Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың құрамы сабақтас қылмыстардан айырмашылығы
Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
(194-бап)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ. НЕСИЕНІ ЗАҢСЫЗ АЛУ ЖӘНЕ МАҚСАТСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың түсінігі
мен белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану туралы
шетелдік заңдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 ТАРАУ. НЕСИЕНІ ЗАҢСЫЗ АЛУ ЖӘНЕ МАҚСАТСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
2.1. Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың объективтік
белгілері (қылмыстың объектісі мен объективтік жағы)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың субъективтік
белгілері (қылмыстың субъектісі мен субъективтік жағы)
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
2.3. Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың құрамы сабақтас
қылмыстардан айырмашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..30
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 37
КІРІСПЕ
Тарихта алғаш қазақтың мемлекеттілігі 1991 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конститутциялық
заңымен өзінің кіріспесінде бүкіл дүние жүзіне біздің елдің мемлекеттік
тәуелсіздігін паш етті, тоталитарлық тәртіпке және экономикада, саясатта,
идеологияда жалпы тәуелділік тамырына балта шабылды.
Қазақстан Республикасының Жаңа конституциясы 1995 жылдың 30 тамызында
Референдум арқылы қалбылданып, мемлекеттің, азаматтардың және қоғамның
өмірлік қызметінің бағыттары мен негізгі қағидалары бекітілді. Осыдан былай
Қазақстан – демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет,
екендігін ондағы басты құндылық адамның өмірі, оның құқығы және бостандығы
болып табылытының өзінің алғашқы бабында хабарлады. (1, б. 3)
Біздің ел экономиканы әкімшілік-әміршілдік жүйемен басқарудан нарықтық
әдіске көшуге байланысты несие және заемдардың рөлі бірден өсті. Бірақ
нарықтық экономикаға көшу сатысы экономикалық қылмыстың өсуіне жақсы жағдай
жасап және бастысы жаңа алдау түрлерінің туындауына мүмкіндік жасады. Олар
жалған авизо қолдану, заңсыз несие алу жолымен ұрлау, банктік алаяқтық.
Бүгінгі күнде, экономикалық қылмыспен күрес, әсіресе банк қызметі
айналасындағы, жалпы қылмыспен күресудегі жетекші бағыттары болып
табылатынын мемлекет деңгейінде мойындалып отыр. Кейбір авторлардың банктік
қылмыстан келген нұқсан, тұтас елдің кірісінің бөлігімен теңестірулері
кездейсоқтық емес.
Банктердегі қылмыстардың қоғамға қауіптілігі тек қана экономикалық
нұқсанмен ғана анықталмайды. Ол әлеуметтік-психологиялық және мінез-
құлықтың зардаптарымен күрделене түседі. Қазіргі жағдайда банктік қылмыстың
өсуі және тереңдеуі түрлі әлеуметтік топтар мен халықтың жіктелуі қоғамда
келеңсіздікті қалыптастырады, оның басты себебі заң алдындағы қатардағы
азамат пен басшының теңсіздігі және мемлекет мүлкін қорғау мен енбегінің
нәтижесіне мүдделі болуының жоқтығы. (33, б.4)
Сондықтан бүгінгі күнде банктер маңайында құқыққа қарсы әрекеттердің
белсенділігі туралы айтуға болады.
Банктік қылмыстын қоғамға қауптілігінің тағы бір ерекшелігі оның терең
жасыруында, егер қылмысты немесе қылмыскерлерді анықтаған күннің өзіңде,
кінәлілерді қылмыстық жаупкершілікке тарту және барлық қылмысты іс
әрекеттерін толық ашылуы мүмкін емес.
Тағы да бір манызды жағдайды атап өту қажет. Меншік түрі өзгеру
процесінде және қаржы жүйенінің тұтас коммерциялық ұйымға айналуы, жаңа
қатынастардың туындауына әкеп соқты. Бұл қатынастар қатал түрде иерархиялық
және әкімшілік-әміршілік әдістермен реттеліп, қаржы несиелік
субъектілерімен бірігіп жұмыс істеу схемасын құрып және өзара келісімге
келуге мүмкіншілік туды. Бұл жаңа туындаған жағдай, әсіресе бастапқы кезде
заңды аяққа басуды туындатты, сондықтан қаржы-несиелік саласындағы
шешімдерді және құқықтық әрекетке жаңа баға беру мәселесі қойылады.
Банктік қылмыстарды алдын алу мен ашуда бақылау органдары және құқық
қорғау қызметкерлерінің біліксіздігі мен дайындығы жоқтығы зерттелу
саласындағы банктік қылмыстарды ашу мен алдын-алу жағдайын ұшықтыра түседі.
Бүгінгі күнге дейін банктік қылмыстардағы қылмыс негізін алдын алу
элементтерінің болмауын көрсетпеуге болмайды. Мәселенің өткір тұрғанына
қарамастан, Қазақстан Республикасындағы банктен заңсыз несие алу мен оны
мақсатсыз пайдаланумен күресу проблемасы зерттелмей қалып келеді.
Банк қызметі саласындағы қылмыстардың алдын алуын тиімді ұйымдастырып,
әсіресе несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалануда, осы әрекеттерді
жасаған тұлғаға жалпы әлеуметтік және арнайы шаралар әсерінің үйлесімі
жолымен түсіндіріп, қоғам мүшелерінің өмірлік позицияларын дұрыс
қалыптастырып, түрлі келеңсіз факторлардан аластату бүгінгі күннің
мәселесі.
Оған Қазақстан Республикасының Экономикалық және сыбайлас жемқорлық
қылмыстарға қарсы күрес Агенттігінің келесі мәліметтері дәлел бола алады:
№ 2000 2001 2002 2003 2010 2011 2012 2013
1 тоқсаны 1 Есептік кезеңде өндірісте болған қылмыстық істердің саны
38 62 94 128 132 118 105 43 2 Тіркелген қылмыстық істердің саны
28 47 69 94 90 70 43 16 3 Есептік кезеңде аяқталған
қылмыстардың саны 12 24 48 53 72 44 70 14 4 Есептік кезеңде
сотқа жіберілген қылмыстық істердің саны 5 8 20 21 34 12 13 9 5
Ақталмаған негіздері бойынша қысқартылған қылмыстық істердің саны 7 16
28 32 38 32 57 5 6 Есептеуден алуына байланысты қысқартылған
қылмыстық істердің саны 6 8 4 4 7 5 5 1 7 Сонымен бірге ҚІЖК-
нің 37 бап 1 бөлімінің 1 және 2 тармақшасы бойынша 6 8 3 - - 5 5
1 8 Істерді қозғау туралы қаулылардың күшін прокурормен жоюы 0 1 1
- - 2 1 1 9 Есептік кезеңде тоқтатылған қылмыстық істердің саны:
ҚІЖК-нің 50 б. 1 б. 1 т. бойынша 0 0 3 8 7 3 2 1 10 ҚІЖК-нің 50
б. 1 б. 2 т. бойынша 2 4 4 11 5 6 3 0 11 ҚІЖК-нің 50 б. 1 б. 5
т. бойынша 3 5 2 6 15 4 0 0 12 ҚІЖК-нің 50 б. 1 б. 7 т. бойынша
0 0 0 1 0 0 0 0
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында
Елдегі жағдай туралы, ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары:
қоғамды демократизациялау, жаңа жүзжылдықтағы экономикалық және саяси
реформалар - деп айтылған.
Сондықтан мыналарды істеу қажет:
1. Шаруашылық субъектілеріне банкілерден несие алу мүмкіндіктерін
кеңейту;
2. Мемлекет тарапынан қарыздарды кезеңдік жоюдың кешендік шараларын
өткізіп, экономикадағы қарыздардың проблемаларын шешу үшін мақатты
топтар құру;
1. Мемлекет қаржысын экономикалық өркендеу бағдарламаларына және
азаматтарға тікелей пайда әкеліп, сонымен қатар қазынаға түсім түсуіне
бағыттау. (2, б.17)
Көрсетілген жағдайлар зерттеу тақырыбының өзектілігі және таңдауын
анықтайды.
Нағыз зерттеудің мақсаты келесі аспектілер болып табылады:
1. Банктік қылмысты жалпы талдау және несиені мақсатсыз пайдалану және
заңсыз алудағы орнын анықтау.
2. Шет мемлекет заңдарының нормалары ұқсастығын салыстырып талдау;
3. Субъектілердің алдын алу жүйелерін анықтау (жалпы және арнайы) және
несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланушылармен күресудегі олардың
функциялары;
4. Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың криминологиялық
сиапттамасы;
5. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің құрамы сабақтас қылмыстар
мен несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудағы қылмыс құрамының
негізгі белгілеріне талдау және көрсетілген қылмыс үшін жауапкершілік.
6. Қолданыстағы заңнамалар мен олардың тәжірибедегі қолдануына талдау
жасау негізінде қылмыстық-құқықтық нормаларына жаңа құрылым жобаларын
жасау.
1 ТАРАУ. НЕСИЕНІ ЗАҢСЫЗ АЛУ ЖӘНЕ МАҚСАТСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ.
1.1 Заңсыз несие алу және мақсатсыз пайдаланудың түсінігі мен
белгілері.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамаларының негізгі міндеттері
қылмыстық қол сұғудан жеке меншікті қорғау болып табылады. Қылмыстық
заңнамаларының алдында тұрған міндеттерді Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі қоғам үшін қандай іс-әрекеттің қылмысты қауіптілігін
анықтап, оның жаза түрлерін белгілеп және басқа да қылмыстарды істегені
үшін қылмыстық-құқықтық шараларын атқарады.
1997 жылдың 16 шілдесінде қабылданып, 1998 жылдың 1 қаңтарында күшіне
енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің пайда болуы, қоғам
өміріндегі көптеген сұрақтарға жаңаша қараудың қажеттілігін туғызып,
сонымен қатар шаруашылыққа нарық жүйесін қалыптастырып, экономика
жұмыстарына қиысушылардың мүдделерін заңмен қорғауға байланысты болды. (23,
б.23)
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыс-деп аталған Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің жетінші тарауына ерекше назар аударуға
болады.
Несиені заңсыз алу және оны мақсатсыз пайдаланғаны үшін қылмыстық
жауапкершілікті қарайтын 194-бап енген.
Қазақстан Республикасының заңнамалырына алғаш рет осы тектес қылмысты
іс-әреккеттер дербес құрамға бөлініп және бұл жағдай өз бетімен өте
маңызды, өйткені несие қатынастарын қорғауда қылмыстық заңның бағыттарын
көрсетеді. Аталған бапты Қазақстан Республикасының ҚК-не енгізуі
қажеттілігі, отандық қаржы саласындағы несиені қайтармау тәжірибесі кеңінен
етек алып, басты мәселе айналуына байланысты болып отыр.
Несиені заңсыз алу және оны мақсатсыз пайдалану банктік қылмыстың бір
түрі болып саналады. ҚР ҚК 194 бабында көрсетілгендей, несиені заңсыз алу
және мақсатсыз пайдалану дегеніміз, жеке кәсіпкердің немесе ұйымның
шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйі немесе кепілдік мүлкі туралы, немесе
несиенің, демеу қаржының несиелеудіңжеңілдікті шарттарын алуға арналған
елеулі мәні бар өзге де мән-жайлар туралы көпе-көрінеу жалған мәліметтерді
банкке немесе өзге де несие берушіге беру арқылы жеке кәсіпкердің немесе
ұйым жетекшісінің несие, демеуқаржы не несиелеудің жеңілдікті шарттарын
алуы, сол сияқты несиелеуді, демеуқаржы беруді тоқтатуға, жеңілдіктерді
жоюға не бөлінген несие мен демеуқаржы мөлшерлерін шектеуге әкеп соғатын
мән-жайлардың пайда болуы туралы ақпаратты банкке немесе өзге несие
берушіге хабарламау, егер осы әрекеттер ірі зиян келтіретін болатын
жағдайда.
Аталған құрамда біліктілік белгілерінің тізбесі болмай, екі қылмыс
құрамын қараса да, бірақ көлемді бап болып қала береді. Айтылған баптың
бірінші қылмыс құрамының дичпозициясы жоғарыда аталып кеткен. Енді
қылмыстың екінші түрің қарастырамыз.
Несиені мақсатсыз қолдану деп, мемлекеттік мақсатты несиені не
мемлекет кепілдігімен берілген несиені тікелей мақсатында пайдаланбау, егер
осы әрекет азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірген жағдайда.
Адамзаттың дамуымен бірге келеңсіз факторлар қатар жүреді. Қылмыс
әлемі де бір орында тұрмай, қылмыс жасаудың әртүрлі әдістерін ойластыруда.
Нарықтық экономикаға көшуге байланысты, қылмыс түрлері де мәнді түрде
өзгеруде, қазіргі кезде қылмыс жасаушы субъект, қылмыс жасауда алдына
мақсат қойып, қандай да болмасын өзіне қолайлы жағдайға қол жеткізуге
тырысады.
Бүгінгі күнде ең қауіпті қылмыстардың бірі экономикалық қылмыстардың
құрама бөлігін құрайтын және банктік қылмыстарды біріктіретін банктік
қылмыс болып табылады.
В.М. Есиповтың пікірі бойынша: Экономикалық қылмыс – деп өндіріс
саласында экономикалық қызмет, үлестіру, алмасу және материалды игіліктерді
тұтыну мен қызметтерін қылмысты әдіспен атқаруы болып табылады. Оның
ойынша, ол қылмыс нысанның көрсететін экономикалық қатынастардың ерекше
түрі. (25, б.64)
Аталған қылмыстың негізігі элементі, яғни заты – несие, демеуқаржы,
несиелеудің жіңілдік шарттары болып табылады. Қылмыстың құқықтық-қылмыстық
мінездемесіне баға беруде, қылмыстың жасалу процесінде алдымен оның іс-
қимылына мінездеме беру өте маңызды. Аталған қылмыстың жасалу барысындағы
әрекеттерімен банктік несиелеу анықталады.
Несие-ақшалай немесе тауар түрінде қайтару шартымен, көбінесе
пайыздың төлеммен өтелетін қарыз несие, несие беруші және қарыз алушының
арасындағы экономикалық қатынастарды көрсетеді.
Несие ақшадан кейінгі адамзаттың кемеңгерлік өнертабысы. Несиенің
арқасында шаруашылықта және жеке тұтынудағы қанағаттандыру кақытын
қысқартады.
Несие (лат. тілінде creditum - сенім) – ақшалай немесе тектік
белгілерімен айқындалған заттарды, қайтару және пайыз төлеу шарты
негізінде берілетін ссуда.
Несие – несие беруші мен несие алушы тараптар арасындағы экономикалық
қатынастарды айқындайды.
Несие экономикалық дамудың негізгі элементі болып, бүгінгі
экономиканың тірегі болып табылады.Оны ірі кәсіпорындар мен ұйымдар, кіші
өндірістер, ауылшаруашылық және сауда құрылымдары, сонымен қатар мемлекет,
үкімет және азаматтар қолданады.
Шаруашылық субъектілерінің уақытында несие алу мүмкіндігі,
экономиканың табысты қызметінің маңызды шарты болып табылады. Осыған
байланысты несиелеу саласында бөлектенген қатынастар пайда болды. Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі
туралы заңының 33 бабының 1 тармағына сәйкес банкілер арасындағы, сондай-
ақ банкілер мен олардың клиенттері арасындағы қатынастар егер Қазақстан
Республикасының Заңдарында өзгеше көзделмесе, шарттар негізінде жүзеге
асырылады. (5, 33-б).
Несие шартының түйіндемесінің жалпы жағдайы Азаматтық кодексінің 36
тарауында көрсетілген. Осыған орай Азаматтық кодексінің 715 бабында
келісідей көрсетілген, Заем шарты бойынша бір тарап (заем беруші) басқа
тараптың (заемшының) меншігіне (шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына)
ақша немесе тектік белгілерімен айқындалған заттарды береді, ал осы
Кодексте немесе шартта көзделген жағдайларды оларды беруге міндеттенді, ал
заемшы заем берушіге дәл осындай ақша сомасын немесе осы тектегі және
сападағы заттардың тең мөлшерін уақытында қайтаруға міндеттенеді.
Осымен қатар несие беруші несие шартында көрсетілгендей несие алушыға
несие беруден бас тартуға құқылы, егер несие алушы берілген қаржыны
уақытында өтей алмайтындығы белгілі болған күнде. (4, 715-б )
Банктер басқа да несие-қаржылық мекемелері, сонымен қатар несие
беруші ретінде болатын жеке тұлғалар несие алушымен жылдамдық, қайтарымдық,
төлемдік, мақсаттылық принциптері негізінде несие қатынастарын іске
асырады.
Ереже бойынша несие мақсатты түрде беріліп, ол тек қана шартта
көзделген мақсатқа пайдаланылуы тиісті. Несие алушы несие берушіге несиенің
мақсатты пайдалануын бақылау мүмкіндігін көрсетуге міндетті.
Несиенің мерзімі, шартта белгіленген мерзімде несие берушіден алынған
қаржыны қайтаруды білдіреді.
Несиенің қайтарымдылығы несие алушының тек қана несие берушіге алынған
қаржыны қайтару ғана емес, сонымен қатар қаржыны қолданған уақыттары
белгіленген пайызын төлеу міндетті болып табылады.
Қазақстан Республикасында екі деңгейлік банк жүйесі бар. Ұлттық банк
мемлекеттің орталық банкі саналып, жоғарғы (бірінші) деңгейлік банк болып
табылады.
31.08.1995 жылғы Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңы, барлық екінші деңгейдегі
банктер қызметін құру және тоқтату тәртібін, құқықтық статусын, түрлерін
анықтап реттейді. Аталған заңның 1 бабына сәйкес, банк – осы Заңға сәйкес
банк қызметін жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын
тұлға. (5, 1-б)
Банктің ресми статусы Қазақстан Республикасының Әділет министірлігінде
банктің заңды тұлғасы ретінде мемлекеттік тіркеумен және банк операцияларын
өткізуге берілген ҚР Ұлттық банкісінің лицензиясымен анықталады. Бірде-бір
заңды тұлға банктік ресми статусы болмаған күнде, өзін банк атауымен
атауға тиым салынады.
Несие жүйесінің маңызды бөлігі ретінде, банк қызметі мекемелерінде
бүгінгі күнде ерекше орынды банктік несиелеу құрайды.
Несие жүйесі – деп несие қатынастарын, несие әдістерінің және
нысандарының барлық жиынтығын айтамыз.
Қазақстан Республикасында банктік несиелеу жүйесі бірқатар қағидалар
негізінде құрылады.
Бұл қағидалар жоғарыда айтылып өтті:
- мерзімділік қағидасы
- қайтарымдылық қағидасы
- төлемдік қағидасы
Бұдан әрі қолданыстағы қылмыстық заңына сәйкес несиені мақсатты
пайдалануға бағытталған қағидасын орындау қажет. Сонымен қатар кепіл
түрінде болатын, несиені қамтамасыз ету қағидасы бар.
Несие қатаң түрде тек нақты мақсаттарға бөлінеді.
Тарихи даму процесінде несие көптеген формада қалыптасты, оның
негізгілері – коммерциялық және банктік несие.
а) коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кепілге қалдыру. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызметін атқарады.
б) банктік несие – бұл банктердің арнайы несие-қаржылық мекемелерінің қарыз
алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несие.
в) тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға 3-жылға дейін берілетін тұтыну
тауарларын сатып алу және тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін бөлшек сауда
орындары арқылы төлемді кейінгіге қалдыра отырып, тауарды сату және банктік
формада берілетін несие.
г) ипотекалық несие – бұл ұзақ мерзімге берілетін жылжымайтын мүліктерді:
жерді, тұрғын және өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін
қарыз.
д) мемлекеттік несие – бұл азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе қарыз беруші ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы, мемлекет аталған несие формасы
мемлекет бюджетінің тапшылығы жабуға қолданады.
е) халықаралық несие – бұл халықаралық экономикалық қатынас саласындағы
қарыз капиталының қозғалысын көрсетеді халықаралық несие тауар немесе
қаржылай (валюта) түрінде беріледі. Несиені берушілер және алушылар болып
банктер, жеке фирмалар, мемлекет, халықаралық және аймақтық ұйымдар болып
табылады.
Банктік несиелер субъектілері мен мақсаттарына, қамтамасыз ету
тәсілдері және несиені өтеу тәртібіне байланысты жіктеледі.
Мақсатты қолданыстағы банктік несиелер келесі түрлерге бөлінеді:
1. Өндірістік несиелер негізінен күрделі салаларға бағытталған.
2. Жаңа құрылған мекеменің қаржысын қалыптастыру үшін несиелер.
3. Қаржының тапшылығына байланысты, айналымдағы қаржының жетіспеуін жабу
үшін несиелер.
4. Экспорттық және импорттық операцияларды қаржыландыру үшін несиелер.
5. Тауар сатып алу немесе кейбір қызметтерді өтеу үшін азаматтарға
берілетін тұтыну несиелері.
Ереже бойынша клиентпен шартта көрсетілген несие алушының несиені
мақсатты түрде қолдануын банктік қадағалау құқығы қаралған. Сондықтан несие
алушы несие бурушіге қажетті құжаттарды мерзімінде көрсетуге міндеттенеді
және шартта қаржыны мақсатты түрде пайдалануды қадағалау банк құқығы
көрсетіледі.
Егер несиені мақсатсыз қолдану фактілері анықталатын болса, несие
алушыға тиісті жаза қолданып, шартта көрсетілгендей несиені мерзімнен бұрын
өндіріп алуға банк құқықты.
Банктік несиелер пайыз көлемінде беріледі, ал оның көлемі Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі, екінші деңгейдегі банктерге үстіне қосылған
несиелерді ұсынған ставкалар есебімен қалыптасады.
Несиені қолдануда пайыз көлемі шарттағы міндеттемелерге байланысты
жылдық, айлық немесе әр күндік болып қалыптасуы мүмкін.
Банктін ссудалық операциясы, банктік директорлар кеңесі бекіткен оның
ішкі несие саясатына сәйкес іске асырылады. Ішкі несие саясатының атқарушы
органы банктік несие комитеті болып табылады. Ішкі несие саясаты туралы
ережесі несие операцияларын іске асырудағы қауіпті төмендетуді көздеумен
қалыптастырылады.
Банктің несие саясаты стратегиялық негізгі мақсаты, несиелеудің
қауіпті санатын анықтайтын, несие қауіптерін басқару философиясы, несие
қызметін ұйымдастыру, несиелеу лимиттері мен өкілеттілігі, қауіпті басқару
рәсімдері сұрақтарын реттейді.
Несиелік қауіптер – қорларды үлестіру кезіндегі туындаған баланста
немесе баланстан бөлек, кепілдемемен немесе кепілдемесіз, алғашқы талап
бойынша қарыз соманы өтеуге міндетті, барлық пайыз мөлшерін қоса төлейтін
несие алушы. Қауіптер сан түрлі болуы мүмкін:
- іскерлік қауіп;
- елдік қауіп;
- валюталық қауіп;
- операциялық (стратегиялық) қауіп;
- заңнамалық қауіп.
Несиелік қауіп – несие алушының пайыздық мөлшермен қоса негізгі
қарызды өтемеу қауіпі несие беруші үшін іске асырылады.
Банк несиелік қауіпті алдын алуды көздеп, несие беру шешімін
қабылдамас бұрын, несие алушының өтеу қабілеттігін, несиелік қабілеттігін
және қаржылық тұрақтылығын бағалауы қажет. (32, б.35-36)
Өтеу қабілеттілік және несиелік қабілеттілік түсініктерін
анықтағанда айырмашылық бар екенін атап өткен жөн.
Өтеу қабілеттілігі - бұл несие алушының уақытында барлық түрдегі
міндеттемелер және қарыздарды өтеу мүмкіншілігі мен қабілеттілігі, ал
несиелік қабілеттілік тек мекеменің несиелік қарыздарын өтеу мүмкіндігін
мінездейді.
Сонымен қатар, несиелік қабілеттілік өтеу қабілеттілігімен
салыстырғанда біршама өзгеше мінезделуі тиісті, өйткені несиелік қарызды,
банктегі қарыздың кепілдемесіндегі мүліктерді сатып қарызды өтеуге, немесе
басқа банктер мен мекемелердің кепілдемелерін қолдануға болады.
Несиелік қабілеттілігін бағалау барлық көрсеткіштерді қолданып,
қарыздық төлемдерді өтеу мүмкіншілігі, несие алушы қызметінің мінездемелік
жорамалы. Мұндай көрсеткіштер барлық өзінің маңыздылығымен, кейбірде
шектеулі мағынаны білдіреді.
Біріншіден, бұл көптеген көрсеткіштер, соның ішінде қаржылық жағдайы
мінездемелейтін, қаржының барлығы және басқалар, бетбұрыстары өткен шақта,
өйткені олар өткен кезеннің мәліметімен есеп айрысады, ал несиелік
қабілеттілікті болжау болашақтағы қарызды өтеу мүмкіндіктерін бағалауды
береді.
Екіншіден, мұндай көрсеткіштер есеп уақытындағы қалдықтар туралы
мәліметтер негізінде есеп айрысады, айналымдағы мәліметтер қарызды өтеу
мүмкіндіктерін толығырақ мінездейді.
Несиеқабілеттілікті талдауда, түрлі ақпарат көздері қолданылады:
а) тікелей клиенттен алынған материалдар;
б) банк мұрағатындағы клиент туралы материалдар;
в) клиентпен іскер болған адамдардан алынған мәлімет (несие
берушілер, оның өнімін сатып алушылар, банктер, оның жеткізушілері және
т.б.);
г) жеке және мемлекеттік мекемелері мен агенттіктердің материалдары
және есептері (несиелік қабілектілік туралы есептер, инвестициялар жөнінде
анықтамалар және т.б).
Тікелей клиенттерден алынған мәліметтер мен материалдар алу үшін,
несие бөлімінің сарапшылары банк мұрағатына жүгінеді. Егер клиент алдында
банктен несие алған болса, мұрағатта қарыз өтеудегі кешігулер мен басқа да
кемшіліктер туралы мәліметтері сақталған.
Банк аталған несие алушының өзге несие ұйымдармен жұмысы туралы және
кейбір нақты туындаған сұрақтарға жауап алуға құзыретті. Алдынғы кезеңдерде
клиент қанша ақшалай қарыз алғаның және алынған несиелерді уақытында өтей
алдыма? Клиенттің банктік есеп-шотындағы қалдықтың мөлшері қандай? Өткен
кезеңдерде клиент банкротқа ұшырады ма?
Барлық осы мәліметтерді банк түрлі несие ұйымдарынан анықтайды және
қосымша мәліметтерді жергілікті немесе аймақтық несие-ақпараттық
бюроларынан сұрау салу арқылы іске асырады.
Сондықтан қаралатын қылмыстың негізі жеке кәсіпорындар, коммерциялық
емес ұйымдар, құқықты түрде ұйымдасқан және жекеменшік түрдегі болсын
несиелік ұйымдардың несие, демеуқаржы не жеңілдікті шарттар алу үшін маңызы
бар, өзінің шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйі немесе кепілдік мүлкіне
басқадай мән-жайлар туралы жалған (мерзімдік, пайыздық ставкалардың көлемі
және т.б) мәлімет беруді әкеліп соқтырады.
Шаруашылық жағдайы туралы көпе-көрінеу жалған мәліметтерге келесілер
жатады: құрылтайшылар, басшылар, акционерлер, негізгі әріптестер, таныстар,
басқа фирмалармен қосылып, жалған кепілдемелік хаттар, кепілдік беру,
өндіріп алуға жарамсыз кепілдік мүліктер, қойылған құнның сәйкессіздігі
және т.б ; қарыз қаржысын қолданудан негізгі бағыттарын көрсететін жалған
технико-экономикалық негіздемелер, несие бағыттылған нақты шаруашылық
операциялар: жалған шарттар және басқа құжаттар, қарыз алушының өз өнімін
сату мүмкіншілігі туралы қате пікір туғызуы, оның бәсекелес қабілеттілігі,
нарықтағы жағдай және т.с.с; қойма мен бухгалтерлік есептер құжаттары және
басқалар.
Қаржы жағдайы туралы көпе-көрінеу жалған мәліметке келесі бұрмалаулар
жатады: салық комитетінде тіркелгені туралы бухгалтерлік құжаттар; қаржы
жағдайының жақсы екендігін көрсететін құжаттар, дебиторлық және кредиторлық
қарыздар туралы анықтамалар, басқа банктерден алынған несиелер және
қарыздар туралы, ағынды есеп-шот үзінділері және басқалар.
Банкке немесе басқа несие берушіге зор көлемде нұқсан келген күнде,
қылмыстық жауапкершілік міндетті шарт болып табылады. Бұл нұқсан алдымен
несие шарты бойынша қарыз алушыға берілген қаржының қайтарылмауымен
байланысты болады, бірақ нақты нұқсан несие берушіге пайыздық төлемді
өтемеуі, несиені уақытында қайтармауы түрінде немесе алатын пайданы қолдан
жіберіп алу түрінде де өлшенеді. Басқа келенсіз зардаптар болып, несие
алушының банкротқа ұшырауын, оның жұмыс тәртібінің бұзылуы, жоспарланған
мәміленің бұзылуы, өзіне алынған міндеттерді орындамау және басқалар болып
табылады.
Ірі нұқсанның нақты өлшемі заңда көрсетілмеген өйткені алданған несие
берушілердің қаржы жағдайлары әр түрлі болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 194 баптың 2 бөлімінде
азаматқа, ұйымдарға, мемлекетке ірі зиян келтірген, мемлекеттік мақсатты
несиені не мемлекет кепілдігімен берілген несиені тікелей мақсатында
пайдаланбайтын қылмыс құрамын қарайды. Бұл жағдайда мемлекет несие беруші
ретінде болып, ал ұйымдар түрлі инвестициялық бағдармаларды орындау үшін өз
қаржыларын орнықтырады.
Мақсатты несиелерді алуда заңсыз болу себебі, егер мұндай несиелерді
алуда материалдық-құқықтық қатынастарды нақтылайтын ереже бұзылса, сонымен
қатар несие бөлуді шешетін мемлекеттік органдарды осы шешімге қатысты
көзбайлаушылыққа кіргізеді.
Мақсатты несиені мақсатсыз пайдалану және жеке басының қажетіне
жарату ( пәтер, автокөлік сатып алу, шет елге сапарды немесе оқуды төлеу,
банктік несиелерді өтеу, салық төлеу және т.б) бөтен мүлікті талан-тараж
ету және осы қылмысты жіктеу туралы сұрақ туындайды. Сондықтан талан-
тараждық белгілері ретінде, пайдакүнемдік мақсатта және қасақана өзінің
пайдасына бөтеннің мүлігін ақысыз өзіне қаратып алу сияқтыларды көзден таса
етуге болмайды. Бұл белгілердің болмауы (немесе дәлелсіздігінен) осы
әрекеттің ұрлыққа санаулы мүмкін емес.
1.2 Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану туралы шетелдік
заңдар.
Бүгінгі таңда қылмыс әлемі алдынғы қатарлы технологияларды қолданып,
оның ішінде басқару технологиясын жетік игеруде. Олар ғылымға, білімге
қаржыны аямай салуда. Қаржы экономикалық күре тамыры және нерв жүйесі
ретінде, қылмыстық топтарды балға жиналған аралардай қызықтыруда.
Экономикалық қылмыс несиелік – қаржы қатынасында түрлі формаларда
пайда болады, соның бірі банк істерінің қылмыстануы. Банк саласындағы
қылмыс өте қауіпті, өйткені ол қаржылық-несиелік жүйенің тұрақтылығына
нұқсан келтіріп, нарықтық негізгі сегменттерің өзінің ықпалына бағындырып,
мемлекеттік билік органдарында ұйымдасқан қылмысты қалыптастыру үшін
қаржылық базаны құруға әрекеттенуде.
Қылмыстық кәсіпкерлік түрлері кең етек алуда, жалған төлем
құжаттарымен ақша құражатын ұрлау сияқты; жеңілдік несиелерін мақсатсыз
қолдану және заңсыз алу; капиталды көлеңкелі экономикаға және шетел
банктеріне аудару (әсіресе офшорлық аймақтарға) қылмыс жолмен кірген
кірісті жуу.
Қылмыстық әрекеттердің салдарынан несиелік-қаржы саласына материалдық
орасан нұқсан келеді. Интерполдың мәліметі бойынша қаржылық-несиелік
саласындағы ұйымдасқан қылмыстың кірісі барлық экономикадағы қылмыстың
кірісінен асып түседі, тек есірткі бизнесі және қару жарақ саудасынан кейін
тұр. Кеңестік елдер кеңестігіндегі қаржылық-несие саласындағы батыс
сарапшыларының бағалауынша қылмыстық құрылымдардың кірісі шамамен 10 млрд.
АҚШ долларын құрайды. ФБР және басқа федералды қызметтердің мәліметі
бойынша, экономикалық қылмыстардың зардабынан, соның ішінде алаяқтық
қылмысынан жалпы әр жылдық зияны АҚШ үшін несиелік-банк саласында 200
млрд. долларды құрайды. (31, б.348)
Бүгінгі күнде қаржылық-несие саласын күйзелткен аталған проблема
орасан нұқсан келтірумен қатар, біздің мемлекеттің ғана экономикасын
күйзелтіп қоймай, сонымен қатар дүние жүзіне қауіп төндіреді.
Аталған қылмыс құрамын толық әшекерлеу үшін, шет елдердің осы
қылмысқа байлынысты заңнамаларын қарастырудың үлкен мәні бар.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығының Парламент ассамблеясы қабылдаған 1996
жылғы 17 ақпандағы Модельдік қылмыстық кодекс жағдайын, жақын
шетелдіктердің көпшілігі қылмыстық заңнамаларды құрастырғанда қолданды.
Модельдік Қылмыстық Кодексінің 259 бабы Несиені заңсыз алу - деп
аталады және ұйымның немесе жеке кәсіпкердің қаржылық жай-күйі немесе
шаруашылық жағдайы туралы көпе көрінеу жалған мәліметті несиелік мекемесіне
немесе банкке көрсету арқылы демеу қаржы немесе несиені жеңілдіктермен
алуда, несие ұйымының басшысымен немесе жеке кәсіпкермен алғаны үшін
жауапкершілікке тартылады. (14, 259-б)
Немесе басқа жағдайларда, несиелеудің жеңілдіктер шартымен,
демеуқаржылық, несиені алу үшін қомақты маңызы бар, сонымен қатар
демеуқаржылықты, жеңілдіктердің көлемін қысқарту, несиелеуді тоқтатуға
әкеліп соқтыратын жағдайлардың туындағаны туралы ақпаратты ұйым басшысының
немесе жеке кәсіпкердің хабарламауы келенсіздікке әкеліп соқтырады.
Модельдік Қылмыстық Кодексі бойынша несиені заңсыз алудың негізгі
ерекше құрамын бөліп көрсетеміз.
Модельдік Қылмыстық Кодексінің 259-бабында қаралған қылмыс құрамында
несиелеуді жеңілдіктермен беру, немесе демеуқаржы беру, несие ұсынған (банк
немесе басқа несие мекемелері) жәбірленуші-субъктілері шеңбері шектеледі
және заңсыз демеуқаржы алған үшін қылмыстық жауапкершілік белгілейді.
Сонымен қатар ҚК 194 бабының 1 бөліміне сәйкес жәбірленуші болып басқа да
несие беруші саналады. (3, 194-б)
Мемлекеттік несиені заңсыз алу және оны мақсатсыз пайдаланғаны үшін
жауапкершілік ҚР ҚК 194 бабының 1 бөлімінде көрсетілмеген, ал Модельдік ҚК
259 бабында қылмыстық жауапкершілікке тарту кеңінен қолданылады.
Несие берушінің қарыздарын өтеуден жалтару - деп басталған
Модельдік ҚК 260-бабында несие берушінің ірі көлемдегі қарызын өтеуден сот
шешімінің заң күшіне енгесін ұйым басшысы немесе азаматтың жалтарғаны үшін
қылмыстық жауапкершілік қаралады.
22.03.1994ж. Өзбекстан Республикасының Қылмыстық кодексі
(15.07.2001ж. өзгертілген және толықтырылған) Модельдік ҚК және Қазақстан
Респупбликасының ҚК-нен айырмашылығы несиені заңсыз алған үшін нақты
қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.
Өзбекстанның Қылмыстық Кодексінің 1841-бабында қаралатын бюджеттік
тәртіпті бұзу құрамына біздің мүделлік зерттеуіміздің назарын салуға
болады. Бұл бапта бюджет тәртібін бұзған үшін жауапкершілік анықталады,
мысалы бюджет қаржысын шығынға бағыттау, бюджетте немесе сметада қаралған
мекемелер мен ұйымдары бюджеттен қаржыландыру, шығын баптары бойынша
бюджеттік қаражаттандыру лимиттерін асыра сілтеу, ұйымдар мен мекемелердегі
штаттық-сметалық тәртіпті бұзу, осындай әрекеттері үшін әкімшілік жаза
қолдану.
Аталған іс-әрекет ірі көлемде жасалса білікті құрам болып саналады,
егер ол аса ірі көлемде жасалса ерекше білікті құраммен жасалған болып
саналады.
Сонымен қатар осындай әрекеттері үшін әкімшілік жазаны істелгеннен
кейін қолдану, бюджеттен қаржыландыратын жалақыны, жәрдемақыны, стипендияны
және басқаларды, банк басшылары және басқа да лауазымды лауазымды
тұлғалардың әрекеті мекемелер мен ұйымдарға қаржы беруді негізсіз ұстау,
қылмыс болып табылады.
Атап өту керек экономика саласындағы қылмыстың мүліктік зиянының
көлемі, Өзбекстан Республикасы ҚК Терминдердің құқықтық мағынасы
сегізінші бөлімінде нақты анықталған, мысалы ірі көлемдегі болып, шамамен
100-ден 300-ге дейін төменгі енбекақы көлемі, ал аса ірі көлем болып 300-
ден жоғары ең төменгі енбекақыны құрайды. (15, 1841-б)
Азербайжан Республикасының Қылмыстық Кодексі қазіргі заманғы
қылмыстық-құқықтық ойларының жетістіктеріне және басқа мемлекеттер
заңнамалары тәжірибесіне негізделген.
Азербайжан Республикасының Қылмыстық Кодексі несиені заңсыз алу және
мақсатсыз пайдалану құрамы 195-бабта қаралады. Жеке кәсіпкердің немесе ұйым
басшысының қаржылық жағдайы, шаруашылығы туралы көпе-көрінеу жалған
мәліметті көрсету жолымен мемлекеттік мақсатты несиені немесе жеңілдіктер
шартты несиені жеке кәсіпкер немесе ұйым басшының алғаны үшін қылмыстық
жауапкершілік бекітілген. Осы әрекеттер үлкен зиян келтірген жағдайда,
қылмыстың мән-жайы ауыр болып есептеледі.
Азербайжан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 195-бабына сәйкес ірі
зиян келтіргені үшін жоғары жауапкершілік қаралған.
Азербайжан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 190-бабына ескертумен
сәйкес ҚК 190, 192-198, 202-205, 210-212 баптарында ірі мөлшер ретінде
бір мыңнан жеті мыңға дейінгі көлемдегі сомма, ал аса ірі мөлшер ретінде
жеті мыңнан жоғары ең төменгі көлемдегі енбекақы жатады. (16, 195-б)
22.07.1999ж. Грузияның Қылмыстық кодексі (01.12.2001 өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген) Несиені заңсыз алу атаумен 208-бап қолданылады.
Бұл бапта жеңілдіктер мен несие алу мен оның көлемін ұлғайту немесе
несие алу үшін шаруашылық жағдайы немесе қаржылық жай-күйі туралы банкке
немесе басқа несие берушіге жалған мәлімет бергені үшін және мақсатты
несиені мақсатсыз қолданып аса ірі зиян келтіргені үшін қылмыстық
жаупкершілік қаралған.
Грузияның Қылмыстық Кодексінің 208-бабының 2 бөлімінде мемлекеттік
мақсатты несиені заңсыз алған үшін немесе оны мақсатсыз пайдаланып, зиян
келтірген үшін жауапкершілік белгіленеді. (17, 208-б)
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодексінің жағдайын қарасақ, ол
өзінің жаңашылдығымен, үдемелігімен, оның нормалары мен институттары
халықаралық құқықпен тығыз байланысты.
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодексі Несиені немесе
демеуқаржыны бопсалау 237-бабының 1 бөлімінде демеуқаржы немесе несие алу
үшін елеулі маңызы бар, көпе-көрінеу жалған құжаттар мен мәліметтерді
қолданып жәрдемақыны бөлуде немесе жеңілдіктер шартымен несие алуды
көздеген заңды тұлға лауазымдары немесе жеке кәсіпкерді және олар несие
берушіге немесе тиісті органдарға, қалыптасқан жағдай туралы ақпаратты
қасақана хабарламаған үшін қылмыстық жауапкершілік қаралған.
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодексінің 237-бабының 1
бөлімінде қаралған қылмыс құрамының ерекшелігі несиені алуға дейінгі
уақытта немесе несие мен демеуқаржыны алғаннан кейін, егер жеке кәсіпкер
немесе лауазымды заңды тұлға осы жағдайлар туралы хабарламаса, аталған іс-
әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодексінің 237-бабының 2 бөлімінде
Қылмыстық Кодексінің 237 бабының 1 бөліміндегі қаралған іс-әрекеттер үшін,
мемлекеттік мақсатты несие алуды көздеп немесе аса ірі көлемде зиян
келтіруге әкеп соқтырған қылмыс үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодексі 237-бабының 2 бөлімінінің
ерекшелігі, ірі көлемде нұқсан келтіргені үшін жоғары қылмыстық
жауапкершілікті белгілеу болып табылады.
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодексінің Экономикалық қызметті
атқарудағы тәртіпке қарсы қылмыс 25 тараудағы ескерулермен сәйкес:
- ірі көлем (мәмілелер, нұқсандар, аса ірі көлемдегі кіріспен жемқорлық)
болып, қылмыс жасалу күніне сомасы 250 және одан жоғары ең төменгі
еңбекақы көлемінде;
- аса ірі көлемде (мәмілелер, нұқсандар, аса ірі көлемдегі кіріспен) мың
және одан бірнеше рет жоғары ең төменгі еңбекақының көлемі, егер
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодекстің тарауының баптарына
ескертулер еңгізуі көзделмесе. (18, 237-б)
Украинаның қылмыстық кодексі 2001 ж. 5 сәуірде қабылданып, 2001 ж. 1
қыркүйекте күшіне енді және 1960 жылғы 28 желтоқсанда қабылданған ескі
Қылмыстық Кодексті ауыстырды.
Украинаның ҚК қылмыс заңнамасының жағдайына сәйкес экономиканың
жоспарлы – әкімшіліктен нарыққа көшу шарттарын қамтамасыз етеді.
Украинаның Қылмыстық Кодекстің 222-бабының 1 бөлімі Қаржы ресурстағы
алаяқтылық деп аталады. Ол, азамат – кәсіпкер мен құрылтайшы немесе
шаруашылық қызмет субъектілер иесі мемлекеттік билік органдарына,
Автономиялық Крым Республикасының билік органдарына немесе жергілікті өзін-
өзі басқару органдарына, демеуқаржы, субвенция, субсидия алу үшін басқа да
несие берушілерге немесе меншікке қарсы қылмыс белгілерінің болмауынан
салық жеңілдіктеріне әдейі жалған ақпарат бергені үшін қылмыстық
жауапкершілікке тартылады.
Украинаның Қылмыстық Кодексінің 222-бабының 2 бөлімінде жоғарыда
көрсетілген іс-әрекет үшін, егер олар ірі көлемде материалдық зиян келтірсе
немесе екінші рет қайталанса оларға жоғары қылмыстық жауапкершілік
қарастырылады.
Украина ҚК 222-бабына сәйкес, салық жеңілдіктерін, несиелерді,
демеуқаржыны, субвенцияны, субсидияны алу үшін жалған ақпарат көрсеткен
үшін қылмыстық жауапкершілік күшіне енді. Бұл бапта қылмыстық жауапкершілік
субъектілерінің кең тізімі қаралған (кәсіпкер, құрылтайшы немесе шаруашылық
қызмет субъектісінің иесі, сонымен қатар ұйым басшысы көрсетілмеген) және
үлкен зиян келтіріп, осы іс-әрекеттің қайталанғаны үшін жоғарлатылған
жауапкершілік қаралған. (19, 222-б)
8.07.1998ж. Латвия Республикасының Қылмыстық кодексінде несиені
заңсыз алу және басқа заемдарды мақсатсыз пайдаланғаны үшін 210-бапта
жауапкершілік қаралған.
Шартта көзделмеген субсидия, несиені немесе басқа заемдарды
пайдаланғаны үшін; кәсіпкерлік қызметті іске асыру үшін субсидияны
уақытында қолданып немесе несие, субсидия және басқа заемдарды алу үшін,
көпе-көрінеу жалған мәліметті көрсеткені үшін;
Қылмыстық Кодексінің 210-бабы 1 және 2 бөлімінде қаралған несие
берушіге немесе басқа тұлғаның мүддесі мен құқығын қорғайтын заңмен,
мемлекетке елеулі зиян келтірген үшін. (20, 210-б)
Таяу шетелдердің қылмыстық заңнамаларын сараптап болғасын, кейбір
қылмыстық кодекс нормаларын ҚР ҚК 194-бабын жетілдіре түсу үшін қолдануға
болады.
ҚР ҚК 194 бап 1 бөлімін келесі редакцияға мазмұндауға болады:
Жеке кәсіпкердің немесе ұйымның шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-
күйі немесе кепілдік мүлкі туралы, немесе несиенің, демеу қаржының,
несиелеудің жеңілдікті шарттарын алуға арналған елеулі мәні бар өзге де мән-
жайлар туралы көпе-көрінеу жалған мәліметтерді банкке немесе өзге де несие
берушіге беру арқылы жеке кәсіпкердің немесе ұйым жетекшісінің несие,
демеуқаржы не несиелеудің жеңілдікті шарттарын алуы, сол сияқты несиелеуді,
демеуқаржы беруді тоқтатуға, жеңілдіктерді жоюға не бөлінген несие мен
демеу қаржы мөлшерін шектеуге әкеп соғатын мән-жайлардың пайда болуы туралы
ақпаратты банкке немесе өзге несие берушіге хабарламау, егер осы әрекеттер
ірі зиян келтірсе-
екі жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе
сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуға, не төрт айдан алты айға
дейінгі мерзімге қамауға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына,
не нақ осы мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
ҚР ҚК 194 бап 2 бөлімінде қаралған қылмыс құрамын бөлек бабқа бөліп
және келесі түрде құрастыруға болады:
194. 1 Мемлекеттік мақсатты несиені не мемлекет кепілдігімен
берілген несиені тікелей мақсатында пайдаланбау, егер осы әрекет азаматқа,
ұйым,а немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе-
екі жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе
сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуға, не төрт айдан алты айға
дейінгі мерзімге қамауға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына,
не нақ осы мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. (3, 194-б)
Сондықтан, жоғарыда мазмұндалғаннан біз таяу және алыс шетелдегі банк
саласындағы несиелік қызметті қылмыс қамтылған, өйткені қаржы саласы
нарықтық экономиканың ең маңызды рычагі болып табылады.
2 ТАРАУ. НЕСИЕНІ ЗАҢСЫЗ АЛУ ЖӘНЕ МАҚСАТСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУЫ.
2.1 Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың объективтік
белгілері (қылмыстың объектісі мен объективтік жағы).
Қылмыс ұғымының жалпы анықтамасы, барлық қылмыстарға тән белгілерді
аңғартады. Бірақ қылмыс жасауға жалпы болмайды. Нақты қылмыстар (адам
өлтіру, ұрлық, тонау және басқалар) қылмысты тәртіппен жасалып және
жазаланады. Осы қылмыстардың әр бір белгілері Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөлімінде көрсетілген.
Қылмыс белгілері іс-әрекеттерінің болуы немесе болмауы туралы сұрақты
шешу үшін осы әрекетті жасаған тұлғаны іске тарту негізін қалыптастыратын
жағдайдың нақты жиынтығын анықтауды талап етеді. Қылмыстық Кодексінің 3-
бабына сәйкес қылмыстық жауапкершіліктің жалғыз негізі болып нақты
Кодексте қаралған қылмыс құрамының барлық белгілері, іс-әрекеттері қылмыс
болып табылады, деп жазылған. (3, 3-б)
Қылмыстық-құқықтық нормадағы заңнамалар бекіткен қылмыс құрамына
сәйкес белгілерін салыстыру арқылы қылмыс болып табылады.
Объективті және субъективті белгілердің қылмыстық заңмен орнатылған
жиынтығы, қоғамға қауіпті іс-әрекеттің нақты мінездемесін қылмыстық құқықта
қылмыс құрамы деп атауға болады.
Қылмыс және қылмыс құрамы - ұқсас, бірақ біркелкі ұғым емес.
Қылмыс – көптеген жеке белгілермен мінезделетін және объективті түрде
нақты тұлғамен жасалған әрекеттер.
Қылмыс құрамы – тек қандай да болмасын қылмысты іс-әрекеттін типтік
белгілерін бекітетін нормативтік санат.
Осыдан соң қылмыс құрамының маңызы түсінікті болады. Егер қылмысты
жасау, қылмыстық жауапкершіліктің негізі болып табылады. Бұл екі негіз бір-
бірімен байланысты және біріккен тұтастықты құрайды: қылмыс құрамы
заңнамалармен бекітілмеген күнде қоғамға қауіпті іс-әрекеттер қылмыс болып
табылмайды, қылмыс құрамының қандай да болмасын белгілерін қарайтын
қылмыстық-құқықтық нормалары қылмыстық жауапкершіліктің негізі болып
табылмайды егер осы белгілерге кіретін іс-әрекеттерді жасамаса.
Сондықтан қылмыстық заңмен қаралған, барлық қылмыс құрамының
белгілері кірген, қоғамға қауіпті іс-әрекет жасау тәжірибе де, теорияда да,
заң шығарушы да мойындайды және қылмыстық жауапкершіліктің жалғыз негізі
болып Қылмыстық кодекстің 3-бабында көрсетілген. Бұл деген ешқандайда,
басқа жағдайлар (субъектінің басқа да тұлғаны мінездейтін мәліметтер, құқық
және жасалған іс-әрекеттін саяси бағасы) қылмыстық жауапкершіліктін негізі
бола алмайды.
Негізсіз қылмыстық жауакершілікке тарту мүмкін емес, егер тұлғаның іс-
әрекетінде қылмыс құрамының жоқтығына қарамай қылмыстық қудалау басталып
кетсе, қылмыс құрамының жоқтығы белгілі болысымен, қылмыстық процесс қай
кезеңде болса да тоқтатылуға тиісті.
Заңи оқулықтарында, қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-
әрекеттің жасалауы қылмыстық жауапкершіліктің жеткілікті негізі болып
табылады, егер қылмыстық қудалауды атқаратын органға, қылмыстық
жауапкершілікке кімді де болмасын тарту үшін іс-әрекетте қылмыс құрамының
бар екенің анықтау жетілікті.
Сондықтан қылмыс құрамының болмауынан немесе объективтік және
субъективтік белгілерсіз қылмыстық жауапкершілікті қолдану мүмкін емес.
Қылмыстық заңды дұрыс қолданып, іс-әрекетті дұрыс біліктендіру үшін істің
мән жағдайын жақсы білу қажет, сонымен қатар бір қылмысты екінші қылмыстан
шектейтін құрам белгілері болуы қажет.
Заңи оқулықтарында, әрбір қылмыс құрамында міндетті түрде төрт оның
элементі болуының жалпыға белгілі: объективтік белгілерді құрайтын объект
пен объективтік жақ және субъективтік белгілерді құрайтын субъект пен
субъективтік жақ. Қылмыс құрамының элементтері өзара тығыз байланысқан.
Егер іс әрекетте олардың біреуі де болмаған жағдайда, қылмыс құрамы тұтас
түрде болмаған болып саналады, ал оның өзі қылмыстық жауапкершілік
негізінің жоқтығы болып табылады.
Жоғарыдағы мазмұндалғандай, қылмыс құрамының объективтік белгілерін
мұқият қарап шығу қажет, сонымен қатар несиені заңсыз алу және мақсатсыз
пайдалану қылмыс құрамының объектісі мен объективтік жағын нақты түрде
қарастырып атап өткен жөн.
Қылмыс объектісі – қылмыс құрамы элементерінің бірі болып табылады.
Онсыз қылмыс та болмайды.
Қылмыстық құқықтағы теоретиктерінің көпшілігінің ойынша қылмыс
объектісі қоғамдық қатынастар болып саналады.
Қоғамдық қатынастар – адамдар арасында өмір сүріп жатқан қатынастың
жалпы санаттағы күрделі түрлерінің бірі. Қылмыстық заңда қылмыстық қол
сұғудан қорғайтын қоғамдық қатынастардың маңызды шеңбері сызылған.
Заңда көрсетілгендей Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық
Кодексінің негізгі міндеттері болып, Адам мен азаматтың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
Қазақстан Республикасының қонституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау,
сондай-ақ қылмыстардың алдын-алу болып табылады.(3, 2-б)
Басқа сөзбен айтқанда ескі қылмыстық заңмен салыстарғанда жаңа
заңнамада қылмыстық қастандық әрекеттен объектілерді қорғау нақты және
кеңейтіліп көрсетілген.
Қылмыстық құқық, құқықтың басқа салалары сияқты алдымен құқықты
реттеу объектілеріне дербес сала болып бөлінді. Бұндай қоғамдық қатынастар
мемлекет, яғни өкілетті органдар түрінде және есі дұрыс, белгілі жасқа
толған азаматтың арасында, соңғысымен қылмысты жазаланатын іс-әркет жасаған
нәтижесінде пайда болады.
Қылмыс объектісі адамның рухани және жеке өмір, қоғамдық, өндірістік
процесінде, мемлекеттік құрылыс және қоғамның түрлі салаларына жинақталған
қоғамдық қатынастар болып саналады.
Кейбірде, қылмыстық-құқықтық қорғау объектісі мен қылмыс объектісі
ұғымының айырмашылығы туралы сұрақтар туындайды. Оған жауап тек біреу ғана:
бұл ұғымдар нақты өмірде ұштасып жатады, сондықтан оларды синонимдер
ретінде қолдануға болады және қолдану керек.
Қылмыс объектісінің жалпы ұғымдық мінездемесі объектілердің біліктік
проблемасына тоқтатуға мүмкіндік береді.
Бұрынғы КСРО елдерінде кеңестік кезеңде қылмыстық құқық ғылымы қылмыс
объектілері жүйесі жеткілікті өндеген болып саналатын. Объектілердің үш
сатылық классификациясы туралы теория алға шығарылған: жалпы, текті немесе
арнайы, яғни тікелей.
Жалпы қылмыс объектісінің түсінігі барлық қоғамдық қатынастар
(жиынтық) болып, оларды бұзғаны үшін қылмыстық жуапкершілік қаралған, ал
текті немесе арнайы қылмыс объектісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(194-бап)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ. НЕСИЕНІ ЗАҢСЫЗ АЛУ ЖӘНЕ МАҚСАТСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың түсінігі
мен белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану туралы
шетелдік заңдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 ТАРАУ. НЕСИЕНІ ЗАҢСЫЗ АЛУ ЖӘНЕ МАҚСАТСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
2.1. Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың объективтік
белгілері (қылмыстың объектісі мен объективтік жағы)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың субъективтік
белгілері (қылмыстың субъектісі мен субъективтік жағы)
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7
2.3. Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың құрамы сабақтас
қылмыстардан айырмашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..30
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 37
КІРІСПЕ
Тарихта алғаш қазақтың мемлекеттілігі 1991 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конститутциялық
заңымен өзінің кіріспесінде бүкіл дүние жүзіне біздің елдің мемлекеттік
тәуелсіздігін паш етті, тоталитарлық тәртіпке және экономикада, саясатта,
идеологияда жалпы тәуелділік тамырына балта шабылды.
Қазақстан Республикасының Жаңа конституциясы 1995 жылдың 30 тамызында
Референдум арқылы қалбылданып, мемлекеттің, азаматтардың және қоғамның
өмірлік қызметінің бағыттары мен негізгі қағидалары бекітілді. Осыдан былай
Қазақстан – демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет,
екендігін ондағы басты құндылық адамның өмірі, оның құқығы және бостандығы
болып табылытының өзінің алғашқы бабында хабарлады. (1, б. 3)
Біздің ел экономиканы әкімшілік-әміршілдік жүйемен басқарудан нарықтық
әдіске көшуге байланысты несие және заемдардың рөлі бірден өсті. Бірақ
нарықтық экономикаға көшу сатысы экономикалық қылмыстың өсуіне жақсы жағдай
жасап және бастысы жаңа алдау түрлерінің туындауына мүмкіндік жасады. Олар
жалған авизо қолдану, заңсыз несие алу жолымен ұрлау, банктік алаяқтық.
Бүгінгі күнде, экономикалық қылмыспен күрес, әсіресе банк қызметі
айналасындағы, жалпы қылмыспен күресудегі жетекші бағыттары болып
табылатынын мемлекет деңгейінде мойындалып отыр. Кейбір авторлардың банктік
қылмыстан келген нұқсан, тұтас елдің кірісінің бөлігімен теңестірулері
кездейсоқтық емес.
Банктердегі қылмыстардың қоғамға қауіптілігі тек қана экономикалық
нұқсанмен ғана анықталмайды. Ол әлеуметтік-психологиялық және мінез-
құлықтың зардаптарымен күрделене түседі. Қазіргі жағдайда банктік қылмыстың
өсуі және тереңдеуі түрлі әлеуметтік топтар мен халықтың жіктелуі қоғамда
келеңсіздікті қалыптастырады, оның басты себебі заң алдындағы қатардағы
азамат пен басшының теңсіздігі және мемлекет мүлкін қорғау мен енбегінің
нәтижесіне мүдделі болуының жоқтығы. (33, б.4)
Сондықтан бүгінгі күнде банктер маңайында құқыққа қарсы әрекеттердің
белсенділігі туралы айтуға болады.
Банктік қылмыстын қоғамға қауптілігінің тағы бір ерекшелігі оның терең
жасыруында, егер қылмысты немесе қылмыскерлерді анықтаған күннің өзіңде,
кінәлілерді қылмыстық жаупкершілікке тарту және барлық қылмысты іс
әрекеттерін толық ашылуы мүмкін емес.
Тағы да бір манызды жағдайды атап өту қажет. Меншік түрі өзгеру
процесінде және қаржы жүйенінің тұтас коммерциялық ұйымға айналуы, жаңа
қатынастардың туындауына әкеп соқты. Бұл қатынастар қатал түрде иерархиялық
және әкімшілік-әміршілік әдістермен реттеліп, қаржы несиелік
субъектілерімен бірігіп жұмыс істеу схемасын құрып және өзара келісімге
келуге мүмкіншілік туды. Бұл жаңа туындаған жағдай, әсіресе бастапқы кезде
заңды аяққа басуды туындатты, сондықтан қаржы-несиелік саласындағы
шешімдерді және құқықтық әрекетке жаңа баға беру мәселесі қойылады.
Банктік қылмыстарды алдын алу мен ашуда бақылау органдары және құқық
қорғау қызметкерлерінің біліксіздігі мен дайындығы жоқтығы зерттелу
саласындағы банктік қылмыстарды ашу мен алдын-алу жағдайын ұшықтыра түседі.
Бүгінгі күнге дейін банктік қылмыстардағы қылмыс негізін алдын алу
элементтерінің болмауын көрсетпеуге болмайды. Мәселенің өткір тұрғанына
қарамастан, Қазақстан Республикасындағы банктен заңсыз несие алу мен оны
мақсатсыз пайдаланумен күресу проблемасы зерттелмей қалып келеді.
Банк қызметі саласындағы қылмыстардың алдын алуын тиімді ұйымдастырып,
әсіресе несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалануда, осы әрекеттерді
жасаған тұлғаға жалпы әлеуметтік және арнайы шаралар әсерінің үйлесімі
жолымен түсіндіріп, қоғам мүшелерінің өмірлік позицияларын дұрыс
қалыптастырып, түрлі келеңсіз факторлардан аластату бүгінгі күннің
мәселесі.
Оған Қазақстан Республикасының Экономикалық және сыбайлас жемқорлық
қылмыстарға қарсы күрес Агенттігінің келесі мәліметтері дәлел бола алады:
№ 2000 2001 2002 2003 2010 2011 2012 2013
1 тоқсаны 1 Есептік кезеңде өндірісте болған қылмыстық істердің саны
38 62 94 128 132 118 105 43 2 Тіркелген қылмыстық істердің саны
28 47 69 94 90 70 43 16 3 Есептік кезеңде аяқталған
қылмыстардың саны 12 24 48 53 72 44 70 14 4 Есептік кезеңде
сотқа жіберілген қылмыстық істердің саны 5 8 20 21 34 12 13 9 5
Ақталмаған негіздері бойынша қысқартылған қылмыстық істердің саны 7 16
28 32 38 32 57 5 6 Есептеуден алуына байланысты қысқартылған
қылмыстық істердің саны 6 8 4 4 7 5 5 1 7 Сонымен бірге ҚІЖК-
нің 37 бап 1 бөлімінің 1 және 2 тармақшасы бойынша 6 8 3 - - 5 5
1 8 Істерді қозғау туралы қаулылардың күшін прокурормен жоюы 0 1 1
- - 2 1 1 9 Есептік кезеңде тоқтатылған қылмыстық істердің саны:
ҚІЖК-нің 50 б. 1 б. 1 т. бойынша 0 0 3 8 7 3 2 1 10 ҚІЖК-нің 50
б. 1 б. 2 т. бойынша 2 4 4 11 5 6 3 0 11 ҚІЖК-нің 50 б. 1 б. 5
т. бойынша 3 5 2 6 15 4 0 0 12 ҚІЖК-нің 50 б. 1 б. 7 т. бойынша
0 0 0 1 0 0 0 0
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында
Елдегі жағдай туралы, ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары:
қоғамды демократизациялау, жаңа жүзжылдықтағы экономикалық және саяси
реформалар - деп айтылған.
Сондықтан мыналарды істеу қажет:
1. Шаруашылық субъектілеріне банкілерден несие алу мүмкіндіктерін
кеңейту;
2. Мемлекет тарапынан қарыздарды кезеңдік жоюдың кешендік шараларын
өткізіп, экономикадағы қарыздардың проблемаларын шешу үшін мақатты
топтар құру;
1. Мемлекет қаржысын экономикалық өркендеу бағдарламаларына және
азаматтарға тікелей пайда әкеліп, сонымен қатар қазынаға түсім түсуіне
бағыттау. (2, б.17)
Көрсетілген жағдайлар зерттеу тақырыбының өзектілігі және таңдауын
анықтайды.
Нағыз зерттеудің мақсаты келесі аспектілер болып табылады:
1. Банктік қылмысты жалпы талдау және несиені мақсатсыз пайдалану және
заңсыз алудағы орнын анықтау.
2. Шет мемлекет заңдарының нормалары ұқсастығын салыстырып талдау;
3. Субъектілердің алдын алу жүйелерін анықтау (жалпы және арнайы) және
несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланушылармен күресудегі олардың
функциялары;
4. Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың криминологиялық
сиапттамасы;
5. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің құрамы сабақтас қылмыстар
мен несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудағы қылмыс құрамының
негізгі белгілеріне талдау және көрсетілген қылмыс үшін жауапкершілік.
6. Қолданыстағы заңнамалар мен олардың тәжірибедегі қолдануына талдау
жасау негізінде қылмыстық-құқықтық нормаларына жаңа құрылым жобаларын
жасау.
1 ТАРАУ. НЕСИЕНІ ЗАҢСЫЗ АЛУ ЖӘНЕ МАҚСАТСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ.
1.1 Заңсыз несие алу және мақсатсыз пайдаланудың түсінігі мен
белгілері.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамаларының негізгі міндеттері
қылмыстық қол сұғудан жеке меншікті қорғау болып табылады. Қылмыстық
заңнамаларының алдында тұрған міндеттерді Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексі қоғам үшін қандай іс-әрекеттің қылмысты қауіптілігін
анықтап, оның жаза түрлерін белгілеп және басқа да қылмыстарды істегені
үшін қылмыстық-құқықтық шараларын атқарады.
1997 жылдың 16 шілдесінде қабылданып, 1998 жылдың 1 қаңтарында күшіне
енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің пайда болуы, қоғам
өміріндегі көптеген сұрақтарға жаңаша қараудың қажеттілігін туғызып,
сонымен қатар шаруашылыққа нарық жүйесін қалыптастырып, экономика
жұмыстарына қиысушылардың мүдделерін заңмен қорғауға байланысты болды. (23,
б.23)
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыс-деп аталған Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің жетінші тарауына ерекше назар аударуға
болады.
Несиені заңсыз алу және оны мақсатсыз пайдаланғаны үшін қылмыстық
жауапкершілікті қарайтын 194-бап енген.
Қазақстан Республикасының заңнамалырына алғаш рет осы тектес қылмысты
іс-әреккеттер дербес құрамға бөлініп және бұл жағдай өз бетімен өте
маңызды, өйткені несие қатынастарын қорғауда қылмыстық заңның бағыттарын
көрсетеді. Аталған бапты Қазақстан Республикасының ҚК-не енгізуі
қажеттілігі, отандық қаржы саласындағы несиені қайтармау тәжірибесі кеңінен
етек алып, басты мәселе айналуына байланысты болып отыр.
Несиені заңсыз алу және оны мақсатсыз пайдалану банктік қылмыстың бір
түрі болып саналады. ҚР ҚК 194 бабында көрсетілгендей, несиені заңсыз алу
және мақсатсыз пайдалану дегеніміз, жеке кәсіпкердің немесе ұйымның
шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйі немесе кепілдік мүлкі туралы, немесе
несиенің, демеу қаржының несиелеудіңжеңілдікті шарттарын алуға арналған
елеулі мәні бар өзге де мән-жайлар туралы көпе-көрінеу жалған мәліметтерді
банкке немесе өзге де несие берушіге беру арқылы жеке кәсіпкердің немесе
ұйым жетекшісінің несие, демеуқаржы не несиелеудің жеңілдікті шарттарын
алуы, сол сияқты несиелеуді, демеуқаржы беруді тоқтатуға, жеңілдіктерді
жоюға не бөлінген несие мен демеуқаржы мөлшерлерін шектеуге әкеп соғатын
мән-жайлардың пайда болуы туралы ақпаратты банкке немесе өзге несие
берушіге хабарламау, егер осы әрекеттер ірі зиян келтіретін болатын
жағдайда.
Аталған құрамда біліктілік белгілерінің тізбесі болмай, екі қылмыс
құрамын қараса да, бірақ көлемді бап болып қала береді. Айтылған баптың
бірінші қылмыс құрамының дичпозициясы жоғарыда аталып кеткен. Енді
қылмыстың екінші түрің қарастырамыз.
Несиені мақсатсыз қолдану деп, мемлекеттік мақсатты несиені не
мемлекет кепілдігімен берілген несиені тікелей мақсатында пайдаланбау, егер
осы әрекет азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірген жағдайда.
Адамзаттың дамуымен бірге келеңсіз факторлар қатар жүреді. Қылмыс
әлемі де бір орында тұрмай, қылмыс жасаудың әртүрлі әдістерін ойластыруда.
Нарықтық экономикаға көшуге байланысты, қылмыс түрлері де мәнді түрде
өзгеруде, қазіргі кезде қылмыс жасаушы субъект, қылмыс жасауда алдына
мақсат қойып, қандай да болмасын өзіне қолайлы жағдайға қол жеткізуге
тырысады.
Бүгінгі күнде ең қауіпті қылмыстардың бірі экономикалық қылмыстардың
құрама бөлігін құрайтын және банктік қылмыстарды біріктіретін банктік
қылмыс болып табылады.
В.М. Есиповтың пікірі бойынша: Экономикалық қылмыс – деп өндіріс
саласында экономикалық қызмет, үлестіру, алмасу және материалды игіліктерді
тұтыну мен қызметтерін қылмысты әдіспен атқаруы болып табылады. Оның
ойынша, ол қылмыс нысанның көрсететін экономикалық қатынастардың ерекше
түрі. (25, б.64)
Аталған қылмыстың негізігі элементі, яғни заты – несие, демеуқаржы,
несиелеудің жіңілдік шарттары болып табылады. Қылмыстың құқықтық-қылмыстық
мінездемесіне баға беруде, қылмыстың жасалу процесінде алдымен оның іс-
қимылына мінездеме беру өте маңызды. Аталған қылмыстың жасалу барысындағы
әрекеттерімен банктік несиелеу анықталады.
Несие-ақшалай немесе тауар түрінде қайтару шартымен, көбінесе
пайыздың төлеммен өтелетін қарыз несие, несие беруші және қарыз алушының
арасындағы экономикалық қатынастарды көрсетеді.
Несие ақшадан кейінгі адамзаттың кемеңгерлік өнертабысы. Несиенің
арқасында шаруашылықта және жеке тұтынудағы қанағаттандыру кақытын
қысқартады.
Несие (лат. тілінде creditum - сенім) – ақшалай немесе тектік
белгілерімен айқындалған заттарды, қайтару және пайыз төлеу шарты
негізінде берілетін ссуда.
Несие – несие беруші мен несие алушы тараптар арасындағы экономикалық
қатынастарды айқындайды.
Несие экономикалық дамудың негізгі элементі болып, бүгінгі
экономиканың тірегі болып табылады.Оны ірі кәсіпорындар мен ұйымдар, кіші
өндірістер, ауылшаруашылық және сауда құрылымдары, сонымен қатар мемлекет,
үкімет және азаматтар қолданады.
Шаруашылық субъектілерінің уақытында несие алу мүмкіндігі,
экономиканың табысты қызметінің маңызды шарты болып табылады. Осыған
байланысты несиелеу саласында бөлектенген қатынастар пайда болды. Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі
туралы заңының 33 бабының 1 тармағына сәйкес банкілер арасындағы, сондай-
ақ банкілер мен олардың клиенттері арасындағы қатынастар егер Қазақстан
Республикасының Заңдарында өзгеше көзделмесе, шарттар негізінде жүзеге
асырылады. (5, 33-б).
Несие шартының түйіндемесінің жалпы жағдайы Азаматтық кодексінің 36
тарауында көрсетілген. Осыған орай Азаматтық кодексінің 715 бабында
келісідей көрсетілген, Заем шарты бойынша бір тарап (заем беруші) басқа
тараптың (заемшының) меншігіне (шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына)
ақша немесе тектік белгілерімен айқындалған заттарды береді, ал осы
Кодексте немесе шартта көзделген жағдайларды оларды беруге міндеттенді, ал
заемшы заем берушіге дәл осындай ақша сомасын немесе осы тектегі және
сападағы заттардың тең мөлшерін уақытында қайтаруға міндеттенеді.
Осымен қатар несие беруші несие шартында көрсетілгендей несие алушыға
несие беруден бас тартуға құқылы, егер несие алушы берілген қаржыны
уақытында өтей алмайтындығы белгілі болған күнде. (4, 715-б )
Банктер басқа да несие-қаржылық мекемелері, сонымен қатар несие
беруші ретінде болатын жеке тұлғалар несие алушымен жылдамдық, қайтарымдық,
төлемдік, мақсаттылық принциптері негізінде несие қатынастарын іске
асырады.
Ереже бойынша несие мақсатты түрде беріліп, ол тек қана шартта
көзделген мақсатқа пайдаланылуы тиісті. Несие алушы несие берушіге несиенің
мақсатты пайдалануын бақылау мүмкіндігін көрсетуге міндетті.
Несиенің мерзімі, шартта белгіленген мерзімде несие берушіден алынған
қаржыны қайтаруды білдіреді.
Несиенің қайтарымдылығы несие алушының тек қана несие берушіге алынған
қаржыны қайтару ғана емес, сонымен қатар қаржыны қолданған уақыттары
белгіленген пайызын төлеу міндетті болып табылады.
Қазақстан Республикасында екі деңгейлік банк жүйесі бар. Ұлттық банк
мемлекеттің орталық банкі саналып, жоғарғы (бірінші) деңгейлік банк болып
табылады.
31.08.1995 жылғы Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңы, барлық екінші деңгейдегі
банктер қызметін құру және тоқтату тәртібін, құқықтық статусын, түрлерін
анықтап реттейді. Аталған заңның 1 бабына сәйкес, банк – осы Заңға сәйкес
банк қызметін жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын
тұлға. (5, 1-б)
Банктің ресми статусы Қазақстан Республикасының Әділет министірлігінде
банктің заңды тұлғасы ретінде мемлекеттік тіркеумен және банк операцияларын
өткізуге берілген ҚР Ұлттық банкісінің лицензиясымен анықталады. Бірде-бір
заңды тұлға банктік ресми статусы болмаған күнде, өзін банк атауымен
атауға тиым салынады.
Несие жүйесінің маңызды бөлігі ретінде, банк қызметі мекемелерінде
бүгінгі күнде ерекше орынды банктік несиелеу құрайды.
Несие жүйесі – деп несие қатынастарын, несие әдістерінің және
нысандарының барлық жиынтығын айтамыз.
Қазақстан Республикасында банктік несиелеу жүйесі бірқатар қағидалар
негізінде құрылады.
Бұл қағидалар жоғарыда айтылып өтті:
- мерзімділік қағидасы
- қайтарымдылық қағидасы
- төлемдік қағидасы
Бұдан әрі қолданыстағы қылмыстық заңына сәйкес несиені мақсатты
пайдалануға бағытталған қағидасын орындау қажет. Сонымен қатар кепіл
түрінде болатын, несиені қамтамасыз ету қағидасы бар.
Несие қатаң түрде тек нақты мақсаттарға бөлінеді.
Тарихи даму процесінде несие көптеген формада қалыптасты, оның
негізгілері – коммерциялық және банктік несие.
а) коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кепілге қалдыру. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызметін атқарады.
б) банктік несие – бұл банктердің арнайы несие-қаржылық мекемелерінің қарыз
алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несие.
в) тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға 3-жылға дейін берілетін тұтыну
тауарларын сатып алу және тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін бөлшек сауда
орындары арқылы төлемді кейінгіге қалдыра отырып, тауарды сату және банктік
формада берілетін несие.
г) ипотекалық несие – бұл ұзақ мерзімге берілетін жылжымайтын мүліктерді:
жерді, тұрғын және өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін
қарыз.
д) мемлекеттік несие – бұл азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе қарыз беруші ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы, мемлекет аталған несие формасы
мемлекет бюджетінің тапшылығы жабуға қолданады.
е) халықаралық несие – бұл халықаралық экономикалық қатынас саласындағы
қарыз капиталының қозғалысын көрсетеді халықаралық несие тауар немесе
қаржылай (валюта) түрінде беріледі. Несиені берушілер және алушылар болып
банктер, жеке фирмалар, мемлекет, халықаралық және аймақтық ұйымдар болып
табылады.
Банктік несиелер субъектілері мен мақсаттарына, қамтамасыз ету
тәсілдері және несиені өтеу тәртібіне байланысты жіктеледі.
Мақсатты қолданыстағы банктік несиелер келесі түрлерге бөлінеді:
1. Өндірістік несиелер негізінен күрделі салаларға бағытталған.
2. Жаңа құрылған мекеменің қаржысын қалыптастыру үшін несиелер.
3. Қаржының тапшылығына байланысты, айналымдағы қаржының жетіспеуін жабу
үшін несиелер.
4. Экспорттық және импорттық операцияларды қаржыландыру үшін несиелер.
5. Тауар сатып алу немесе кейбір қызметтерді өтеу үшін азаматтарға
берілетін тұтыну несиелері.
Ереже бойынша клиентпен шартта көрсетілген несие алушының несиені
мақсатты түрде қолдануын банктік қадағалау құқығы қаралған. Сондықтан несие
алушы несие бурушіге қажетті құжаттарды мерзімінде көрсетуге міндеттенеді
және шартта қаржыны мақсатты түрде пайдалануды қадағалау банк құқығы
көрсетіледі.
Егер несиені мақсатсыз қолдану фактілері анықталатын болса, несие
алушыға тиісті жаза қолданып, шартта көрсетілгендей несиені мерзімнен бұрын
өндіріп алуға банк құқықты.
Банктік несиелер пайыз көлемінде беріледі, ал оның көлемі Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі, екінші деңгейдегі банктерге үстіне қосылған
несиелерді ұсынған ставкалар есебімен қалыптасады.
Несиені қолдануда пайыз көлемі шарттағы міндеттемелерге байланысты
жылдық, айлық немесе әр күндік болып қалыптасуы мүмкін.
Банктін ссудалық операциясы, банктік директорлар кеңесі бекіткен оның
ішкі несие саясатына сәйкес іске асырылады. Ішкі несие саясатының атқарушы
органы банктік несие комитеті болып табылады. Ішкі несие саясаты туралы
ережесі несие операцияларын іске асырудағы қауіпті төмендетуді көздеумен
қалыптастырылады.
Банктің несие саясаты стратегиялық негізгі мақсаты, несиелеудің
қауіпті санатын анықтайтын, несие қауіптерін басқару философиясы, несие
қызметін ұйымдастыру, несиелеу лимиттері мен өкілеттілігі, қауіпті басқару
рәсімдері сұрақтарын реттейді.
Несиелік қауіптер – қорларды үлестіру кезіндегі туындаған баланста
немесе баланстан бөлек, кепілдемемен немесе кепілдемесіз, алғашқы талап
бойынша қарыз соманы өтеуге міндетті, барлық пайыз мөлшерін қоса төлейтін
несие алушы. Қауіптер сан түрлі болуы мүмкін:
- іскерлік қауіп;
- елдік қауіп;
- валюталық қауіп;
- операциялық (стратегиялық) қауіп;
- заңнамалық қауіп.
Несиелік қауіп – несие алушының пайыздық мөлшермен қоса негізгі
қарызды өтемеу қауіпі несие беруші үшін іске асырылады.
Банк несиелік қауіпті алдын алуды көздеп, несие беру шешімін
қабылдамас бұрын, несие алушының өтеу қабілеттігін, несиелік қабілеттігін
және қаржылық тұрақтылығын бағалауы қажет. (32, б.35-36)
Өтеу қабілеттілік және несиелік қабілеттілік түсініктерін
анықтағанда айырмашылық бар екенін атап өткен жөн.
Өтеу қабілеттілігі - бұл несие алушының уақытында барлық түрдегі
міндеттемелер және қарыздарды өтеу мүмкіншілігі мен қабілеттілігі, ал
несиелік қабілеттілік тек мекеменің несиелік қарыздарын өтеу мүмкіндігін
мінездейді.
Сонымен қатар, несиелік қабілеттілік өтеу қабілеттілігімен
салыстырғанда біршама өзгеше мінезделуі тиісті, өйткені несиелік қарызды,
банктегі қарыздың кепілдемесіндегі мүліктерді сатып қарызды өтеуге, немесе
басқа банктер мен мекемелердің кепілдемелерін қолдануға болады.
Несиелік қабілеттілігін бағалау барлық көрсеткіштерді қолданып,
қарыздық төлемдерді өтеу мүмкіншілігі, несие алушы қызметінің мінездемелік
жорамалы. Мұндай көрсеткіштер барлық өзінің маңыздылығымен, кейбірде
шектеулі мағынаны білдіреді.
Біріншіден, бұл көптеген көрсеткіштер, соның ішінде қаржылық жағдайы
мінездемелейтін, қаржының барлығы және басқалар, бетбұрыстары өткен шақта,
өйткені олар өткен кезеннің мәліметімен есеп айрысады, ал несиелік
қабілеттілікті болжау болашақтағы қарызды өтеу мүмкіндіктерін бағалауды
береді.
Екіншіден, мұндай көрсеткіштер есеп уақытындағы қалдықтар туралы
мәліметтер негізінде есеп айрысады, айналымдағы мәліметтер қарызды өтеу
мүмкіндіктерін толығырақ мінездейді.
Несиеқабілеттілікті талдауда, түрлі ақпарат көздері қолданылады:
а) тікелей клиенттен алынған материалдар;
б) банк мұрағатындағы клиент туралы материалдар;
в) клиентпен іскер болған адамдардан алынған мәлімет (несие
берушілер, оның өнімін сатып алушылар, банктер, оның жеткізушілері және
т.б.);
г) жеке және мемлекеттік мекемелері мен агенттіктердің материалдары
және есептері (несиелік қабілектілік туралы есептер, инвестициялар жөнінде
анықтамалар және т.б).
Тікелей клиенттерден алынған мәліметтер мен материалдар алу үшін,
несие бөлімінің сарапшылары банк мұрағатына жүгінеді. Егер клиент алдында
банктен несие алған болса, мұрағатта қарыз өтеудегі кешігулер мен басқа да
кемшіліктер туралы мәліметтері сақталған.
Банк аталған несие алушының өзге несие ұйымдармен жұмысы туралы және
кейбір нақты туындаған сұрақтарға жауап алуға құзыретті. Алдынғы кезеңдерде
клиент қанша ақшалай қарыз алғаның және алынған несиелерді уақытында өтей
алдыма? Клиенттің банктік есеп-шотындағы қалдықтың мөлшері қандай? Өткен
кезеңдерде клиент банкротқа ұшырады ма?
Барлық осы мәліметтерді банк түрлі несие ұйымдарынан анықтайды және
қосымша мәліметтерді жергілікті немесе аймақтық несие-ақпараттық
бюроларынан сұрау салу арқылы іске асырады.
Сондықтан қаралатын қылмыстың негізі жеке кәсіпорындар, коммерциялық
емес ұйымдар, құқықты түрде ұйымдасқан және жекеменшік түрдегі болсын
несиелік ұйымдардың несие, демеуқаржы не жеңілдікті шарттар алу үшін маңызы
бар, өзінің шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйі немесе кепілдік мүлкіне
басқадай мән-жайлар туралы жалған (мерзімдік, пайыздық ставкалардың көлемі
және т.б) мәлімет беруді әкеліп соқтырады.
Шаруашылық жағдайы туралы көпе-көрінеу жалған мәліметтерге келесілер
жатады: құрылтайшылар, басшылар, акционерлер, негізгі әріптестер, таныстар,
басқа фирмалармен қосылып, жалған кепілдемелік хаттар, кепілдік беру,
өндіріп алуға жарамсыз кепілдік мүліктер, қойылған құнның сәйкессіздігі
және т.б ; қарыз қаржысын қолданудан негізгі бағыттарын көрсететін жалған
технико-экономикалық негіздемелер, несие бағыттылған нақты шаруашылық
операциялар: жалған шарттар және басқа құжаттар, қарыз алушының өз өнімін
сату мүмкіншілігі туралы қате пікір туғызуы, оның бәсекелес қабілеттілігі,
нарықтағы жағдай және т.с.с; қойма мен бухгалтерлік есептер құжаттары және
басқалар.
Қаржы жағдайы туралы көпе-көрінеу жалған мәліметке келесі бұрмалаулар
жатады: салық комитетінде тіркелгені туралы бухгалтерлік құжаттар; қаржы
жағдайының жақсы екендігін көрсететін құжаттар, дебиторлық және кредиторлық
қарыздар туралы анықтамалар, басқа банктерден алынған несиелер және
қарыздар туралы, ағынды есеп-шот үзінділері және басқалар.
Банкке немесе басқа несие берушіге зор көлемде нұқсан келген күнде,
қылмыстық жауапкершілік міндетті шарт болып табылады. Бұл нұқсан алдымен
несие шарты бойынша қарыз алушыға берілген қаржының қайтарылмауымен
байланысты болады, бірақ нақты нұқсан несие берушіге пайыздық төлемді
өтемеуі, несиені уақытында қайтармауы түрінде немесе алатын пайданы қолдан
жіберіп алу түрінде де өлшенеді. Басқа келенсіз зардаптар болып, несие
алушының банкротқа ұшырауын, оның жұмыс тәртібінің бұзылуы, жоспарланған
мәміленің бұзылуы, өзіне алынған міндеттерді орындамау және басқалар болып
табылады.
Ірі нұқсанның нақты өлшемі заңда көрсетілмеген өйткені алданған несие
берушілердің қаржы жағдайлары әр түрлі болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекстің 194 баптың 2 бөлімінде
азаматқа, ұйымдарға, мемлекетке ірі зиян келтірген, мемлекеттік мақсатты
несиені не мемлекет кепілдігімен берілген несиені тікелей мақсатында
пайдаланбайтын қылмыс құрамын қарайды. Бұл жағдайда мемлекет несие беруші
ретінде болып, ал ұйымдар түрлі инвестициялық бағдармаларды орындау үшін өз
қаржыларын орнықтырады.
Мақсатты несиелерді алуда заңсыз болу себебі, егер мұндай несиелерді
алуда материалдық-құқықтық қатынастарды нақтылайтын ереже бұзылса, сонымен
қатар несие бөлуді шешетін мемлекеттік органдарды осы шешімге қатысты
көзбайлаушылыққа кіргізеді.
Мақсатты несиені мақсатсыз пайдалану және жеке басының қажетіне
жарату ( пәтер, автокөлік сатып алу, шет елге сапарды немесе оқуды төлеу,
банктік несиелерді өтеу, салық төлеу және т.б) бөтен мүлікті талан-тараж
ету және осы қылмысты жіктеу туралы сұрақ туындайды. Сондықтан талан-
тараждық белгілері ретінде, пайдакүнемдік мақсатта және қасақана өзінің
пайдасына бөтеннің мүлігін ақысыз өзіне қаратып алу сияқтыларды көзден таса
етуге болмайды. Бұл белгілердің болмауы (немесе дәлелсіздігінен) осы
әрекеттің ұрлыққа санаулы мүмкін емес.
1.2 Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану туралы шетелдік
заңдар.
Бүгінгі таңда қылмыс әлемі алдынғы қатарлы технологияларды қолданып,
оның ішінде басқару технологиясын жетік игеруде. Олар ғылымға, білімге
қаржыны аямай салуда. Қаржы экономикалық күре тамыры және нерв жүйесі
ретінде, қылмыстық топтарды балға жиналған аралардай қызықтыруда.
Экономикалық қылмыс несиелік – қаржы қатынасында түрлі формаларда
пайда болады, соның бірі банк істерінің қылмыстануы. Банк саласындағы
қылмыс өте қауіпті, өйткені ол қаржылық-несиелік жүйенің тұрақтылығына
нұқсан келтіріп, нарықтық негізгі сегменттерің өзінің ықпалына бағындырып,
мемлекеттік билік органдарында ұйымдасқан қылмысты қалыптастыру үшін
қаржылық базаны құруға әрекеттенуде.
Қылмыстық кәсіпкерлік түрлері кең етек алуда, жалған төлем
құжаттарымен ақша құражатын ұрлау сияқты; жеңілдік несиелерін мақсатсыз
қолдану және заңсыз алу; капиталды көлеңкелі экономикаға және шетел
банктеріне аудару (әсіресе офшорлық аймақтарға) қылмыс жолмен кірген
кірісті жуу.
Қылмыстық әрекеттердің салдарынан несиелік-қаржы саласына материалдық
орасан нұқсан келеді. Интерполдың мәліметі бойынша қаржылық-несиелік
саласындағы ұйымдасқан қылмыстың кірісі барлық экономикадағы қылмыстың
кірісінен асып түседі, тек есірткі бизнесі және қару жарақ саудасынан кейін
тұр. Кеңестік елдер кеңестігіндегі қаржылық-несие саласындағы батыс
сарапшыларының бағалауынша қылмыстық құрылымдардың кірісі шамамен 10 млрд.
АҚШ долларын құрайды. ФБР және басқа федералды қызметтердің мәліметі
бойынша, экономикалық қылмыстардың зардабынан, соның ішінде алаяқтық
қылмысынан жалпы әр жылдық зияны АҚШ үшін несиелік-банк саласында 200
млрд. долларды құрайды. (31, б.348)
Бүгінгі күнде қаржылық-несие саласын күйзелткен аталған проблема
орасан нұқсан келтірумен қатар, біздің мемлекеттің ғана экономикасын
күйзелтіп қоймай, сонымен қатар дүние жүзіне қауіп төндіреді.
Аталған қылмыс құрамын толық әшекерлеу үшін, шет елдердің осы
қылмысқа байлынысты заңнамаларын қарастырудың үлкен мәні бар.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достығының Парламент ассамблеясы қабылдаған 1996
жылғы 17 ақпандағы Модельдік қылмыстық кодекс жағдайын, жақын
шетелдіктердің көпшілігі қылмыстық заңнамаларды құрастырғанда қолданды.
Модельдік Қылмыстық Кодексінің 259 бабы Несиені заңсыз алу - деп
аталады және ұйымның немесе жеке кәсіпкердің қаржылық жай-күйі немесе
шаруашылық жағдайы туралы көпе көрінеу жалған мәліметті несиелік мекемесіне
немесе банкке көрсету арқылы демеу қаржы немесе несиені жеңілдіктермен
алуда, несие ұйымының басшысымен немесе жеке кәсіпкермен алғаны үшін
жауапкершілікке тартылады. (14, 259-б)
Немесе басқа жағдайларда, несиелеудің жеңілдіктер шартымен,
демеуқаржылық, несиені алу үшін қомақты маңызы бар, сонымен қатар
демеуқаржылықты, жеңілдіктердің көлемін қысқарту, несиелеуді тоқтатуға
әкеліп соқтыратын жағдайлардың туындағаны туралы ақпаратты ұйым басшысының
немесе жеке кәсіпкердің хабарламауы келенсіздікке әкеліп соқтырады.
Модельдік Қылмыстық Кодексі бойынша несиені заңсыз алудың негізгі
ерекше құрамын бөліп көрсетеміз.
Модельдік Қылмыстық Кодексінің 259-бабында қаралған қылмыс құрамында
несиелеуді жеңілдіктермен беру, немесе демеуқаржы беру, несие ұсынған (банк
немесе басқа несие мекемелері) жәбірленуші-субъктілері шеңбері шектеледі
және заңсыз демеуқаржы алған үшін қылмыстық жауапкершілік белгілейді.
Сонымен қатар ҚК 194 бабының 1 бөліміне сәйкес жәбірленуші болып басқа да
несие беруші саналады. (3, 194-б)
Мемлекеттік несиені заңсыз алу және оны мақсатсыз пайдаланғаны үшін
жауапкершілік ҚР ҚК 194 бабының 1 бөлімінде көрсетілмеген, ал Модельдік ҚК
259 бабында қылмыстық жауапкершілікке тарту кеңінен қолданылады.
Несие берушінің қарыздарын өтеуден жалтару - деп басталған
Модельдік ҚК 260-бабында несие берушінің ірі көлемдегі қарызын өтеуден сот
шешімінің заң күшіне енгесін ұйым басшысы немесе азаматтың жалтарғаны үшін
қылмыстық жауапкершілік қаралады.
22.03.1994ж. Өзбекстан Республикасының Қылмыстық кодексі
(15.07.2001ж. өзгертілген және толықтырылған) Модельдік ҚК және Қазақстан
Респупбликасының ҚК-нен айырмашылығы несиені заңсыз алған үшін нақты
қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.
Өзбекстанның Қылмыстық Кодексінің 1841-бабында қаралатын бюджеттік
тәртіпті бұзу құрамына біздің мүделлік зерттеуіміздің назарын салуға
болады. Бұл бапта бюджет тәртібін бұзған үшін жауапкершілік анықталады,
мысалы бюджет қаржысын шығынға бағыттау, бюджетте немесе сметада қаралған
мекемелер мен ұйымдары бюджеттен қаржыландыру, шығын баптары бойынша
бюджеттік қаражаттандыру лимиттерін асыра сілтеу, ұйымдар мен мекемелердегі
штаттық-сметалық тәртіпті бұзу, осындай әрекеттері үшін әкімшілік жаза
қолдану.
Аталған іс-әрекет ірі көлемде жасалса білікті құрам болып саналады,
егер ол аса ірі көлемде жасалса ерекше білікті құраммен жасалған болып
саналады.
Сонымен қатар осындай әрекеттері үшін әкімшілік жазаны істелгеннен
кейін қолдану, бюджеттен қаржыландыратын жалақыны, жәрдемақыны, стипендияны
және басқаларды, банк басшылары және басқа да лауазымды лауазымды
тұлғалардың әрекеті мекемелер мен ұйымдарға қаржы беруді негізсіз ұстау,
қылмыс болып табылады.
Атап өту керек экономика саласындағы қылмыстың мүліктік зиянының
көлемі, Өзбекстан Республикасы ҚК Терминдердің құқықтық мағынасы
сегізінші бөлімінде нақты анықталған, мысалы ірі көлемдегі болып, шамамен
100-ден 300-ге дейін төменгі енбекақы көлемі, ал аса ірі көлем болып 300-
ден жоғары ең төменгі енбекақыны құрайды. (15, 1841-б)
Азербайжан Республикасының Қылмыстық Кодексі қазіргі заманғы
қылмыстық-құқықтық ойларының жетістіктеріне және басқа мемлекеттер
заңнамалары тәжірибесіне негізделген.
Азербайжан Республикасының Қылмыстық Кодексі несиені заңсыз алу және
мақсатсыз пайдалану құрамы 195-бабта қаралады. Жеке кәсіпкердің немесе ұйым
басшысының қаржылық жағдайы, шаруашылығы туралы көпе-көрінеу жалған
мәліметті көрсету жолымен мемлекеттік мақсатты несиені немесе жеңілдіктер
шартты несиені жеке кәсіпкер немесе ұйым басшының алғаны үшін қылмыстық
жауапкершілік бекітілген. Осы әрекеттер үлкен зиян келтірген жағдайда,
қылмыстың мән-жайы ауыр болып есептеледі.
Азербайжан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 195-бабына сәйкес ірі
зиян келтіргені үшін жоғары жауапкершілік қаралған.
Азербайжан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 190-бабына ескертумен
сәйкес ҚК 190, 192-198, 202-205, 210-212 баптарында ірі мөлшер ретінде
бір мыңнан жеті мыңға дейінгі көлемдегі сомма, ал аса ірі мөлшер ретінде
жеті мыңнан жоғары ең төменгі көлемдегі енбекақы жатады. (16, 195-б)
22.07.1999ж. Грузияның Қылмыстық кодексі (01.12.2001 өзгертулер мен
толықтырулар енгізілген) Несиені заңсыз алу атаумен 208-бап қолданылады.
Бұл бапта жеңілдіктер мен несие алу мен оның көлемін ұлғайту немесе
несие алу үшін шаруашылық жағдайы немесе қаржылық жай-күйі туралы банкке
немесе басқа несие берушіге жалған мәлімет бергені үшін және мақсатты
несиені мақсатсыз қолданып аса ірі зиян келтіргені үшін қылмыстық
жаупкершілік қаралған.
Грузияның Қылмыстық Кодексінің 208-бабының 2 бөлімінде мемлекеттік
мақсатты несиені заңсыз алған үшін немесе оны мақсатсыз пайдаланып, зиян
келтірген үшін жауапкершілік белгіленеді. (17, 208-б)
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодексінің жағдайын қарасақ, ол
өзінің жаңашылдығымен, үдемелігімен, оның нормалары мен институттары
халықаралық құқықпен тығыз байланысты.
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодексі Несиені немесе
демеуқаржыны бопсалау 237-бабының 1 бөлімінде демеуқаржы немесе несие алу
үшін елеулі маңызы бар, көпе-көрінеу жалған құжаттар мен мәліметтерді
қолданып жәрдемақыны бөлуде немесе жеңілдіктер шартымен несие алуды
көздеген заңды тұлға лауазымдары немесе жеке кәсіпкерді және олар несие
берушіге немесе тиісті органдарға, қалыптасқан жағдай туралы ақпаратты
қасақана хабарламаған үшін қылмыстық жауапкершілік қаралған.
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодексінің 237-бабының 1
бөлімінде қаралған қылмыс құрамының ерекшелігі несиені алуға дейінгі
уақытта немесе несие мен демеуқаржыны алғаннан кейін, егер жеке кәсіпкер
немесе лауазымды заңды тұлға осы жағдайлар туралы хабарламаса, аталған іс-
әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодексінің 237-бабының 2 бөлімінде
Қылмыстық Кодексінің 237 бабының 1 бөліміндегі қаралған іс-әрекеттер үшін,
мемлекеттік мақсатты несие алуды көздеп немесе аса ірі көлемде зиян
келтіруге әкеп соқтырған қылмыс үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодексі 237-бабының 2 бөлімінінің
ерекшелігі, ірі көлемде нұқсан келтіргені үшін жоғары қылмыстық
жауапкершілікті белгілеу болып табылады.
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодексінің Экономикалық қызметті
атқарудағы тәртіпке қарсы қылмыс 25 тараудағы ескерулермен сәйкес:
- ірі көлем (мәмілелер, нұқсандар, аса ірі көлемдегі кіріспен жемқорлық)
болып, қылмыс жасалу күніне сомасы 250 және одан жоғары ең төменгі
еңбекақы көлемінде;
- аса ірі көлемде (мәмілелер, нұқсандар, аса ірі көлемдегі кіріспен) мың
және одан бірнеше рет жоғары ең төменгі еңбекақының көлемі, егер
Беларусь Республикасының Қылмыстық Кодекстің тарауының баптарына
ескертулер еңгізуі көзделмесе. (18, 237-б)
Украинаның қылмыстық кодексі 2001 ж. 5 сәуірде қабылданып, 2001 ж. 1
қыркүйекте күшіне енді және 1960 жылғы 28 желтоқсанда қабылданған ескі
Қылмыстық Кодексті ауыстырды.
Украинаның ҚК қылмыс заңнамасының жағдайына сәйкес экономиканың
жоспарлы – әкімшіліктен нарыққа көшу шарттарын қамтамасыз етеді.
Украинаның Қылмыстық Кодекстің 222-бабының 1 бөлімі Қаржы ресурстағы
алаяқтылық деп аталады. Ол, азамат – кәсіпкер мен құрылтайшы немесе
шаруашылық қызмет субъектілер иесі мемлекеттік билік органдарына,
Автономиялық Крым Республикасының билік органдарына немесе жергілікті өзін-
өзі басқару органдарына, демеуқаржы, субвенция, субсидия алу үшін басқа да
несие берушілерге немесе меншікке қарсы қылмыс белгілерінің болмауынан
салық жеңілдіктеріне әдейі жалған ақпарат бергені үшін қылмыстық
жауапкершілікке тартылады.
Украинаның Қылмыстық Кодексінің 222-бабының 2 бөлімінде жоғарыда
көрсетілген іс-әрекет үшін, егер олар ірі көлемде материалдық зиян келтірсе
немесе екінші рет қайталанса оларға жоғары қылмыстық жауапкершілік
қарастырылады.
Украина ҚК 222-бабына сәйкес, салық жеңілдіктерін, несиелерді,
демеуқаржыны, субвенцияны, субсидияны алу үшін жалған ақпарат көрсеткен
үшін қылмыстық жауапкершілік күшіне енді. Бұл бапта қылмыстық жауапкершілік
субъектілерінің кең тізімі қаралған (кәсіпкер, құрылтайшы немесе шаруашылық
қызмет субъектісінің иесі, сонымен қатар ұйым басшысы көрсетілмеген) және
үлкен зиян келтіріп, осы іс-әрекеттің қайталанғаны үшін жоғарлатылған
жауапкершілік қаралған. (19, 222-б)
8.07.1998ж. Латвия Республикасының Қылмыстық кодексінде несиені
заңсыз алу және басқа заемдарды мақсатсыз пайдаланғаны үшін 210-бапта
жауапкершілік қаралған.
Шартта көзделмеген субсидия, несиені немесе басқа заемдарды
пайдаланғаны үшін; кәсіпкерлік қызметті іске асыру үшін субсидияны
уақытында қолданып немесе несие, субсидия және басқа заемдарды алу үшін,
көпе-көрінеу жалған мәліметті көрсеткені үшін;
Қылмыстық Кодексінің 210-бабы 1 және 2 бөлімінде қаралған несие
берушіге немесе басқа тұлғаның мүддесі мен құқығын қорғайтын заңмен,
мемлекетке елеулі зиян келтірген үшін. (20, 210-б)
Таяу шетелдердің қылмыстық заңнамаларын сараптап болғасын, кейбір
қылмыстық кодекс нормаларын ҚР ҚК 194-бабын жетілдіре түсу үшін қолдануға
болады.
ҚР ҚК 194 бап 1 бөлімін келесі редакцияға мазмұндауға болады:
Жеке кәсіпкердің немесе ұйымның шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-
күйі немесе кепілдік мүлкі туралы, немесе несиенің, демеу қаржының,
несиелеудің жеңілдікті шарттарын алуға арналған елеулі мәні бар өзге де мән-
жайлар туралы көпе-көрінеу жалған мәліметтерді банкке немесе өзге де несие
берушіге беру арқылы жеке кәсіпкердің немесе ұйым жетекшісінің несие,
демеуқаржы не несиелеудің жеңілдікті шарттарын алуы, сол сияқты несиелеуді,
демеуқаржы беруді тоқтатуға, жеңілдіктерді жоюға не бөлінген несие мен
демеу қаржы мөлшерін шектеуге әкеп соғатын мән-жайлардың пайда болуы туралы
ақпаратты банкке немесе өзге несие берушіге хабарламау, егер осы әрекеттер
ірі зиян келтірсе-
екі жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе
сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуға, не төрт айдан алты айға
дейінгі мерзімге қамауға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына,
не нақ осы мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
ҚР ҚК 194 бап 2 бөлімінде қаралған қылмыс құрамын бөлек бабқа бөліп
және келесі түрде құрастыруға болады:
194. 1 Мемлекеттік мақсатты несиені не мемлекет кепілдігімен
берілген несиені тікелей мақсатында пайдаланбау, егер осы әрекет азаматқа,
ұйым,а немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе-
екі жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе
сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуға, не төрт айдан алты айға
дейінгі мерзімге қамауға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына,
не нақ осы мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. (3, 194-б)
Сондықтан, жоғарыда мазмұндалғаннан біз таяу және алыс шетелдегі банк
саласындағы несиелік қызметті қылмыс қамтылған, өйткені қаржы саласы
нарықтық экономиканың ең маңызды рычагі болып табылады.
2 ТАРАУ. НЕСИЕНІ ЗАҢСЫЗ АЛУ ЖӘНЕ МАҚСАТСЫЗ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУЫ.
2.1 Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдаланудың объективтік
белгілері (қылмыстың объектісі мен объективтік жағы).
Қылмыс ұғымының жалпы анықтамасы, барлық қылмыстарға тән белгілерді
аңғартады. Бірақ қылмыс жасауға жалпы болмайды. Нақты қылмыстар (адам
өлтіру, ұрлық, тонау және басқалар) қылмысты тәртіппен жасалып және
жазаланады. Осы қылмыстардың әр бір белгілері Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөлімінде көрсетілген.
Қылмыс белгілері іс-әрекеттерінің болуы немесе болмауы туралы сұрақты
шешу үшін осы әрекетті жасаған тұлғаны іске тарту негізін қалыптастыратын
жағдайдың нақты жиынтығын анықтауды талап етеді. Қылмыстық Кодексінің 3-
бабына сәйкес қылмыстық жауапкершіліктің жалғыз негізі болып нақты
Кодексте қаралған қылмыс құрамының барлық белгілері, іс-әрекеттері қылмыс
болып табылады, деп жазылған. (3, 3-б)
Қылмыстық-құқықтық нормадағы заңнамалар бекіткен қылмыс құрамына
сәйкес белгілерін салыстыру арқылы қылмыс болып табылады.
Объективті және субъективті белгілердің қылмыстық заңмен орнатылған
жиынтығы, қоғамға қауіпті іс-әрекеттің нақты мінездемесін қылмыстық құқықта
қылмыс құрамы деп атауға болады.
Қылмыс және қылмыс құрамы - ұқсас, бірақ біркелкі ұғым емес.
Қылмыс – көптеген жеке белгілермен мінезделетін және объективті түрде
нақты тұлғамен жасалған әрекеттер.
Қылмыс құрамы – тек қандай да болмасын қылмысты іс-әрекеттін типтік
белгілерін бекітетін нормативтік санат.
Осыдан соң қылмыс құрамының маңызы түсінікті болады. Егер қылмысты
жасау, қылмыстық жауапкершіліктің негізі болып табылады. Бұл екі негіз бір-
бірімен байланысты және біріккен тұтастықты құрайды: қылмыс құрамы
заңнамалармен бекітілмеген күнде қоғамға қауіпті іс-әрекеттер қылмыс болып
табылмайды, қылмыс құрамының қандай да болмасын белгілерін қарайтын
қылмыстық-құқықтық нормалары қылмыстық жауапкершіліктің негізі болып
табылмайды егер осы белгілерге кіретін іс-әрекеттерді жасамаса.
Сондықтан қылмыстық заңмен қаралған, барлық қылмыс құрамының
белгілері кірген, қоғамға қауіпті іс-әрекет жасау тәжірибе де, теорияда да,
заң шығарушы да мойындайды және қылмыстық жауапкершіліктің жалғыз негізі
болып Қылмыстық кодекстің 3-бабында көрсетілген. Бұл деген ешқандайда,
басқа жағдайлар (субъектінің басқа да тұлғаны мінездейтін мәліметтер, құқық
және жасалған іс-әрекеттін саяси бағасы) қылмыстық жауапкершіліктін негізі
бола алмайды.
Негізсіз қылмыстық жауакершілікке тарту мүмкін емес, егер тұлғаның іс-
әрекетінде қылмыс құрамының жоқтығына қарамай қылмыстық қудалау басталып
кетсе, қылмыс құрамының жоқтығы белгілі болысымен, қылмыстық процесс қай
кезеңде болса да тоқтатылуға тиісті.
Заңи оқулықтарында, қылмыс құрамының барлық белгілері бар іс-
әрекеттің жасалауы қылмыстық жауапкершіліктің жеткілікті негізі болып
табылады, егер қылмыстық қудалауды атқаратын органға, қылмыстық
жауапкершілікке кімді де болмасын тарту үшін іс-әрекетте қылмыс құрамының
бар екенің анықтау жетілікті.
Сондықтан қылмыс құрамының болмауынан немесе объективтік және
субъективтік белгілерсіз қылмыстық жауапкершілікті қолдану мүмкін емес.
Қылмыстық заңды дұрыс қолданып, іс-әрекетті дұрыс біліктендіру үшін істің
мән жағдайын жақсы білу қажет, сонымен қатар бір қылмысты екінші қылмыстан
шектейтін құрам белгілері болуы қажет.
Заңи оқулықтарында, әрбір қылмыс құрамында міндетті түрде төрт оның
элементі болуының жалпыға белгілі: объективтік белгілерді құрайтын объект
пен объективтік жақ және субъективтік белгілерді құрайтын субъект пен
субъективтік жақ. Қылмыс құрамының элементтері өзара тығыз байланысқан.
Егер іс әрекетте олардың біреуі де болмаған жағдайда, қылмыс құрамы тұтас
түрде болмаған болып саналады, ал оның өзі қылмыстық жауапкершілік
негізінің жоқтығы болып табылады.
Жоғарыдағы мазмұндалғандай, қылмыс құрамының объективтік белгілерін
мұқият қарап шығу қажет, сонымен қатар несиені заңсыз алу және мақсатсыз
пайдалану қылмыс құрамының объектісі мен объективтік жағын нақты түрде
қарастырып атап өткен жөн.
Қылмыс объектісі – қылмыс құрамы элементерінің бірі болып табылады.
Онсыз қылмыс та болмайды.
Қылмыстық құқықтағы теоретиктерінің көпшілігінің ойынша қылмыс
объектісі қоғамдық қатынастар болып саналады.
Қоғамдық қатынастар – адамдар арасында өмір сүріп жатқан қатынастың
жалпы санаттағы күрделі түрлерінің бірі. Қылмыстық заңда қылмыстық қол
сұғудан қорғайтын қоғамдық қатынастардың маңызды шеңбері сызылған.
Заңда көрсетілгендей Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық
Кодексінің негізгі міндеттері болып, Адам мен азаматтың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
Қазақстан Республикасының қонституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау,
сондай-ақ қылмыстардың алдын-алу болып табылады.(3, 2-б)
Басқа сөзбен айтқанда ескі қылмыстық заңмен салыстарғанда жаңа
заңнамада қылмыстық қастандық әрекеттен объектілерді қорғау нақты және
кеңейтіліп көрсетілген.
Қылмыстық құқық, құқықтың басқа салалары сияқты алдымен құқықты
реттеу объектілеріне дербес сала болып бөлінді. Бұндай қоғамдық қатынастар
мемлекет, яғни өкілетті органдар түрінде және есі дұрыс, белгілі жасқа
толған азаматтың арасында, соңғысымен қылмысты жазаланатын іс-әркет жасаған
нәтижесінде пайда болады.
Қылмыс объектісі адамның рухани және жеке өмір, қоғамдық, өндірістік
процесінде, мемлекеттік құрылыс және қоғамның түрлі салаларына жинақталған
қоғамдық қатынастар болып саналады.
Кейбірде, қылмыстық-құқықтық қорғау объектісі мен қылмыс объектісі
ұғымының айырмашылығы туралы сұрақтар туындайды. Оған жауап тек біреу ғана:
бұл ұғымдар нақты өмірде ұштасып жатады, сондықтан оларды синонимдер
ретінде қолдануға болады және қолдану керек.
Қылмыс объектісінің жалпы ұғымдық мінездемесі объектілердің біліктік
проблемасына тоқтатуға мүмкіндік береді.
Бұрынғы КСРО елдерінде кеңестік кезеңде қылмыстық құқық ғылымы қылмыс
объектілері жүйесі жеткілікті өндеген болып саналатын. Объектілердің үш
сатылық классификациясы туралы теория алға шығарылған: жалпы, текті немесе
арнайы, яғни тікелей.
Жалпы қылмыс объектісінің түсінігі барлық қоғамдық қатынастар
(жиынтық) болып, оларды бұзғаны үшін қылмыстық жуапкершілік қаралған, ал
текті немесе арнайы қылмыс объектісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz