұялту,
сөгіс, ескерту) [6, 192 б].
Көп ұлтты тәуелсіз мемлекетті нығайту, өскелең ұрпаққа адамгершілік,
патриоттық, азаматтық тәрбие беру біздің баршамызға міндет екенін
өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Құқықтық тәрбиені ұстаздар қауымы оқушымен
қатар ата – аналармен, құқық қорғау органдары қызметкерлерімен,
салауаттылық және денсаулық сақтау мекемелерімен, спорттық ұйымдармен,
қоғамдық бірлестіктермен бірлесіп, тәрбиенің өзге түрлерімен
байланыстырып жүйелі жүргізер болса, нәтижелі болмақ.
Оқу орны мен отбасында балалар әлеуметтік іс-әрекеттің алғашқы дағдыларын
қалыптастырып адамгершілік, әдеп, заңды мінез-құлық, орынды әрекет-
қылық, құқықтық нормаларды меңгере бастайды. Әлеуметтік нормалардың
негізгі маңызды түрі болып табылатын әдептік нормалардың құқытық сипаты
болмағанымен, оның ережелеріне сусындап өскен бала әрине қоғамға зиян
келтірмейді, керісінше, өмірдегі өзінің орнын тауып, елжанды, саналы
азамат болып қалыптасады. Әдептік нормалар құқықтық нормаларға негіз,
арқау болып, белгілі бір дәрежеде адамның ар-ұятын, намысын
қалыптастыруға, қоғамдық тәртіпті сақтауға ұйтқы болады. Құқықтық
нормалардың басым көпшілігі әдептік нормалардан нәр алады, соларға арқа
сүйейді. Неғұрлым құқықтық нормаларға әдептік нормалар арқау болса,
соғұрлым заңдардың әділеттілік, адамгершілік мәні жоғары болады [7, 197
б].
Ізгілікті адам концепциясының айшықты көрінісі ХХ ғасырдың ұлы гуманисі
А.Швейцердің өмірді қастерлеу туралы ілімінде көрініс тапқан. Ол: Адам
өзінің ішкі ұмтылысында өмірге қолынан келгенше көмектесуге тырысқанда
ғана, кез-келген тірі нәрсеге зиян келтірмеуді ұстанғанда ғана нағыз
адамгершілігімен көрінеді. Ол үшін өмір қасиетті. Ол ағаштың жапырағын
жұлмайды, бірде - бір гүлді үзбейді, бірде - бір жәндікті басып кетпейді.
Жазғы түнде шаммен жұмыс істеп отырғанда, отқа ұмтылған көбелек қанатының
күйгенін көрмес үшін терезені жауып, қапырықта отырғанды дұрыс көреді -
деп адамгершілік қасиетті бағалайды [8, 19 б].
Демократияны дамыту мемлекеттің және қоғам өмірінің құқықтық негізін
бекітуге тікелей тәуелді екені белгілі. Бұл процесс мемлекеттік маңызды
шараларды жүзеге асыруды қажет етеді. Соның бірі – жеке адамның, бүкіл
жұрттың мәдениетін көтеру, қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азамат, бүкіл
халықты жұмылдыру.
Қоғамның мәдениеті бірнеше түрлерге бөлінеді: саяси, құқықтық, әлеуметтік,
парасаттылық т.б. мәдениет жүйе - салалары. Олар қоғамның әр саласындағы
қатынастарды реттеп, басқара отырып, қоғамның әлеуметтік - экономикалық
жағдайын жақсартуға, нығайтуға ықпал етеді. Мәдениет ұғымына Мәдениет –
адамзат жасайтын және адамдардың рухани қажеттіктері мен мүдделерін
қанағаттандыруға бағытталған материалдық және рухани құндылықтардың
жиынтығы, - деп түсінік берілген [9, 173 б].
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгісі – халықтың құқықтық
мәдениетінің болуы. Құқықтық мәдениет қоғам мәдениетінің негізгі
салаларының бірі болып табылады. Ол екі бөлімнен тұрады: жеке тұлғалардың
мәдениеті және қоғамдық мәдениет. Адамның жалпы мәдениеті мен
құқықтық мәдениет, құқықтық мәдениет пен құқықтық сана өзара тығыз
байланысты. Құқықтық мәдениет құқықтық санамен салыстырғанда
әлдеқайда кең ұғым. Азаматтардың құқықтық мәдениеті олардың қолданыстағы
заңдар жөніндегі білімінен байқалады. Барлық заңдарды білу
қажеттілігі мүмкін емес болса да, негізгі қоғамдық қатынастарды
реттейтін заң талаптарын әрине әрбір азамат білгені жөн. Азаматтар
өздерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын, міндеттерін біліп, оны
өзгелердің және мемлекеттің мүддесіне қайшы келтірмей түсініп саналы
орындауы, мемлекет алдындағы өз жауапкершілігін сезіне білуі құптарлық іс.
Заңгерлер Ғ.Сапарғалиев және А.Ибраева өз еңбектерінде Тұлғаның құқықтық
мәдениеті – құқықты білу, ұғыну (түсіну) және құрметтеуден тұрады.
Ал мұның өзі құқықтық ұйғарымдарды жете түсініп барып орындаудан білінеді
(көрінеді) - деп атап көрсеткен [10, 175 б].
Жеке тұлғаның құқықтық мәдениеті жөнінде, әсіресе мыналарды баса
көрсетуге болады: біріншіден, кез келген азамат өзінің құқығын, бостандығы
мен міндетін анық түсінуі әрі оны бағамдап, парықтай білуі, екіншіден,
осыларды мүмкіндігінше, іс жүзінде, өз өмір тәжірибесінде пайдалана
алуы тиіс [11, 20 б].
Құқықтық мәдениетті қалыптастырып дамыту еліміздің болашағын айқындаушы
көрсеткіштердің бірі десек, өскелең ұрпаққа сапалы құқықтық
білім мен саналы тәрбие беру ұстаздар қауымынан білімділікті, құқықтық
білімдерін үнемі жетілдіруді, нормативтік - құықықтық құжаттармен
үздіксіз танысып, жұмыс барысында оларды басшылыққа алуды үрдіске
айналдыруды, салалық мекемелермен, отбасымен тығыз ынтымақтастық қарым
– қатынас орнатуды және қажырлы еңбекті қажет етеді. Келелі жұмысты
атқаруда бала құқығын қорғау, балаға қарым - қатынас мәдениетін көтеру,
оның талабын ескеру де нәтиже береді деп ойлаймын.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, 2008 жыл
Г.Искакова, Н.Ғазизова,А.Сембаева, Қазақстан Республикасындағы адам құқығы,
оқу құралы, Астана, 2008 ж, 9-бет
Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, Мемлекет және құқық теориясы, Алматы, 2007ж,
198 – бет
Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, Мемлекет және құқық теориясы, Алматы, 2007ж,
181 – бет
Бабаев С., Оңалбек Ж. Жалпы педагогика, Алматы, 2005ж, 163-бет
Ж.Қоянбаев, Р.Қоянбаев Педагогика, 2-басылым, Алматы, 2002ж, 192- бет
Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, Мемлекет және құқық теориясы, Алматы, 2007ж,
197 – бет
Ғабитов Т.Х., Заңгер этикасы, оқу құралы, Алматы, 2006 ж, 19-бет
Қ.Жоламан, А.Мұхтарова, А.Тәукелев, Мемлекет және құқық теориясы, Алматы,
1999ж, 173-бет
10. Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, Мемлекет және құқық теориясы, Алматы,
2007ж, 175– бет
11. А.Ә.Маханбетова, Р.С.Егізбаева, Кәмелетке толмағандарды құқықтық
мәдениетке тәрбиелеу, Алматы, 2010 ж, 20-бет
ӘОЖ 373.1.02:37.035.4:34(574)15 Қолжазба құқығында
НУКЕТАЕВА ДИНАР ЖУСУПАЛИЕВНА
оқушыларға құқықтық тәрбие беру
13.00.01. – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Абай атындағы Қазақ Ұлттық университетінде орындалған.
Ғылыми жетекшісі: педагогика ғылымдарының докторы
Пірәлиев С.Ж.
Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының докторы
Әлсатов Т.М.
педагогика ғылымдарының кандидаты
Турганбаева Б.Ш.
Жетекші ұйым: Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия мемлекеттік
университеті
Қорғау 2010 жылы 30 желтоқсан сағат 10.00 Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университетінің педагогика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д14.05.01 диссертациялық кеңесінде өтеді.
Мекен жайы: 050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы 13, 2 - қабат, мәжіліс
залы.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінің кітапханасында танысуға болады. Мекен жайы: 050010, Алматы
қаласы, Қазыбек би 30, 3 қабат
Автореферат 2010 жылы ___________________таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы:
Көшербаева А.Н.
Кіріспе
Оқушының мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші кезеңі
болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің дүниетанымы, сенімдері,
ұжымшылығы, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы, адалдығы мен
шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлігі мен батылдығы
қалыптасады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін
құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдық тәртіпті сақтау
да енеді. Тұлғаның осы сапалы болашақ еңбек қоғамы азаматының құқықтық
мәдениет болмай қоғам алдындағы міндеттерді орынды шешу мүмкін емес.
Құкықтық мәдениет екі тұрғыдан қаралады. Біріншісі кең мәнінде. Бұл
құқықтық межелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер әрекетінің
ауқымын қамтиды. Екіншісі, тұлғалық, педагогикалық және психологиялық
мәніне қарау.
Құқықтық мәдениеттің тұлғалық мәнінде — бұл тұлғаның күрделі, кешенді
қасиеттері. Негізінен тұлғаның құқықтың мазмұны бар әрекеттер мен
қылықтарының орынды бағытын анықтайды.
Адамның құқықтық мәдениеті — күрделі. Әңгіме адам, оның санасы, мінез-
құлқы, жүріс-тұрысы туралы болғанда көптеген сұрақтар туындайды. Шындығына
келсек, бұл сұрақтарға педагогика, психология, социология, медицина, заң
т.б. ғылымдар әлі толық жауап бере алмай отыр.
Дегенмен, қоғам болашағын құқықтық мемлекет тағдырымен байланыстыра қарап
отырған шағымызда аға ұрпақ іс-тәжірибесі мен қарым-қатынасты тәжірибесін
негізге ала отырып, жас ұрпақтың құқықтық тәрбиесі мәселесін педагогика
ғылымы мазмұнында қарастырғанымыз жөн.
Қоғамда өмір сүруші әрбір оқушы сол қоғамның іс-әрекеті, межелер, мәдени
дәстүрлерінің құрсауында болады. Ол мұны сезіне ме, сезінбей ме, бұл оның
еркінен тыс жүреді. Қоршаған ортаның өмір талаптарынан қоғамнын еш жерінде
жасырынып қалуға болмайды.
Өкінішке орай, күнделікті күйбең тіршіліктің құрығына түсіп, өз ар-ожданын,
ұятын, намысын бір сәттік дүниенің жалған қызығына айырбастап, сатып
жүргендер де аз емес. Осының өзі мектептің алдына жас ұрпақтың шынайы
құқықтық тәрбиесін зор міндет етіп қойып отыр.
Құқықтық қоғам демократиялық принциптерге сүйене отырып, әр адамның
шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімін, ұмтылысын толық және еркін
жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Демократияны жетілдіру мемлекеттің жөне қоғамдық өмірдін құқықтық негізін
бекітуге тікелей тәуелді. Мемлекет және қоғам өмірінің құқықтық негізін
бекіту процесі төмендегідей маңызды шараларды жүзеге асыруды қажет етеді:
- заңдылықтарды үздіксіз жетілдіру;
- заңның орындалуын бекіту;
- қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азамат, бүкіл халық қатынасуы қажет;
- жеке адамның, бүкіл жүртшылықтың мәдениетін котеру;
- заң қызметкерлерінің сөз бен ісінің бірлігі, тұлғасынын кіршіксіз таза
болуы.
Бұдан заңдылық пен құқықтық тәртіптің бекітілуіне қамқорлық тікелей
мемлекет мойында болу қажеттігі шығады. Қоғамның қандай қоғам екендігіне
баға беру көп жағдайда адам тұлғасының құқықтық мәдениетінің деңгейімен
айқындалады.
Талантты педагог В.А.Сухомлинскийдің "қоғамды мазасыздандырып отырған
құбылыстардың басты себебі мектептегі оқу жылдарындағы зиялылық
мұраттарының бишаралығы және қуыс кеуделілігінің негізінде дамып отырған
жас өспірімдер мен жастар арасындағы маскүнемдік, бұзақылық, уақытты
мағынасыз өткізу" деген тұжырымымен толық келісуге болады.
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында тығыз
байланыс бар. Құқықтық мәдениет мазмұны жалпы адамзаттық рухани мәдениет
мазмұнына енеді, бірақ өзіндік ерекшеліктерін сақтайды.
Курстық жұмыстың мақсаты: негізгі сынып оқушыларына құқықтық тәрбие берудің
мазмұнына қарастырып, жас ұрпақтың бойындағы адами құндылықтар мен
мәдениеттілікті жетілдіру, педагогикалық – психологиялық мәселерін
айқындау.
Зерттеу міндеттері:
1. Құқықтық тәрбие мен құқықтық мәдениеттің педагогикалық-психологиялық
мәселелерін қалыптасыру.
2. Негізгі сынып оқушыларына құқықтық мәдениеті қалыптасрырудың
маңыздылығын ашу.
Зерттеу объектісі:
Негізгі сынып оқушыларына құқықтық тәрбие берудің мазмұны.
Зерттеу пәні: Педагогика.
Зерттеу әдістері: Педагогикалық құбылыстарды бақылау, әдебиеттерді зерттеу,
анкета жүргізу, педагогикалық тәжірибе, салыстыру, саралау мен
қорытындылау.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспе
Құқықтық тәрбие
Жоспары:
1. Құқықтың тәрбиенің мазмұны, міндеттері.
2. Құқықтьщ тәрбиенің нысандары мен әдістері.
1. Құқықтың тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына
жоғары идеялык пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл
міндеттерін атқарады. Мемлекетіміз жастарға құқықтың тәрбие беру ісіне
үнемі маңыз беріп келеді. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін
қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау және орындау -ұзақ уақыт тәрбие жұмысын
жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендегі, материалдық және
рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды
туғызады. Сондықтан да әр оқушының санасына құқықтық нормаларды жеткізу,
жеткізіп қана өоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін
күресу құқықтық тәрбиенің міндеті болып табылады.
Құқықтың тәрбие негізі отбасынан басталады. Қоғамдағы тәртіпсіздік пен
қылмыстың көзі - маскүнемдік. Азғындықтың құзына итермелейтін жағдайлардың
алғышарты осыдан басталады. Мектеп жасындағы жастар арасында бұл теріс
құбылыстың орын алып отырғаны жасырын емес.
Оқушылардың тәртіп бұзуының бір жағы отбасында жатыр. Бізде отбасы әр қилы:
маскүнемдікпен күн өткізетін, ұрыс -керістен көз ашпайтын, басқалардың,
мемлекеттің есебінен арам жолға барып қалғысы келетін отбасылары бар.
Осындай отбасында өскен баланың оқуға, еңбекке қалай қарайтыны өз-өзінен
түсінікті емес пе? Мұндай отбасында тербиеленген бала қылмыс жасауға бір
табан жақын тұрады. Арамтамақтық өмірді жақсы көреді, өзімшіл болады.
Оқушылар арасында құқықтық тәртіпті бұзушылықтың алдын-алу үшін
жүргізілетін шаралар:
- тәртіп бұзушының теріс мінез-құлқын қалыптастыруға ықпал ететін жағдайды
жою;
- оқушының тәрбиесін, өмір жағдайын, ортасын сауықтыру;
- оқу,еңбек іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру;
- отан қорғау, туған елдің күш-қуатын молайту, сөз, баспа-сөз бостандығы
мәселелері жөнінде тәрбиелік іс-шараларды откізу.
Құқықтың тәрбиенің бір үшы жыныстық тәрбиеге де байламысты екені даусыз.
Көңілі сүйген адамына үйлену, отбасы құрау, бала сүю және оны бағып-қағуға
қамқорлық, айырылысқан жағдайда балаларға жәрдем көрсету - бәрі де
жастардың жете түсінуін, ұғынуын қажет ететін заңдар мен міндеттер. Қазіргі
студент - ертеңгі маман, өндіріс жетекшісі, басшы. Демек, кәсіптік оқу
орнын тәмамдаған оған кәсіби мамандықпен қатар құқықтың тәрбие де ете
керек. Педагогика мен тәрбиенің халықтық ұстанымын ғылыми тұжырымдаған орыс
педагогы К.Д.Ушинскийдің: "өмірде де, ғылымда да барлық халықтарға бірдей
тура келетін тәрбие жүйесі жоқ. Әр халықтың ұлттық тәрбие жүйесі әр-түрлі.
Өз еліне басқа елдің тәрбие жүйесін енгізу мүмкін емес, себебі халықтардың
өмір сүру моделі де, тәлім-тәрбие моделі де әр басқа" дегенін қайда
қоймақпыз.
Ауыл жастарының арасында құқықтық тәрбие жұмысын ұйымдастыруда олңылықтар
бар. Жастар арасындағы насихат пен құқықтың тәрбие мәселесі жөнінде жоғары
ұйымдары таранынан белгіленген шаралар жүзеге асырылып, қызметкерлердің
жауапкершілігін арттыру қажет.
Мектептер жаңа компьютерлермен жабдықталған, құқықтық тәрбие де өз жүйесін
тапқандай. Мәдени шаралар жүргізуге арналған саз, құрал-жабдықтары бар.
Құқықтың тәрбие тура жолмен жүруге үйрететін әділеттілік әдістеріне
сүйенеді. Адам мұндай жағдайда өзінің ар-ұятына жүгінеді.Оқушы өзінің
айналасындағы адамдарды, әлеуметтік игіліктерді қате бағалауы мүмкін. Мұның
өзі оның көбіне көп құқықтың тәрбиені бұзуына әкеліп соқтырады.
Нұрсұлтан Назарбаев "Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламасында Отан
қорғау мен оның қауіпсіздігіне ерекше мөн бергені мәлім. Қарулы күштерінің
бір тармағы ретінде ішкі әскердің де іргетасы қаланды. Ішкі әскер барлық
қазақстандықтардың, қарапайым азаматтардың мүддесін қорғаушы - құқықтың
тәртіп әскері. Бұл мектеп, отбасы және қоғам жұртшылығының құқықтық тәрбие
жұмысын жүргізудегі басты бағытының бірі - оқушылар арасында заң тәртібін
бұзушылықтың алдын алу шараларын жүргізуге кең жол ашып отыр.
Құқықтың мәселелерді сөз ету, оны тыңдаушысына жеткізіп бере білу аса қиын
өнер. Бүған тек қана білімді болу жеткіліксіз, сонымен бірге тәжірибелі,
көпті көрген, адамдардық жүрегіне барар кілтті таба білер тәрбиеші болу
маңызды.
Оқушылардың мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші кезеңі
болып табылады. Осыжылдары адамгершілігі, дүниетінымы, сенімдері,
ұжымшылдығы, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы, адалдығы мен
шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлілігі мен батылдығы
қалыптасады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін
құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдьщ тәртілті сақтау
да енеді. Құқықтық мәдениет екі тұрғыдан қаралады:
1. Құқықтық мәселелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер әрекетін
оқушының білуі.
2. Тұлғаның педагогикалық және психологиялық мәнінің құқықтық санаға
әсері.
Адамның құқықтың мәдениеті күрделі. Әңгіме адам, оның санасы, мінез-құлқы,
жүріс-тұрысы туралы болғанда, көптеген сұрақтар туындайды.
Құқықтық қоғам демократиялық принциптерге сүйене отырып, әр адамның
шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімі, ұмтылысын толық және еркін
жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Демократияны жетілдіру мемлекеттік және қоғамдық өмірдің құқықтық негізін
бекітуге тікелей тәуелді. Мемлекет және қоғпм өмірінің құқықтық негізін
бекіту процесі төмендегідей маңызды шараларды жүзеге асыруды қажет етеді.
- заңдылықтарды үздіксіз жетілдіру;
- заңның орындалуын бекіту;
- қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азаматтың қатынасуы. Бұдан заңдылық пен
құқықтық тәртіптің бекітілуіне қамқорлық тікелей мемлекет мойынында болу
қажеттігі шығады.
Адамның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында тығыз
байланыс бар. Сондықтан да құқықтық тәрбиені адамгершілік тәрбиесі
теориясының құрамды бөлігі ретінде қарастырамыз.
Қоғамдық қайта құру кезеңінде құқықтың мәдениетті қалыптастыру барысындағы
кемшіліктерді жеңу орын алады.
Құқық қоғам мен қоғамның өрбір мүшесінің бүкіл өмірін қамтып жатады.
Құқықтық мәдениеті төмен дамыған адам тек заңның өрескел бұзылған
жағдайында ғана оған зейін аударады да, құқықтық талаптарды мойындамаған
көп жағдайларды байқамайды.
Заңды білмеу — құқықтық мәдениеттің елеулі кемшілігі. Заңды білмеу, оны
бұзу жауапкершіліктен қүтқармайды. Бұл жерде оқушы заң және құқықтық
мәдениет ұғымын шатастырмау керек. Құқықтық мәдениет оқушыдан жан-жақты
құқықтық білімдерді талап етеді.
Адамның құқықтық мәдениеті — күрделі психологиялық құбылыс. Бұл құбылыс
қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды салаларында көрінеді. Ең бастысы
адамгершілікті адам тұлғасының сапалық қасиеттерін қалыптастыруға ықпал
жасайтын тәрбие құралдарының бірі - орынды тәртіп және мінез-құлық
тәрбиесінің жоғары деңгейінде болуы.
Сонымен адамның құқықтық мәдениеті дегеніміз - орынды тәртіп пен мінез-
құлық, жан-жақты құқықтың білімдерімен заңды құрметтеу, құқықты қорғау іс-
әрекетінің терең бірлігі.
Саналы тәртіп пен мінез-құлықтарды құқықтың мәдениеттің іргетасы деп
қарасақ, ол көркемөнер мәдениетімен қатынастар, сезімдер деңгейінде тікелей
байланысады. Сезімдер әлемі эстетикалық қатынастарда негізгі рөл ойнайды.
Әдебиет пен өнер бізге көркем бейнелерімен әсер етеді, оларды сезім арқылы
қабылдаймыз. Өнердің көмегімен, әсіресе, өдебиет арқылы әлемді, қоғамдық
қатынастарды танимыз.
Құқықтың мәдениеттің осы екі деңгейіне көтерілген, яғни құқықтың білімді
меңгерген, заңды құрметтейтін адам заңға қайшы келетін әрекеттерден аулаң
болады. Тек қана заңға сәйкес жүру дағдысы пайда болады. Мұны заңға
мойынсүнушы-лық дейді. Бұл деңгейлік сатыда ішкі қозғаушы күш — адамның
үяты, ар-ожданы. Ұят, ар-ождан және сенімдер адамның мәдениеті тек қана
заңға мойынсұну емес, заңды қорғау үшін тұрақты белсенді әрекетке қатысуға
дайын тұру.
Құқықты құрметтеу, әділдікті, борышты, жауапкершілікті, заңдылықты, сезіну
- адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі. Осыдан келіп заңдылықты сезіну
құқықтық мәдениеттің құрамы екендігін түсіну қиын емес.
Қазіргі кезеңде қоғамның бірте-бірте демократиялық дамуы жалпы білім
беретін орта мектептерде мектеп басшыларынан, мұғалімдерден құқықтық
тәрбиені зор шеберлікпен, шығармашылықпен іске асыруды талап етеді.
2. Құқықтың тәрбиені заман талаптарына сай жүргізу үшін ең алдымен сынып
жетекшілерінің және мектептердің озат тәжірибесін терең зерттеп, нәтижесін
оқу және тәрбие жұмыстарында ұтымды, жинақты етіп пайдаланып, оңтайлы
формалар, әдістер мен тәсілдерді іздестіру қажет.
Құқықтық лекториялар. Мектептерде жоғары сыныптар оқушылары үшін
ұйымдастырылады. Лекторийлердің мақсаты -жеткіншектер мен жасөспірімдерді
еліміздің заңдарына және халқына құрмет сезімін тәрбиелеу, құқықтық
біліммен қаруландыру, оны насихаттау.
Лекториялардың жоспары бір жылға жасалып, онда лекциялар тақырыптары
көрсетіледі.
Кинолекториялар - әр түрлі жастағы балалар үшін ұйымдастырылады. Оқушыларға
жас ерекшеліктеріне байланысты түрлі көркемдік, хроникалық-құжаттық, ғылыми
фильмдер, кино-фильмдер көрсетуге болады.
Жасөспірімдердің заң тану мектептері. Мұндай мектептерді жастар сарайы,
жалпы білім беретін орта мектептердің жанынан ұйымдастыруға болады. Негізгі
мақсат - жас түлектерді құқық және еңбек, азаматтық және заңдары жайлы
біліммен қаруландыру. Мектептердегі құқықтық тәрбиенің басқа формалары:
құқмқтық білім факультативтері, дәріс, баяндама, әңгіме, пікір-талас,
олимпиада, кештер, сайыстар, т.б.
Тәрбиенің жалпы әдістері негізінде құқықтың тәрбие әдістері үш топқа
бөлінеді:
Сөздік ақпараттық әдістері: дәріс, әңгіме, әңгімелесу, өнеге, түсіндіру,
дәлелдеу, насихаттау, бекерге шығару.
Бұл әдістің тиімділігі нақты материалды оқушыларға түсінікті тілде
мазмұндай білуге байланысты.
Үқтыру, машықтандыру әдістері: үйрету, тапсырма, жаттықтыру, талап.
Бұл әдістер оқушылардың іс-әрекеттері мотивтерінің қалыптасуына мүмкіндік
туғызады.
Ынталандыру және тежелуәдістері тобы: ынталандыру әдістепрі, тежелу
әдістері (жазалаудық түрлері).
Сонымен топтарда көрсетілген әдістердің бірлігі жалпы тәрбие жүйесінде
болымды нәтиже береді.
Зерттеудің көкейкестілігі. Тәуелсіз, егеменді, демократиялық елімізде
құқықтық мемлекет құрудың негізі мектеп табалдырығынан басталады. Құқықтық
мемлекеттің негізгі белгісі азаматтық қоғамды құру үшін қоғам азаматтарының
парасаттылық, әділеттілік қасиеттерімен қатар, санасы мен мәдениетін дамыту
негізінде құқықтық тәрбие беру бірден бір өзекті мәселе болып табылады.
Оқушы жастардың құқықтық тәртібін дамыту үшін олардың құқықтық сауатын
ашқан дұрыс. Сол себепті, оқушылардың құқықтық білімін, сана-сезімін
қалыптастыру ежелгі және көне түркілердің құқық тарихынан бастау
алатындығын негізге алуымыз керек.
Бүкіл әлемнің белгілі бір заңдылықтарымен өмір сүретінін қазіргі заман
ғылымы жан-жақты дәлелдеп отырғаны мәлім. Соның ішінде бұл заңдылықтар
жастарға құқықтық тәрбие беруде адамзаттың жан дүниесі мен рухани ішкі
өмірін де қамтиды.
Қазақ хандығы кезеңіндегі заңдар жүйесіхатқа түсіріліп, халық арасында
ауызша қалыпта таратылған және оның алдында ханнан бастап жай шаруа
адамдарға дейін тең құқықты болған. Осыған орай ел басы Н.Ә.Назарбаевтың
Тарих толқынында атты еңбегінде Халықтың әлеуметтік этникалық ұжымдық
жадын, дәстүрін сақтап қалып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырудың тұрақты
институттық әлеуметтік механизмдері патриархалдық отбасы, рулық қарым-
қатынастар, дәстүрлі құқық жазылмаған нормалар болып отырады делінген.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы – көшпелі халықтың өркениет мәдениеті, әрі
қазынасы. Бұл қазынаны ата-бабамыз ұрпақтан-ұрпаққа қасиеттеп табыстап,
бертінге дейін жоғалтпай келді. Себебі, бұл мұралар тыныс-тіршілігімен
өзектес, өздеріне жақын, қажетсінулерін қанағаттандыра алтын қазыналары
еді.
Қазақ халқы тарих сахнасына шыққалы бері әр-түрлі замандарды басынан
өткізгенімен, ешкімге ұқсамайтын адамдық жақсы қасиеттерін ұлағатты да
адамгершілікке толы ережелерге сиыстырып, өзіндік ерекшеліктерімен
құрастырған. Оның ең бастысы адам құндылығы, әділеттік, теңдік,
адамгершілік нысандары. Осы нысандарды негізге ала отырып мектеп
оқушыларына құқықтық тәрбие беру мәселелері зерттеу жұмысының негізі болып
отыр.
Педагогика саласы бойынша құқықтық тәрбие беру мәселелерін Г.П.Давыдов,
А.Ф.Никитин, В.М.Обухов, А.В.Мицкевич, Л.В.Кузнецова, В.Д.Бабкин,
В.Ф.Яковлев, В.П. Понамарева, А.Н. Аббасов, В.А.Балюк, Л.А. Байсерке,
Р.К.Баймурзаева, Г.М.Дайрабаева, Ә.Табылды, В.В.Берман, И.М. Дарманьска,
Н.Г.Суворова, Г.А.Голубева т.б. зерделесе, заң саласындағы құқықтық білім
мен тәрбие проблемаларын С.З.Зиманов, Ғ.С.Сапарғалиев, А.Қ.Мұхтарова,
З.К.Аюпова, С.И.Корыкбаев, М.В.Лукьяненко, Е.О.Алауханов және т.б.
зерттеген ғыламдардың негізгі мақсаты - құқықтық тәрбие беру арқылы оқушы
жастардың құқықтық білімін, мәдениетін, санасы мен белсенділігін
қалыптастырып жетілдіру арқылы құқықтық мемлекет азаматын тәрбиелеу болып
табылады.
Қазіргі уақытта құқықтық мемлекет құру мақсатында азаматтық қоғамды
жоғары дәрежеде дамыту, жастардың құқықтық сана-сезімі мен құқықтық
мәдениетін қалыптастыру құқықтық тәрбиенің әдіс-тәсілдерімен жүзеге
асырылады. Ал тұлғаның құқықтық санасы мен мәдениеті мектеп табалдырығынан
бастау алатын құқықтық тәрбие үдерісінің өтілу сапасына байланысты дамиды.
Құқықтық мемлекеттің азаматын тәрбиелеп, қалыптастыру мәселелерімен
А.С. Макаренко, А.Б.Сейфуллина, А.В.Турлаев, Ж.А.Макатова, С.Ю.Савченко,
Ж.Ыбыраев, Г.О.Медетбекова айналысса, құқықтық сана мен мәдениетті
қалыптастырып, жетілдіруді зерттеген ғалымдар: Е.В.Милова, С.Б.Бейсебаева,
А.О. Бейсембаева, Г.С.Джусуповалар болатын.
Қазіргі уақытта жасөспірімдер арасында әртүрлі құқық нормаларын ұстамау
кездеседі. Оның себебі мектепте құқықтық тәрбиенің талапқа сай жеткіліксіз
жүзеге асу салдарынан қоғамдағы тәртіп бұзылады.
Құқықтық тәрбиенің кемістігінен қылмыстылықты алдын-алу шаралары арқылы
жүргізу мәселелерінің тиімді шешімдерін ұсынған ғалымдар қатарына
Л.К.Керимовты, К.Бегалиевты, Д.Б.Бұғыбайды, В.В.Трифоновты,
А.В.Гаврилинді, Ә.Жұмабаевты, А.Н.Лиді, Г.К.Пралиеваны және Д.Пстронгты
жатқызуға болады.
Жалпы ұлттық тәлім-тәрбиеде, соның ішінде жалпы тәрбие жүйесінде елеулі
орынға ие болатын тәрбиенің бір саласы - құқықтық тәрбие. Бұл салада
С.Қалиев, Т.Әлтасов, А.Қ. Қисымова, С.Е.Жанболатов, Г.Оспанова сынды
қазақтың педагог ғыламдары ұлттық тәрбие жөнінде зерттеу жұмыстарын
жүргіссе, қазақ далсындағы заң жүйесінің тарихын, тәрбиелік маңызы мен
мәнін С.З.Зиманов, М. Есламғалиұлы, Қ.Омарханов, Н.Өсерұлы, С.Өзбекұлы,
Қ.Мәми, Г.Смашова, А.В.Алимбетов, З.Ағдарбекова, Н.Қ.Мыңбатырова,
Р.К.Абилшеева, Ж.Ж.Бақытхожаев, Ш.Қ.Ергөбек, А.Н.Өсерқызы және т.бзаңгер
ғалымдар қарастырған.
Қазіргі заманда мектеп деңгейінде құқықтық тәрбиенің ұлттық
мазмұнындағы тарихи-педагогикалық материалдарды теориялық және әдістемелік
тұрғыдан зерделеу тұжырымдамасының қажеттілігі мен оқушыларды құқықтық
тәрбиелеуде ата-бабамыздың мұрасы болып табылатын ұлы қазақ даласындағы заң
жүйесі элементтерінің мектептердің оқу-тәрбие үдерісінде жеткілікті
қолданылмауы аралығында қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы
қарама-қайшылықты шешуде адамзаттың өркендеу кезеңінен құқықтық бастау
алатын тәрбие мәселесі қазіргі уақыттағы құқықтық тәрбиемен сабақтастыру
зерттеу тақырыбымызды оқушыларға құқықтық тәрбие беру деп таңдауға
себепші болды.
Зерттеу мақсаты: оқушыларға құқықтық тәрбие берудің ғылыми-
педагогикалық негізін және мазмұнын айқындап, ғылыми әдістемесін жасап,
тәжірибелік-экспериментте тексеріп, қорытындысын шығарып, ғылыми ұсыныстар
беру.
Зерттеу нысаны: оқушыларды заң жүйесі негізінде құқықтық тәрбие беру
жүйесі.
Зерттеу пәні: оқушыларға құқықтық тәрбие беру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы. оқушыларға құқықтық тәрбие беруге
бағытталған педагогикалық үдеріс төмендегідей ықпалдастықта жүзеге асады
егер: оқушыларға құқықтық тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық негіздері
анықталса; мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің құрылымдық-мазмұндық
моделі жасалынып, өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалса;
оқушыларға құқықтық тәрбие беру бойынша ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
берілсе, онда оқушыларға сапалы құқықтық білім мен тәрбие берілу арқылы
азаматтық қоғамның белсенді, бәсекеге қабілетті мүшесін қалыптастыруға
жағдай туады.
Зерттеу міндеттері:
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық негіздерін
анықтау;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұндық-құрылымдық моделін жасау,
көрсеткіштері мен өлшемдерін айқындау;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұнын анықтап, оның оңтайлы
әдістемесін негіздеу;
- оқушыларға құқықтық тәрбие беруде ұсынылған технологияны тәжірибелік-
экспериментте тексеру, қорытынды нәтижесін шығару, ғылыми негізделген
ұсыныстар беру, тәжірибеге ендіру.
Зерттеудің жетекші идеясы. Құқықтық, демократиялық және зайырлы
мемлекеттің білімді, саналы және мәдениетті азаматтық қоғамның жеке
тұлғасын қалыптастырып, дамыту қазіргі қоғамның талабы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері: жеке тұлға теориясы;
біртұтас педагогикалық үдеріс теориясы; демократиялық қоғамдағы тұлғаның
қалыптасуы туралы ереже; адам өркениетіндегі мемлекет пен құқықтың рөлі;
қазақ хандығы тұсындағы заң жүйесі мен билер институтының тәрбиелік
мүмкіндіктері мен маңыздылығы; әлеуметтік-құқықтық әрекет үдерісіндегі
азамат тұлғасын тәрбиелеу; адамның құқықтары мен бостандықтарын жан-жақты
қорғау жөніндегі бағдарламалық құжаттар; қажетті халықаралық келісімдер;
құқықтық мемлекет азаматтарының толық және бірқалыпты даму мәселелері
жөніндегі мемлекеттік құжаттар.
Зерттеудің көздері: Қазақ хандығы тұсындағы заңдар жүйесі, ҚР
Конституциясы, ҚР-ның Білім туралы Заңы, ҚР Үкіметінің білім саласына
қатысты және ҚР білім және ғылым министрлігінің, әлеуметтік институттардың
нормативтік-құқықтық актілері (қаулылар, жарғылар және т.б.), еліміздің,
шет мемлекеттердің философия, психология, педагогика, заң салалары бойынша
монографиялық зерттеулер, мерзімді басылым ақпараттары, білім мекемелерінің
іс-тәжірибе жұмыстары.
Зерттеу әдістері: философиялық, психологиялық, педагогикалық,
гендерлік, арнайы және оқу-әдістемелік әдебиеттердің жүйелілігі мен
арақатынасы; орта мектеп тәжірибелерін тақырыпқа байланысты талдау;
тәжірибелік сараптама жұмыстары, бақылау, сұрақ-жауап алу, оқушылардың
міндеттемелерін белгілеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезең (2005-2006жж.) тарихи-педагогикалық материалдарды
теориялық тұрңыдан талдаумен қатар тәжірибелік-ізденіс жұмыстары
жүргізіледі; мектеп оқушыларын құқықтық тәрбиеге баулуда қазақ хандығы
тұсындағы заң жүйеснің мазмұнын анықтап, осы мәселеге байланысты
философиялық, психологиялық, педагогикалық, құқықтық, гендерлік,
әлеуметтану салалары бойынша монографиялық зерттеулер мен диссертациялар,
ғылыми әдебиеттер, мақалалар, сонымен бірге мерзімді баспа материалдарымен
танысып талданды, қорытылды. Тақырыптың теориялық негізі анықталып,
айқындау эксперименті жүргізіліп нәтижелері сарапталды.
Екінші кезең (2006-2008жж.) ғылыми-әдістемелік тұрғыдағы қалыптастыру
экспериментті жүзеге асыруда “ҚР мемлекет және құқық тарихы” атты пән
бағдарламасы құрылып, оқу-әдістемелік кешені жасақталып, тәжірибелік-
эксперименттен өткізіліп, нәтижесі Мектептердің оқу-тәрбие үдерісіне
енгізілді. Орта мектептердегі құқық пәндері бойынша оқу-тәрбие үдерісін
ұйымдастыру арқылы оқушылардың құқықтық білімдерін, іскерліктері мен
дағдылары қалыптастырылды. Құқықтық тәрбие бойынша ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар топтамасы жасалды.
Үшінші кезең (2008-2010жж.) арнайы тереңдетілген сыныптарының
оқушыларына құқықтық пәндерін оқытудың бағдарламасын, әдістемелік жұмысын
қамтамасыздандыруын жетілдіру үстіндегі жұмыстары жалғасты. оқушыларға
құқықтық тәрбие берудің әдістемесі сұрыпталды Мектеп оқушыларына құқықтық
пәндерден білім беруде жаңа педагогикалық технологияларын оқыту үдерісіне
ендірілді, оқытудың жалпы педагогикалық технологиясы жетілдіріліп,
тәжірибелік экспериментте тексерілді. Педагогикалық эксперимент нәтижелері
қорытындыланды, деректер статистикалық өңдеуден өтті. Пайдаланылған
әдебиеттер жүйеге келтірілді. Диссертациялық жұмыс талап бойынша
дайындалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің ғылыми-педагогикалық негіздері
анықталды;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұндық-құрылымдық моделі
жасалынып, көрсеткіштері мен өлшемдері айқындалды;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұны анықтала отырып, оның оңтайлы
әдістемесі негізделді;
- оқушыларға құқықтық тәрбие беруде ұсынылған жаңа педагогикалық
технологияның нәтижесі тәжірибелік-экспериментте тексерілді және
тәжірибеге ендірілді, қорытынды нәтижесі шығарылды, ғылыми негізделген
ұсыныстар берілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижелері бойынша арнайы
сынып оқушыларына арналған “ҚР мемлекет және құқық тарихы” атты пәніне
арналған оқу бағдарламасы жасалынып, оқу үдерісінде қолданылды.
Зерттеу нәтижелерін мектеп оқушыларын құқықтық білім мен тәрбие беруде,
олардың құқықтық мәдениеті мен санасын, белсенділігін арттыру мақсатында
қолдану пайдалы.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
- ғылымилық, проблемалық оқыту, көрнекілік, саналылық, жүйелілік және
бірізділік ұстанымдарға негізделген оқушыларға құқықтық тәрбие берудің
теориялық негіздері;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұндық-құрылымдық моделі
(мотивациялық, когнетивтік, мазмұндық және процессуалдық)
компоненттерінің даму деңгейінің көрсеткіштері және тәжірибелік
эксперимент нәтижелері;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудің сапасын жетілдіруде құқықтық
пәндердің мәні, мазмұны және құрылымы;
- оқушыларға құқықтық тәрбие берудегі құқықтық кәсіби пәндерді оқыту
әдістемесі, оқу материалдары және кешенді түрде (оқу бағдарламалары, оқу
әдістемелік құралдар, силлабустар, әдістемелік нұсқаулар)
қамтамасыздандырылуы оқушылардың құқықтық білімін, заманауи
технологияларды меңгеру іскерлігін, дағдысын, біліктілігін арттырады.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы және практикаға енгізілуі.
Зерттеу нәтижелері Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық
университетінде “Педагогикалық кадрларды даярлаудың сапасын арттырудағы
инновациялық технология мәселелері және даму ерекшеліктері” және Дүниежүзі
тарихы: зерттеу және оқыту мәселелері атты Нұрпейісов оқулары, Қазақстан
педагогикалық ғылымдар академиясында “Салыстырмалы педагогика Қазақстандағы
және дүниежүзіндегі білім беру жүйелерінің даму тенденциялары” және Абай
атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің хабаршысында,
Ізденіс, Ұлт тағлымы журналдарында жарияланды.
Зерттеу базасы. Тәжірибелік-эксперимент жұмысы Алматы қаласының № 104
жалпы білім беру және № 175 орта мектептерінде жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: зерттеу бағытына
негізделген педагогикалық қағидалардың теориялық айқындылығымен және әдіс-
тәсілдерді қолдану мен зерттеу мазмұнының ғылыми ақпаратқа сәйкес келуімен,
тәжірибелік-педагогикалық жұмыстың жоспарлылығымен, тәжірибелердің
мақұлдануымен қамтамасыз етілген.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, мәні, маңыздылығы, ғылыми
аппараты баяндалды.
“Орта мектептерде оқушыларға құқықтық тәрбие берудің ғылыми-
педагогикалық негіздері” атты бірінші бөлімінде жалпы құқықтық тәрбие ұғымы
мен пайда болу тарихы, қазақ хандығы тұсындағы құқықтық тәрбие мәселесі
жөнінде зерттеу жүргізген философ, психолог, педагог, заңгер ғалымдардың
осы сала бойынша теориялық тұжырымдамалары, ғылыми еңбектері талданып,
қазақ хандығы тұсындағы заңдар жүйесі негізінде оқушыларды құқықтық
тәрбиеге баулу арқылы олардың құқықтық білімін, тәртібін, санасы мен
мәдениетін қалыптастырып дамытудың алғышарттары қарастырылып, құрылымдық-
мазмұндық моделі, көрсеткіштері мен өлшемдері, деңгейлері айқындалды.
“Қазақ хандығы тұсындағы заң жүйесі материалдарын оқу үдерісіне ендіру
арқылы оқушыларға құқықтық тәрбие беру әдістемелер” атты екінші бөлімінде
оқушыларға құқықтық тәрбие берудің мазмұны мен бағдарламаларын
ұйымдастырып өткізуге даярлықтарын қалыптастыру тәжірибелік-экспериментте
тексеріліп, қорытынды нәтижесі талданды.
Диссертацияның қорытынды бөлімінде зерттеу нәтижелеріне негізделген
қорытынды нәтижелер мен ұсыныстар берілді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Адам өмірге келгеннен соң ар-ұят, абырой, намыс сынды қасиеттерге ие
болуы мақсатында әдептілік жайлы әрдайым толғанып, оны қалыптастыруға бар
күш-жігерін аямаған. Осы қасиеттерден арылмас үшін оны сақтаушы әділдік,
адамгершілік, имандылық институттарды ұстану мақсатында қазақ даласында
тәртіп ережелері, яғни заңдар болды. Ата-бабаларымыздың әдет-ғұрып құқықтық
жүйесінің бастауы құқықтық сананың қалыптасуымен байланысты дамыды.
Нәтижеде ұлан-байтақ даладағы құқықтық нормаларды бұлжытпай орындау барлық
халыққа міндеттелді. Сондай-ақ, қазақ халқы өзінің материалдық және рухани
мәдениетінің ірге тасын ежелден-ақ қалап, осы күні өзгелерден жақсы
сипаттарымен ерекшеленіп тұратын әдептілік тағылымдарын барынша сомдап, оны
ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырып, желісін үзбей сақтап келеді.
Әділеттік, адамгершілік, теңдік принципіне құрылған әдет-ғұрып құқықтық
жүйе феодалдық қарым-қатынасты дамытып, егемендігіндегі жерді қорғау
мүддесімен ұштаса отырып, тайпа-рулардың бірлесуіне, ұлан-асыр кең даланы
бейбіт жағдайда игеруге алғы шарт жасады.
Құқық жүйелерінің өзіне тән белгілері: әуелі, құқық қоғамның
объективтік байланысы, қатынасы – диалектикалық даму процесіне сәйкес
қалыптасқан нормативтік актілердің бірлігі және құқықтық қоғамның даму
процесін реттеушісі. Егер қоғам мен құқықтың объективтік байланысы мен
қатынасы дұрыс дамымаса қоғам дағдарысқа ұшырайды. Екіншіден, құқық –
қоғамның көп жүйелі, көп салалы әлеуметтік қарым-қатынастарын реттеп,
басқарып отыратын жалпыға бірдей міндетті нормалар.
Қазақ құқығы – қазақ халқының және барлық көшпелі өркениеттің мәдени
байлығы. Ол мыңжылдық тарихымен, ерекшелігі және өміршеңдігімен, адам
еркіндігін жақтаған сипаттарымен әлем назарына ілінді.
Қазақ құқығының жүйелі түрде қалыптасып дамуына әсерін тигізген үш
түрлі факторларды атап айтуға болады. Оларға: біріншіден, Евразия
кеңістігін мекендеген қазақ елінің жер көлемінің кеңдігі; екіншіден,
Евразиялық даламен Шығыстан Батысқа қарай көшкен көшпенділердің жүздеген
жылдарға созылған көш жолдары; үшіншіден, осы ұлан байтақ даладағы
жаугершілік рухының бейбітшілік өмірге жылдамырақ ауысуы болып табылады.
Қазақ халқының шыққан тегі, тарихы, құқықтық мәдениеті өте қызықты, әрі
күрделі мәселе. Қазақ халқы тарих аренасына шыққаннан бастап қаншама қилы-
қилы замандардан өткенімен адамгершілік қағидасын ұстануы негізінде
қоғамдағы қолданыста болған әдет-ғұрып нормаларының қазіргі уақытқа дейінгі
маңыздылығы жоғалмаған. Бұл нормаларды құрауда халық адам құндылығын,
әділеттікті, теңдікті және адамгершілікті бірінші орынға қойғандығы
көрінеді.
Қазақтың ежелгі дәстүрлі құқықтарының пайда болуын сөз еткенді біздің
жыл санауымызға дейінгі дәуірдегі патриархалдық қоғамдағы қалыптасқан салт-
дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды, заң тәртібі ретінде қолданылған жол-жора,
үкім-кесімдердің құқықтық өлшемдерін айтпай кетуге болмайды.
Кез келген қағида-ереже алтын қазына бола қоюы екіталай. Ал қазақ әдет-
ғұрып құқығының өміршеңдігі ең алдымен өзге құқықтық жүйелерден өзгеше
ерекшелігі барлығында әрі адам құқықтарын, еркіндік, бостандық, теңдік,
әділдік, адамгершілік категорияларын бірінші орынға қоюында жатыр.
Сондықтан да тарихта қоғамдық құрылыстың дамып не құлдырауына қарамай,
құқықтық мәдениеттің беделі мен қызметі құлдырамай, өз өміршеңдігін көрсете
алды.
Қазақ даласындағы әдет-ғұрып нормалары қазақтардың ежелгі заң жүйесінің
негізгі қайнар көзі болып табылады. Қазақ хандығы тұсындағы заң жүйесіне
әдет-ғұрып нормаларымен қоса Дала заңдарына Шыңғыс ханның Жасағы, Қасым
ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы және Тәуке хан дәуіріндегі
қабылданған Жеті жарғы заңдары жатады.
ХҮ ғасырдан бергі уақытта қазақ даласындағы заңдарды жүйелеген нормалар
- Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы, және Жеті жарғы
заңдары болып табылады.
Шыңғыс ханның атақты Жасақ заңымен қоса, Билік нормативтік-құқықтық
актісі қазақ даласында маңызды роль атқарған. Билік заңы елді басқару
тәртібін, мемлекеттік билік органдарын, олардың құқықтары мен құзіреттерін,
заң нормаларының орындалуын және олардың орындалмау жағдайында қолданылатын
шаралар мен жаза түрлерін қамтыған. Ал, Жасақ заңында сот органдарының
құзіреті, міндеттері және сот істерінің жүргізілу тәртібі, жаза таңайындау
заңдылығы қарастырылған.
Қасым ханның қасқа жолы заңын құрайтын иснтитуттарға қылмыстық, неке
және отбасы, меншік, мұрагерлік салалары жатады. Бұл заң жинағында
қарастырылған меншік құқығындағы мүліктік қатынастарды азаматтық құқық
саласына жатқызуға болатындықтан, осы заңның тағы да бір институты
азаматтық құқық болып табылады. Қазақ даласындағы заң жүйесінде нақтылап
азаматтық құқық саласы қарастырылғанымен олай аталынбаған. Бір-ақ Қасым
ханның осы заң жинағында меншік құқығын мүлік заңы деп қараған. Мүлік
заңына мал, жер және мүлік дауларын шешу ережелерін, шаруашылық мәселелрге
байланысты нормалар мен міндеттемелер кіріктірілген.
Қасым ханның Қасқа жолы:
- мүлік заңын (жер, мал, мүлік даулары);
- қылмыстық заңды (ұрлық, адам өлтіру және т.б.);
- әскери заңды (аламан міндеттемесін, ер құны, қара-қазақ және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz