Кәсіпорынның негізгі қоры
Мазмұны
Кіріспе
1 Бөлім. Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның негізгі өндірістік
қорларын тиімді пайдаланудың әлеументтік және экономикалық маңызы.
1. Негізгі өндірістік қордың мәні мен мазмұны
2. Негізгі өндірістік қорлардың құрамы мен құрылымы
3. Негізгі өндірістік қорларды бағалау әдістері
4. Амортизация және оны аудару тәсілдері
1. Бөлім. ‘’Ақсай ’’ ЖШС НТК-ның негізгі өндірістік қорларының
пайдалану тиімділігін талдау.
1. ЖШС ‘’Ақсай’’ НТК-ның шаруашылық қызметіне мінездеме
2. ЖШС НТК ‘’Ақсай нан’’ зауытының 2008-2009 жылдарындағы негізгі
техникалық көрсеткіштерін талдау
2. Бөлім. ‘’Ақсай ’’ ЖШС НТК-ның негізгі өндірістік қорын
пайдалану тиімділігін жақсарту резервтері
3.1. Кәсіпорындағы негізгі қорлардың пайдалану тиімділігін істен
шыққан негізгі қорды жаңарту нәтижесінде жоғарлату
Кіріспе
Қазақстан үздіксіз жоғары сапалы өнімдермен қамтамасыз ету, біздің
егеменді мемлекетіміздің даму бағдарламасында жүзеге асырылатын маңызды бір
бөлімі болып табылады.
Сондықтан да нарықтық экономиканың алға басуының нәтижесінде
Қазақстанда тамақ өнеркәсібіндегі нан өндірісіне аса зор көңіл бөлінеді.
Нан өнеркәсібі кәсіпорын сандары, өнім көлемі мен маңыздылығы бойынша және
механизациялау дейгейі жағынан тамақ өнеркәсібінің жетекші салаларының бірі
болып табылады.
Қазіргі кезде республикадағы ірі тамақ өндіріс орындарының бірі - ЖШС
“Ақсай нан” нан тоқаш комбинаты Қазақстанға ғана емес дүние жүзіне мәлім,
дәлірек 100 елге танымал. Оның өнімі өте сапалы Хылықаралық стандартқа сай
болып табылады. 2004 жылы Женевада өткен нан өнімдері көрмесінде ЖШС “Ақсай
нан” нан тоқаш комбинатының өнімі 24 елге танылды және де жоғарғы бағаларға
ие болды.
Сонымен ЖШС “Ақсай нан” нан тоқаш комбинаты нан өнімдерінің бірнеше
түрін өндіреді және күнделікті тұтынылады.
Қазіргі уақытта өмір сүру деңгейінің және сапаның нашарлауына
негізделген нан өнімдері нарығының өсу келешегі байқалады. Сондықтан да,
қазақстандықтар үшін өнімнің көп бөлігінің сапасының нашар болуына және
ассортименттің шектеулігіне қарамастан нан әрқашан “№1 өнім” болып табылып
табылады.
Нан зауыттары сыртқы орта өзгерістеріне (монополиялық жағдайдан еркін
бәсекелестікке өту) және нан өнімдері нарығында өз үлестерін жоғалтуларына
байланысты келесі әрекеттерді жүзеге асыруға мәжбүр болады:
1. нарыққа, сұранысқа және тұтынушылар қалауы мен қажеттілігіне
жан-жақты және ұқыпты, толық талдау жүргізуге;
2. сұранысқа және талаптарға сәйкес келетін өнімдер шығаруға, осы
талаптарды қанағаттандыратын өндіріске бейімделуге;
3. нарыққа және қоғамдық сұранысқа өз қызығушылықтары жағынан
ықпал етуге мәжбүр болды.
Кәсіпорынның экономикалық қызметін жоспарлауда өндірістік
қуаттылық ең басты негізі болып табылады, себебі, өндірістік кәсіпорынның
тиімділігі өндірістік қуаттылықты дұрыс пайдалануға тәуелді.
Қазіргі экономикалық жағдайда өндірістік қуаттылық мәселелері үлкен
теориялық және тәжірибелік мәнге ие болып отыр. Ол кәсіпорын қуаттылығын
арттыру және тиімді пайдалану жолдарын анықтау, оларды есептеу тәсілдері
мен деңгейін жүйелі түрде қайта қарауды ұйымдастыру және өндірістік
қуаттылықты анықтау тәсілдерін жетілдіруден құралады.
Кәсіпорындағы өндірістік қуаттылықты анықтап білу ең алдымен
қуаттылық есебінен талдауды, ақпараттық базаның сапалығын бағалауды,
өндірістік қуаттылықты арттыру және тиімді пайдалану мүмкіндіктерін
анықтаудан басталады.
Ең алдымен құрал-жабдықтардың жұмыс күші мен сменалығына және
өндірістік қуаттылықты пайдалану коэффиценттерінің өзара байланысының
сандық және сапалық талдануына ерекше назар аударылады. Өндірістік
қуаттылықты пайдалануды жақсарту барысында құрал-жабдықтардың жұмыс күшімен
сменалық коэффиценттерінің ролін жоғарлатуға мүмкіндік беретін ұйымдастыру-
техникалық шаралар тізімі анықталады.
Жоспарлау кезеңінде қуаттылықты пайдалануды жетілдірудің ең негізгі
факторы болып өндірістік бағдарламаның тиімділігін арттыру табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты- ЖШС “Ақсай нан” нан тоқаш комбинатының
өндірістік шаруашылық қызметіне толық талдау жүргізу, кәсіпорынды басқару
құрылымын зерттеу, кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларды тиімді
пайдалану бойынша іс-шаралар жобасын жасау.
Бірінші бөлімде ''Нарықтық экономикалық жағдайындағы кәсіпорынның
негізгі өндірістік қорларының қалыптасуы, теориялық-әдістік негіздері''
өндірістік қорлардың түсінігі, мәні мен мазмұны, құрамы мен құрылымы оларды
бағалау әдістері.
Екінші бөлімде ''ЖШС ‘’Ақсай нан'' нан тоқаш комбинатының негізгі
өндірістік қорларын мысал ретінде талдау'' негізгі өндірістік қорлардың
құрылымы және жастық құрамын талдау.
Үшінші бөлімде ''Кәсіпорында негізгі өндірістік қорларын тиімді
пайдалану жолдары''- ЖШС “Ақсай нан” нан тоқаш комбинатының негізгі
өндірістік қорларды пайдалану жолдарын жақсарту бойынша ісшаралар
ұсынылған.
I. Нарықтық экономикалық жағдайындағы кәсіпорынның негізгі өндірістік
қорларын тиімді пайдаланудың әлеументтік және экономикалық маңызы.
1. . Негізгі өндірістік қордың мәні мен мазмұны.
Кәсіпкерліктің негізгі мақсаты-пайда табуды жүзеге асырудың қажетті
шарты болып капиталдың ұдайы өндірісін жоспарлау болып табылады.Оның ішіне
инвестициялау, өндіріс, тұтыну және жүзеге асыру стадиялары кіреді.
Капитал айналымдылығы белгілі бір стадиясына қарай әр түрлі формада
болып үзіліссіз қозғалыста жүреді. Капитал айналымы капитал айналымдығынан
сәйкес келмейді. Әрбір айналымдылық нәтижесінде кәсіпкерге авансталған
капиталдың бір бөлігі ғана қайтарылады; толық айналым жүзеге асырылады,
егер кәсіпкерге капитал құндылығы толығымен өзінің алғашқы яғни ақшалай
түрінде қайтарылыса. Капиталадың әртүрлі элементтерінің айналымы бірдей
жүзеге аспайды. Капитал құндылығының түрлі функцияларына сәйкес капитал
негізгі және айналмалы болып бөлінеді. Негізгі капиталға – еңбек
құралдарының құндылығы,ал айналмалы капиталға жұмыс күші мен еңбек
құралдарының құны жатқызылады.
Батыс елдерінің экономика оқулықтарының авторларының негізгі және
айналмалы капиталдары туралы бірдей көзқарасы жоқ, бұл түрлі елдерде
қабылданған бухгалтерлік есептің және қаржылық есептің ерекшеліктерімен
байланысты. Бұрынғы теория мен пакикада жиі негізгі қор жіне айналым
құралдары деген терминдер кездеседі. Ресейдің бухгалтерлік есеп жүйесінің
дамуына байланысты оның жалпы қабылданған халықаралық стандарттарға
негізделінуімен бұрынғы терминдер де байытылып жатыр. Сөйтіп, негізгі
капитал терминімен қатар “айналымсыз активтер” деген түсінік қолданыста
жүр.Бірнеше авторлар жорамалдауы бойынша “негізгі каптал” және “айналымсыз
активтер” деген түсініктер ұқсас. Негізгі капитал өзіне негізігі құралдарды
және ұзақ мерзімді аяқталмаған инвестицияларды,материалдық емес активтерді
және ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды кірістіреді.
Елдің эконоикалық потенциалының сипаттамасында негізгі өндірістік
қорлар өте маңызды орын алады.Сол себептен олардың өндіріске әсерін зерттеу
көп қызықтырады.
Еңбек құралдарының негізгі қорларға жатқызу туралы сұрақтарды шешу
кезінде 2 критерий пайдаланылады:
- қызмет уақыты
- еңбек құралдарының бір бірлігінің құны.
Негізгі қорларға ұзақ мерзімде қолданылатын және өнім өндіруге құнын
ақырындатып, бөлшектеп қызмет уақыты кезінде және бір бірлікке құнына
едәуір қабілеттілігін ауыстыратын өндіріс құралдары жатқызылады. Негізгі
қордың белгілі бір бірлік көлемі ұлттық экономиканың дамуының түрлі
этаптарында әр түрлі болады.
Негізгі қорға қатысты қасиеттеріне байланысты оларға кейбір еңбек
заттары да жатқызылады деген қорытынды жасауға болады ( сонымен қатар еңбек
құралдары айналым қорларға да жатқызылатыны белгілі). Сөйтіп негізгі
қорларға атомдық электростанциялардағы, кемелердегі отындар, химиялық
өндірістегі катализаторлар т.с.с қосалқы материалдар егер олар өздері еңбек
құралдары болмағанына қарамастан өз құндылықтарын басқа еңбек құралдары
сияқты аталған әдіспен ауыстырылатын болса жатқызылуы мүмкін.
Пайдалы қазбалардың және жер байлығының экономикалық табиғаты ерекше
қызығушылық білдіреді.Табиғи байлықтардың өздерінің құндылығы болмайды, сол
себептен олар өндірістік қорларға жатқызылмайды. Бірақ оларға кеткен
шығындар арқылы өз құнын ұлғайтып, өндірістік қорлар бола алады. Жер -
өндірістік қорға жатқызылмайды. Бірақ оған салынған қаржылар, мысалы
құрылыс кезіндегі кептіру арналары, жердің үстін түзулету, шаруашылық
құрылысты жүзеге асыру арқылы өзінің негізгі өндірістік қорларын жасайды.
Жердің экономикалық табиғатын және оның құндық бағасын қалыптастыру
иесіздендірілген аумағын кәсіпорын балансына қоюға мүмкіндік береді.Бұл,
әрине, жерді ұқыпты пайдалануға әкеледі. Бұл айтылғанды басқа да табиғи
ресурстарға пайдалануға болады, соның ішінде пайдалы кендердің шығу тегі.
Негізгі қорлар өндіріс процесінде қолданылу сипаттамасына байланысты
өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.Соңғысы өндірістік емес
салалар аясында қолданылып және өндірістік емес тұтынуға арналған.
Негізгі өндірістік қорлар қоғамның материалдық - техникалық базасының
негізін құрайды.Оның қаншалықты тиімді пайдалануынан және олардың
қайтарымдылығынан еңбек өндірісінің көлемі және тұтыну жүретін бөлігіндегі
ұлттық табыс көлеміне тәуелді болып келеді.
Негізгі қордың құнының өсуімен қатар халық шаруашылығының дамуы мен
толық жетілдірілуі шартына байланысты жаңа еңбек құралдары пайда болады,
бұл негізгі қордың дәлелді классификациясын талап етеді. Мұндай
классификация кәсіпорынның жоспарлануына және шаруашылық қызметінің
талдауына, өндіріс есебіне, негізгі қордың ұдайы өндірісін жоспарлауға және
қолдануға, сонымен қатар амортизациялық аударылған сома нормасының есебіне
қажет.
Негізгі қорлардың барлығы экономикалық белгілеріне қарай
классификациялануы мүмкін. Олардың ішінде маңыздысы функционалдық қызметі,
тозу өнімділігі және қызмет уақыты, қолдану деңгейі, кәсіпорын жұмысына
әсер ету деңгейі, техникалық жаңашылдық, халық шаруашылығының саласы және
керек жарақтары болып табылады. Негізгі капитал жалпы жеке меншік капитал
негізінде қарастырылады.
Айта кететін жайт, халық шаруашылығының әр деңгейінде негізгі қордың
жүйелеу бірдей болмайды. Классификацияланған топ саны және олардың көлемі
өзгеріп тұрады. Негізгі қордың классификациясын өңдеу кезіндегі ұлттық
экономиканың дамуының барлық этаптарында аталған методикалық әдіс
пайдаланылады.
Осылай Ресейдегі ұлттық шаруашылықты барлық меншік формаларына және
қызмет салаларының негізгі қорларына оған қажетті классификация жүріп
жатыр. Негізгі қордың классификациясының бір қалыптылығы оның есебінің
нақтылығы мен тепе-теңдігінің, халық шаруашылық салаларының дамуын
анықтаудың негізгі шарты болып табылады.
Негізгі қордың өзінің құрылымына, жалпы қызметі мен функцияларына,
еңбек процесінде жүзеге асырылуына байланысты мынадай топтарға және
топшаларға бөлінеді: ғимарат, құрылыс, беріліс құрылғылары, көлік және
жабдықтар( бұл топ негізгі өндірістік қордың құрамындағы маңызды болып
табылады және мынадай топшаларға бөлінеді: ауыр машина және жабдықтар,
жұмыс машиналары және жабдықтар, өлшейтін және реттейтін құрылғылар, есеп
шығарушы техника, басқа да машиналар және жабықтар, сонымен қатар
автоматтандырылған машиналар деген топшаға бөлінеді); транспорттық
құралдар, құрал-жабдық, өндірістік инвентарь және жабықтар, жұмысшы және
тиімді мал; көп жылғы отырғызулар; жерді жақсарту үшін кеткен капитал
шығындары; басқа да негізгі қорлар. Осылай негізгі қорлар 15 категорияға
бөлінеді. Негізгі құралдардың есебін қамтамассыз ету үшін ұлттық
экономиканы салалары бойынша классификациялау қарастырылады, яғни келесі
түрлерге бөлінеді: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, транспор, байланыс,
құрылыс, материалдық-техникалық жабдық және өтім, ақпараттық есептеуіш
құрылғылар тағы сол сияқты.
Басқаша айтқанда негізгі қордың классификациясы басқа да методикалық
әдісті қолдану арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл жерде ең маңыздысы – ол
негізгі капиталды жалпы меншікті капитал ретінде қарастырмау болып
табылады. Бұл әдіс экономикасы дамыған елдердегі негізгі капиталдың
классификациясын жасау үшін қолданылады.
Бұл әдістің бұрынғы практикада жұмыс істеуіне мысал ретінде 1996 жылы
8 мамырда 685 РФ Президентінің қабылдаған жарғысы болып табылады. Бұл жарғы
бойынша амортизациясы тиесілі жаңа мүлік классификациясы енгізілді. Осыған
байланысты мүлікті амортизация уақытына қарай 4 категорияға бөліп
қарастырады:
1. Ғимараттар, құрылыс және оның құрылымдық компоненттері –
20 жыл;
2. Жеңіл автокөлік, жеңіл жүкті автокөлік, кеңселік құрылғылар
және жиһаз, компьютерлік техника, ақпараттық жүйе және мәліметтерді
өңдеу жүйесі – 4 жыл;
3. Техникалық, энергетикалық, транспорттық және басқа да
құрылғылар және материалдық активтер ( олар жоғары аталған 2 категорияға
кірмейді) – 6,67 жыл.
4. Материалдық емес активтер – оларға пайдалануға болжанған
уақыты беріледі, ал егер анықтау мүмкін емес болса, амортизация уақыты
10 жыл ішінде белгіленеді.
Негізгі қорлар өндірістік – шаруашылық қызметінде пайдалану
сипаттамасына байланысты қордағы негізгі құралдар, эксплуатация,
консервация, аренда деген түрлерге бөліп қарастырылады.
Негізгі қорлар топтарының арақатынасы негізгі қордың өндірістік
құрылымын құрайды, бұл өнеркәсіптегі өндірістің техникалық деңгейінің
белгісі болып жұмыс атқарады.
Құрылымның талдауы және жоғары сатыға жетілдірілуі шаруашылық
қызметтің барлық деңгейлерінде тек кәсіпорындар мен салаларда ғана емес,
сонымен қатар цехта, өндірістік аумағында маңызды практикалық мағынасы бар,
себебі өнеркәсіптің ұлттық шаруашылық саласы және сонымен қатар жеке
өндіріс тек оларға ғана тән негізгі қордың құрылымына ие. Негізгі қорлардың
құрылымы өндірістік белгілі бір сипаттамасы болып табылады деп айтуға
болады.
Негізгі өндірістік қорлардың түрлерін айтқан кезде актив тек және
пассивтік бөлімшелерден айтуға болады.
Активтік бөлімшелерге кәсіпорынның және салалардың өндірістік
қуаттылығын және олардың техникалық деңгейін анықтайтын ( өнімді жасау
сияқты) негізгі қорлар жатқызылады. Негізгі қордың жекелеген элементтерінің
функцияларын негізге ала отырып, негізгі өндірістік қордың ең активті
бөлігі бар құрылымын анағұрлым дамушы құрылымы деп санауға болады.
Кең мағынада алғанда негізгі қордың активті бөлігіне еңбек құралдарына
кез-келген формада әсер ететін немесе бұл процесті қамтамассыз ететін еңбек
құралдары жатқызылады. Бұл топтың негізін машиналар мен жабдықтар құрайды.
Алайда негізгі қордың құрылымы тек өзінің белгілі бір жекелеген
элементтерінің арақатынасымен ғана емес, сонымен қатар өзінің динамикасымен
сипатталынады. Негізгі қор құрылымының динамикасында толықтай белгілі бір
заңдылықтар анықталады.
Әрине, егер де негізгі қорлардың құрылымының тиімділігі активтік
бөлігінің үлес салмағымен сипатталынса, сонымен қатар машиналар мен
жабдықтар, онда негізгі қорлар құрылымын мейлінше жетілдіру және оның
тиімділігін арттыру- сол элементтерінің көлемімен ұлғайтуға бағытталуы
керек. Шындығында негізгі қорларды өзгертудің осы прогрессивтік
тенденциялары әрқашанда шыдамайды. Бұл кемшіліктер әр түрлі себептерге
байланысты пайда болуы мүмкін: жекелеген салалардың масштабтардың және жаңа
құрылыстың өсуі мен қайта құрудың төмендеп ақырындап қалуынан.
1. Пассивтік бөлігіне өндіріске жағдай жасайтын, бірақ өнімнің
тікелей өндірушілері бола алмайтын негізгі қорларды жатқызамыз.Бұл
бөлімшеге негізінде ғимараттар мен құрылғылар жатқызылады, жиі – беріліс
құрылғылар, сонымен қатар көлік құралдары, инвентарь тағы сол сияқты
жатқызылады.
Жүзеге асырылатын классификация негізгі қорды оның өдірістік
өнеркәсіптегі атқаратын қызметіне қарай деталдап ( бөлшектеп ) зерттеуге
әрқашан мүмкіндік бере бермейді. Сонымен қатар негізгі қор құрылымын оның
активтік және пассивтік бөліктерінің арақатынасы түрінде көрсету, олардың
салалың шығу тегін және функционалдың құрылымын зерттеу әрқашан мүмкін бола
бермейді. Бұған себеп болған жағдай ол классификацияда табылған негізгі
қордың үлкейтілген топтары, соның ішінде өнеркәсіптің таулы аймақтар
салалары.
Негізгі қорлардың активтік бөлігінің көлемін ұлғайту ол өнімді
шығарудың ұлғаюына және кәсіпкерлік қызметтің белгілерінің жақсаруына
тікелей әсер етеді.
Ғылыми – техникалық прогрестің жылдамдатылуы жалпы тенденцияны
өнеркәсіпте және жекелеген салалардағы негізгі қорлардың активтік бөлігін
ұлғайтуды күшейтеді. Жаңа кәсіпорындағы негізгі қорлардың құнының
салыстырмалы салмағы бұрынғысына қарғанда жоғары екендігі белгілі.
Пассивтік бөліктің талдауын көзден жіберуге болмайды. Жекелеген
жағдайларда пассвтік бөлік өсуі мүмкін. Бұл ерекше жағдай жасау керек
болатын өндіріс өніміне ауысуы мүмкін, бұл жаңа өндірістік ғимараттардың
құрылысына кететін шығындарды кенеттен ұлғайтады. Негізгі қорлардың
пассивтік бөлігінің өсуі кейбір жағдайда қазіргі қоғамдық талаптар
негізінде ескі ғимараттің қайта құруына салынған ірі капитал салымдары
арқасында болуы мүмкін. Алайда басқа теңбе-тең жағдайларда негізгі
қорлардың активтік бөлігін ең үдемелі жабдықты орнату, анағұрлым тиімді
жобалау тағы сол сияқты жағдайлар жасау арқылы ұлғайтуға тырысу керек.
Негізгі қорлардың құрылымына ең алдымен кәсіпорынның техникалық
деңгейі әсер етуі мүмкін. Өндірістік процестің механизмі, кәсіпорынды жаңа
техникамен жабдықтау негізгі қорлар – жалпы құнындағы жұмыс машинасы мен
жабдықтардың салыстырмалы салмағын ұлғайтады. Өндірістің
автоматтандырылғандығы және электрлендірілуі ауыр күш жабдықтаудың
маңыздылығын күшейтеді. Өндірістің толассыз әдістерін енгізу ішкі және
цехаралық көлік құралдарының салыстырмалы салмағын ұлғайтады. Кәсіпорынның
техникалық деңгейінің өсуі өндіріске түрлі приборларды, құрылғыларды
реттеуіштерді қарқынды енгізуіне әкеп соқтырады.
Қазіргі заманда техникалық прогресс қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуына
сапалы өзгертулерге негіз құруға мүмкіндік береді. Негізгі қорлардың
активтік бөлігінің өсуі еңбек өндірісінің және өндіріс тиімділігінің
ұлғаюының негізгі резерві болып табылады. Сонымен қатар соңғы жылдары
зерттелгендей негізгі қорлардың активтік бөлігінің төмендеуі құрал –
жабдықтардың және ғимараттардың құнының ұлғаюы арқасында, яғни өндірістің
капитал сыйымдылығының өсуі арқасында болады. Негізгі қорлардың өндірістік
құрылымының жедел өзгеруін қадағалаудың қажеттілігі негізгі қорлардың
тиімділігін арттырумен байланысты болып келеді.
Негізгі қорлардың құрылымы сонымен қатар өндірістің географиялық
орнына тәуелді.Қатаң климаттың жағдайларда кәсіпорындарға ғимараттың
құрылысына салыстырмалы түрде ірі капитал салымдары керек. Кәсіпорынның
шаруашылық қатынастары қамтамасыз етілмеген аудандарда орналасуынан
транспорттық құрылғылардың және жабдықтаудың үлес салмағы ұлғаяды,
инфраструктураның құруына шығындар ұлғаяды. Сол себептен мемлекеттің шығыс
және батыс аудандарының негізгі қорлардың құрылымы әр түрлі болатыны
түсіндіріледі.
Негізгі қорлардың құрылымына әсер ететін маңызды факторлардың бірі –
кәсіпорынның көлемі болып табылады. Ірі кәсіпорындарда кішілермен
салыстырғанда машиналар мен жабдықтардың үлес салмағы жоғары болатыны
белгілі, ол ғимараттар мен инвентарь төменірек, себебі өндіріс алаңы
анағұрлым рационалды пайдаланылады, ол жердегі көбірек жабдықтар
орналастырылады, сол себептен инвентарьға, жабдықтарға және ғимараттарға
капитал салымдарын үнемдейді.
Негізгі қорлардың құрылымына өндіріс ұйымдың формасына әсер етеді.
Сөйтіп, мысалы, ғимараттар мен жабдықтардың құндарының арақатынасы
өндірістің мамандандырылуы мен кооперациясына тәуелді болады. Өндіріс
алаңдарын қосалқы қызметтен және бұл кәсіпкерлікке керек емес өніріс
құралдарын босату, жабдықтадың дұрыс орналастыруы, техникалық процестің
анағұрлым жетілдірілуінен, автоматтандыруы және кіші габаритті машиналарды
енгізу негізгі өндірістік қорлардың жалпы массасындағы жабдықтың үлес
салмағының ұлғаюына әкеп соқтырады.
Негізгі қорлардың құрылымы өңдейтін және өндіретін өндірістерде әр
түрлі болады. Егерде негізгі қорлардың құрылымында алғашқылары машиналар
мен жабдықтар болса, онда екіншілеріне құрылғылар жатады.
Негізгі қорлардың құрылымына өндірістің мамандандырылуы,
концентрациясы және кооперациясы үлкен әсерін тигізеді. Конценрация мен
мамандандырудың деңгейінің анағұрлым жоғары болса, соғұрлым машиналар мен
жабдықтардың үлес салмағы және автоматтандыру дәрежесі жоғары болады.
Негізгі қордың құрылымы түрлі салаларда бірдей болмайды, бұл ең
алдымен салалардың экономикалық біркелкілігін түсіндіреді. Жұмыс машиналары
мен жабдықтар металлургия, метал өңдеу, қара металлургия сияқты салаларда
негізгі өндірістік қорлардың құрылымын үлкен үлес алады, құрылғылар мен
алмастыратын құралдар газ, мұнай өндіру және отын салалардың негізгі қордың
үлкен үлес салмағын құрайды, ал күш машиналары мен жабдықтар –
электроэнергия; көлік құралдары – орман эксплуатацияның негізгі қорларда.
Негізгі қорлардың өндірістік құрылымына жалпы ішкі өнім мен ұлттық
табыс өнімнің қор сыйымдылығында үлкен маңыздылығы бар.
Негізгі қорлар салалық құрылымындағы қор сыйымдылығының неғұрлым
жоғары болса, соғұрлым басқа да жағдайлардағы өндірістік өнім мен ұлттық
табыстың қор сыйымдылығы жоғары болады. Негізгі қорлардың өндірістік
өқрылымындағы машина мен жабдықтардың, әсіресе, техникалық үлес салмағының
ұлғаюымен тура сол негізгі қорлардың жалпы көлемінде өнім өндірісі
көтеріледі және сол себептен өнімнің және ұлттық табыстың қор сыйымдылығы
төмендейді.
2. . Негізгі өндірістік қорлардың құрамы мен құрылымы.
Бөлінген бөліктерінен объектілер негізгі объектілерге тұтыну бағасы
осы жағдайда уақытша жұмыс істейді. Осы мақсаттарға жету үшін жоспарлы
өндірістік жөндейді, сонымен қатар ағымды жөндейді, осылардың нәтижесінде
ликвидацияда шағын бұзылу болады.
Қазіргі уақытта барлық өндірістер басқарушылыққа қарамастан өзіндік
формаларына шығынның барлық түрлерін жөндеуін негізгі өндірістік қорлардың
құрамындағы өндірістік шығындар және өнімді өткізу.
Қалыпты шығындардың мақсаты негізгі өндірістік қорларды жөндеуге
өндірісті есепту кезеңдегі щығындарда өндіріс қорды жөндеуге мүмкін.
Қордың құрылымын жөндеуге оларды жүхзеге асыру үшін өзінің бастапқы
құнына байланысты салымдар бойынша болады, сол өнімдердің белгіленген
ережелермен байланысты. Мұндай қорларды жөндеуде өздеріне өзіндік құнының
өнімдер экономикалық элементтер жне элементтерінің құрамында сондайда
шығындар калькуляциялау бөлігінде эксплуатациялық құрал – жабдықтарының
қаржыландыру үшін кеткен шығындар, жалпы өндірістердің шығындары. Осы
жөндеу жұмыстарынан, жөндеу жұмыстарын ажырата білу керек.
Жөндеу жұмыстарын қалпына келтірудегі формаларын ажырата білу керек.
Негізгі өндірістік қорларда жөндеу жылы, мысалы жаңалату сияқты. Шағын
жаңартуды байқау, комплекстік жаңарту, шектен шығып кетуде және
жақындасқанда, қайта құруда болады. Шығындардың қайнар көзін жөнеу қоры
болып табылады. Жақындасу комплексінен кеткен шығындар олар, объектілердің
функциялық нормалық көрсеткішін жақсартады, сондықтан олар алғашқы өзіндік
объектілерін келтіріп және өнімдердегі капиталдың қосындысы көтеруге
қатысады.
Негізгі өндірістегі қорлардың деңгей көрсеткіштерін қолдану.
Өндірістің өнім өндірудегі ұлғаюы және олардың өзіндік бағаларының
төмендеуі негізгі өндірістік қорларды пайдалануына байланысты болады.
Негізгі өндірістік қорлар деңгейінің көрсеткіштерін жеке және жалпы
көрсеткіштерімен өлшенеді.
Техникалық – экономикалық немесе табиғи өндірістік қорлардың
көрсеткіштері бізге деңгейді қолдануға береді.
Оларға жататындар:
• Өндіріс процесінде құралдар
• Құралдардың жұмыс істеу уақыты
• Өнім көлемі
• Машина шығаратын механизмдерінің уақыт бірлігі
Бірінші 2 группаның көрсеткіштері құралдардың экстенсивті
суреттеулерді енгізеді, үшіншісі – интенсивті.
Экстенсивті деңгейде қолданатын еңбек құралдарының көрінісі, алдынала
құралдардың проценттік өндірісінде пайда болады. Осы құралдардың мақсатына
іріленіп беріледі, құралған немесе енгізілген және жұмыс істейтің
фактілермен негізделген.Негізгі құралға станоктармен машиналар қатысады,
жұмыс істей ме жоқ істемей ме және қоймаларда немесе жөндеулерде. Тіркелген
құралға станоктар мен машиналар жатады және оларды жөндеуге немесе бұзуға
өткізілген құралдарды тіркеуден алған жөндеу үшін.
Жұмыс істейтін құралдарды көбінесе санына немесе жұмыс уақытына,
өзіндік құнына байланысты анықтайды.
Әр келесі құрал мынандай түсінік береді Rу, Rжұм құралдардың өніру
процесінде. Ол мынадай формуламен беріледі:
Rу = nу nном; Rжұм = nжұм nном;
nном, nу , nжұм – нақты санына тіркелген нақты жұмыс істейтін құрал.
Құралдардың деңгейлік қолдануын уақыты бойынша анықтау үшін басқа да
қорлар уақытына бөлінеді: календарлық, режимдік, нақтылық.
Календарлық қор уақыты – максимум уақыт жұмыстарынан құралады. Ол
мынаған тең: 365 * 24 = 8760(сағ). Машиналық құрылым жоспарында және нақты
фактілердің уақыт қорлар жұмысының құралдары, календарлықтан төмен болады.
Сонда технологиялық процестер бұл жағдайда дискренттік мінез болады.
Режимдік наминалды қор уақыты әрбір құралдар, календарлық қордан
мейрам күндерінде кіші және демалыстарда болады.
Нақты ( орналастырылған) қордың жұмыс уақыты құралдары режимдік қордан
белгіленген уақыт жоспарлары ескіртілгендігін жөндеуге тең құралдарды
модернизациялауда және келуінің құралдар резервінде. Нақты уақыт қоры
құралдары жұмыс уақыт санына байланысты өзгереді.
Нақты жұмыс істелген уақыт, пайдалы жұмыс құралдарының сомасымен
анықталады және дайындалған сияқты уақыт операциялары технолоногиялық
нормалармен қарастырылған. Нақты жұмыс істеген уақыты нақты қордың қолдағы
құралдарынан кіші, қарастырмаған технологиялық процестердің өндірісінен
нақты құралдардың қарым – қатынасының уақыты Fфакт Hрежимге Fжұм немесе
нақтыда Fн қордың жұмыс уақытының коэффициенті экстенсивті құралдарын
қолдауы.
Rэ = Fнақ Fжұм немесе Rэ = Rнақ Fн.
Ірі резерві жақсы қолданудағы өндірістердің күшті кәсіпорындар,
ауыспалы жұмыстарда өндірілетін құралдардың коэффициентінің үлкеюі.
Ауыспалы коэффиценттер анықталады, оларды басқа нақты қатынастарының
жұмыс істеліп кеткен машиналарды жалпы машиналардың санын ауыстырумен
анықталады.
R = (f1 – f2 – f3)
Бұл f1,f2,f3 – нақты жұмыс істеп кеткен машинаның санына ауыспалы
бұлар 1-і, 2-і, 3-і ауыстыруларында;n – жалпы машиналармен құралдардың
саны.
Интенсивті құралдардың қолданудағы деңгейі өзгеріске ұшырайды. Олар
нақты факторларының өндірілген өнімдер санына Nнақты бірлігіндей натуралды
құралдардың жоспарындай Nж немесе максималды мүмкіндіктер Nмакс олардың
көлеміне.
Rи = Nфакт Nмакс
Интенсивтік коэффициенттер қолданылуында өндірілетін машиналар мен
құралдар Rинт бұлар мынаған тең болады, өндірілген коэффициенттер
экстенсивтер мен интенсивтеріндегі қолдануында:
Rинт = Rэ Rи
Техникалық – экономикалық көрсеткіштерін суреттегенде деңгей
қолданыстарын бөлек топтарының негізгі қорларды, қолданылу мен танысудағы
көрсеткіштері негізгі өндірістік қорлар мен көрсетілетін жағдайда солардың
барлығын қолданылатын өзіндік құнының пайдаланудағы негізгі қорлары.
Қорлардың көрсеткіші Фотд санының өндірілетін өнімдерінің бірлігіне
негізгі өндірілетін қорлар.
Фотд = Qr Rср.ч.
Бұнда Qr – жыл бойы шығарылған өнімдердің баға көрсеткіштері.
Көлем айналым қорлары, қорлар көлемі деп аталады.
Фе. мен негізгі қорлардың көптігін көрсетеді.
1руб кірістерінің өндіретін өнімінен.
Фе = Кер.г Qr
Фондық көлемінің көрсеткіштері негізгі өндірістермен анықталады,
төлемақы қабылданған жағдайда негізгі өндірістік қорлардың бағасы бөлінеді
және негізгі қорлар мен аралас өндірістің қатынасуы қажетті болады, сол
бөлімшелердің негізгі өндірістің процесін қатысушымен болады.
Бірінші көрсеткіш тұра қорлық көлемді суреттейді, ол екінші толық
қорлық көлемді.
Қорлық көлем бірлігін біле тұра олардың алдын ала жоспарланған
көлемін, негізгі қордың және көмекші өндірістердің қажетті көлемін
анықтауға болады, солармен бірге кәсіпорындардың инвестициялық жоспарында
өз көрінісін табады.
Кей жағдайларда көрсеткіштер рентабелі негізгі өндірістік қорларда
қолданылады.
Rф = 100% Кер.г
бұнда Пг - өнім таратудан түскен жылдың пайда қор беру мен қор
көлемінің тиімділігін тек қана бір өндіріс элементінде көрсетіледі, негізгі
қорда және интегралдық тиімділігінің барлық шығындарына тәуелді еңбек
материалдар және негізгі қорлар тәжірибесінде кездесетін жиі жағдайларда
қызметтердің экономикасы және материалдардың шығындардың санын үлкейтудің
негізгі өндірістегі қолардың өнімдер бірлігіне байланысты болады.
Өндірісті автоматизациялау мен механизациялау барысында, оның қорлық
көлемін көтерді.Бірақта осы көтерулер интенсивтік шығындар мен материалдық
шығындар мен материалдық шығының төмендетумен бірге жүреді, жалпы
шығындардың төмендеуі өндірілген өнім бірлігіне алып келеді.
Осы жоғарыда айтылғандардан басқа негізгі қорды пайдаланудың басқа
көрсеткіштері бар, осыған орай техникалық қорлардың жағдайының
көрсеткіштері, өсімділігі, құрылымдылық қоры және т.б.
Негізгі өндірістік қорлардың бағыттарын пайдалануды жаңарту.
Негізгі қорлардың тиімді пайдалану өнімнің өзіндік құнын төмендетуді
береді, өндірістің рентабельділігін көтереді, кәсіпорындардың жинағының
ұлғаюына қатысады.
Негізгі қорды толық қолдану қажеттіліктердің төмендеуіне және жаңа
өндірістік күштерді қосуда өнімдердің көлемінің ұлғаюына алып келеді.
Негізгі қорларды тиімді пайдалануда тез амортизациялық мағынасын
білдіреді. Проблеманы шешуде қысқартуда мерзімі физикалық және моральдық
тозуы маңызды роль атқарады. Негізгі қорды жаңартудағы қарқынының
жылдамдауы.
Негізгі өндірістегі қорларды жақсарту үшін пайдаланатын бағыттар
мыналар:
• Негізгі қорлардың құрылымын жақсарту сыбағалы массасының
көтерілуі және олардың активтік бөлігінің оптималды
биліктіктеріне дейін көтерілуі
• Қызмет көрсетудің сапасынң көтерілуі арқылы құралдардың тұрып
қалуын қысқарту және жою
• Жаңа таратулардың жолымен өндірістік процестерді қарқындату,
технологиялық дамудағы прогресі, өндірістік организация мен
еңбекті жетілдіру
• Еңбек етудің жағдайларды қолайлы ету және т.б.
Өнім өндірісінің көлемі ұлғаюы тек қана бірге жүретін цехтарда, бұндай
жағдайда олардың пайдасындағы негізгі қорларын көтеру қажет.
Өнім көлемі тек қана бос цехтарда ұлғаяды, бұл жағдайда негізгі
қорларда бөлігін көтеру керек. Негізгі өндірістің көмекші пайдаларының
ұлғаюы, ақшаларының жоғарылауына алып келеді, осыларға байланысты өнімдер
айналымы болмайды.Бірақта алып жүруші өнімдердің дамуына толық
функционалдық оптималды өнімінің құрылымының тәуелділігімен бірге жүреді.
Негізгі қор негізгі қаржыны пайдаланушы болып келеді.
Кәсіпорынның негізгі қорлары.
Кәсіпорынның негізгі қоры – бұл материалдық ресурстар. Олар
кәсіпкерліктің әртүлі мақсатында қолданылады.
Кәсіпорынның негізгі қорлары.
Кәсіпорынның негізгі қоры төмендегі классификация бойынша жіктеледі.
Кәсіпорынның негізгі қоры
Өндірістік Өндірістік емес
Еңбек Еңбек Бала – бақша, демалыс
Құрамы Құралы үйлері, тұрғын үйлер
Өндірістің негізгі қорлар өндіру кезінде жүргізіледі.Әрқашанда оған
қатысып, ақырындап тозады және өз құнын дайын өнімге аударып капитал салымы
арқылы шоттарды толықтырады.
Өндірістік емес негізгі қорлар - өндіру кезінде немесе процесінде
қызмет ету үшін арналған. Сондықтан оған тікелей қатыасы жоқ және өз құнын
дайын өнімге аударылмайды, себебі, ол өндірілмейді. Ол тек қана ұлттық
табыс арқылы өндіріледі. Осыған қарамастан, өндірістік емес негізгі
қорлардың өндірілген көлемге ешқандай әсері жоқ еңбек өнімділігін арттыру,
қорлардың арттыруы кәсіпкерліктің жұмысшылардың жағдайын жақсаруына
байланысты.
Негізгі қорлар – еңбек құралы, олар өндіру процесінде бірнеше рет
қатысады. Өзінің материалдық формасын сақтай отырып, олардың құнын өнімнің
өзіндік құнына бөлшектеп айналады. Оған жататын құралдар 1 жыл қызмет
көрсетуден артық болу керек.
Негізгі қорлар - өнеркәсіптің ең бастысы және негізгісі болып табылады
(олар негізгі және қайтару қорлары). Олар өнркәсіптің өндірістік күшін
анықтап, технологиямен жабдықталуын сипаттайды және еңбек өндірумен тікелей
байланыстыру, өндірісті автоматтандыру, өнімнің өзіндік құнымен және табыс
пен рентабельділік деңгейімен анықталады.
НӨӨҚ ( негізгі өнеркәсіп өндіру қорлары) өз құрамына қарай олар 2-ге
бөлінеді: активтік және пассивтік.
Активтік НӨӨҚ – қорлар, еңбек құралына тікелей әсер етеді (машиналар,
станоктар, құрал – жабдықтар).
Пассивтік НӨӨҚ – ағымдағы әдеттегі қндіру процесіне қатысады.
1.3. Негізгі өндірістік қорларды бағалау әдістері
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі олардың нақты көрсеткіштерімен және
ақшалай көрсеткіштердің топтастырылуына және құрылымына сай жоспарланады.
Осы негізде негізгі қорды және олардың есебін пайдалану мерзімінің бақылау
негізі олардың бағаларының бірлік принциптерін қамтамасыз ету болып
табылады.
Негізгі қорлардың ұзақтылығының функционалдығына байланысты, олардың бірте
– бірте тозу және өндірудің алмастыру шоттары үшін бағалау құнының әдістері
бар:
1. Бастапқы құн.
2. Қалпына келтіру құны.
3. Қалдық құны.
Бастапқы құн. Негізгі қордың бастапқы құны оның тұтынудың фактіге
негізделген құны, сонымен қатар жеткізу шығындары кіреді. Бастапқы құнда
объект белгілі кәсіпорында болған уақыт ағымына байланысты есептеледі.
Бұл құндық әдіс алуға мүмкіндік бермейді, сонымен қатар оның бағасы
ауысады және қорлардың әр нақты кезеңдердің жалпы құны “аралас бағалармен”
көрсетіледі. Бастапқы құн негізгі құралдардың тозу деңгейін көрсетпейді.
Кәсіпорын балансына келіп түскен көздеріне байланысты бастапқы құн мыналар
арқылы анықталады:
1. Негізгі қор бойынша, яғни ұйымдастырушылардың екі жақтардың
келісімі бойынша кәсіпорын қорына олардың қорының енгізілуі.
2. Негізгі құрал бойынша, яғни кәсіпорын ішінде өндірілген, сонымен
қатар басқа кәсіпорындардан немесе тұлғалардан ақы үшін алу; фактілік
жұмсалған қаражаттардың сомасына қоса жеткізу шығындары, монтаждау және
орнату.
3. Негізгі қор бойынша, ақысыз алуы, сонымен қатар жәрдем ақша;
эксперттік әдісі немесе негізгі құралдардың қабылдау – тапсыруының берілген
құжаттардың анықталған сомасы.
4. Негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға алу бойынша – екі нақтық
келісімі бойынша.
Қалпына келтіру құны. Негізгі құралдардың ұқсас объектілермен
анықталады, қолданылатын шарт негізінде олардың ұдайы өндірісі қайта
бағалау арқылы жүзеге асады, бұл қайта бағалау белгіленген негізгі
құралдардың нарықтық бағасымен өндіріледі.
Кәсіпорын балансында негізгі қорлар қайта бағалауға дейін алғашқы
құнмен (бастапқы құн) саналады, ал қайта бағалаудан кейін – бұрынғы қалпына
келеді. Сондықтан алғашқысын баланстың құн деп аталады. Бұл әдіс бастапқы
құнның “аралас баға” бөліміне байланысты құнның кемшіліктерін жояды, себебі
әртүрлі жылдарда құрылған негізгі құралдардың бірдей элементтерінің
бағасына біркелкілік енгізу болып табылады.
Сонымен қатар негізгі қорлардың қайта бағалауының өткізілуінде
қиындық бар, себебі бұл үшін барлық негізі құралдардың элементтеріне
кешенді қайта бағалауды өндіру керек, бұл оның құралдарының және
уақыттарының кең көлемде шығындалуын талап етілетін сапалы сипаттамаларын
есепке алады Бұл әдіс реформаға дейін ұлттық экономика кезеңінде тәжірибеде
бірнеше рет өткізілді. Қазіргі уақытта Ресей Федерациясының үкіметінің
шешіміне сәйкес негізгі қорларды қайта бағалау жыл сайын өткізіледі. Осы
мақсатқа байланысты қайта бағалаудың ұлғайтылған нормативтік коэффиценті
бекітіледі, бұл негізгі қорларды кәсіпорын балансына тіркеу мерзіміне
байланысты дифференциалданған болып әдісінен басқа кәсіпорын негізгі
капиталды нақты әдістермен қайта бағалай алады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны азайғандықтан, қолдану кезінде тоза
бастайды. Объект жоғалуының физикалық және техника – экономикалық
сапаларының ақшалай көрінісі негізгі қорлардың тозуы деп аталады.
Бастапқы қалпына келтіру құнынан тозу сомасының шегерілуі қалдық құны
деп аталады.
Негізгі қорлардың қайта бағалау тәрибесіне орала келе қайта бағалау
есептерінің тозуы болады.
Негізгі капиталды кең көлемді өндірісін жүзеге асыру үшін, сонымен
қатар инвестициялық және инновациялық потен- циялын өсіру үшін кәсіпорынның
өз қолында қаржылық ресурс көлемінің болуының мүмкіндігі болуы керек.
Кәсіпорынның инвестициялық және инновациялық потенциялы келесі
шарттар бойынша анықталады:
1. Салық салу жүйесінің тиімділігі;
2. Аударылған сома амортизациясының көлемі;
3. Несие ресурстарының қол жетімділігі;
4. Бағалы қағаз нарығының дамуы.
Табыс кезіндегі амортизация негізгі капиталды өндірудің маңызды көзі
болып табылады. Осыған байланысты амортизацияның экономикалық табиғатын
қарастыру керек.
Негізгі қор ұзақ мерзім бойы көптеген өндірістік кезең- дерді
функционалдаумен сипатталынады. Негізгі қорларды қолдану кезінде тозады
экономикалық мағынада алғанда құнның жоғалуымен білдіреді (бірақ өзінің
табиғи жеріне сақтап қалады).
Негізгі қорларды тозуы негізгі қорларды пайдалану кезінде оған
табиғи, климаттық фактордың әсер етуі және моральдық болып бөлінеді.
Негізгі қорлардың тозудың орын толтыруы өндіргіш өнімге аударылатын
шығын құнымен жүзеге асырылады.
Негізгі қордың тозуы орын толтыруға аударылуы амортизация деп
аталады. Амортизация – негізгі қорларды өндіру үшін құралдардың жинақ
формасы. Амортизация мақсаты – негізгі қалдық шығынының орын толтырылуы,
амортизациялық қор оның орын толтыру құнына сәйкес келуі керек. Осылайша,
амортзация қалыпты масштабта өндіріс құралдарының жай ұдайы өндірістің
қайнар көзі болып табылады. Бірақ амортизациялық есептен шығаруы негізгі
қорларды тек қана оның жұмыс істеудің соңын жаңарту үшін қолданылады.
Сондықтан осы мерзім бойы белгіленген есептен шығару толығымен тозылған
еңбек құралы табиғи қалыпта өзінің ұдайы өндірісін қажет етпегенге дейін
резервтік қор болып табылады. Осы сәт келгенге дейін көлік құнының ұдайы
өндірісі біртіндеп ақша қоры түрінде жинақталады. Нәтижесінде,
амортизациялық қор жинақтаудың қайнар көзі болып табылады.
Сонымен қатар, амортизация негізгі қордың ұлғайтылған ұдайы
өндірістің қайнар көзі болып табылады, өйткені біріншіден, кезең бойы еңбек
құралдарын дайындаудың еңбек өнімділігі артады және негізгі қор арзандайды,
екіншіден, техникалық процесс нәтижесінде тым жетілген техника негізінде
еңбек құралдары жаңартылады, үшіншіден, негізгі қордың қызмет мезгілі
өткенге дейін жинақталған амортизацияның қор айналымға түсіп, жаңа құндарды
жасауы мүмкін. Бірақ егер амортизация негізгі қордың шығынын орын толтыру
үшін болса, онда оның жалпы көлемі құнынан артық болмауы керек.
Растығында, мынадай сұрақ туу мүмкін: “Бастапқы немен қалпына келтіру
құн бойынша амортизацияны қалай жүзеге асырылады?”. Теория бойынша
амортизацияны қалпына келтіру құн бойынша өндіру дұрысырақ болар еді,
себебі негіз қор ұзақ уақыт бойы жұмыс істеп, техникалық прогресс әсеріне
тап болуы мүмкін, нәтижесінде өзінің құнын өзгертеді. Бірақ осы жағдайда
негізгі қордың мүмкін болатын ұлғайтылған ұдайы өндірісі азаяды, ең
маңыздысы – оны әр жыл сайын қайта бағалау қажет. Сондықтан негізгі қорда
топтарды құн бойынша амортизациялау керек.
Сонымен қатар мынаны еске алу керек, амортизация барлық негізгі
қорларға есептеледі, ол өндіріс процесіне қатардың сипатына қарамастан
өнеркәсіп салаларында болады.
Амортизациялық қорды объективті беру үшін амортизация нормасының
жүйесі негізделуі керек. Амортизация нормасына сәйкес негізгі қордың
құнының нақты үлесін түсіну керек. Бұл нормалар экономикалық түрде
негізделуі тиіс, сонымен қатар бір орталыққа бағындыру ретімен орнату,
бірыңғай әдістемелік көзқарас құруына негізделуі тиіс. Техникалық прогресс
нәтижесінде негізгі қордың эксплотация шартының өзгеруінде амортизация
нормалары кезең сайын қарастыруы керек.
Негізгі қордың амортизациялық нормаларда құрудың маңызды және қиын
кезеңі болып еңбек құралдарының қызмет мерзімінің негізделуінің анықталуы
болып табылады.
Ең маңыздысы бұл үшін негізгі құралдардың және түрлерінің қызмет
мезгілінің анықталуына статистикалық әдістер қолданылуы тиіс, бұл олардың
өзгеруінің тенденциялары туралы ұсыныс беруге мүмкіндік береді. Бұл әдіс
физикалық тозу факторының артықшылығын анықтайтын және құрылыстың қызмет
мезгілін анықтау үшін маңызды. Сонымен қатар негізгі қорларды қайта
бағалайтын материалдар қолданылуы мүмкін, одан кейін эксперттік әдіс арқылы
тозу пайызы және қызмет мезгілінің қалдығы анықталады, ал оның негізгі –
толық қызмет мезгілі. Бірақ та бұл әдіс субъективизиясымен азап шегеді және
II форманың моральдық озуын есепке алмайды.
Бұл әдістің қызығушылығы – күрделі жөндеуге кеткен шығын негізінде
негізгі қордың қызмет мезгілін анықталуы. Күрделі жөндеу: еңбек құралы
күрделі жөндеу құны оны бастапқы құнынан артық болмайынша қызмет көрсетеді.
Бұл әдіс жеткілікті әдіс болып табылады, бірақ өндіріс құралдардың
орын ауыстырудың нақты мүмкіндігін және материалдық тозуын есепке алмайды.
Шығарушы өндірістерде негізгі қорларды қызмет мезгіліне және
амортизациялық формасына байланысты қозғалмалы (көлік, өндіріс құрал, құрал
– сайман) және қозғалмалы емес болып бөлінеді.
Егер бірінші топқа өнеркәсіп саласында сияқты негізгі қордың қызмет
мезгілі әдістері және амортизация нормалары болса, онда қозғалмалы емес
топта басқаша болады. Негізгі қордың бұл элементтері пайдалы қазбалардың
өңделген кәсіпорындардың біртұтас ретінде біріктіреді және оның қызмет
мезгілі кенорында өңделген уақытына байланысты. Яғни осы кенорын өңдеген
тау кен өнеркәсібінің қызмет мезгілі. Басқа объектілерге олар тапсырыла
алмайды. Себебі тау кен өнеркәсібінің қызмет мезгілі кенорындағы қор
көлеміне және жылдық көмегіне байланысты. Оның анықталуы қызмет мезгілінің
оптималды көлем құрылуына және жылдық өндіріске сай болуы тиіс. Бұл
аналогты болады және шығарушы кәсіпорындардың негізі қорлардың қозғалмалы
емес қызмет мезгілі.
Сол себептен уақыт бірлігіне сәйкес есеппен шығарылған амортизацияға
амортизациялық аударылған сома нормасының басты қорының қозғалмалы
бөлшігіне қолдану, өндіруші өнеркәсіптерде тиімді болмайды, себебі құнды
толық жабуға мүмкіндік бермейді. Сол себептен мұнда амортизациялық нормаға
өнім бірлігін орнату қолайлы, яғни алынатын қор тоннасына немесе тонналық
мөлшерлеме әдісі бойынша. Тонналық мөлшерлеме басты қор құнының пайдалы
қазбалар қорының мөлшеріне қатынасымен анықталады. Ерекше қызығушылық жүз
жыл ішінде анықталынып келген жабдықтау амортизациясы білдіреді. Бірақ бұл
өте ұзақ мерзімді функционалдау еңбек құралы міндетті түрде
амортизациялануы тиіс, себебі олардың құрылуына көптеген шығындар
шығындалады. Шын мәнде, қазіргі таңда оралдың қызмет ету уақыты жоғарланған
және амортизация нормасы төмендеп тұр.
Өндірістік басты қорлардың қызмет ету уақытына сүйене отырып уақыт
кезеңін түсіну қажет, олар бастапқы белгіге сәйкес өндіріске негіделеді.
Осы уақыт физыкалық және техникалық негізгі қордың мерзімімен сәйкес
келмейді, себебі біріншісі шектеусіз, ал екіншісі қызмет көрсету уақытының
өзгерісіне тәуелді. Қызмет көрсету уақытша амортизациялық кезеңмен сәйкес
келмейді.
Нақты айта келе өндірістегі құралдардық орташа мерзімі оның
нормативті қызмет көрсету уақытынан артық, бұл ескі құралдардың үлес
салмағының ұлғаюына алып келеді.
Мұндай жағдай жаңа құралдардың шығарылуы техникалық ескергеннің
ауыстырылуын қамтамасыз есептейді, осыдан әрине өнім өндірістың ұлғаюын
қамтамасыз есе алмайды. Басты қорғау төменгі деңгейде болудың басты себебі
олардың тозылуының жоғары болуы жөндеулерге көптеген шығындар шығындалады.
Қызмет көрсету уақытының нормативтік белгіленуі көп жағдайда ұлттық
экономиканың дамуы өндіріс пропорциясымен анықталады. Осылай нормативтік
уақыт мерзімі кәсіпкерлердің амортизациялық және инвестициялық саясатты
жүзеге асыруға бағыт ретінде қолданылады, осыған орай негізгі қордың
нормативтік қызмет көрсету уақытынан оптималдыға өтуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Бөлім. Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның негізгі өндірістік
қорларын тиімді пайдаланудың әлеументтік және экономикалық маңызы.
1. Негізгі өндірістік қордың мәні мен мазмұны
2. Негізгі өндірістік қорлардың құрамы мен құрылымы
3. Негізгі өндірістік қорларды бағалау әдістері
4. Амортизация және оны аудару тәсілдері
1. Бөлім. ‘’Ақсай ’’ ЖШС НТК-ның негізгі өндірістік қорларының
пайдалану тиімділігін талдау.
1. ЖШС ‘’Ақсай’’ НТК-ның шаруашылық қызметіне мінездеме
2. ЖШС НТК ‘’Ақсай нан’’ зауытының 2008-2009 жылдарындағы негізгі
техникалық көрсеткіштерін талдау
2. Бөлім. ‘’Ақсай ’’ ЖШС НТК-ның негізгі өндірістік қорын
пайдалану тиімділігін жақсарту резервтері
3.1. Кәсіпорындағы негізгі қорлардың пайдалану тиімділігін істен
шыққан негізгі қорды жаңарту нәтижесінде жоғарлату
Кіріспе
Қазақстан үздіксіз жоғары сапалы өнімдермен қамтамасыз ету, біздің
егеменді мемлекетіміздің даму бағдарламасында жүзеге асырылатын маңызды бір
бөлімі болып табылады.
Сондықтан да нарықтық экономиканың алға басуының нәтижесінде
Қазақстанда тамақ өнеркәсібіндегі нан өндірісіне аса зор көңіл бөлінеді.
Нан өнеркәсібі кәсіпорын сандары, өнім көлемі мен маңыздылығы бойынша және
механизациялау дейгейі жағынан тамақ өнеркәсібінің жетекші салаларының бірі
болып табылады.
Қазіргі кезде республикадағы ірі тамақ өндіріс орындарының бірі - ЖШС
“Ақсай нан” нан тоқаш комбинаты Қазақстанға ғана емес дүние жүзіне мәлім,
дәлірек 100 елге танымал. Оның өнімі өте сапалы Хылықаралық стандартқа сай
болып табылады. 2004 жылы Женевада өткен нан өнімдері көрмесінде ЖШС “Ақсай
нан” нан тоқаш комбинатының өнімі 24 елге танылды және де жоғарғы бағаларға
ие болды.
Сонымен ЖШС “Ақсай нан” нан тоқаш комбинаты нан өнімдерінің бірнеше
түрін өндіреді және күнделікті тұтынылады.
Қазіргі уақытта өмір сүру деңгейінің және сапаның нашарлауына
негізделген нан өнімдері нарығының өсу келешегі байқалады. Сондықтан да,
қазақстандықтар үшін өнімнің көп бөлігінің сапасының нашар болуына және
ассортименттің шектеулігіне қарамастан нан әрқашан “№1 өнім” болып табылып
табылады.
Нан зауыттары сыртқы орта өзгерістеріне (монополиялық жағдайдан еркін
бәсекелестікке өту) және нан өнімдері нарығында өз үлестерін жоғалтуларына
байланысты келесі әрекеттерді жүзеге асыруға мәжбүр болады:
1. нарыққа, сұранысқа және тұтынушылар қалауы мен қажеттілігіне
жан-жақты және ұқыпты, толық талдау жүргізуге;
2. сұранысқа және талаптарға сәйкес келетін өнімдер шығаруға, осы
талаптарды қанағаттандыратын өндіріске бейімделуге;
3. нарыққа және қоғамдық сұранысқа өз қызығушылықтары жағынан
ықпал етуге мәжбүр болды.
Кәсіпорынның экономикалық қызметін жоспарлауда өндірістік
қуаттылық ең басты негізі болып табылады, себебі, өндірістік кәсіпорынның
тиімділігі өндірістік қуаттылықты дұрыс пайдалануға тәуелді.
Қазіргі экономикалық жағдайда өндірістік қуаттылық мәселелері үлкен
теориялық және тәжірибелік мәнге ие болып отыр. Ол кәсіпорын қуаттылығын
арттыру және тиімді пайдалану жолдарын анықтау, оларды есептеу тәсілдері
мен деңгейін жүйелі түрде қайта қарауды ұйымдастыру және өндірістік
қуаттылықты анықтау тәсілдерін жетілдіруден құралады.
Кәсіпорындағы өндірістік қуаттылықты анықтап білу ең алдымен
қуаттылық есебінен талдауды, ақпараттық базаның сапалығын бағалауды,
өндірістік қуаттылықты арттыру және тиімді пайдалану мүмкіндіктерін
анықтаудан басталады.
Ең алдымен құрал-жабдықтардың жұмыс күші мен сменалығына және
өндірістік қуаттылықты пайдалану коэффиценттерінің өзара байланысының
сандық және сапалық талдануына ерекше назар аударылады. Өндірістік
қуаттылықты пайдалануды жақсарту барысында құрал-жабдықтардың жұмыс күшімен
сменалық коэффиценттерінің ролін жоғарлатуға мүмкіндік беретін ұйымдастыру-
техникалық шаралар тізімі анықталады.
Жоспарлау кезеңінде қуаттылықты пайдалануды жетілдірудің ең негізгі
факторы болып өндірістік бағдарламаның тиімділігін арттыру табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты- ЖШС “Ақсай нан” нан тоқаш комбинатының
өндірістік шаруашылық қызметіне толық талдау жүргізу, кәсіпорынды басқару
құрылымын зерттеу, кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларды тиімді
пайдалану бойынша іс-шаралар жобасын жасау.
Бірінші бөлімде ''Нарықтық экономикалық жағдайындағы кәсіпорынның
негізгі өндірістік қорларының қалыптасуы, теориялық-әдістік негіздері''
өндірістік қорлардың түсінігі, мәні мен мазмұны, құрамы мен құрылымы оларды
бағалау әдістері.
Екінші бөлімде ''ЖШС ‘’Ақсай нан'' нан тоқаш комбинатының негізгі
өндірістік қорларын мысал ретінде талдау'' негізгі өндірістік қорлардың
құрылымы және жастық құрамын талдау.
Үшінші бөлімде ''Кәсіпорында негізгі өндірістік қорларын тиімді
пайдалану жолдары''- ЖШС “Ақсай нан” нан тоқаш комбинатының негізгі
өндірістік қорларды пайдалану жолдарын жақсарту бойынша ісшаралар
ұсынылған.
I. Нарықтық экономикалық жағдайындағы кәсіпорынның негізгі өндірістік
қорларын тиімді пайдаланудың әлеументтік және экономикалық маңызы.
1. . Негізгі өндірістік қордың мәні мен мазмұны.
Кәсіпкерліктің негізгі мақсаты-пайда табуды жүзеге асырудың қажетті
шарты болып капиталдың ұдайы өндірісін жоспарлау болып табылады.Оның ішіне
инвестициялау, өндіріс, тұтыну және жүзеге асыру стадиялары кіреді.
Капитал айналымдылығы белгілі бір стадиясына қарай әр түрлі формада
болып үзіліссіз қозғалыста жүреді. Капитал айналымы капитал айналымдығынан
сәйкес келмейді. Әрбір айналымдылық нәтижесінде кәсіпкерге авансталған
капиталдың бір бөлігі ғана қайтарылады; толық айналым жүзеге асырылады,
егер кәсіпкерге капитал құндылығы толығымен өзінің алғашқы яғни ақшалай
түрінде қайтарылыса. Капиталадың әртүрлі элементтерінің айналымы бірдей
жүзеге аспайды. Капитал құндылығының түрлі функцияларына сәйкес капитал
негізгі және айналмалы болып бөлінеді. Негізгі капиталға – еңбек
құралдарының құндылығы,ал айналмалы капиталға жұмыс күші мен еңбек
құралдарының құны жатқызылады.
Батыс елдерінің экономика оқулықтарының авторларының негізгі және
айналмалы капиталдары туралы бірдей көзқарасы жоқ, бұл түрлі елдерде
қабылданған бухгалтерлік есептің және қаржылық есептің ерекшеліктерімен
байланысты. Бұрынғы теория мен пакикада жиі негізгі қор жіне айналым
құралдары деген терминдер кездеседі. Ресейдің бухгалтерлік есеп жүйесінің
дамуына байланысты оның жалпы қабылданған халықаралық стандарттарға
негізделінуімен бұрынғы терминдер де байытылып жатыр. Сөйтіп, негізгі
капитал терминімен қатар “айналымсыз активтер” деген түсінік қолданыста
жүр.Бірнеше авторлар жорамалдауы бойынша “негізгі каптал” және “айналымсыз
активтер” деген түсініктер ұқсас. Негізгі капитал өзіне негізігі құралдарды
және ұзақ мерзімді аяқталмаған инвестицияларды,материалдық емес активтерді
және ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды кірістіреді.
Елдің эконоикалық потенциалының сипаттамасында негізгі өндірістік
қорлар өте маңызды орын алады.Сол себептен олардың өндіріске әсерін зерттеу
көп қызықтырады.
Еңбек құралдарының негізгі қорларға жатқызу туралы сұрақтарды шешу
кезінде 2 критерий пайдаланылады:
- қызмет уақыты
- еңбек құралдарының бір бірлігінің құны.
Негізгі қорларға ұзақ мерзімде қолданылатын және өнім өндіруге құнын
ақырындатып, бөлшектеп қызмет уақыты кезінде және бір бірлікке құнына
едәуір қабілеттілігін ауыстыратын өндіріс құралдары жатқызылады. Негізгі
қордың белгілі бір бірлік көлемі ұлттық экономиканың дамуының түрлі
этаптарында әр түрлі болады.
Негізгі қорға қатысты қасиеттеріне байланысты оларға кейбір еңбек
заттары да жатқызылады деген қорытынды жасауға болады ( сонымен қатар еңбек
құралдары айналым қорларға да жатқызылатыны белгілі). Сөйтіп негізгі
қорларға атомдық электростанциялардағы, кемелердегі отындар, химиялық
өндірістегі катализаторлар т.с.с қосалқы материалдар егер олар өздері еңбек
құралдары болмағанына қарамастан өз құндылықтарын басқа еңбек құралдары
сияқты аталған әдіспен ауыстырылатын болса жатқызылуы мүмкін.
Пайдалы қазбалардың және жер байлығының экономикалық табиғаты ерекше
қызығушылық білдіреді.Табиғи байлықтардың өздерінің құндылығы болмайды, сол
себептен олар өндірістік қорларға жатқызылмайды. Бірақ оларға кеткен
шығындар арқылы өз құнын ұлғайтып, өндірістік қорлар бола алады. Жер -
өндірістік қорға жатқызылмайды. Бірақ оған салынған қаржылар, мысалы
құрылыс кезіндегі кептіру арналары, жердің үстін түзулету, шаруашылық
құрылысты жүзеге асыру арқылы өзінің негізгі өндірістік қорларын жасайды.
Жердің экономикалық табиғатын және оның құндық бағасын қалыптастыру
иесіздендірілген аумағын кәсіпорын балансына қоюға мүмкіндік береді.Бұл,
әрине, жерді ұқыпты пайдалануға әкеледі. Бұл айтылғанды басқа да табиғи
ресурстарға пайдалануға болады, соның ішінде пайдалы кендердің шығу тегі.
Негізгі қорлар өндіріс процесінде қолданылу сипаттамасына байланысты
өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.Соңғысы өндірістік емес
салалар аясында қолданылып және өндірістік емес тұтынуға арналған.
Негізгі өндірістік қорлар қоғамның материалдық - техникалық базасының
негізін құрайды.Оның қаншалықты тиімді пайдалануынан және олардың
қайтарымдылығынан еңбек өндірісінің көлемі және тұтыну жүретін бөлігіндегі
ұлттық табыс көлеміне тәуелді болып келеді.
Негізгі қордың құнының өсуімен қатар халық шаруашылығының дамуы мен
толық жетілдірілуі шартына байланысты жаңа еңбек құралдары пайда болады,
бұл негізгі қордың дәлелді классификациясын талап етеді. Мұндай
классификация кәсіпорынның жоспарлануына және шаруашылық қызметінің
талдауына, өндіріс есебіне, негізгі қордың ұдайы өндірісін жоспарлауға және
қолдануға, сонымен қатар амортизациялық аударылған сома нормасының есебіне
қажет.
Негізгі қорлардың барлығы экономикалық белгілеріне қарай
классификациялануы мүмкін. Олардың ішінде маңыздысы функционалдық қызметі,
тозу өнімділігі және қызмет уақыты, қолдану деңгейі, кәсіпорын жұмысына
әсер ету деңгейі, техникалық жаңашылдық, халық шаруашылығының саласы және
керек жарақтары болып табылады. Негізгі капитал жалпы жеке меншік капитал
негізінде қарастырылады.
Айта кететін жайт, халық шаруашылығының әр деңгейінде негізгі қордың
жүйелеу бірдей болмайды. Классификацияланған топ саны және олардың көлемі
өзгеріп тұрады. Негізгі қордың классификациясын өңдеу кезіндегі ұлттық
экономиканың дамуының барлық этаптарында аталған методикалық әдіс
пайдаланылады.
Осылай Ресейдегі ұлттық шаруашылықты барлық меншік формаларына және
қызмет салаларының негізгі қорларына оған қажетті классификация жүріп
жатыр. Негізгі қордың классификациясының бір қалыптылығы оның есебінің
нақтылығы мен тепе-теңдігінің, халық шаруашылық салаларының дамуын
анықтаудың негізгі шарты болып табылады.
Негізгі қордың өзінің құрылымына, жалпы қызметі мен функцияларына,
еңбек процесінде жүзеге асырылуына байланысты мынадай топтарға және
топшаларға бөлінеді: ғимарат, құрылыс, беріліс құрылғылары, көлік және
жабдықтар( бұл топ негізгі өндірістік қордың құрамындағы маңызды болып
табылады және мынадай топшаларға бөлінеді: ауыр машина және жабдықтар,
жұмыс машиналары және жабдықтар, өлшейтін және реттейтін құрылғылар, есеп
шығарушы техника, басқа да машиналар және жабықтар, сонымен қатар
автоматтандырылған машиналар деген топшаға бөлінеді); транспорттық
құралдар, құрал-жабдық, өндірістік инвентарь және жабықтар, жұмысшы және
тиімді мал; көп жылғы отырғызулар; жерді жақсарту үшін кеткен капитал
шығындары; басқа да негізгі қорлар. Осылай негізгі қорлар 15 категорияға
бөлінеді. Негізгі құралдардың есебін қамтамассыз ету үшін ұлттық
экономиканы салалары бойынша классификациялау қарастырылады, яғни келесі
түрлерге бөлінеді: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, транспор, байланыс,
құрылыс, материалдық-техникалық жабдық және өтім, ақпараттық есептеуіш
құрылғылар тағы сол сияқты.
Басқаша айтқанда негізгі қордың классификациясы басқа да методикалық
әдісті қолдану арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл жерде ең маңыздысы – ол
негізгі капиталды жалпы меншікті капитал ретінде қарастырмау болып
табылады. Бұл әдіс экономикасы дамыған елдердегі негізгі капиталдың
классификациясын жасау үшін қолданылады.
Бұл әдістің бұрынғы практикада жұмыс істеуіне мысал ретінде 1996 жылы
8 мамырда 685 РФ Президентінің қабылдаған жарғысы болып табылады. Бұл жарғы
бойынша амортизациясы тиесілі жаңа мүлік классификациясы енгізілді. Осыған
байланысты мүлікті амортизация уақытына қарай 4 категорияға бөліп
қарастырады:
1. Ғимараттар, құрылыс және оның құрылымдық компоненттері –
20 жыл;
2. Жеңіл автокөлік, жеңіл жүкті автокөлік, кеңселік құрылғылар
және жиһаз, компьютерлік техника, ақпараттық жүйе және мәліметтерді
өңдеу жүйесі – 4 жыл;
3. Техникалық, энергетикалық, транспорттық және басқа да
құрылғылар және материалдық активтер ( олар жоғары аталған 2 категорияға
кірмейді) – 6,67 жыл.
4. Материалдық емес активтер – оларға пайдалануға болжанған
уақыты беріледі, ал егер анықтау мүмкін емес болса, амортизация уақыты
10 жыл ішінде белгіленеді.
Негізгі қорлар өндірістік – шаруашылық қызметінде пайдалану
сипаттамасына байланысты қордағы негізгі құралдар, эксплуатация,
консервация, аренда деген түрлерге бөліп қарастырылады.
Негізгі қорлар топтарының арақатынасы негізгі қордың өндірістік
құрылымын құрайды, бұл өнеркәсіптегі өндірістің техникалық деңгейінің
белгісі болып жұмыс атқарады.
Құрылымның талдауы және жоғары сатыға жетілдірілуі шаруашылық
қызметтің барлық деңгейлерінде тек кәсіпорындар мен салаларда ғана емес,
сонымен қатар цехта, өндірістік аумағында маңызды практикалық мағынасы бар,
себебі өнеркәсіптің ұлттық шаруашылық саласы және сонымен қатар жеке
өндіріс тек оларға ғана тән негізгі қордың құрылымына ие. Негізгі қорлардың
құрылымы өндірістік белгілі бір сипаттамасы болып табылады деп айтуға
болады.
Негізгі өндірістік қорлардың түрлерін айтқан кезде актив тек және
пассивтік бөлімшелерден айтуға болады.
Активтік бөлімшелерге кәсіпорынның және салалардың өндірістік
қуаттылығын және олардың техникалық деңгейін анықтайтын ( өнімді жасау
сияқты) негізгі қорлар жатқызылады. Негізгі қордың жекелеген элементтерінің
функцияларын негізге ала отырып, негізгі өндірістік қордың ең активті
бөлігі бар құрылымын анағұрлым дамушы құрылымы деп санауға болады.
Кең мағынада алғанда негізгі қордың активті бөлігіне еңбек құралдарына
кез-келген формада әсер ететін немесе бұл процесті қамтамассыз ететін еңбек
құралдары жатқызылады. Бұл топтың негізін машиналар мен жабдықтар құрайды.
Алайда негізгі қордың құрылымы тек өзінің белгілі бір жекелеген
элементтерінің арақатынасымен ғана емес, сонымен қатар өзінің динамикасымен
сипатталынады. Негізгі қор құрылымының динамикасында толықтай белгілі бір
заңдылықтар анықталады.
Әрине, егер де негізгі қорлардың құрылымының тиімділігі активтік
бөлігінің үлес салмағымен сипатталынса, сонымен қатар машиналар мен
жабдықтар, онда негізгі қорлар құрылымын мейлінше жетілдіру және оның
тиімділігін арттыру- сол элементтерінің көлемімен ұлғайтуға бағытталуы
керек. Шындығында негізгі қорларды өзгертудің осы прогрессивтік
тенденциялары әрқашанда шыдамайды. Бұл кемшіліктер әр түрлі себептерге
байланысты пайда болуы мүмкін: жекелеген салалардың масштабтардың және жаңа
құрылыстың өсуі мен қайта құрудың төмендеп ақырындап қалуынан.
1. Пассивтік бөлігіне өндіріске жағдай жасайтын, бірақ өнімнің
тікелей өндірушілері бола алмайтын негізгі қорларды жатқызамыз.Бұл
бөлімшеге негізінде ғимараттар мен құрылғылар жатқызылады, жиі – беріліс
құрылғылар, сонымен қатар көлік құралдары, инвентарь тағы сол сияқты
жатқызылады.
Жүзеге асырылатын классификация негізгі қорды оның өдірістік
өнеркәсіптегі атқаратын қызметіне қарай деталдап ( бөлшектеп ) зерттеуге
әрқашан мүмкіндік бере бермейді. Сонымен қатар негізгі қор құрылымын оның
активтік және пассивтік бөліктерінің арақатынасы түрінде көрсету, олардың
салалың шығу тегін және функционалдың құрылымын зерттеу әрқашан мүмкін бола
бермейді. Бұған себеп болған жағдай ол классификацияда табылған негізгі
қордың үлкейтілген топтары, соның ішінде өнеркәсіптің таулы аймақтар
салалары.
Негізгі қорлардың активтік бөлігінің көлемін ұлғайту ол өнімді
шығарудың ұлғаюына және кәсіпкерлік қызметтің белгілерінің жақсаруына
тікелей әсер етеді.
Ғылыми – техникалық прогрестің жылдамдатылуы жалпы тенденцияны
өнеркәсіпте және жекелеген салалардағы негізгі қорлардың активтік бөлігін
ұлғайтуды күшейтеді. Жаңа кәсіпорындағы негізгі қорлардың құнының
салыстырмалы салмағы бұрынғысына қарғанда жоғары екендігі белгілі.
Пассивтік бөліктің талдауын көзден жіберуге болмайды. Жекелеген
жағдайларда пассвтік бөлік өсуі мүмкін. Бұл ерекше жағдай жасау керек
болатын өндіріс өніміне ауысуы мүмкін, бұл жаңа өндірістік ғимараттардың
құрылысына кететін шығындарды кенеттен ұлғайтады. Негізгі қорлардың
пассивтік бөлігінің өсуі кейбір жағдайда қазіргі қоғамдық талаптар
негізінде ескі ғимараттің қайта құруына салынған ірі капитал салымдары
арқасында болуы мүмкін. Алайда басқа теңбе-тең жағдайларда негізгі
қорлардың активтік бөлігін ең үдемелі жабдықты орнату, анағұрлым тиімді
жобалау тағы сол сияқты жағдайлар жасау арқылы ұлғайтуға тырысу керек.
Негізгі қорлардың құрылымына ең алдымен кәсіпорынның техникалық
деңгейі әсер етуі мүмкін. Өндірістік процестің механизмі, кәсіпорынды жаңа
техникамен жабдықтау негізгі қорлар – жалпы құнындағы жұмыс машинасы мен
жабдықтардың салыстырмалы салмағын ұлғайтады. Өндірістің
автоматтандырылғандығы және электрлендірілуі ауыр күш жабдықтаудың
маңыздылығын күшейтеді. Өндірістің толассыз әдістерін енгізу ішкі және
цехаралық көлік құралдарының салыстырмалы салмағын ұлғайтады. Кәсіпорынның
техникалық деңгейінің өсуі өндіріске түрлі приборларды, құрылғыларды
реттеуіштерді қарқынды енгізуіне әкеп соқтырады.
Қазіргі заманда техникалық прогресс қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуына
сапалы өзгертулерге негіз құруға мүмкіндік береді. Негізгі қорлардың
активтік бөлігінің өсуі еңбек өндірісінің және өндіріс тиімділігінің
ұлғаюының негізгі резерві болып табылады. Сонымен қатар соңғы жылдары
зерттелгендей негізгі қорлардың активтік бөлігінің төмендеуі құрал –
жабдықтардың және ғимараттардың құнының ұлғаюы арқасында, яғни өндірістің
капитал сыйымдылығының өсуі арқасында болады. Негізгі қорлардың өндірістік
құрылымының жедел өзгеруін қадағалаудың қажеттілігі негізгі қорлардың
тиімділігін арттырумен байланысты болып келеді.
Негізгі қорлардың құрылымы сонымен қатар өндірістің географиялық
орнына тәуелді.Қатаң климаттың жағдайларда кәсіпорындарға ғимараттың
құрылысына салыстырмалы түрде ірі капитал салымдары керек. Кәсіпорынның
шаруашылық қатынастары қамтамасыз етілмеген аудандарда орналасуынан
транспорттық құрылғылардың және жабдықтаудың үлес салмағы ұлғаяды,
инфраструктураның құруына шығындар ұлғаяды. Сол себептен мемлекеттің шығыс
және батыс аудандарының негізгі қорлардың құрылымы әр түрлі болатыны
түсіндіріледі.
Негізгі қорлардың құрылымына әсер ететін маңызды факторлардың бірі –
кәсіпорынның көлемі болып табылады. Ірі кәсіпорындарда кішілермен
салыстырғанда машиналар мен жабдықтардың үлес салмағы жоғары болатыны
белгілі, ол ғимараттар мен инвентарь төменірек, себебі өндіріс алаңы
анағұрлым рационалды пайдаланылады, ол жердегі көбірек жабдықтар
орналастырылады, сол себептен инвентарьға, жабдықтарға және ғимараттарға
капитал салымдарын үнемдейді.
Негізгі қорлардың құрылымына өндіріс ұйымдың формасына әсер етеді.
Сөйтіп, мысалы, ғимараттар мен жабдықтардың құндарының арақатынасы
өндірістің мамандандырылуы мен кооперациясына тәуелді болады. Өндіріс
алаңдарын қосалқы қызметтен және бұл кәсіпкерлікке керек емес өніріс
құралдарын босату, жабдықтадың дұрыс орналастыруы, техникалық процестің
анағұрлым жетілдірілуінен, автоматтандыруы және кіші габаритті машиналарды
енгізу негізгі өндірістік қорлардың жалпы массасындағы жабдықтың үлес
салмағының ұлғаюына әкеп соқтырады.
Негізгі қорлардың құрылымы өңдейтін және өндіретін өндірістерде әр
түрлі болады. Егерде негізгі қорлардың құрылымында алғашқылары машиналар
мен жабдықтар болса, онда екіншілеріне құрылғылар жатады.
Негізгі қорлардың құрылымына өндірістің мамандандырылуы,
концентрациясы және кооперациясы үлкен әсерін тигізеді. Конценрация мен
мамандандырудың деңгейінің анағұрлым жоғары болса, соғұрлым машиналар мен
жабдықтардың үлес салмағы және автоматтандыру дәрежесі жоғары болады.
Негізгі қордың құрылымы түрлі салаларда бірдей болмайды, бұл ең
алдымен салалардың экономикалық біркелкілігін түсіндіреді. Жұмыс машиналары
мен жабдықтар металлургия, метал өңдеу, қара металлургия сияқты салаларда
негізгі өндірістік қорлардың құрылымын үлкен үлес алады, құрылғылар мен
алмастыратын құралдар газ, мұнай өндіру және отын салалардың негізгі қордың
үлкен үлес салмағын құрайды, ал күш машиналары мен жабдықтар –
электроэнергия; көлік құралдары – орман эксплуатацияның негізгі қорларда.
Негізгі қорлардың өндірістік құрылымына жалпы ішкі өнім мен ұлттық
табыс өнімнің қор сыйымдылығында үлкен маңыздылығы бар.
Негізгі қорлар салалық құрылымындағы қор сыйымдылығының неғұрлым
жоғары болса, соғұрлым басқа да жағдайлардағы өндірістік өнім мен ұлттық
табыстың қор сыйымдылығы жоғары болады. Негізгі қорлардың өндірістік
өқрылымындағы машина мен жабдықтардың, әсіресе, техникалық үлес салмағының
ұлғаюымен тура сол негізгі қорлардың жалпы көлемінде өнім өндірісі
көтеріледі және сол себептен өнімнің және ұлттық табыстың қор сыйымдылығы
төмендейді.
2. . Негізгі өндірістік қорлардың құрамы мен құрылымы.
Бөлінген бөліктерінен объектілер негізгі объектілерге тұтыну бағасы
осы жағдайда уақытша жұмыс істейді. Осы мақсаттарға жету үшін жоспарлы
өндірістік жөндейді, сонымен қатар ағымды жөндейді, осылардың нәтижесінде
ликвидацияда шағын бұзылу болады.
Қазіргі уақытта барлық өндірістер басқарушылыққа қарамастан өзіндік
формаларына шығынның барлық түрлерін жөндеуін негізгі өндірістік қорлардың
құрамындағы өндірістік шығындар және өнімді өткізу.
Қалыпты шығындардың мақсаты негізгі өндірістік қорларды жөндеуге
өндірісті есепту кезеңдегі щығындарда өндіріс қорды жөндеуге мүмкін.
Қордың құрылымын жөндеуге оларды жүхзеге асыру үшін өзінің бастапқы
құнына байланысты салымдар бойынша болады, сол өнімдердің белгіленген
ережелермен байланысты. Мұндай қорларды жөндеуде өздеріне өзіндік құнының
өнімдер экономикалық элементтер жне элементтерінің құрамында сондайда
шығындар калькуляциялау бөлігінде эксплуатациялық құрал – жабдықтарының
қаржыландыру үшін кеткен шығындар, жалпы өндірістердің шығындары. Осы
жөндеу жұмыстарынан, жөндеу жұмыстарын ажырата білу керек.
Жөндеу жұмыстарын қалпына келтірудегі формаларын ажырата білу керек.
Негізгі өндірістік қорларда жөндеу жылы, мысалы жаңалату сияқты. Шағын
жаңартуды байқау, комплекстік жаңарту, шектен шығып кетуде және
жақындасқанда, қайта құруда болады. Шығындардың қайнар көзін жөнеу қоры
болып табылады. Жақындасу комплексінен кеткен шығындар олар, объектілердің
функциялық нормалық көрсеткішін жақсартады, сондықтан олар алғашқы өзіндік
объектілерін келтіріп және өнімдердегі капиталдың қосындысы көтеруге
қатысады.
Негізгі өндірістегі қорлардың деңгей көрсеткіштерін қолдану.
Өндірістің өнім өндірудегі ұлғаюы және олардың өзіндік бағаларының
төмендеуі негізгі өндірістік қорларды пайдалануына байланысты болады.
Негізгі өндірістік қорлар деңгейінің көрсеткіштерін жеке және жалпы
көрсеткіштерімен өлшенеді.
Техникалық – экономикалық немесе табиғи өндірістік қорлардың
көрсеткіштері бізге деңгейді қолдануға береді.
Оларға жататындар:
• Өндіріс процесінде құралдар
• Құралдардың жұмыс істеу уақыты
• Өнім көлемі
• Машина шығаратын механизмдерінің уақыт бірлігі
Бірінші 2 группаның көрсеткіштері құралдардың экстенсивті
суреттеулерді енгізеді, үшіншісі – интенсивті.
Экстенсивті деңгейде қолданатын еңбек құралдарының көрінісі, алдынала
құралдардың проценттік өндірісінде пайда болады. Осы құралдардың мақсатына
іріленіп беріледі, құралған немесе енгізілген және жұмыс істейтің
фактілермен негізделген.Негізгі құралға станоктармен машиналар қатысады,
жұмыс істей ме жоқ істемей ме және қоймаларда немесе жөндеулерде. Тіркелген
құралға станоктар мен машиналар жатады және оларды жөндеуге немесе бұзуға
өткізілген құралдарды тіркеуден алған жөндеу үшін.
Жұмыс істейтін құралдарды көбінесе санына немесе жұмыс уақытына,
өзіндік құнына байланысты анықтайды.
Әр келесі құрал мынандай түсінік береді Rу, Rжұм құралдардың өніру
процесінде. Ол мынадай формуламен беріледі:
Rу = nу nном; Rжұм = nжұм nном;
nном, nу , nжұм – нақты санына тіркелген нақты жұмыс істейтін құрал.
Құралдардың деңгейлік қолдануын уақыты бойынша анықтау үшін басқа да
қорлар уақытына бөлінеді: календарлық, режимдік, нақтылық.
Календарлық қор уақыты – максимум уақыт жұмыстарынан құралады. Ол
мынаған тең: 365 * 24 = 8760(сағ). Машиналық құрылым жоспарында және нақты
фактілердің уақыт қорлар жұмысының құралдары, календарлықтан төмен болады.
Сонда технологиялық процестер бұл жағдайда дискренттік мінез болады.
Режимдік наминалды қор уақыты әрбір құралдар, календарлық қордан
мейрам күндерінде кіші және демалыстарда болады.
Нақты ( орналастырылған) қордың жұмыс уақыты құралдары режимдік қордан
белгіленген уақыт жоспарлары ескіртілгендігін жөндеуге тең құралдарды
модернизациялауда және келуінің құралдар резервінде. Нақты уақыт қоры
құралдары жұмыс уақыт санына байланысты өзгереді.
Нақты жұмыс істелген уақыт, пайдалы жұмыс құралдарының сомасымен
анықталады және дайындалған сияқты уақыт операциялары технолоногиялық
нормалармен қарастырылған. Нақты жұмыс істеген уақыты нақты қордың қолдағы
құралдарынан кіші, қарастырмаған технологиялық процестердің өндірісінен
нақты құралдардың қарым – қатынасының уақыты Fфакт Hрежимге Fжұм немесе
нақтыда Fн қордың жұмыс уақытының коэффициенті экстенсивті құралдарын
қолдауы.
Rэ = Fнақ Fжұм немесе Rэ = Rнақ Fн.
Ірі резерві жақсы қолданудағы өндірістердің күшті кәсіпорындар,
ауыспалы жұмыстарда өндірілетін құралдардың коэффициентінің үлкеюі.
Ауыспалы коэффиценттер анықталады, оларды басқа нақты қатынастарының
жұмыс істеліп кеткен машиналарды жалпы машиналардың санын ауыстырумен
анықталады.
R = (f1 – f2 – f3)
Бұл f1,f2,f3 – нақты жұмыс істеп кеткен машинаның санына ауыспалы
бұлар 1-і, 2-і, 3-і ауыстыруларында;n – жалпы машиналармен құралдардың
саны.
Интенсивті құралдардың қолданудағы деңгейі өзгеріске ұшырайды. Олар
нақты факторларының өндірілген өнімдер санына Nнақты бірлігіндей натуралды
құралдардың жоспарындай Nж немесе максималды мүмкіндіктер Nмакс олардың
көлеміне.
Rи = Nфакт Nмакс
Интенсивтік коэффициенттер қолданылуында өндірілетін машиналар мен
құралдар Rинт бұлар мынаған тең болады, өндірілген коэффициенттер
экстенсивтер мен интенсивтеріндегі қолдануында:
Rинт = Rэ Rи
Техникалық – экономикалық көрсеткіштерін суреттегенде деңгей
қолданыстарын бөлек топтарының негізгі қорларды, қолданылу мен танысудағы
көрсеткіштері негізгі өндірістік қорлар мен көрсетілетін жағдайда солардың
барлығын қолданылатын өзіндік құнының пайдаланудағы негізгі қорлары.
Қорлардың көрсеткіші Фотд санының өндірілетін өнімдерінің бірлігіне
негізгі өндірілетін қорлар.
Фотд = Qr Rср.ч.
Бұнда Qr – жыл бойы шығарылған өнімдердің баға көрсеткіштері.
Көлем айналым қорлары, қорлар көлемі деп аталады.
Фе. мен негізгі қорлардың көптігін көрсетеді.
1руб кірістерінің өндіретін өнімінен.
Фе = Кер.г Qr
Фондық көлемінің көрсеткіштері негізгі өндірістермен анықталады,
төлемақы қабылданған жағдайда негізгі өндірістік қорлардың бағасы бөлінеді
және негізгі қорлар мен аралас өндірістің қатынасуы қажетті болады, сол
бөлімшелердің негізгі өндірістің процесін қатысушымен болады.
Бірінші көрсеткіш тұра қорлық көлемді суреттейді, ол екінші толық
қорлық көлемді.
Қорлық көлем бірлігін біле тұра олардың алдын ала жоспарланған
көлемін, негізгі қордың және көмекші өндірістердің қажетті көлемін
анықтауға болады, солармен бірге кәсіпорындардың инвестициялық жоспарында
өз көрінісін табады.
Кей жағдайларда көрсеткіштер рентабелі негізгі өндірістік қорларда
қолданылады.
Rф = 100% Кер.г
бұнда Пг - өнім таратудан түскен жылдың пайда қор беру мен қор
көлемінің тиімділігін тек қана бір өндіріс элементінде көрсетіледі, негізгі
қорда және интегралдық тиімділігінің барлық шығындарына тәуелді еңбек
материалдар және негізгі қорлар тәжірибесінде кездесетін жиі жағдайларда
қызметтердің экономикасы және материалдардың шығындардың санын үлкейтудің
негізгі өндірістегі қолардың өнімдер бірлігіне байланысты болады.
Өндірісті автоматизациялау мен механизациялау барысында, оның қорлық
көлемін көтерді.Бірақта осы көтерулер интенсивтік шығындар мен материалдық
шығындар мен материалдық шығының төмендетумен бірге жүреді, жалпы
шығындардың төмендеуі өндірілген өнім бірлігіне алып келеді.
Осы жоғарыда айтылғандардан басқа негізгі қорды пайдаланудың басқа
көрсеткіштері бар, осыған орай техникалық қорлардың жағдайының
көрсеткіштері, өсімділігі, құрылымдылық қоры және т.б.
Негізгі өндірістік қорлардың бағыттарын пайдалануды жаңарту.
Негізгі қорлардың тиімді пайдалану өнімнің өзіндік құнын төмендетуді
береді, өндірістің рентабельділігін көтереді, кәсіпорындардың жинағының
ұлғаюына қатысады.
Негізгі қорды толық қолдану қажеттіліктердің төмендеуіне және жаңа
өндірістік күштерді қосуда өнімдердің көлемінің ұлғаюына алып келеді.
Негізгі қорларды тиімді пайдалануда тез амортизациялық мағынасын
білдіреді. Проблеманы шешуде қысқартуда мерзімі физикалық және моральдық
тозуы маңызды роль атқарады. Негізгі қорды жаңартудағы қарқынының
жылдамдауы.
Негізгі өндірістегі қорларды жақсарту үшін пайдаланатын бағыттар
мыналар:
• Негізгі қорлардың құрылымын жақсарту сыбағалы массасының
көтерілуі және олардың активтік бөлігінің оптималды
биліктіктеріне дейін көтерілуі
• Қызмет көрсетудің сапасынң көтерілуі арқылы құралдардың тұрып
қалуын қысқарту және жою
• Жаңа таратулардың жолымен өндірістік процестерді қарқындату,
технологиялық дамудағы прогресі, өндірістік организация мен
еңбекті жетілдіру
• Еңбек етудің жағдайларды қолайлы ету және т.б.
Өнім өндірісінің көлемі ұлғаюы тек қана бірге жүретін цехтарда, бұндай
жағдайда олардың пайдасындағы негізгі қорларын көтеру қажет.
Өнім көлемі тек қана бос цехтарда ұлғаяды, бұл жағдайда негізгі
қорларда бөлігін көтеру керек. Негізгі өндірістің көмекші пайдаларының
ұлғаюы, ақшаларының жоғарылауына алып келеді, осыларға байланысты өнімдер
айналымы болмайды.Бірақта алып жүруші өнімдердің дамуына толық
функционалдық оптималды өнімінің құрылымының тәуелділігімен бірге жүреді.
Негізгі қор негізгі қаржыны пайдаланушы болып келеді.
Кәсіпорынның негізгі қорлары.
Кәсіпорынның негізгі қоры – бұл материалдық ресурстар. Олар
кәсіпкерліктің әртүлі мақсатында қолданылады.
Кәсіпорынның негізгі қорлары.
Кәсіпорынның негізгі қоры төмендегі классификация бойынша жіктеледі.
Кәсіпорынның негізгі қоры
Өндірістік Өндірістік емес
Еңбек Еңбек Бала – бақша, демалыс
Құрамы Құралы үйлері, тұрғын үйлер
Өндірістің негізгі қорлар өндіру кезінде жүргізіледі.Әрқашанда оған
қатысып, ақырындап тозады және өз құнын дайын өнімге аударып капитал салымы
арқылы шоттарды толықтырады.
Өндірістік емес негізгі қорлар - өндіру кезінде немесе процесінде
қызмет ету үшін арналған. Сондықтан оған тікелей қатыасы жоқ және өз құнын
дайын өнімге аударылмайды, себебі, ол өндірілмейді. Ол тек қана ұлттық
табыс арқылы өндіріледі. Осыған қарамастан, өндірістік емес негізгі
қорлардың өндірілген көлемге ешқандай әсері жоқ еңбек өнімділігін арттыру,
қорлардың арттыруы кәсіпкерліктің жұмысшылардың жағдайын жақсаруына
байланысты.
Негізгі қорлар – еңбек құралы, олар өндіру процесінде бірнеше рет
қатысады. Өзінің материалдық формасын сақтай отырып, олардың құнын өнімнің
өзіндік құнына бөлшектеп айналады. Оған жататын құралдар 1 жыл қызмет
көрсетуден артық болу керек.
Негізгі қорлар - өнеркәсіптің ең бастысы және негізгісі болып табылады
(олар негізгі және қайтару қорлары). Олар өнркәсіптің өндірістік күшін
анықтап, технологиямен жабдықталуын сипаттайды және еңбек өндірумен тікелей
байланыстыру, өндірісті автоматтандыру, өнімнің өзіндік құнымен және табыс
пен рентабельділік деңгейімен анықталады.
НӨӨҚ ( негізгі өнеркәсіп өндіру қорлары) өз құрамына қарай олар 2-ге
бөлінеді: активтік және пассивтік.
Активтік НӨӨҚ – қорлар, еңбек құралына тікелей әсер етеді (машиналар,
станоктар, құрал – жабдықтар).
Пассивтік НӨӨҚ – ағымдағы әдеттегі қндіру процесіне қатысады.
1.3. Негізгі өндірістік қорларды бағалау әдістері
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісі олардың нақты көрсеткіштерімен және
ақшалай көрсеткіштердің топтастырылуына және құрылымына сай жоспарланады.
Осы негізде негізгі қорды және олардың есебін пайдалану мерзімінің бақылау
негізі олардың бағаларының бірлік принциптерін қамтамасыз ету болып
табылады.
Негізгі қорлардың ұзақтылығының функционалдығына байланысты, олардың бірте
– бірте тозу және өндірудің алмастыру шоттары үшін бағалау құнының әдістері
бар:
1. Бастапқы құн.
2. Қалпына келтіру құны.
3. Қалдық құны.
Бастапқы құн. Негізгі қордың бастапқы құны оның тұтынудың фактіге
негізделген құны, сонымен қатар жеткізу шығындары кіреді. Бастапқы құнда
объект белгілі кәсіпорында болған уақыт ағымына байланысты есептеледі.
Бұл құндық әдіс алуға мүмкіндік бермейді, сонымен қатар оның бағасы
ауысады және қорлардың әр нақты кезеңдердің жалпы құны “аралас бағалармен”
көрсетіледі. Бастапқы құн негізгі құралдардың тозу деңгейін көрсетпейді.
Кәсіпорын балансына келіп түскен көздеріне байланысты бастапқы құн мыналар
арқылы анықталады:
1. Негізгі қор бойынша, яғни ұйымдастырушылардың екі жақтардың
келісімі бойынша кәсіпорын қорына олардың қорының енгізілуі.
2. Негізгі құрал бойынша, яғни кәсіпорын ішінде өндірілген, сонымен
қатар басқа кәсіпорындардан немесе тұлғалардан ақы үшін алу; фактілік
жұмсалған қаражаттардың сомасына қоса жеткізу шығындары, монтаждау және
орнату.
3. Негізгі қор бойынша, ақысыз алуы, сонымен қатар жәрдем ақша;
эксперттік әдісі немесе негізгі құралдардың қабылдау – тапсыруының берілген
құжаттардың анықталған сомасы.
4. Негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға алу бойынша – екі нақтық
келісімі бойынша.
Қалпына келтіру құны. Негізгі құралдардың ұқсас объектілермен
анықталады, қолданылатын шарт негізінде олардың ұдайы өндірісі қайта
бағалау арқылы жүзеге асады, бұл қайта бағалау белгіленген негізгі
құралдардың нарықтық бағасымен өндіріледі.
Кәсіпорын балансында негізгі қорлар қайта бағалауға дейін алғашқы
құнмен (бастапқы құн) саналады, ал қайта бағалаудан кейін – бұрынғы қалпына
келеді. Сондықтан алғашқысын баланстың құн деп аталады. Бұл әдіс бастапқы
құнның “аралас баға” бөліміне байланысты құнның кемшіліктерін жояды, себебі
әртүрлі жылдарда құрылған негізгі құралдардың бірдей элементтерінің
бағасына біркелкілік енгізу болып табылады.
Сонымен қатар негізгі қорлардың қайта бағалауының өткізілуінде
қиындық бар, себебі бұл үшін барлық негізі құралдардың элементтеріне
кешенді қайта бағалауды өндіру керек, бұл оның құралдарының және
уақыттарының кең көлемде шығындалуын талап етілетін сапалы сипаттамаларын
есепке алады Бұл әдіс реформаға дейін ұлттық экономика кезеңінде тәжірибеде
бірнеше рет өткізілді. Қазіргі уақытта Ресей Федерациясының үкіметінің
шешіміне сәйкес негізгі қорларды қайта бағалау жыл сайын өткізіледі. Осы
мақсатқа байланысты қайта бағалаудың ұлғайтылған нормативтік коэффиценті
бекітіледі, бұл негізгі қорларды кәсіпорын балансына тіркеу мерзіміне
байланысты дифференциалданған болып әдісінен басқа кәсіпорын негізгі
капиталды нақты әдістермен қайта бағалай алады.
Негізгі құралдардың бастапқы құны азайғандықтан, қолдану кезінде тоза
бастайды. Объект жоғалуының физикалық және техника – экономикалық
сапаларының ақшалай көрінісі негізгі қорлардың тозуы деп аталады.
Бастапқы қалпына келтіру құнынан тозу сомасының шегерілуі қалдық құны
деп аталады.
Негізгі қорлардың қайта бағалау тәрибесіне орала келе қайта бағалау
есептерінің тозуы болады.
Негізгі капиталды кең көлемді өндірісін жүзеге асыру үшін, сонымен
қатар инвестициялық және инновациялық потен- циялын өсіру үшін кәсіпорынның
өз қолында қаржылық ресурс көлемінің болуының мүмкіндігі болуы керек.
Кәсіпорынның инвестициялық және инновациялық потенциялы келесі
шарттар бойынша анықталады:
1. Салық салу жүйесінің тиімділігі;
2. Аударылған сома амортизациясының көлемі;
3. Несие ресурстарының қол жетімділігі;
4. Бағалы қағаз нарығының дамуы.
Табыс кезіндегі амортизация негізгі капиталды өндірудің маңызды көзі
болып табылады. Осыған байланысты амортизацияның экономикалық табиғатын
қарастыру керек.
Негізгі қор ұзақ мерзім бойы көптеген өндірістік кезең- дерді
функционалдаумен сипатталынады. Негізгі қорларды қолдану кезінде тозады
экономикалық мағынада алғанда құнның жоғалуымен білдіреді (бірақ өзінің
табиғи жеріне сақтап қалады).
Негізгі қорларды тозуы негізгі қорларды пайдалану кезінде оған
табиғи, климаттық фактордың әсер етуі және моральдық болып бөлінеді.
Негізгі қорлардың тозудың орын толтыруы өндіргіш өнімге аударылатын
шығын құнымен жүзеге асырылады.
Негізгі қордың тозуы орын толтыруға аударылуы амортизация деп
аталады. Амортизация – негізгі қорларды өндіру үшін құралдардың жинақ
формасы. Амортизация мақсаты – негізгі қалдық шығынының орын толтырылуы,
амортизациялық қор оның орын толтыру құнына сәйкес келуі керек. Осылайша,
амортзация қалыпты масштабта өндіріс құралдарының жай ұдайы өндірістің
қайнар көзі болып табылады. Бірақ амортизациялық есептен шығаруы негізгі
қорларды тек қана оның жұмыс істеудің соңын жаңарту үшін қолданылады.
Сондықтан осы мерзім бойы белгіленген есептен шығару толығымен тозылған
еңбек құралы табиғи қалыпта өзінің ұдайы өндірісін қажет етпегенге дейін
резервтік қор болып табылады. Осы сәт келгенге дейін көлік құнының ұдайы
өндірісі біртіндеп ақша қоры түрінде жинақталады. Нәтижесінде,
амортизациялық қор жинақтаудың қайнар көзі болып табылады.
Сонымен қатар, амортизация негізгі қордың ұлғайтылған ұдайы
өндірістің қайнар көзі болып табылады, өйткені біріншіден, кезең бойы еңбек
құралдарын дайындаудың еңбек өнімділігі артады және негізгі қор арзандайды,
екіншіден, техникалық процесс нәтижесінде тым жетілген техника негізінде
еңбек құралдары жаңартылады, үшіншіден, негізгі қордың қызмет мезгілі
өткенге дейін жинақталған амортизацияның қор айналымға түсіп, жаңа құндарды
жасауы мүмкін. Бірақ егер амортизация негізгі қордың шығынын орын толтыру
үшін болса, онда оның жалпы көлемі құнынан артық болмауы керек.
Растығында, мынадай сұрақ туу мүмкін: “Бастапқы немен қалпына келтіру
құн бойынша амортизацияны қалай жүзеге асырылады?”. Теория бойынша
амортизацияны қалпына келтіру құн бойынша өндіру дұрысырақ болар еді,
себебі негіз қор ұзақ уақыт бойы жұмыс істеп, техникалық прогресс әсеріне
тап болуы мүмкін, нәтижесінде өзінің құнын өзгертеді. Бірақ осы жағдайда
негізгі қордың мүмкін болатын ұлғайтылған ұдайы өндірісі азаяды, ең
маңыздысы – оны әр жыл сайын қайта бағалау қажет. Сондықтан негізгі қорда
топтарды құн бойынша амортизациялау керек.
Сонымен қатар мынаны еске алу керек, амортизация барлық негізгі
қорларға есептеледі, ол өндіріс процесіне қатардың сипатына қарамастан
өнеркәсіп салаларында болады.
Амортизациялық қорды объективті беру үшін амортизация нормасының
жүйесі негізделуі керек. Амортизация нормасына сәйкес негізгі қордың
құнының нақты үлесін түсіну керек. Бұл нормалар экономикалық түрде
негізделуі тиіс, сонымен қатар бір орталыққа бағындыру ретімен орнату,
бірыңғай әдістемелік көзқарас құруына негізделуі тиіс. Техникалық прогресс
нәтижесінде негізгі қордың эксплотация шартының өзгеруінде амортизация
нормалары кезең сайын қарастыруы керек.
Негізгі қордың амортизациялық нормаларда құрудың маңызды және қиын
кезеңі болып еңбек құралдарының қызмет мерзімінің негізделуінің анықталуы
болып табылады.
Ең маңыздысы бұл үшін негізгі құралдардың және түрлерінің қызмет
мезгілінің анықталуына статистикалық әдістер қолданылуы тиіс, бұл олардың
өзгеруінің тенденциялары туралы ұсыныс беруге мүмкіндік береді. Бұл әдіс
физикалық тозу факторының артықшылығын анықтайтын және құрылыстың қызмет
мезгілін анықтау үшін маңызды. Сонымен қатар негізгі қорларды қайта
бағалайтын материалдар қолданылуы мүмкін, одан кейін эксперттік әдіс арқылы
тозу пайызы және қызмет мезгілінің қалдығы анықталады, ал оның негізгі –
толық қызмет мезгілі. Бірақ та бұл әдіс субъективизиясымен азап шегеді және
II форманың моральдық озуын есепке алмайды.
Бұл әдістің қызығушылығы – күрделі жөндеуге кеткен шығын негізінде
негізгі қордың қызмет мезгілін анықталуы. Күрделі жөндеу: еңбек құралы
күрделі жөндеу құны оны бастапқы құнынан артық болмайынша қызмет көрсетеді.
Бұл әдіс жеткілікті әдіс болып табылады, бірақ өндіріс құралдардың
орын ауыстырудың нақты мүмкіндігін және материалдық тозуын есепке алмайды.
Шығарушы өндірістерде негізгі қорларды қызмет мезгіліне және
амортизациялық формасына байланысты қозғалмалы (көлік, өндіріс құрал, құрал
– сайман) және қозғалмалы емес болып бөлінеді.
Егер бірінші топқа өнеркәсіп саласында сияқты негізгі қордың қызмет
мезгілі әдістері және амортизация нормалары болса, онда қозғалмалы емес
топта басқаша болады. Негізгі қордың бұл элементтері пайдалы қазбалардың
өңделген кәсіпорындардың біртұтас ретінде біріктіреді және оның қызмет
мезгілі кенорында өңделген уақытына байланысты. Яғни осы кенорын өңдеген
тау кен өнеркәсібінің қызмет мезгілі. Басқа объектілерге олар тапсырыла
алмайды. Себебі тау кен өнеркәсібінің қызмет мезгілі кенорындағы қор
көлеміне және жылдық көмегіне байланысты. Оның анықталуы қызмет мезгілінің
оптималды көлем құрылуына және жылдық өндіріске сай болуы тиіс. Бұл
аналогты болады және шығарушы кәсіпорындардың негізі қорлардың қозғалмалы
емес қызмет мезгілі.
Сол себептен уақыт бірлігіне сәйкес есеппен шығарылған амортизацияға
амортизациялық аударылған сома нормасының басты қорының қозғалмалы
бөлшігіне қолдану, өндіруші өнеркәсіптерде тиімді болмайды, себебі құнды
толық жабуға мүмкіндік бермейді. Сол себептен мұнда амортизациялық нормаға
өнім бірлігін орнату қолайлы, яғни алынатын қор тоннасына немесе тонналық
мөлшерлеме әдісі бойынша. Тонналық мөлшерлеме басты қор құнының пайдалы
қазбалар қорының мөлшеріне қатынасымен анықталады. Ерекше қызығушылық жүз
жыл ішінде анықталынып келген жабдықтау амортизациясы білдіреді. Бірақ бұл
өте ұзақ мерзімді функционалдау еңбек құралы міндетті түрде
амортизациялануы тиіс, себебі олардың құрылуына көптеген шығындар
шығындалады. Шын мәнде, қазіргі таңда оралдың қызмет ету уақыты жоғарланған
және амортизация нормасы төмендеп тұр.
Өндірістік басты қорлардың қызмет ету уақытына сүйене отырып уақыт
кезеңін түсіну қажет, олар бастапқы белгіге сәйкес өндіріске негіделеді.
Осы уақыт физыкалық және техникалық негізгі қордың мерзімімен сәйкес
келмейді, себебі біріншісі шектеусіз, ал екіншісі қызмет көрсету уақытының
өзгерісіне тәуелді. Қызмет көрсету уақытша амортизациялық кезеңмен сәйкес
келмейді.
Нақты айта келе өндірістегі құралдардық орташа мерзімі оның
нормативті қызмет көрсету уақытынан артық, бұл ескі құралдардың үлес
салмағының ұлғаюына алып келеді.
Мұндай жағдай жаңа құралдардың шығарылуы техникалық ескергеннің
ауыстырылуын қамтамасыз есептейді, осыдан әрине өнім өндірістың ұлғаюын
қамтамасыз есе алмайды. Басты қорғау төменгі деңгейде болудың басты себебі
олардың тозылуының жоғары болуы жөндеулерге көптеген шығындар шығындалады.
Қызмет көрсету уақытының нормативтік белгіленуі көп жағдайда ұлттық
экономиканың дамуы өндіріс пропорциясымен анықталады. Осылай нормативтік
уақыт мерзімі кәсіпкерлердің амортизациялық және инвестициялық саясатты
жүзеге асыруға бағыт ретінде қолданылады, осыған орай негізгі қордың
нормативтік қызмет көрсету уақытынан оптималдыға өтуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz