Өндірістің экономикалық тиімділігі көрсеткіштерінің жүйесі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Нақты сектордағы өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызы

Балатай

Кіріспе . . . 3

1 Өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызы

1. 1 Өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызы және мәні,

оның түрлері . . . 5

1. 2 Өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау кезінде шығындар

мен нәтижелердің жіктелуі . . . 8

1. 3 Өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау көрсеткіштерінің

жүйесі . . . 12

2 «Капес-А» ЖШС өндіріс тиімділігін талдау

2. 1 Шаруашылық экономикасындағы астық өндірісінің маңызы . . . 22

2. 2 «Капес-А» ЖШС аграрлы өндірісті жүргізудің табиғи

және экономикалық жағдайларына сипаттама . . . 27

2. 3 Астық өндірісінің экономикалық тиімділігі . . . 35

3 Шаруашылықта астық өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру жолдары

3. 1 Өндіріс тиімділігін арттырудың жолдары мен факторлары . . . 38

3. 2 Астық өндірісін жетілдіру . . . 40

3. 3 Келешектегі астық өндірісінің экономикалық тиімділігін есептеу . . . 52

Қорытынды . . . 61

Қолданылған әдебиеттер тизімі . . . 63

Кіріспе

Өз маңызына қарай экономика еңбек өнімділігін арттыруды және өндіріс тиімділігін жан-жақты көтеруді ынталандыру болып табылады. Алайда мұндай жағдайда өндіріс тиімділігін арттырудың, өндіріс тиімділігінің өсімін анықтайтын факторлардың, оны айқындау әдістерінің негізгі бағыттарын анықтау маңызды болып табылады.

Қазақстанның қазіргі даму кезеңінде бәсекеге қабілетті өнімдерді шығару жөнінде кәсіпорындардың тұрақты жұмысын қамтамасыз ету барлық деңгейдегі басқарушылар үшін бірінші деңгейдегі маңызды міндет болып табылады, ал барлық деңгейде шаруашылық жүргізудің маңызды сипаты - өндірістің тиімділігі болып табылады.

Кез келген меншік түріндегі кәсіпорындар үшін белгілі бір уақыт аралығындағы табыстар мен шынындар динамикасын көрсететін қаржы нәтижелерін ескеру өте маңызды. Алайда ақшалай түрде көрсетілген қаржылық ақпараттың өзі өндірістік стратегияның тиісті талдауынсыз, өндірістік ресурстарды пайдалану және өткізу нарықтарын дамыту тиімділігісіз кәсіпорынның ағымдағы жай-күйіне және келешекте дамуына толық баға бере алмайды.

Өндіріс шығындарын төмендету, материалды ресурстарды тиімді пайдалану, мейлінше жоғары экономикалық көрсеткіштерге қол жеткізу және ең алдымен еңбек өнімділігін және өндіріс тиімділігін арттыру, сондай-ақ осы базада өзіндік құнды төмендету - өндірісті басқару қызметкерлерінің ең маңызды және өзекті міндеті болып табылады. Оларды шешу үшін өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында басқаруды жетілдірудің, өндірісті тиімді басқару әдістерін игерудің, сондай-ақ кәсіпорын өндірісі тиімділігінің көрсеткіштерін есептеу және салыстырудың мәні зор.

Нарықтық қатынастардың дамуы экономикалық ресурстарды теңгермелі пайдалануды, өндіріс үдерісіндегі олардың үйлесімдерін реттеу үшін жағдай жасауды талап етеді. Өндіріс тиімділігі-кәсіпорын ресурстарының оңтайлы үйлесу үдерісі. Өндіріс тиімділігін бағалауға және жоспарлауға арналған ұлттық шоттар жүйесін отандық тәжірибеге енгізу жағдайында тиісті әдістемелер қажет. Сондай-ақ осы мәселе шеңберінде, жоспарлау жұмысы нұсқалы, индикативтік сипатта болғанымен, нарық жағдайларында мәні өте зор өндірістік қызмет тиімділігін жоспарлаудың теориялық және әдістемелік мәселелерін шешуде үлкен мәнге ие.

Жоғарыда айтылған өндірістік қызмет тиімділігі мәселелерінің өзектілігін анықтайтын жағдайлар дипломдық зерттеу тақырыбын таңдауға мүмкіндік беріп отыр.

Бұл жұмыстың мақсаты кәсіпорынның өндірістік тиімділік көрсеткіштерін есептеу әдістерін зерттеу болып табылады. Мұнда кәсіпорынның өндірістік тиімділігін бағалауға қажет өндірістік тиімділік көрсеткіштерінің сипаттамалары беріледі.

Осы көрсеткіштерді есептеу негізінде кәсіпорынды басқару өндіріс үдерістерін үйлестіру, өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында кәсіпорынның өндірісті басқаруын жетілдіру тиіс.

Дипломдық жұмыстың міндеттері:

- экономикалық санат ретінде өндіріс тиімділігінің маңызын, шаруашылық етудің жаңа жағдайларында оның құрылымы мен нақты мазмұнын зерттеу;

- зерттеліп отырған мәселені қазіргі заман талабына сай зерделеу және қамту негізінде өндірістің тиімділігін басқару үдерісін анықтау;

- өндіріс тиімділігінің көрсеткіштерін индикативті жоспарлаудың әдістемесін әзірлеу.

Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - «Капес-А» ЖШС болып табылады.

Дипломдық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде кәсіпорынның ресми құжаттар, заңнамалық актілер, отандық және шетел экономистерінің ғылыми еңбектері, ресми санақ материалдары, Қазақстанның ұлттық шоттары бойынша жинақтар қолданылды.

Зерттеу негізі-мәселелерді шешуде жүйелі әрі кешенді әдістерді қарастыратын жалпы ғылыми әдістемелік болып табылды.

Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы:

- өндіріс тиімділігінің маңызын, құрылымын және қызметін ашатын әдістемеліктің негізгі аспектілері негізделген;

- кәсіпорын есебі жүйесінің жалпы қағидалары мен қызметтерін қолдана отырып, өндіріс тиімділігін өлшеу әдісі ұсынылған;

Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңыздылығы дипломдық жұмыстың жаңалығы ретінде өндірісті ғылыми - негізделген тұрғыда басқару жөніндегі нақты ұсыныстарға дейін айқындалған негізгі ережелер болып табылады.

Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау және қорытындыдан тұрады.

Бірінші бөлімде өндірістің экономикалық тиімділігінің мәні мен маңызы, экономикалық тиімділікті бағалау кезіндегі шығындар мен нәтижелердің жіктелуі қарастырылады, сондай-ақ бағалау көрсеткіштерінің нәтижесі келтірілген.

Екінші бөлімде жалпы экономикалық тиімділіктің сараланған және қорытындыланған көрсеткіштері, салыстырмалы тиімділік көрсеткіштерін бағалау әдістері қарастырылған.

Үшінші бөлімде өндіріс тиімділігін одан әрі дамыту тәсілдерін анықтауға және оны жетілдірудің нақты жолдарын белгілеуге мүмкіндік беретін факторлар қарастырылған.

Жұмыста кәсіпорынның шаруашылық қызметіне талдау жүргізіледі, одан алынған нәтижелер негізінде реусурстардың әр бірлігі үшін өнімді өндіру көлемін нақты ұлғайтуға қол жеткізу мақсатында кәсіпорын өндірісін басқаруды жетілдіру жөнінде нұсқаулар беріледі.

1. Өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызы

1. 1. Өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызы және мәні,

оның түрлері.

Қандай жағдайда болмасын, адамның алдына қойылған мақсатқа сай әрекет жасауы тиімділік мәселесімен тығыз байланысты болады. Ресурстардың шектеулілігі, уақыт үнемдеудің қажеттілігі, қол жеткізу мүмкіндіктері бар ресурстардан қалай барынша мол өнім алуға болатыны осы ұғымның аясына кіреді. [1]

Тиімділік мәселесі - ол қашанда таңдау мәселесі. Өнімнің қандай түрлерін, қандай тәсілмен өндіру керек, оларды күнделікті жағдайда және келешекте қалай бөлуге болады және ресурстардың қандай көлемін қолдану қажет, осының бәрі - таңдау кезінде шешілетін мәселелер .

Кәсіпорын экономикасында жалпылама түріндегі тиімділік өндірістік-шаруашылық қызметтің нәтижелілігін, қол жеткізген нәтижелер мен еңбек шығындарының арасындағы қатынасты білдіреді.

Тиімділік латынның “effectus” - орындау, іс-әрекет деген сөзінен алынған. Бастапқыда тиімділік ұғымы техника және технология саласына ғана қатысты болды. Бұл жағдайда тиімділік ұғымы энергия шығынына немесе кез келген үдерістің нақты және әлеуетті нәтижесінің арасындағы қатынасқа ғана қатысты орындалған жұмыстың шамасына қарай қолданылды. Тиімділік таза объективті немесе технологиялық қасиет болып табылмайды, ол бағалауға еріксіз тәуелді және бағалау санаты болып табылады.

Кейіннен тиімділік ұғымын өндіріске қажетті үдерістің өндірістік тиімділігі ретінде, әсіресе, өнімдерді шығарудың ресурстар шығынына қатысы ретінде қарастыра отырып, экономикалық қызмет саласында қолдана бастады.

Өндіріс тиімділігі - барлық деңгейдегі шаруашылық жүргізудің ең маңызды сапалы сипаттамасы. Өндірістің экономикалық тиімділігі ұғымының астары арқылы қоғамдық өндірістің нәтижелері мен шығындарының қатынасы анықталатын өндірістік әлеуеттің қолданылу деңгейі түсіндіріледі. Қажетті еңбек шығындарының бірлігі өскен сайын олардың нәтижелері де солғұрлым жоғарылай береді, ал нәтиже мейлінше жоғары болса, немесе тиімді нәтиженің әрбір бірлігіне жұсалған шығын неғұрлым аз болса, өндіріс тиімділігі де солғұрлым жоғары болмақ. Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің қорытынды критерийі қоғамдық еңбек өнімділігінің деңгейі қызметін атақарады [2] .

Өндіріс тиімділігі - тауарларды өндіру мақсатындағы ресурстарды тарату және қайта өңдеу жөніндегі өндіріс қызметінің көрсеткіші. Тиімділікті ресурстар кірісінің шығысына қатынасы бойынша коэффициенті арқылы немесе өнімнің шығарылу көлемі мен оның номенклатурасы арқылы өлшеуге болады.

Өзіне сай белгіленген кез келген практикалық мәні бар тиімділіктің тиісті түрлерін жекелеген белгілері бойынша бөлудің маңызы бар.

Өндіріс тиімділігінің тиісті түрлері кәсіпорынның шаруашылық қызметінде өз артықшылығымен алынған нәтижелерінің әр түрлілігі бойынша бөлінеді. Ең алдымен өндіріс нәтижесі экономикалық немесе әлеуметтік болып табылады.

Экономикалық нәтиже кәсіпорындағы (кәсіпорын бірлестігіндегі) өндірістің аралық және соңғы нәтижелерін сипаттайтын әр түрлі құн көрсеткіштерін айқындайды. Мұндай көрсеткіштерге тауарлық, таза немесе сатылған өнімнің көлемі, алынған пайданың шамасы, өндірістік ресурс түрлерінің үнемделуі немесе өнімнің өзіндік құнын төмендетуден алынған жалпы үнем және т. б. жатқызылады.

Әлеуметтік нәтиже жұмыс аптасы ұзақтығының қысқаруына, жаңа жұмыс орындары мен адамдардың жұмыспен қамтылу деңгейінің артуына, еңбек пен тұрмыс жағдайларының, қоршаған орта жай-күйінің жақсаруына, адам өмірінің жалпы қауіпсіздігіне келіп тіреледі. Өндірістің әлеуметтік салдарларының жағымды ғана емес, жағымсыз да (жұмыссыздықтың пайда болуы, инфляцияның күшеюі, экологиялық көрсеткіштердің нашарлауы) жақтары болуы мүмкін.

Олардың өзіндік ерекшеліктері бар. - олардың бәрі бірдей сандық өлшемге сәйкес келе бермейді. Осыған байланысты кәсіпорындарда өндірістік экономикалық тиімділігімен қатар әлеуметтік тиімділігін де анықтайды, бағалайды және өз мүмкіндіктері шегінде ретке келтіреді.

Шығындар мен ресурстардың бірлігінен алынатын соңғы нәтижені ең жоғары шекке жеткізу немесе соңғы нәтиженің бірлігіне қойылатын шығындар мен ресурстарды барынша азайту - қоғамның, еңбек ұжымының, жеке тұлғаның бастапқы мақсаты осындай. Бұл мақсат, оған қол жеткізу әдісі, экономикалық тиімділікті арттыру (оларды жіктеу және сандық бағалау) жолдары мен резервтері экономикалық ғылым мен экономикалық (салалық және функционалдық) тәртіптің мазмұны болып табылады.

Өндіріс тиімділігін өлшеудің бастапқы қағидалары қоғамдық формацияның барлық түрі үшін бірдей.

Нарықтық экономикаға көшу және оны құру жағдайында тиімділік санатының иерархиясы, олардың мазмұны мен сипаттамасы өзгеріп отырады. Нарықтық экономика мен кәсіпкерліктің негізі пайда мен табыс болғандықтан, экономикалық тиімділіктің бастапқы санаттары ретінде өнімнің, жұмыстар мен қызмет көрсетулердің сапасы жоғары болған кездегі шығындар мен ресурстардың бірлігіне келетін пайданы ең жоғары шекке жеткізу, олардың бәсекелестікке қабілеттілігін қамтамасыз ету болып табылады. Жаңа шарттар бойынша тиімділіктің жалпыұлттық санаттары де сақталады: ол - халықтың тұрмыс-жағдайы мен әл-ауқаты жоғары деңгейде болған кездегі шығындар мен ресурстардың бірлігіне келетін ұлттық табысты, жалпы ұлттық өнімді ең жоғары шекке жеткізу. Тиімділік санаттарының мұндай иерархиясы қисынды және нарықтың экономикалық жағдайын айқындайды, немесе өндірістің жалпыұлттық тиімділігі өндірістің бастауыш ұяшықтары (кәсіпорындар, бірлестіктер, акционерлік қоғамдар, бірлескен кәсіпорындар) өндірістік қызметінің тиімділігіне тәуелді болады.

Бастауыш буындардың өндірістік қызметі неғұрлым тиімді болса, жалпыұлттық экономиканың тиімділігі солғұрлым жоғары болады, қоғам мен мемлекеттің де әлеуметтік және экономикалық міндеттерін шешуге арналған ресурстары солғұрлым артық болады.

Тиімділік деңгейі экономиканың қарқынды өсуі, халықтың хал-жағдайын көтеру, инфляцияны төмендету, еңбек және демалыс жағдайларын жақсарту сияқты бірқатар әлеуметтік және экономикалық міндеттерді шешуге ықпал етеді. Тиімділік деңгейі өндірістік күштердің даму деңгейін сипаттайды және экономика дамуының маңызды көрсеткіші болып табылады. Кәсіпорындағы шығындар негізгі авансталған және айналым капиталының нысанын, ал соңғы нәтижелері - пайда нысанын көрсетеді. Сонымен, экономикалық тиімділік көрсеткіші кәсіпорынның өзіне қалай пайда түсіретіні туралы түсінік береді.

Жалпы (абсолюттік) және салыстырмалы (қатысты) тиімділік ажыратылады. Жалпы тиімділік жалпы экономикалық нәтижелер мен экономиканың қандай да бір уақыт аралығындағы тиімділігін бағалау және талдау үшін және кәсіпорындар мен аймақтар бойынша динамикадағы тиімділік деңгейін салыстыру үшін қажет.

Салыстырмалы тиімділік өндірістік-шаруашылық, техникалық-ұйымдастыру кезінде альтернативті нұсқалардан ең маңыздысын (оңтайлысын) іріктеу үшін шешімдер қабылдау негізделген кезде есептеледі және талданады. Мұндай іріктеу техникалық-экономикалық көрсеткіштер жүйелерінің нұсқалары бойынша салыстыру, өтелімділік мерзімін немесе қосымша капиталдық салымдар коэффициентінің тиімділігін, экономикалық нәтиже шамасын есептеу негізінде жүзеге асырылады.

Мемлекеттің қатысуы қарастырылатын әр түрлі жобаларды салыстыру, олардың ішінен ең жақсысын таңдау және жобаны мемлекеттік қолдаудың мөлшері мен нысанының негізделуі интегралды халық шаруашылығы экономикалық нәтижесі көрсеткішінің мәні бойынша жүргізіледі. Тиімділіктің негізгі түрлері 1 кестеде келтірілген.

1 кесте

Тиімділіктің түрлері

Белгілері

Тиімділіктің түрлері

Белгілері: 1

Тиімділіктің түрлері: 2

Белгілері: Мазмұны

Тиімділіктің түрлері:

Экономикалық

Әлеуметтік

Белгілері: Пайда болу саласы

Тиімділіктің түрлері:

Халық шаруашылығы

Шаруашылық есептегі

Белгілері: Бағалау объектісінің қамтылуы

Тиімділіктің түрлері:

Толық

Жергілікті

Белгілері: Тағайындалу мақсаты

Тиімділіктің түрлері: Жоспарлы

1 кестенің жалғасы

Нақты

Нормативтік (жобалық)

1: Есептеу әдісі

Абсолюттік

Салыстырмалы

1: Қорытындылау деңгейі

Толығымен экономикалық

Сала

Кәсіпорын

Кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі

Жұмыс орны

1: Бағалау объектісі

Кәспорынның өндірістік-шаруашылық қызметі

Шаруашылық функциялары

Шаруашылық үдерістерінің элементтері

Өндіріс және басқару саласындағы жекелеген өндірістік-шаруашылық шешімдер

Әр түрлі тауарлар өндірісі мен қызмет көрсетулер кезінде өндіріс тиімділігі өндіріс құралдары мен жұмыс күшін белгіленген уақыт аралығында қолданудың соңғы нәтижелерінің кешендік көрінісін айқындайды (нарықтық экономикасы дамыған шет елдерде шаруашылықтың нәтижелілігін көрсету үшін - өндіріс пен қызмет көрсету жүйесінің өнімділігі термині қолданылады, мұның астарынан ресурстарды (еңбекті, капиталды, жерді, матриалдарды, энергияны, ақпараттарды) тиімді пайдалану деген ұғымды айқын түсінуге болады) .

Сонымен, өндіріс тиімділігі және жүйе өнімділігі дегеніміз-өз мәнінде бір ғана нәтиже үдерісін сипаттайтын синоним-терминдер. Бұл ретте жүйенің жалпы өнімділігі ұғымының еңбек өнімділігі мен еңбек өндірісінің пайдалылығына қарағанда, мейлінше мағынасы кең ұғым екенін түсіне білгеніміз жөн.

1. 2. Өндірістің экономикалық тиімділігін бағалау кезінде шығындар мен нәтижелердің жіктелуі

Өндіріс үдерісі дегеніміз - ресурстардың өзара әрекетінің үдерісі. Кәсіпорын ресурстарын жіктеудің бірнеше әдісі бар. Соның ішінде жалпы екі әдісіне тоқталамыз.

Біріншіден, заттық және еңбек (жеке тұлғалы) ресурстары деп бөлінеді. Заттық реурстар еңбек құралдары (жабдықтар, машиналар мен тетіктер, ғимараттар мен ғимараттар, көлік жабдықтары, тұрмыстық желі және т. б. ) түрінде немесе еңбек заттары (отын, шикізат, жинақтаушы бұйымдар және т. б. ) түрінде беріледі, сондай-ақ өнеркәсіп кәсіпорнының иелігінде ағымдағы қызметі мен өндірісті дамытуға арналған ақшалай қаражаты болады.

Еңбек ресурстары дегеніміз - өндіріс үдерісіне қатысатын, кәсіби білімдері бар, жеке және рухани мүмкіндіктер жиынтығын құрайтын қызметкерлер.

Өндіріс үдерісіне қажетті заттық ресурстар кәсіпорынның өндірістік қорын құрайды. Еңбек құралы ретінде қызмет ететін қор бөлігі өндіріске ұзақ уақыт бойы қызмет көрсетеді, және осы жағдайда өзінің табиғи нысанын сақтайды және өнімнің құнын бірте-бірте, бөліктерге бөле отырып ауыстырады, өнім тозған жағдайда, кәсіпорынның негізгі қорын (білдектер, жабдықтар, көлік құралдары, өндірістік ғимараттар, ғимараттар және т. б. ) жасайды.

Кез келген өндірістік кезеңде толығымен қолданылатын және толығымен өзінің құнын жаңа жасалған өнімге ауыстыратын қор элементтері айналым қорына (шикізаттың, материалдар мен отынның артық қорлары; аяқталмаған өндіріс, өндірісті дайындау шығындары, өнімнің жаңа түрлерін игеру, яғни болашақ кезең шығындары, МБП және т. б. ) .

Өндіріс үдерісін аяқтау үшін өнім тұтынушыға жеткізілуі тиіс, яғни айналыс фазасынан толық өтуі тиіс.

Айналыс аясындағы жабдықтар жиынтығына айналыстағы қорлар (қоймадағы немесе жол үстіндегі дайын өнім, ақшалай қаражат және есеп-айырысу қаражаттары) жатады.

Өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорлары жинақталып кәсіпорынның айналым қаражатын (ағымдық активтерді) құрайды.

Өндірістік ресурстарды жіктеудің екінші әдісі өнімді, жалпы ұлттық өнімді (жыл бойы елде өндірілген барлық дайын тауарлар мен қызмет көрсетулердің жалпы нарықтық бағасын) өндіріс факторларының жиынтық ресурсын қолдану нәтижесі ретінде қарастырады.

Бұл факторларға: өндірістік ресурстар, өндіріс факторлары, ресурстардың меншік иелері, өндіріс құралдарының меншік иелері, білімдері мен дағдылары жоғары еркін адамдар, материалдар мен табиғи ресурстардың иелері.

Өнеркәсіп кәсіпорындарының реурстарын жіктеуде қолданылатын факторлық әдіс:

а) оқытылған, бірлесіп жұмыс істеуге тексеруден өткен және бір өндірістік ұжымға жинақталып бос адамдардан ұйымдастырылған жұмыс күші;

ә) еңбек құралдары;

б) еңбек заттары.

Жоғарыда аталған әр фактордың меншік иелері табыс алуда, өнім шығару жөніндегі жұмыстардың жиынтық көлеміне үйлесімді ат салысуда бір мүддені көздеген.

Жоғарыда аталған факторлардың ешқайсысы ештеңені дербес шеше алмайды, толық өндіріс бойынша да, жеке өз бөлігі бойынша да бір-бірінің қатысуңынсыз бұйым өндіре алмайды, атап айтқанда, бастапқы химиялық шикізатқа да, реагенттерге де, энергияға, катализаторға да алынған химиялық өнімнің қандай да бір бөлігін айырбастауға болмайды.

Тауарлар мен қызмет көрсетулер аты аталған факторлар ресурстарының өзара байланысы арқылы ғана жасалады.

Жіктеуге қатысты қарастырылған екі әдіс те өндірістік ресурстардың түрлері туралы түсінік береді, бірақ егер бірінші әдіс, ең алдымен, кәсіпорынның қарамағындағы жабдықтардың құрылымын көрсететін болса, екінші әдіс (ресурстарды өндіріс факторлары бойынша топтау) ресурстарды тек түр-түрге ғана бөліп қоймайды, сондай-ақ ресурстардың меншік иелерінің мүдделерін (олардың «дайын өнімге» қосқан үлесін және тиісті табысты алудан күтетін нәтижелерін) көрсетеді, олай болса, біздің көзқарасымыз бойынша, осы кешенді әдіс тиімділікті өлшеу мақсаттарына толық жауап беруге тиіс.

Өндірісте экономикалық ресурстарды бағалаудың екі нысаны бар, олар - қолдану және тұтыну.

Қолданылған ресурстар дегеніміз - өндіріс үдерісін жүзеге асыруға арналған аванстандырылған шығындар. Оларға кәсіпорынның негізгі қорлары («капитал»), оның айналым қаражаттары («материал») және жұмыс күші - өндірісте жұмыс істейтін қызметкерлердің жиынтық саны («жанды еңбек») жатады.

Тұтынылған ресурстар дегеніміз өнімді өндіруге жұмсалатын жалпы ағымдық шығындарды қалыптастырады және осы шығындардың жекелеген элементтерін көрсетеді. Тиісінше жанды еңбекті тұтыну кәсіпорынның еңбекақы төлеуге жұмсалатын шығындарын, негізгі капиталды - өтелімге (амортизациялауға) кететін шығындарды, материалдық ресурстарды - материалдық шығындарды сипаттайды.

Ресурстарды бағалаудың екі нысанын жүзеге асыру мүмкіндігін К. Маркс атап көрсеткен болатын, ол авансталған негізгі және айналым капиталының сомасына тең қолданылатын капиталды және өндірістің капиталистік шығындарына сәйкес тұтынылатын капиталды бөліп көрсетті. Е. Г. Либерманның түсіндіруі бойынша, «шығындар» дегеніміз - «қозғалыстағы» ресурстар, ал ресурстар дегеніміз - «тоқтатылған шығындар».

Қазіргі заман экономисі А. Т. Засухин ресурстарды бағалауға ұқсас айқындамалық тұрғыдан қарайды: мақсаты жағынан бір кешенге біріктірілген өндірістік факторлар шығындық (ЗМ) және ресурстық (QM) сипаттамаға ие болатын өндірістік күшті құрайды. Экономикалық тиімділікті есептеуде нәтижелер шаруашылық айналымына енгізілген немесе тұтынылған ресурстардың шамасымен салыстырылады. Сондықтан тиімділікті бағалаудың нақтылығы көп жағдайда шығындар мен әр түрлі ресурстар шамасын анықтаудың дұрыстығына байланысты болады.

Ресурстар - ол белгіленген кезеңде кәсіпорынның қарамағындағы шаруашылық айналымына енгізілген өндіріс факторлары. Кәсіпорынның ресурстар құрамына: өндірістік және қаржылық ресурстарды жатқызуға болады.

Шығындар дегеніміз - өнімдерді дайындау және сату үдерісінде тұтынылған ресурстардың (өнімнің өзіндік құнын құрайтын) бір бөлігі.

Шығындар жүзеге асу кезеңділігіне қарай бір жолғы және ағымдық болып бөлінеді.

Ағымдық шығындар жыл бойы өнім өндіруге және қызмет көрсетуге қажетті үнемі жұмсалатын материалдық шығындар мен еңбек шығындары.

Біржолғы шығындар дегеніміз - өндірістік қорларды кеңінен қайта өндіруге, өндірісті техникалық тұрғыда жетілдіруге қажетті бірқатар жылдарға авансталған материалдық-техникалық жабдықтар (инвестициялар) . Олардың жыл бойы нәтиже беретін ағымдық шығындардан айырмашылығы біржолғы шығындар, өндірістік күштерді қолданысқа енгізгеннен кейін, әдетте, бір жылдан артық нәтиже береді. Біржолғы шығындар өндірістік және капиталдық салымдарға бөлінеді

Өндірістік шығындар іс-шараларды әзірлеуге байланысты ғылыми-зерттеу және жобалық-конструкторлық жұмыстар кешенін жүргізуге арналады.

Әлемдік тәжірибедегі шығындар мен ресурстарды жіктеу әмбебап жұмыс, одан шығындар мен ресурстардың төмендегі түрлері бөлінеді:

- жанды еңбек шығындары (жұмыс істелген уақыт, еңбекақы төлеу қоры) ;

- материалдық шығындар (шикізат, материалдар, отын мен энергия

шығындары) ;

- өндірістік қорлар (негізгі өндірістік қорлар, айналым қорлары, айналыс

қорлары) ;

- капиталдық салымдар, инвестициялар (негізгі қорлардың ұдайы өндірісін

кеңейтуге жұмсалатын шығындар және айналым қорларының өсімі) ;

- табиғи ресурстар (жер, пайдалы қазба қорлары, ормандар, сулар) ;

- ақпараттық рсеурстар (білім, ғылыми-зерттеу нәтижелері, өнертапқыштық

және жаңашылдық ұсыныстар) ;