Нарықтық экономиканың теориялары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Нарық, рынок – тауар шаруашылығының санаты. Ол тауар – ақша
айырбасының саласы болып табылады және өндірушілер(сатушылар) мен
тұтынушылар(сатып алушылар) арасындағы экономика қатынастар жүйесін
білдіреді. Бұл қатынастардың негізгі элементтері – құн, баға, бәсеке,
сұраныс пен ұсыныс.
Рыноктық экономика, Базарлы экономика – еркін кәсіпкерлік, өндіріс
құрал жабдығына меншік нысандарының көптігі, нарықтық баға белгілеу,
шаруашылық жүргізуші субьектілер арасындағы шарттық қатынастар, мемлкеттің
шаруашылық қызметке шектеулі түрде араласуы қағидаттарына негізделген
экономика, яғни тауарлар мен қызметтерді өндіру, бөлу, оны бағдарламалау
және реттеу саласы нарықта біріктірілетін экономика. Рынокта бәсеке
барысында сұраным мен ұсыныс, баға құралады. Сұраным мен ұсыныстың өзара
әрекет нарықтық экономиканың тиімділігін қамтамсыз ететін тетік болып
табылады. Баға кәсіпорындар мен тұтынушыларға нарықта қалай әрекет ету
керектігін – осы тауарды көп өндіру, керек пе№ жоқ па оның шығарылымын
қысқарту немесе тоқтату керек пе, жоқ па дегенді хабарлайды. Бағаның
құралу тетігімен қатар рыноктағы бәсекеге ерекше назар аударуға тура
келеді, яғни бір – бірімен бәсекелеуші бірқатар фирмалар(кәсіпорындар)
болса және олардың бірде – біреуі баға белгілеу үдерісін басқара алмаса –
олар тұтынушылар алғысы келетін және төлей алатын тауарларды өндіруге
мәжбүр болады. Алайда тауарлардың белгілі бір санаттары үшін баға тетігі
жұмыс істемейді(мыс., қорғаныс), кейде тауар өндіруге жұмсалған барлық
шығынды көрсетуге дәрменсіз болады, демек, баға мен шығын оның қоғамдық
нәтижесін көрсетпейді. Нарықтық осы және басқа кемшіліктері нақты өмірде
ұдайы кездесіп отырады, сондықтан таза нарықтық экономика, сұраным мен
ұсынымның қандай да үлгісінде құрылса да, болмайды. Нарық әрқашанда бірге
әрекет етуші кәсіпорындар мен монополиялар, түрлі ұйымдар, саяси өкімет
тарапынан араласу – реттеу арқылы толықтырылып, шектеліп отырады. Сонымен
бірге нарықтық шаруашылық пен баға белгілеу тетіктерін толық алып тастап,
оның орнына экономиканы толық басқару, әкімшілік және саяси шешімдермен
шешілетін болса, онда таза жоспарлы экономика дейтін пайда болады. Бұл
жүйенің артықшылығы жұмыссыздықты толық жоюдың, ал жалақыға жұмсалатын
шығынды қоса жаппай бақылау арқылы табысты(пайданы) да қалағандай бөлуді
іске асырудың мүмкін екендігінде. Екі үлгінің де – жоспарлы үлгінің де,
нарықтық үлгінің де – елеулі кемшіліктері бар. Егер нарықтық экономиканы
реттеудің түрлі нысандарын енгізуіне тура келетін болса, онда жоспарлы
экономиканың нарықтық тетіктерді енгізу жолымен жоспарлауды жұмсартуына
тура келеді. Батыс экономистерінің пайымдауынша, қандай да экономика
аралас экономика болып табылады және онда жоспарлы шаруашылықтың да,
нарықтық шаруашылықтың да белгілері бар. Қазіргі заманға нарықтық
экономикаға тән қасиет: көп жүйелілік, дамыған инфрақұрылым, мемлекеттің
белсенді реттеушілік ролі, ресурстардың қарқынды түрде үнемделетін
экономикалық өсу шарттары ретіндегі жоғары дейгейде дамыған технологияның
пайдаланылуы.

Нарықтық қатынастардың Қазақстан Республикасындағы қалыптасыының
ерекшелігі көптеген факторлармен байланысты түсіндіріледі: ұлттық,
әлеуметтік-демографиялық, ғылыми – техникалық, ұйымдық – құрылымдық,
табиғи-шикізаттық, табиғи –климаттық және географиялық сипаттармен.
Біріншіден, өтпелі экономиканың ерекшелігі сонда, Қазақстан өтуді
тұтастық шеңберінде, егемендікте және өз мемлекеттілігінде жүзеге асырады.
Екіншіден, экономиканың өтуін Қазақстан алғашқы рет әлемдік практикада
әкімшілдік-әміршілдікпен ғана емес, сондай-ақ қоғамдық меншіктегі жоспарлы
экономикалық жүйеден, жеке және аралас меншік түріне негізделген нарыққа
өтуді жүзеге асырды. Әкімшілдік-әміршілдік экономикадан нарыққа өтудің
халықаралық тәжірибесі Жапония мен Оңтүстік Кореядағы басқарудың әкімшілдік-
әміршілдік элементін қолданғандығы қажет нәрсе. Бірақ көзді жұмып қойып,
ұлттық құндылық пен дәстүрді ескермей жат елдің тәжірбиесін көшіре салу,
экономиканы реформалауға толық, мүмкіндік жасамайды. Сондықтан, әлемдік
өркениеттіліктің біздің ұлттық, кұндылығымызбен дәстүрімізге сай
болатындай тенденциясына бағыт ұстағанымыз жөн.
Үшіншіден, Қазақстанның территориялық-географиялық жағдайы
-өркениеттіліктің батыс пен шығысты қосатын ерекше орыны болып табылып,
өткелі кезеңдегі экономикаға айрықша әсер етеді.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасындағы экономиканы реформалау
созылған экономикалық дағдарыс жағдайында өтуде.
Ол КСРО-ның ыдырауымен, бұрынғы жалпы одадтық халық шаруашылығы
кешенінің экономикалық байланыстарының үзілуімен түсіндіріледі. Жалпы
одақтық экономикамен интеграциялық елдерде болған, еліміздің қауқарлы
ғылыми-техникалық, өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы әулеуеті талап
етілмей қалды.
Бесіншіден, өнеркәсіптегі мемлекеттік сектор негізінен ірі кен-байыту,
металлургиялық, химиялық және химия-мұнай ккәсіпорындарынан тұрады. Ауыл
шаруашылығында ірі кәсіпорындар совхоздар көп болды. Республикада олар
2059-ға жетіп, барлық ауыл шаруашылығы кәсіпорынының 75% құрады. Қазақстан
совхоздары ТМД-ғы ең ірі болып келіп, олардың әрқайсысында орташа алғанда
15 мың шамасынан аздау егіс көлемі және 16 мыңнан астам ірі қара мал басы
болды. Осындай ерекшеліктер осы аядағы жекешелендіру сипатына әсер етпей
қоймады.

Нарықтық экономиканың теориялары.
Нарық қатынастарының зерттеуін экономикалық теорияның классикалық
мектебі өкілдерінің еңбегінен іздегеніміз дұрыс.
Оған-Адам Смит мен Давид Рикардо жатады. Адам Смит нарықтық
экономикаға барынша еркіндік беру қажет деп есептеген. Мемлекет laisses
fairе — өзінше жүре берсін саясатын жүргізгені абзал. Нарықтың өзі ұлы
үйлестіруші саналады. Нарықтық тепе-теңдік жай адам эгоизмінің негізінде
жүзеге асады-пайдаға (табысқа) мүдделі және еркін бәсекенің болуы.
А.Смиттің ойынша, адам нарықта өз пайдасын көздей отырып, қаперінде жоқ
нәрсеге көрінбейтін қол арқылы мақсатқа бағытталады. Өзінің мүддесін
көздей отырып, қоғам мүддесіне жиірек қызмет жасайды. Еркін нарыққа бар
ниетінің артуының арқасында
А. Смит либерализм мектебінің көрнекті идеологы болды (libегаlis-еркін
деген латын сөзі).
К. Маркс экономикалық теорияда, нарық тепе-тендігі мәселесін үш
деңгейде қараған: микродеңгей-көп салалы шаруашылық деңгейін және
қоғамдық шаруашылықтың ең жоғарғы, көп факторлы, ұдайы өндіріс
дәрежесінің деңгейі.
Мысалы, К. Маркс Капиталдың екінші томында нарықтық тепе-теңдіктің
жалпы схемасын экономиканың әртүрлі аясындағы өндіріс пен қорланудың өзара
байланыстылығына қатысты қарастырған. К. Маркс схемасында ұдайы өндіріс,
қоғамдық ұдайы өндірістің екі бөлімшесі талданады (І-өндіріс кұрал-
жабдығының ұдайы өндірісі, ІІ-тұтыну заттарының ұдайы өндірісі) және өзара
айырбастың болуы қарастырылады.
Жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс заңдары айқындалады және жиынтық
қоғамдық өнімнің өткерілу шарты көрсетілген. Жиынтық қоғамдық өнімнің
өткерілуі І-ші мен ІІ-ші бөлімшелердің арасындағы және әр бөлімшенің өз
ішіндегі пропорциясының сақталғанында ғана жүзеге асу мүмкіндігін К. Маркс
ұлғаймалы ұдайы өндіріс схемасында көрсеткен. Осы пропорциясының бұзылуы
әртүрлі өндіріс саласының өзара байланысының бұзылуына әкеліп. артық өндіру
дағдарысын тудырады.
К. Марстың ұлғаймалы ұдайы өндіріс схемасындағы жалпы нарықгық тепе-
теңдік швейцар экономисі Леон Вальрас (1834-1910 жж.) осы тектес теориясына
дөп келеді. Италия экономистрі Вальфредо Парето (1848-1923 жж.) мен Энрико
Бароне (1859-1924 жж.) сияқты замандастары дер кезінде ол теорияны
бағаламады. Шынын айтсақ, жалпы тепе-теңдікті талдау шаруашылықты жоспарлы
жүргізу теориясының салдарынан жасады. Нарық мәселесін В.И. Ленин өз
еңбектерінде ерекше мән береді. Нарық туралы әңгімелеу. 1893 жылы және
Капитализмнің Россияда дамуы (ішіндегі шағын айдары Ірі өнеркәсіп үшін
ішкі нарықтың құрылу процесі) 1899 жылы шыққан жұмыстары дәлел бола
алады. Бұл еңбектерінде В.И Ленин нарықтың мәнін, оның тууы мен дамуының
экономикалық салдарын, сондай – ақ оның ұйымдық, бірлестірілу мен
ынталандыру қызметтерін аша түскен. Нарықтық қатынастардың әсерінен
тұйықталған, локальды, шектелген жергілікті нарықтар бұзылып,
интернационалды нарық қалыптасады.
В.И. Лениннің пайымдауынша, бұл процесс тауар өндірісі даму процесін
байқатып қана қоймай, сонымен қатар жалпы экономикалық прогресті
көрсетеді.
Ресейде 1921 жылы жаңа экономикалық саясаттың (ЖЭС) енуіне байланысты
В.И. Лениннің Азық – түлік салығы жайлы еңбегі шықты. Онда ұсақ және орта
жеке кәсіпорынға сүйене отырып, еркін нарықтық қатынастарды қолдану
қажеттілігі көтерілген және еркін нарықты түсінуді айтқан. В.И.Лениннің
есептеуінше, нарықтың ұйымдасу мен бірлесу қабілеттілігі – экономиканың
басты фундаметі, себебі одан мемлекеттік өкімет барынша сүйеу табады.

Нарық дамуының қазіргі экономикалық теориялары
Батыс мемлекеттері шаруашылық саласындағы саясатты анықтайтын, қазіргі
әртүрлі экономикалық теория мен мектептердің шартты түрде екі бағытын бөліп
қарауға болады: біреулері сұранымды ынталандыруды жақтаса, екіншілері —
ұсынымды құптайды.
Бірінші бағыттың негізін қалаушы ағылшын экономисі Дж.М.Кейнс болып
табылады. Оның басты еңбегі — Еңбекпен қамту, пайыз бен ақшаның жалпы
теориясы (1936) деп аталады. Нарық жағдайында сұранымының ынталандыру
қабілеттілігі жаппай жұмыссыздықтан құтқарады деген тұжырымға келді.
Жұмыстылық деңгейін мемлекеттік реттеу жүйесіне көшіру Дж.М.Кейнстің
жасаған негізгі қағидасы. Батыста ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылынан 80-ші жылына
дейін кейнстіліктің әсерінен нарықты реттеу жүйесі жүзеге асты.
Дж.М.Кейнстің ізбасарларына француз дирижистерін де жатқызамыз. Олардың
ойынша, экономиканың өзін өзі реттеуі автоматты түрде жүзеге асатынына
сенімін жоғалтқан. Олардың басты жоспарлайтын нәрсесі макроталдау
(макроанализ) болды. Экономиканың негізін жалпы нәрселер құраған: мысалы,
ұлтық табыс, қорлану мен тұтыну, жиынтық қоғамдық, сұраным мен ұсыным
мәселелері және т.б. Экономиканың тиімді дамуын бұл бағыттағы экономистер
мемлекеттік реттеумен байланыстырады. Мемлекет салық жүйесі арқылы пайданың
көптеген бөлігін алып, оны тиімді сұраным мен толық жұмыстылықты қамтамасыз
етуге қолданады: экономикада мемлекеттік сектор ұлғаяды, қосымша жұмыс
орындары дайындалады, азаматтарды әлеуметтік қорғау жүйесі (зейнет ақы,
жәрдем ақы, білім мен денсаулық сақтауға қаржылар т.б.) іске асады. Осы
бағытты қолдайтын экономистердің ойынша, экономиканың дамуына мемлекет
басты бағыттаушы күшке айналып, оның көмегімен нарықтың келеңсіз жақтары
баяулайды.
ХХ-шы ғасырдың жетпісінші жылдарындағы экономикалық дағдарыс пен
кәсіпкерліктің белсеңділіктің бәсеңсуі А. Смиттің мемлекеттік реттеудің
тиімсіздігі идеясына алып келді. Осы жағдайлардың толқынымен экономикалық
теорияда жана бағытгар туа бастады. Осы бағыттағы экономистер ұсынымды
ынталандыру идеясын тілге тиек етті. Олардың ойынша, нарық механизмі,
бәсеке негзінде өсуді баланстандыру қамтамасыз етіледі немесе сұраным мсн
ұсыным арасында тепе-тендік қалыптасады. Мемлекеттің рөлі еркін бәсекеге
дұрыс жағдай жасаумен шектелуі қажет. Бұл неоклассикалық немесс
неолибералдық бағыттың көздегені жекешелендіруге пайдана салык, өсімін
төмендету арқылы және бәсеке жайдайында жеке кәсіпкерлікті күшейтіп,
ұсынымды ынталандыру. Мемлекет жұмыспен қамтамасыз ету идеясынан бас
тартып, әлеуметтік бағдарламаны барынша қысқартады. Әлеуметтіх
амортизаторлар сақталып, тегін қызмет көрсету сияқты әлеуметтік кепілдік
жойылып, кәсіпорын акцияларына иелік жасау арқылы жұмысшыларды
кәсіпкерлікке тарту, басқаруға қатыстыру және сол сияқты бой көтере
бастайды. Олардың қолдауынша, жеке кәсіпкерлік өндіріс пен қоғамдық әл-
ауқаттың қарқынды өсуіне алып келеді. Ұсынымды ынталандыру теориясы
рейганомика мен тетчеризмнің негізін қалады.
Неолиберализмнің белгілі өкілдеріне американ экономисі Людвиг Мизес
(1881 -1973 жж.), Чикаго мектебінің экономисі Милтон Фридмен (1912 ж.т.),
Германияда - Фредрих Август фон Хайекті (1899-1964 жж.) жатқызамыз. Чикаго
мектебі насихаттап жүрген экономикалық теорияның қазіргі вариантынан осы
бағытқа монетаризмді айтуға болады.
Экономика тұрақсыздығының басты ошағы ақша аясында жатыр және оны
реттеудің мәнісі шамалап бұзылғанұдайы өндіріс циклын жоюда болып
табылады.
Монетаризмнің басты стратегиясы – экономикалық өсудің мүмкіндігі
мен тиімділігін қалпына келтіруді, мемлекеттік бюджеттен экономикаға
ынталандыру салымын алмай жүзеге асыру. Негізгі екі бағыттың іштей
дифференцяланудың өрбуі осы бағыттардың өзара жақындасу тенденциясын
тудырады. Осы тенденцияның айқын көрінісін американ экономисі Пол Антони
Самуэльсонның (1915 ж.т.) неоклассикалық синтез теориясы болып табылады.
Неоклассикалық синтез теориясының түсіндіруінше, еркін бәсекеде адамдар
жұмыспен толық, қамтылмайды және ресурстар түгелдей игерілмейді.
Мемлекетттің экономикаға араласуы дағдарысты, жұмыссыздықты 6олдырмай,
толық жұмыстылықты қамтамасыз етуі қажет. Алайда, белгілі шеңберде
бәсекелестіктің болуын қалайды. Кәсіпкерліктің жеке және мемлекеттік
түрлерінің араласуымен нәтижесінде аралас экономика пайда болады. Таза
еңбекпен қамту жағдайында шекті пайдалылық және шекті өнімділік
теориясында баяндалған классикалық принциптер өзінің заңды күшіне ие
болып, ол П. Самуэльсонда негізгі құн мен табысты үйлестірудің теориясы
ретінде қарастырылған. Нарықтық коньюктура тұрғысынан қарастыра отырып, Пол
Самуэльсон екі бағыттағы экономист өкілдерінің ұсынысын қолданған. Оның
неоклассикальіқ синтез теориясы ерекше жаңалыққа жатпайды және ол екі
бағыттың негізгі принциптерін эклептикалық қосудан туындап, экономиканы
мемлекетгік реттеу теориясының басымды роль атқаратындығын көрсетеді.
П. Самуэльсон өзінің неоклассикалық синтезіне американ экономисі Джон
Кеннет Гэлбрейттің (1908 ж.т.) негізгі тұжырымдамаларын қосқан. Дж.
Гэлбрейт ғылыми-техникалық революцияға және экономиканы реттеудің түрлері -
үкіметтің өзара ұзақ мерзімді келісіміне, ірі корпорция мен кәсіподақтың
мәмлелеріне ерекше мән берген. Бұл ұсыныстардың басты мақсаты — мемлекеттік
бақылауды күшейтіп, әлеуметтік епті тәсілін кеңірек қолданып, әлеуметтік
қақтырыстарды бәсеңдету.
Экономиканы нарықтық реттеудің әлемдік тәжірибесін ескере отырып, оны
бізге түсінбей көшіруге болмайды. Қазақстан Республикасы үшін өзінің ұлттық
нарығын құру басты нәрсе және оны реттеудің өзіндік және шетелдік тәсілін
бір мезгілде меңгеру қажет. Аралас әлеуметтік-бағытталған нарықтық
экономикаға көшуді тезірек жүзеге асыру. Ондай экономика барлық азаматтарға
кәсіпкерлік пен қабілетін еркін жүзеге асыруды қамтамасыз етіп, кедейлеу
топтар мен тұрғындарды қорғауы керек.
Нарықтың мәні, қызметі мен құрылымы. Нарық – тауарлы – ақша
қатынасының түрі ретінде.
В.И. Ленин нарық мәселесіне ерекше мән берген. ХІХ-шы ғасырдың 90-шы
жылдарында көптеген еңбектер шығарды. Оның ішінде Нарық жайлы әңгімелесу
рефераты және Капитализмнің Россияда дамуы ғылыми еңбегін айтуға болады
(ішіндегі айдары Әрі өнерркәсіп үшін ішкі нарықтың құрылу процесі). Бұл
еңбектерінде В.И. Ленин нарықтың мәні мен ролі жайлы жазды. Нарық ұғымын
— Лениннің айтуынша қоғамдық еңбекті бөлу ұғымынан алшақ қарауға болмайды.
В.И. Лениннің ойынша, жергілікті тұйықталған нарықтар мен ХІХ-шы
ғасырдың аяғында бүкіл Ресейде ішкі нарықтың болмауы жергілікті
тұрғындардың экономикалық артта қалуының негізі болды.
Дерективті-үлестіру жүйесін басқару кезінде нарық мәселесін ғылыми
зерттеудің қажеттілігі болмады. Әміршілдік-бюрократтық жүйенің идиологиялық
нұсқауының құрсауында болған экономикалык ғылым, көптеген жылдары нарықтың
мәні, ролі, орынына догматикалық көзқарас бұрынғы Одақ экономикалық
жүйесінде басым болды.
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне қарамастан
таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым-экономистерінің нарық жайлы
пікір біркелкі емес. Бірнеше анықтамаларды келтіріп көрейік.
Нарық - белгілі жүйе әрі айырбае нәтижссі мен жағдайына немесе
өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланысгырушы ұйым.
Нарық — тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы
белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық — сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы
қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы көзқарастың әрқайсында жеткілікті аргумент келтірілген және
нарықтық, қатынастардың обьективті нақтылығын көрсетеді, бірақ мәселенің
тек бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің
емес, айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастардыц
субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар
қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалынын болған кезіндегі оның нәрсе,
сатушы мен сатып алушы нарықтық қаннаста мүлде әртүрлі субъекті болып
табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар ақша, нарық байланыстары сату —
сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.
Бастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан басталмайды, ол
өндірістік қатынастан басталады және өнім сол жерде өндіріліп, экономикалық
байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім қай кезде тауар болып, қандай
нақты түрде тауарлы — ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.