МОНАРХИЯЛЫҚ БАСҚАРУ НЫСАНЫ ТАРИХЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 91 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ

Н.А. СЕЙДАЛИЕВ, У.А. АХАТОВ

МОНАРХИЯЛЫҚ БАСҚАРУ НЫСАНЫ:
ТАРИХЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің заң факультеті
Ғылыми Кеңесінің 21.09.2012 ж. № 1 хаттамасымен баспаға ұсынылған.

Пікір жазғандар:
Аюпова З.К. – заң ғылымдарының докторы, профессор
Жатқанбаева А.Е. – заң ғылымдарының докторы, профессор
Тұрашбекова Д. – заң ғылымдарының кандидаты, доцент

Сейдалиев Н.А., Ахатов У.А.
Қ71 Монархиялық басқару нысаны: тарихы мен қазіргі жағдайы.
Монография. – Алматы: Раритет, 2012. – 122 бет.

Ұсынынылып отырған монографияда монархиялық басқару идеясының саяси-
құқықтық ой тарихында қалыптасуы мен дамуы, монархиялық басқару туралы
Ресейдің, Қазақстанның саяси-құқықтық ой тарихындағы көзқарастары,
монархиялық басқарудың түсінігі және ерекшеліктері, монархиялық басқару
нысанын түрлерге жіктеу, монархиялық басқарудың тарихи типтері, қазіргі
кезеңдегі монархиялық басқару нысанының дамуы және тәжірибесі, Батыс
елдеріндегі монархиялық басқарудың дамуы, Оңтүстік Шығыс Азиядағы
монархиялық басқару нысанындағы мемлекеттердің ерекшеліктері қарастырылған.
Монографиялық жұмыс 5В030100, 6М030100, 6D030100 – Құқықтану
мамандықтары бойынша білім алатын студенттерге, заңгерлерге, тарихшыларға
және жалпы көпшілік қауымға арналған.

АЛҒЫ СӨЗ

Соңғы жылдары Қазақстандық ғылым саласының қай бағытын алсақ та көш
ілгерілеу байқалуда. Бұның барлығы еліміздің сан ғасырлар бойы ата-
бабаларымыз аңсаған тәуелсіздік тұғырына қол жеткізудің арқасында деп
ойлаймын. Қазіргі таңда Қазақстан әлемдік қауымдастықтың толыққанды
мүшесіне айналып, жылдан жылға халықаралық аренада беделі артуда. Ол ең
алдымен еліміздің демократиялық үрдісі дамыған әлем мемлекеттерімен тығыз
мемлекетаралық қатынасты орнатуымен байланысты. Бұл біздің ұлттық
стратегиялық мақсаттарымызды жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етуге жол
ашады. Халықаралық ынтымақтастық және өзара байланыс үрдісінде Қазақстан,
Европаның және Шығыс елдеріндегі монархиялық мемлекетермен де қоян-қолтық
дипломатиялық қарым-қатынастар жасауда. Аталған мемлекеттердің мемлекеттік
құрылысын және олардың бүгінгі даму тәжірибесін білу және орынды пайдалану
еліміз үшін өте ауадай қажет деп санаймыз. Осы қырынан да монографиялық
жұмыстың арқау етіп отырған мәселесіне көңіл бөлетін болсақ, оның өте
маңызды екендігін тағы да бір аңғарамыз.
Монархиялық басқару жүйесі мемлекеттік басқару нысанының алғашқы
түрінің бірі болып табылады. Сондықтан да, монархиялық басқару нысаны
адамзат тарихындағы алғашқы мемлекеттік құрылымдардың өмір сүруімен
тұтастай байланысты дамып отырған құбылыс. Қазіргі кезеңде әлем елдерінің
ішінде дамыған Европалық мемлекеттерде монархиялық басқарудың үлес салмағы
басым бағыттардың бірін құрайды. Европа тәжірибесіндегі қазіргі күндегі
монархиялық басқару нысанындағы мемлекеттердің барлығы демократиялық
бағытта дамуды алға қойып отыр және айтылған жағдайлардың барлығы
монархиялық басқару нысанына тарихи кейіпкер ретінде ғана қарап қоймай, оны
бүгінгі өміріміздің шындығы ретінде бағалаудың қажеттілігін көрсетеді.
Монографиялық жұмыстың салмақты тұстары жетерлік. Олардың қатарына,
аталған ізденісте монархиялық басқару идеясының саяси-құқықтық ой тарихында
қалыптасуы мен дамуы, оның ішінде монархиялық басқару туралы Қазақстанның
саяси-құқықтық ой тарихындағы көзқарастары алғаш рет ғылыми талдауға түсіп
отыр. Қазақстанның өткен тарихына көз жүгіртетін болсақ, далалық жұртқа тән
көшпелі монархияның өмірге келіп, оның өз ерекшеліктерінің болғанын
зерттеушілердің тың тұжырымдарынан байқауға болады. Жұмыста көшпелі қазақ
қоғамындағы үйсін, қаңлы, ғұн, түркі, қимақ т.б. мемлекеттік
бірлестіктердегі монархиялық басқару жүйесінің ерекшеліктері нақты ғылыми
байлам-тұжырымдар арқылы саралаудан өткен. Зерттеушілер жалпы европалық
елдердегі монархиялық басқарумен көшпелі далалық мемлекеттердегі
монархиялық басқарудың өзара байланысымен ерекше сипаттарын жіктеп
көрсетеді.
Сонымен қатар қазіргі дамыған Европалық, мұсылман мемлекеттері мен
Оңтүстік Шығыс Азияның монархиялық басқару нысанына негізделген
мемлекеттердің даму ерекшеліктері мен ондағы монарх билігінің демократиялық
институттармен өзара ықпалдасуы және өміршеңдігі ерекше аталып өтілген.
Қазіргі мұсылман, негізінен араб елдерінде абсолюттік монархияның орнығуы
жергілікті халықтың менталитетімен, өмір сүру ерекшеліктеріне, шығыс
халықтары бір орталыққа бағыныштылыққа бейімдігімен байланысты екендігі, ал
Европалық және Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттерінің тәжірибесінде
конституциялық монархияның орнығу себептері мен ерекшеліктерін ғылыми
тұрғыдан негіздеп, авторлық тың тұжырымдарын келтіреді.
Монграфиялық жұмыстың тағы бір тартымды қыры автор тарапынан европалық
елдердің тәжірибесіндегі монархиялық басқару нысанын тарихи типтерінің
жіктелуі деп санаймыз. Орта ғасырлардағы европа елдерінің мемлекеттік
құқықтық даму тәжрибесін арнайы зерделей отыра ерте феодалдық монархияның
өмірге келуін сословиялық-өкілдік монархиядан абсолюттік монархияға өтудегі
қалыптасқан тарихи маңызды жағдайларды автор тарапынан тың тұжырымдармен
байытыла түседі. Осы жерде шығыс елдеріндегі диспотиялық монархияның
тәжрибесін ежелгі дәуірдегі әлемдік мемлекеттік құқықтық дамуда ерекше роль
атқарған Египет, Вавилон, Қытай мемлекеттерінің өткен жолын зерделеу арқылы
сомдап көрсетеді. Қазіргі кезеңдегі Араб елдерінің монархиялық басқару
жүйесіне көшу себептері туралы да ой қозғай отыра абсолютті монархиялық
басқару нысанындағы бұл мемлекеттердің басқару жүйелері мұндағы ислам
дінінің ролі кеңінен талданғанын көреміз.
Еліміздің заң ғылымында монархиялық басқару жүйесі тұтастай алынып,
кешенді тұрғыда алғаш қойылып зерттеліп отыр. Сонымен қатар, мемлекет және
құқық теориясын елімізде жоғарғы деңгейге көтеру үшін фундаментальді
осындай бағыттағы ізденулерді де қолға алып жандандыра түсуіміз қажет.
Жұмысқа тағы бір осы қырынан қарайтын болсақ, жұмыстың тұтастай ұтымдылығын
және дер кезінде туындап отырғандығын көре аламыз.
Шын мәнінде, бүгінгі таңда Қазақстанда мемлекеттанудың келелі
мәселелерін арқау еткен сүбелі еңбектер аздап кездеседі. Шындап айтқанда,
жоқтың қасы деп те есептеуге болады. Отандық заң ғылымында мемлекеттің
нысаны, оның құрылымдық элементтері арнайы зерттеу объектісіне кешенді
тұрғыда әлі айнала қойған жоқ. Оның ішінде мемлекеттің басқару нысаны
оқулықтар деңгейінде жалпы шолуға түскенінін ескермегенде, оның табиғатын
толығымен танытатын монографиялық зерттеулер кездеспейді. Бұл зерттеу
жұмысы мемлекеттану саласындағы осындай өзекті мәселелерді одан әрі
зерттеуге арқау бола алатын теориялық тұжырымы пайымдалған жұмыстардың
қатарына жатады.
Қазіргі кезеңде сонымен қатар, еліміздің заң ғылымының алдында отандық
жоғары оқу орындарында толыққанды білім беруге мүмкіндік беретін мемлекет
және құқық теориясының академиялық курстарын әзірлеу ісі тұр. Бұл алға
қойылған мақсатқа толық жету үшін мемлекет және құқық теориясының жеке-жеке
мәселелерін арнайы зерттеп, бағасын беруіміз қажет. Мұндай мәселелерді шешу
үшін мемлекет тану немесе құқықтану бағытындағы автор көтеріп отырған
арнайы қойылып шешілетін мәселелерді жүйелі зерттеудің қажет екендігі
айтпаса да түсінікті.
Монографиялық жұмысты еліміздің жоғарғы оқу орындарында, мемлекет және
құқық теориясына, шет елдердің мемлекет және құқық тарихына, салыстырмалы
құқықтану пәндерінен дәрістер жүргізуде және арнайы курстарды өткізуде
көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Монографиялық жұмыс студенттердің мемлекеттік құқықтық мәселелерге
байланысты дүниетанымдық көзқарастарын одан әрі байыта түсуде ерекше
таптырмайтын еңбек десек те артық айтқандық емес.

Заң ғылымдарының докторы,
профессор
А.С. Ибраева

КІРІСПЕ

Монархиялық басқару нысаны мемлекетті басқарудың ежелгі дәуірлерден
келе жатқан алғашқы түрлерінің біріне жатады. Қазіргі кезеңдегі әлемдегі
мемлекеттердің көпшілігі, монархиялық басқару сатысынан өткен болатын.
Монархиялық басқару жүйесі біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда
Египетте, Қосөзен аңғарында қалыптасып дамыды. Бұл монархиялық басқару
жүйесінің қандай да болмасын тарихи жағдайда экономикалық саяси дамуда өмір
сүре алатындығын көрсетеді.
Монархиялық басқару нысаны бүгінгі таңда әлемдегі мемлекеттердің
алтыдан бірін құрайтындығын ескеретін болсақ, онда монархиялық басқару
жүйесіне байланысты зерттеулерді жүйелі түрде жүргізудің қажет екендігін
сезінеміз. Монархиялық басқару нысанындағы мемлекеттердің ірілерінің
қатарына: Ұлыбритания, Испания, Жапония және т.б жатады. Сонымен қатар,
қазіргі кезеңде монархиялық басқару жүйесі Бельгияда, Норвегияда, Швецияда,
Данияда қарқынды даму үстінде. Осы айтылған жағдайлардың барлығы
монархиялық басқару жүйесін өткен тарихтың кейіпкері ретінде қарамай,
бүгінгі дамыған қоғамның шындығы ретінде бағалауға жол ашатындай.
Қазақстанның мемлекеттілік тарихына көз жүгіртетін болсақ, көшпелі
далада монархиялық басқару жүйесіне негізделген талай ірі империялардың
өмір сүргендігін көреміз. Осы жерде Қазақстан Республикасы Президентінің
1996 жылғы 23 мамырдағы Жарлығымен мақұлданған, Қазақстан Республикасының
мемлекетік сәйкестілігін қалыптастыру тұжырымдамасында былай делінеді:
Тарихи тұрғыдан келгенде, мемлекет әдетте ұлттық мемлекет ретінде пайда
болады, оның құрылтайшысы әрі әлеуметтік базасы белгілі бір этникалық
қауым болып табылады. Этностың даму қисынының өзі-ұлттың өмір сүруі мен
дамуының материалдық және рухани жағдайын қамтамасыз ететін құрал ретінде
мемлекеттің пайда болу қажеттігін негіздейді. Мұның өзі тарихи және жалпы
адамзаттық практика. Оған қазіргі заманда халықаралық құқық принципі
мәртәбесі беріліп отыр, әрі мұның кез-келген ұлттың мемлекеттік өзін-өзі
билеуге құқығының бар екенін білдіреді. Міне, сондықтан да байырғы қазақ
жерінде мемлекеттілік құру жөніндегі конституциялық қағиданы халықаралық
құқықтың жалпы танылған нормалар мен принциптерінің аясында қабылдау қажет
[1, 3 б]. Бұл айтылған ойға мән беретін болсақ, қазақ даласында өткен
мемлекеттердің басқару жүйесін тарихи-құқықтық тұрғыда зерделеудің бүгінгі
таңда тәуелсіз мемлекетімізді дамытуда да, маңызды орын алатындығын
көреміз.
Қазақ даласында ежелгі дәуірлерден бері көшпелі монархиялар өмір сүріп
келді. Қазақ хандығы тұсында хан билігін жүзеге асырудың өзіндік тетігі
қалыптасқан болатын. Бұл бізге көшпелі монархияның көріністерін елестетеді.
Осы жерде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың мына
ойлары хан билігінің сипатын беретіндей: Қазақ мемлекетінің іргетасын тап
осы төре тұқымының өкілдері қалады. Қазақ қоғамындағы жоғары мәртебе иесі
сұлтандар, яғни Шыңғысханның ерке кіндікті ұрпақтары-шыңғысзадалар болды.
Олар қазақ қоғамындағы ең бір ықпалды күшке айналды. Шыңғыс тұқымынның
балалары туғаннан-ақ сұлтан атағын иемденіп, осынау әлеуметтік топтың тұқым
қуалайтын мүшесі ретінде құқыққа ие болды. Былайынша, хан тағының заңды
үміткері саналып, әскери қызметтен басқаға араласпады, жазаланудан, билер
сотына түсуден азат болды [2, 206 б]. Бұл айтылған жағдайлар қазақ
тарихында өткен көшпелі монархиялық мемлекеттердің ерекшеліктерін әлі де
болса, терең зерделеуге, оның мәнін түсінуге бізді итермелейтіндей.
Монархиялық басқару нысанындағы мемлекеттердің тәжірибесін зерделеу
және оның бүгінгі таңдағы жай-күйіне ерекше мән беру, еліміз үшін
стратегиялық тұрғыдан да маңызды болып отыр. Сол арқылы ғана біз,
монархиялық басқару нысанындағы мемлекеттермен жемісті қарым-қатынас
жасауға негіз қалай аламыз.
Жоғарыда айтылған жағдайлардың барлығы, жұмыслық жұмыс тақырыбының
бүгінгі күн талабына жауап беретіндігін және тарихи-құқықтық тұрғыдан ғана
өзекті болып табылмай, қазіргі өмір шындығында да, маңызды екендігін
көрсетеді. Осы айтылған жағдайлардың барлығы жұмыслық жұмыс тақырыбының дер
кезінде туындап отырғандығын аңғартады. Сонымен қатар, қазақстандық заң
ғылымында монархиялық басқару нысаны осы уақытқа дейін жүйелі түрде арнайы
қойылып, зерттелмегенін ескеретін болсақ, онда тақырыптың теориялық
тұрғыдан да өзектілігін көрсетеді.
Монархиялық басқару нысаны ежелгі дәуірлерден бері келе жатқан
құбылыстың бірі болып табылады. Сондықтан да, монархиялық басқару жүйесі
туралы ой-тұжырымдар да, өзінің бастауын ежелгі дәуірлерден алады.
Монархиялық басқару жүйесі туралы антика дәуірінің ойшылдары Платон,
Аристотель, Полибий, Цицерондар өздерінің еңбектерінде талқылап өткен
болатын.
Орта ғасырлық Қазақстан ойшылдарының монархиялық басқару жүйесіне
қатысты ойлары Орхон, Енисей жазбаларында, М.Х. Дулати еңбектерінде,
Әл-Фараби, Ж. Баласағұн және т.б ойшылдардың көзқарастарында көрініс
табады.
Ал орта ғасырлардағы европалық ойшылдардың көзқарастарында монархия
идеясы мемлекет пен дін арасындағы күреске үлкен ықпал етті. Бұл кезеңдегі
ойшылдар Ф. Аквинский, И. Соборский және т.б мемлекетте діни биліктің
үстемдігін қолдаған болатын. Осы кезеңдерде монархиялық бақсару жүйесі
туралы ерекше еңбек еткен ойшылдың бірі, Д. Алигьери болып табылады.
Жаңа дәуірлерде монархиялық басқару жүйесі құқықтар мен бостандықтарды,
саяси қақтығыстарды реттеудің бірден-бір оңтайлы нысаны деп бағаланды.
Мұндай көзқарастарды сол кезеңнің ойшылдары Т. Гоббстің, Дж. Локктың,
Г.В.Ф. Гегельдің, Дж. Виконың, Е. Роттердамскийдің және т.б пікірлерінен
кездестіреміз.
Сонымен қатар, монархиялық басқару жүйесінің зерттелуіне ресейлік
ғалымдар мен ойшылдарда көптеп ат салысты. Ресейлік ойшылдардың ішінде К.Д.
Кавелин, В.М. Гессен, М.М. Коркунов, Б.М. Чичерин және т.б монархиялық
басқару жүйесіне халық өкілдігін астастыруды қолдаған болатын. Ал, К.Н.
Леонтьев, Л.А. Тихомиров, И.Л. Солоневич, И.А. Ильиндер Ресей мемлекетінің
гүлденуін тікелей монархиялық басқарумен байланыстырды.
Кеңестік кезеңде таптық идеологияның салқыны қоғам өмірінің барлық
саласын шарпып өткен болатын. Бұл мемлекет және құқық теориясына да, өзінің
көлеңкесін түсірді. Соның салдарынан кеңестік кезеңде мемлекет нысанына
байланысты, оның басқару жүйесіне қатысты мәселелер қарқынды зерттеле
қоймады. Кейінгі кезеңде мемлекеттің басқару нысанына байланынысты А.Б.
Венгеров, А, В. Малько, М.И. Матузов, В.Е. Чиркин, В.С. Нерсесянц,
З.М. Черниловскийлер кеңінен қалам тарты.
Қазіргі кезеңде Қазақстандық ғалымдардың монархиялық басқару жүйесін
зерттеуге ат салысқандардың қатарына: С.З. Зимановты, С.С. Сартаевты,
Ғ.С. Сапарғалиевты, М.Т. Баймахановты, С.Н. Сабикеновты, З.Ж. Кенжалиевты,
С. Өзбекұлын, Н.Ө. Өсеровты, А.К. Котовты, А.С. Ибраеваны,
Т.А. Ағдарбековты, Е.К. Нұрпейісовты, Б.А. Майлыбаевты, Ө.Қ.
Қопабаевты, З.К. Аюпованы және т.б жатқызуға болады.
Монархиялық басқару жүйесінің зерттелуіне қосылған мұншама үлеске
қарамастан, осы уақытқа дейін монархиялық басқару жүйесі арнайы қойылып
жүйелі түрде отандық заң ғылымында әлі толық деңгейде өзінің бағасын ала
қойған жоқ.
Біздің зерттеуіміз дер кезінде осы олқылықтың орнын толтыруға
бағытталып отыр.
Жұмыстың негізгі мақсатын – қазіргі кезеңдегі монархиялық басқарудың
жүзеге асуы және монархияның саяси-құқықтық ой тарихында бағалану
ерекшелігі құрайды.
Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделеді:
- монархиялық басқару нысанының әлемдік саяси-құқықтық ой
тарихындағы концепциясына ғылыми саралау жүргізу;
- монархиялық басқару нысанының ұғымына байланысты теориялық
түсініктерге талдау жасау;
- монархиялық басқару нысанының тарихи типтерін саралау;
- монархиялық басқару нысанын түрлерге жіктеуді жүзеге асыру;
- қазіргі кезеңдегі монархиялық басқару нысанындағы мемлекеттердің
дамуына талдау жасау.
Жұмыстың негізгі қол жеткізген байлам-түйіндерін мемлекет және құқық
теориясы, конституциялық құқық саласындағы жеткен ғылыми жетістіктерді одан
әрі дамытуда басшылыққа алуға болады.
Сонымен қатар, қазіргі кезеңдегі монархиялық басқару нысанындағы
мемлекеттердің басқару жүйесін жетілдіруде және ол туралы құнды пікірлер
білдіруде ерекше маңызды болып табылады. Зерттеудің негізгі нәтижелерін
отандық заң оқу орындарында, мемлекет және құқық теориясынан, құқықтық және
саяси ілімдер тарихы, салыстырмалы құқықтану т.б пәндерден дәрістер
жүргізуде және тәжірибелік сабақтарды өткізуде пайдалануға болады.
1 МОНАРХИЯЛЫҚ БАСҚАРУДЫҢ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ОЙ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ

1.1 Монархиялық басқару идеясының саяси-құқықтық ой тарихында
қалыптасуы мен дамуы
Монархия идеясы адамзат баласын сан ғасырлардан бері ойландырып келе
жатқан бүгінгі күнде, өзінің маңызын жоғалтпаған идеялардың бірі болып
табылады. Оның негізінде ортақ заңдылықтары да бар. Себебі, монархиялық
басқару мемлекеттік басқарудың алғашқы нысандары ретінде өмірге келді.
Сондықтан да, бұл басқару жүйесін жетілдіру туралы саяси-құқықтық ойда сол
кезеңнен бастап, өмірге келе бастады.
Монархиялық ұғым-түсініктер ежелгі дәуірдің өзінде қоғамдық өмірде
орын алған болатын. Алғашқы мемлекеттік бірлестіктер ежелгі шығыста пайда
болғандығын біз жақсы білеміз. Ежелгі шығыста біз сөз ететін монархиялық
басқарудың шексіз нысаны, яғни деспотиялық монархия өмір сүрді. Сондықтан
да, ежелгі шығыста монархияның бұл нысаны туралы да өзіндік көзқарастар
орныға бастады. Адамзат тарихында осы күнге дейін толық күйінде жеткен
алғашқы құқықтық мұра Хаммурапи заңы болып табылады. Хаммурапи заңы
шамамен бд.д. 1792-1750 жылдар аралығында өмірге келген заң болып табылады.
Бұл заңды қазіргі зерттеушілер 282 бапқа бөліп жүр. Хаммурапи заңында
негізінен хаммурапидің заңды Шамас құдайынан алғандығы бейнеленеді. Бұл
биліктің құдайдай берілгендігін көрсетумен қатар, патшаның жердегі құдайдың
бірден-бір өкілі екендігін бейнелейді. Осы суреттеменің өзі ежелгі дәуірдің
өзінде монархиялық басқарудың элементтерінің қалыптаса бастағандығын
айқындайды. Сонымен қатар, Хаммурапи заңында кездесетін мына жолдар:
Жоғары Мәртебелі Ану аннунактар патшасы және Эллиль, аспан мен жердің
әміршісі, Мардуктер елінің тағыдырын шешуші, Эйидің (эа) алғашқы төл
перзентіне игигтер арасында барша адамдарға әмір жүргізуді табыстады, оның
мәртебесін асырды, Бабыл (Вавилон) оның есімін аса құрметпен атады,
дүниенің төрт бұрышына даңқын жайды және аспан мен жер секілді іргесі
берік, мәңгілік патшалығын орнатты, сонда мені, Хаммурапиді, қамқор (және)
құдайдан қорқатын әміршіні елде әділдік орнауы үшін, заңсыздық пен зұлымдық
атаулы жойылуы үшін, күштілер әлсіздерге зорлық қылмауы үшін, осы елдің
әміршісі етті, ал мен Шамаш секілді Қарабастардың төбесінен көріндім және
елді нұрға бөледім, Ану мен Эллунис, адамдарды абзалдандыру үшін мені
осылай атады [3, 254-255 бб]. Жоғарыдағы ойымызды дәлелдей түседі деп
айтуымызға болады. Ежелгі дәуірдегі шығыста Вавилонды алып қарайтын болсақ
та, сонымен қатар Үндістан мен Қытайдың саяси-құқықтық ой – пікірінде жеке
тұлғаның мемлекеттік басқарушы ретіндегі сипаттамасы әрқашанда бөлініп
алынып, қарастырылатын. Осы жерде бір ескеретін жағдай ежелгі шығыс
елдерінің саяси-құқықтық ой-пікірі әрқашанда қоғамдық ойдың басқа
нысандарымен синкретті түрде дамитындығында. Бұл жалпы Ежелгі Шығыстағы
саяси-құқықтық ойды бағалауды ескеретін негізгі жағдайдың бірі.
Ежелгі Антика дәуірінің ойшылдары жария билікті ұйымдастырудың саяси-
құқықтық концепциясын қалыптастыруға ерекше үлес қосты. Солардың ішінде
бөліп айтатын тұлғалардың қатарына Платонды (бд.д 427-347), аристотельді
(бд.д 384-322), Полибийді (бд.д. шамамен 201-120 жж.), Цицеронды (бд.д. 106-
43) және т.б жатқызуға болады.
Монархия идясының негізгі классикалық деңгейдегі ұғым-түсініктері
антика дәуіріндегі саяси-құқықтық ойдың өкілдерінің көзқарастарында
қалыптаса бастады. Ежелгі дәуірдегі Грек әлемінде монархия идеясы талай
ойшылдарды ойландырғаны белгілі. Солардың бірі, Платон болып табылады.
Платон жалпы мемлекетті басқарудың ең озық үлгісін жасаған белгілі грек
ойшылы. Платонның қоғамдық құрылыс пен мемлекеттік басқару жүйесіне
арналған негізгі еңбегі Мемлекет деп аталады. Бұл басты еңбегінде, Платон
мемлекетті басқарудың нысандарын жеке-жеке талдап, оның мәнін түсіндіруге
тырысқанын бәріміз жақсы білеміз. Платонның ойы бойынша, мемлекеттік
басқарудағы патша билігі мен аристократияның ерекшелігі мынада: Менің
пайымдауымша, мемлекеттік құрылымның бір түрін жаңа ғана қарастырғанбыз,
бірақ оны екі түрлі атауға болады: егер билеушілер арасындағыларының біреуі
жеке дара көрінсе: онда оны патша билігі деп атаймыз, егер билеушілер
бірнеше болса, онда ол аристократия деп аталады [4, 331 б]. Платон айтып
отырған, бұл патша билігі біздің түсінігіміздегі монархияның прототипі
болып табылады. Оның шәкірті Аристотель де, патша билігін жүйелі түрде
талдап, оның бірнеше нысандарының болатындығын өз еңбегінде айтып кеткен.
Мәселен, Аристотель Саясат атты еңбегінде патша билігінің түрлері туралы
мынандай сипаттама береді: Патшалық биліктің бірнеше түрлерінің бар
екендігін әрбір нақты жағдайда олар да әртүрлі көрініс табатынын көру қиян
емес. Мысалы, Лакедемондық мемлекеттік құрылымда патшалық билік көбінесе
заңға негізделген болу керек, бірақ ол толық мағынада жоғарғы билік емес:
патша тек елден тысқары жерлерге шыққанда ғана әскери күштердің жоғарғы
көсемі; оның үстіне, патшаларға діни рәсімдер ісімен айналысу жүктеледі.
Олай болса, бұл бір шектелмеген және ауыстырылмайтын стратегия; бірақ, өлім
жазасына бұйыруға патшаның тек жорықтар кезінде құқығы бар. Осындай тәртіп
ерте кездерде соғыс жорықтарында болған, яғни күштінің құқығы жүріп
тұрғанда; оны Гомер де куәландырады: халық жиналыстарында Агамемнон өзіне
айтылған балағаттарға шыдас береді де: Егер біреуді соғыс кезінде
шайқастан тыс (көрсем), иттер мен құстардың жемтігі болудан ол еш жерде
құтыла алмайды: өлім менің қолымда ғой, - дейді [5, 394 б]. Өзінің ойын
жалғастыра келе, патша билігінің бір түрінің ерекшелігін былай өрбітеді:
Патшалық биліктің бір түрі-өмірлік стратегия. Ол әкеден балаға мирастық
жолмен, я сайлау жолымен болады. Бұнымен қатар, монархияның варварлық
тайпаларда кездесетін патшалық билік түрі бар; ол тирандық мағынада, бірақ
заңға да, мирастық құқыққа да негізделе алады. Табиғи қасиеттеріне сәйкес,
варварлар эллиндерге қарағанда, ал азиялық варварлық Европада тұратын
жабайыларға қарағанда құлшылыққа төзуге неғұрлым бейім болғандықтан, олар
ешбір наразылықтың нышанын көрсетпей-ақ, деспотиялық билікке бағынып отыр.
Осы себептердің нәтижесінде варварларда патшалық билік тирандық сипатта,
бірақ оның негізі мирастыққа әрі заңға негізделген ол билік берік орныққан
[5, 394 б], - деп одан әрі: Сол себептен оның сақшылары да тирандардағыдай
емес, патшалардағыдай: патшаларды қарулы азаматтар, ал тиранды-жалдамылылар
қорғайды ғой, себебі патшалар өз еркімен бағынатындарды заңды негізде
билейді де, тирандар еріксіз бағынатындарды билейді. Яғни біреулері
қорғаныстағы азаматтардан табады, екіншілері азаматтардан қорғанады.
Бұл монархияның екі түрі. Басқа біреуі ертедегі эллиндерде болған
эсимнетия деп аталатын түр. Ол тираннияның бір сайланатын түрі;
варварлардағы монархиядан ол заңға негізделмегендігімен емес, мирасқорлық
еместігімен өзгеше. Мұнда біреулері өмірлік әмірші болса, екінші біреулері
белгілі бір уақытқа, әрі белгілі бір тапсырманы орындау үшін сайланған;
мысалы, митиленаның азаматтары бір кезде эсимнет етіп басында Антименид пен
Алкей ақын тұрған елден аластырылғандардан қорғану үшін Питтакты сайлаған
[5, 394 б]. Көріп отырғанымыздай, Аристотель патша билігіне теориялық
тұрғыдан терең мән берген. Патша билігінің бірнеше түрін айқындағанын
жоғарыда көрдік. Тағы да бір патша билігінің бір түрін ол былай сипаттайды:
Патшалық жеке билеудің төртінші бір түрі-қаһармандық дәуірде халықтың
еркіне негізделген әрі мирастық жолмен ауысып отыратын монархиялар. Мұндай
қаһармандық патшалардың негізін қалаушы түп аталары халық бұқарасының бір
қамқоршысы болып белгілі бір қолөнерді тапқан адамдар, соғыстағы қолбасшы,
мемлекеттің бастапқы ұйымдастырушысы, оның территориясын кеңейтуші сияқты,
олар азаматтардың өз қалауымен патшаларға айналғандықтан, олардың
ұрпақтарына патшалық билік мирастық рәсіммен өте берген. Олардың билігіне
соғыстарда қолбасшы болу, - ол кезде ол абыздардың айрықша қызметі
болмағандықтан-құрбандықшалу және оған қоса-сот істерін қарау болған, әрі
ол кезде кейбір патшалар соттауда ант беріп, екіншілері олай етпей-ақ
жүргізген (ант беруде патша аса таяғын жоғары көтереді екен)
[5, 395 б], - дей келе: Сонымен, патшалық биліктің төрт түрі осылар:
біріншіден, қаһармандық дәуірдегі азаматтардың өз қалауымен бағынған,
бірақ, өкілеттіктері шектелген, атап айтқанда: патша әскери қолбасшы, сот
және діни рәсімдер қызметтерінде басқарушы болған патшалық билік;
екіншіден, варваларға заңға негізделген мирастық деспотия; үшіншіде,
эсимнетия деп аталатын-сайланатын тиранния және төртінші, лакедемондағы шын
мәнінде өмірлік мирастық стратегия болған патша билігі. Бұл төрт түр
жоғарыда көрсетілген белгілермен ажыратылады [5, 395 б]. Көріп
отырғанымыздай, Аристотель ежелгі дәуірде өтіп кеткен, қазір бізге белгісіз
патша билігінің нысандарында талдауға ұмтылады. Біздің ойымызша,
Аристотельдің патша билігі идеясының ішінде, патша билігінің бесінші түрі
монархияға жақын болып келеді. Аристотельдің ойы бойынша, патша билігінің
бесінші түрі мынада: Патшалық биліктің бесінші түрінде бір адам бәрінің
шексіз иесі, сол сияқты белгілі бір тайпа мен мемлекеттік жалпы істерін
басқарады. Бұл сияқты патшалық билік үй шаруашылығының билігі сияқты: үй
иесінің үй шаруашылығындағы билігі сол үйге патшалық билік сияқты болғандай
патшалық билік те бір немесе бірнеше мемлекеттерді патшаның үй шаруасындай
билеуі. Нағыз қатаң дәлдікпен айтсақ, патшалық биліктің қарастыруға лайық
екі-ақ түрі бар: осы соңғы айтылған айтылған түр және Лакедемондағы
патшалық билік; қалған үш түрлері көбінесе осы көрсетілген екеуінің аралық
түрлері: олардың өкілдіктері бір жағынан, бәрін толық қамтиытын патшалық
биліктен аз, екінші жағынан, Лакедемон патшаларының билігінен асып түседі.
Олай болса, шын мәнінде зерттеуге жататыны мынандай екі мәселе: біреуі-
мемлекеттерге өмірлік бір стратег болу тиісмді ме, жоқ па және ол белгілі
бір рудан шыққан басшы, әлде сайланған болу керек пе; екіншісі-бір адамның
өмір бойы ешбір шектелмеген бәрінің иесі болғаны тиімді ме, жоқ па? [5,
396 б]. Қарап отырсақ, ежелгі грек ойшылы Аристотель патша билігінің ғылыми
негізін, оның астарын терең айқындауға ұмтылған. Соңғы айтқан патша
билігінің бесінші түрі монархиялық биліктің барлық ерекшеліктерін толығымен
сиапаттап көрсетеді. Сондықтан да, Аристотель идеясындағы монархия түсінігі
осы патша билігінің бесінші түрінде топтастырылған.
Мемлекеттік басқару жалпы биліктің ұйымдастырулы туралы өзінің артында
үлккен із қалдырған тұлғаның бірі, Полибий болып табылады. Полибий жалпы
тарих атты еңбегінде өз дәуіріндегі мемлекеттердің басқару жүйесінің
тәжірибесін қорытуға ұмтылады. Мемлекеттің бір нысаннан екінші нысанға
ауысуының дұрыс жолын былай сипаттайды: Кез-келген жалғыз билеуші бар
мемлекет патшалық деп аталады, егер де қоластындағылар өз еркімен билікті
берсе және онда мен қорқыту мен күшке емес, ақылға жүгінсе. Азшылық
басқаратын кез-келген мемлекетті ақсүйек деп тануға болмайды, сайлау арқылы
әділ және ақылды адамдар басқарған мемлекетті солай атауға болады. Сол
сияқты бүкіл халық ойына келгенін және қалағанын жүзеге асыра алатын
мемлекетті демократиялық деп атауға болмайды. Керісінше, дәстүрге сай
ежелден қалыптасқан құдайға сыйынатын, ата-анасын құрметтейтін, үлкендерді
сыйлайтын, заңды қадірлейтін мемлекетті ғана демократиялық деп атайды [6,
150-151 бб]. Полибий Рим мемлекетінің шығу тарихын сипаттай келе, жеке
биліктің нысаны болып табылатын патшалық билікті, монархияны және тиранияны
бірімен-бірін араластырмауды қолдаған болатын. Оның ойы бойынша қандай да
болмасын жеке билік патшалық билік болып табылмайды. Патшалық билікте
тұлғаның халыққа деген ықыласы және ақыл-парасаты жоғары қойылуы тиіс.
Сондықтан да оның ойы бойынша патшалық билік кейін туылады. Патшалық билік
негізінен әділеттілікке, шындыққа негізделуі қажет. Полибий өзінің
еңбегінде Рим мемлекетнің даму тарихын негізге ала отыра, ондағы
монархиялық билікті былай сипаттап көрсетеді: Шынында да: егер біз
консулдар билігіне назарымызды аударсақ, мемлекет монархиялық және патшалық
болып көрінеді, егер сенатқа назар аударсақ, ол ақсүйектік болып көрінеді,
егер халыққа назар аударсақ, онда Рим мемлекетінің құрылымын демократиялық
деп табар едік. Кей ескертпелерге назар аудармағанда, Рим мемлекеті
құрылымының мазмұны осы уақытқа дейін осындай болып келді. Консулдар
әскермен жорыққа шықпай, Римде қалып, барлық мемлекеттік істерді атқарады,
себебі трибундардан басқа қызметтегі адамдар соларға бағынышты болады, олар
елшілдерді сенатқа енгізетін. Сонымен қатар, консулдар сенатқа талқылауды
қажет ететін істерді баяндайды және қабылданған қаралардың орындалуын
қадағалайды. Халық шешіміне қатысты барлық мемлекет істерін де консул
басқарады: олар халық жиналысын шақырады, ұсыныстар жасайды және де
қабылданған шешімнің көбін өздері орындайды. Сонымен бірге, олардың басқа
істерде де шексіз билігі бар, соғысқа және басқа да жорықтарға дайындық
жөніне келетін болсақ, бұл істе олар одақтастардан өз қалауынша әскер талап
етуге, әскери трибундарды тағайындауға, әскер қатарына адам алуға және
әскери қызметке жарамдыларын таңдауға құқылы. Олар тағы әскери лагерде оған
бағыныштылардан кімді жазалағысы келсе, соны жазалауға құқы бар. Олар
мемлекеттік қаржыны қажетінше жаратуға құқығы бар, себебі олардың соңында
айтқан талабын екі етпей орындайтын квестр жүреді. Сондықтан да, кімде-кім
тек осы билікке назар аударса, Рим мемлекетін нағыз монархия немесе
патшалық билігі бар мемлекет дер еді [6, 156-157 бб]. Полибий аралас
мемлекеттік басқаруды жақтаған тұлға болғандықтан да, монархияға байланысты
ерекше көзқараста болды. Ол әулеттік, яғни династиялық билікке негізделген
басқару жүйесінен гөрі, сайланбалы монархияға артықшылақтар берілді.
Полибий монархиялық басқару жүйесінің өмірлік дамуын созу үшін оны
аристократиялық және демократиялық басқарудың элементтерімен байыта түсу
қажет деп санаған болатын. Ол Рим республикасының гүлденген тұсында қандай
да болмасын билікті ұйымдастыру нысанын алып қарайтын болсақ та,
монархияның олардан оқ бойы озық тұратындығын мойындаған болатын. Өйткені,
монархиялық билікте ғана көрсе қызарлыққа, іштарлыққа жол берілмейді.
Монархиялық билік туралы ежелгі дәуірдегі және орта ғасырдағы
ойшылдардың барлығы өзінің еңбектерінде қалам тербеген болатын. Патша
билігі туралы ежелгі рим шешені Цицеронда көптеген құнды пікірлер қалдырды.
Цицеронның көзқарасындағы ең озық мемлекеттік басқару нысаны да осы патша
билігі болып табылады. Цицерон өзінің еңбегінде патша билігінің
әділеттігін, оның субъектісі патшаның жеке қасиеттерімен тікелей
байланыстырады. Цицеронның ойындағы мемлекетті басқарушы тұлға, мынандай
сипатта болып келеді: Но у Цицерона государственный деятель фигурирует под
необычным названием - rector rei publicae или rector civitatis.
Оригинальность наименования высшего должного лица породила в литературе
немало его истолкований: и монархический президент и конституционный
монарх, и аристократический принцепс [7, c. 217]. Цицеронның ойындағы
патша билігі Полибийдің көзқарасындағыдай әділеттіліктің негізі болып
табылды. Ол: кемені бір адам дұрыс басқарады, ауруды да бір дәрігер
емдейді, - деген. Сондықтан да, Цицерон жеке тұлғаның басқаруы,
мемлекеттегі әділеттілікті қалыптастырудың кепілі болып табылады деп
санады.
Антика дәуірінің ойшылдары Платон, Аристотель, Полибий, Цицеронның
басқару нысанына байланысты көзқарастарын қорыта келгенде, негізінен
белгілі түйіндер жасауға болады. Оны монархия мәселесімен айналысушы
белгілі ресейлік ғалым А.В. Серегиннің мына ойымен қорытындылауға болады:
Во–первых, античные мыслители считали монархию одной из правильных форм
правлении. Другие модели организации публичной власти, по их мнению, не
могли в полой мере процветания государства. Так, демократия порождает
бесчисленное количество демагогов, стремящихся за счет общественного. Более
того, народоправство, как правило, заканчивается тиранией. Аристократия
стремительно перерождается в олигархию-власть богатых во имя богатых.
Во – вторых, и греки, ни римляне не отрицали возможности сочетания
демократических институтов с монархическими учреждениями - царей,
базилевсов, вождей и рексов, где суверенитет народа реализовывался не
вопреки, а благодаря полномочиям его единоличных правителей.
В – третьих, они утверждали, что монархию необходимо усовершенствовать,
смешав три формы правления: самодержавие, аристократию и демократию.
В – четвертых, философы Эллады и аппенинского полуострова упустили из
виду важность монархического правосознания, поэтому они не смогли объяснить
сущности самодержавной власти варварских народов [8, с. 27].
Антика дәуірінің ойшылдарының негізгі концепциялары қазіргі кезеңдегі
европалағы монархиялық мемлекеттердің даму тәжірибесімен дәлелденіп отыр.
Қазіргі кезеңдегі монархияның европаның барлық мемлекеттерінң барлығы
құқықтық мемлекет идеясының билік бөлу қағидасына демкоратиялық қағидаларға
сүйенуде. Сондықтан да, антика дәуірінің ойшылдарының мемлекеттік басқару
жүйесіне байланысты теориялық тұжырымдары бүгінгі таңда да, өзінің
өзектілігін жоймауда.
Батыс Рим империясының 476 жылдар аралығында құлауымен байланысты
адамзат тарихында жаңа кезең басталатындығын бәріміз жақсы білеміз. Бұл
кезеңде Европада ортағасыр лебі келген болатын. Саяси – құқықтық ойда,
жалпы қоғамдық ойда негізінен теологиялық ұстанымдар үстемдік құрды.
Қоғамда зиялы биліктен гөрі діни билікке ерекше мән берді. Мұндай
көзқарастар жүйесі А. Августиннің ілім арқылы негізделген еді. А. Августин
шын басқару билігін құдайлық қайнар көздермен байланыстырды. А. Августин
монархиялық басқаруды негізінен жақтады. Себебі, монарх оның ойы бойынша
жердегі құдайдың пәрменін жүзеге асырушы бірден-бір тұлға болып табылады.
Өзінің еңбегінде бұған байланысты пікірін мына ойлары сипаттап
көрсететіндей: Оларға бағыныштылық жағдай абыройсыз, ал үстем және әмір
беруші жағдай даңқты көрінгендіктен - олар өз отанын ең алдымен азат, ал
сонан соң үстем күйде көргісі келді. Сондықтан да, олар патша өкіметінен
жеріп, өздері үшін бір жылдық өкіметтерді және әміршіні енгізді, олар
патшалықтан билеушілер деп аталмай, consulendo деген сөдер консулдар деп
аталды. Дегенмен, патшалар (reges) өз атауын бсқару (regendo) сөзінен алуы
мүмкін, олай болса патшалық деген сөз патша деген сөзден, ал патша
сөзі басқару деген сөзден шыққан; бірақ маңайлатпайтын сипат алған
патшалық өкімет жағдайды басқару тәртібі емес, одан да сорақысы-кеңестер
(cоnsulentis) арқылы басқаратын өкіметтің жанашырлығы емес, билеп-төстеуші
өкіметтің өркөкіректігі деп саналады [9, 298-299 бб].
Монархиялық басқару жүйесі жалпы мемлекеттік басқарудың әділетті
нысанын іздеу мәселесі ортағасырларда да өзінің жалғасын тауып жатты. Бұл
кезеңдерде осы мәселелерге ат салысқандардың қатарына И. Солберийский
(туған жылы белгісіз, қайтыс болған уақыты 1180 ж), Ф. Аквинский (122526-
1274 жж.), Д. Алгьери (1265-1321) жатады.
Теократиялық мемлекеттің теориялық негізін қалаушылардың бірі, дін
басы, Иоанн Солберийский болып табылады. Ол негізінен монархиялық билікті
құдайға жақын басқарудың түрі деп санады. Сонымен қатар, монарх өз
кезегінде дін басыларына бағыну керек деді. Ол өзінің бұл ойын былай деп
түйіндеді: ...мечь государь принимает из рук церкви, поскольку сама она
совершенно не имеет меча крови. Точнее имеет и его, но пользуется им через
руки государя, которому передала власть принуждать людские тела, оставив
своим решением (auctoritate) за собой власть духовную, назначенную папам.
ведь государь есть служитель священства, исполняющий ту часть обязанностей,
которая кажется недостойной рук священника [10, с. 597]. Сонымен қатар,
И. Солберийский король билігінің екі нысанын монархиялық және
тирандық түрлерін бөлді. Мұндағы негізгі ерекшелік саяси үстемдік жүргізуге
байланысты. И. Солберийский сонымен қатар, монархтың беделін заңды
мүлтіксіз сақтаумен байланыстырды.
Ал, орта ғасырдағы белгілі ойшыл Ф.Аквинский де, монархиялық басқаруды
құдаймен тікелей байланыстырады. Оның негізгі монархияға байланысты идеясы
мынада: Процесс управления государством аналогичен тому, как Бог правит
миром, а душа руководит телом. Главная объединяющая сила, без которой
распалась бы государственность - это воля правителя. Начало,
консолидирующее все усилия государства, должно быть единым. Поэтому
наилучшая форма правления - монархия. Она высший тип государства, ибо
власть монарха производна от божественной власти [11, с. 93].
Ф.Аквинскийдің ойында монархия идеясы ең негізгі және құдайға жақын
әділетті басқарудың көрінісін бейнелейді. Сондықтан да, ойшыл негізінен
монархия идеясына ілтипат көрсетеді. Ең әділ басқару жүйесі осы монархия
болып табылады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, адамзат ойының озық үлгілерін қалдырған
көптеген ойшылдар монархияға ерекше мән берді. Соның бірі, итальян ақыны Д.
Алигьери болып табылады. Оның ойы бойынша, монархия мемлекетті басқарудың
озық үлгісі, әрі символы болып табылады. Ол өзінің еңбектерінде былай
дейді: Бір-біріне бағышты емес кез-келген екі әміршінің арасында қырқыс
бұрқ ете қалуы мүмкін және бұған олардың өздері немесе олардың бағыныштары
кінәлі болатыны өзінен өзі түсінікті. Демек, оларға төрелікті сот айтуға
тиіс. Біреуі, екіншісін мойындамайтын, береуі екіншісіне бағынбайтын
(өйткен терезесі тең теңдесіне бағынбайды) болғандықтан, өз құқығы шегінде
екеуінің де үстінен қарайтын, әлдеқайда кең өкілеттігі бар үшіншібіреу
болуға тиіс. Және де ол не монарх болады, не болмайды. Егер болады десе,
онда біз дәлелдейтін нәрсемізді таба аламыз; егер жоқ десек, өз кезегінде
оның құзырынан тыс, онымен теңдес табыла кетеді де, тағы да әлдебір үшінші
біреу қажет болып шығады. Сөйтіп, шексіз кете берер еді, бұл мүмкін емес;
демек, бірінші әрі ең жоғары төрешіге бару керек, оның төрелігі барлық
қырқысты не жанама, не тікелей тоқтатады және ол монарх немесе император
болады. Демек, әлемге монарх керек [12, 317 б]. Монархтың жеке қасиетіне
ерекше мән берген, оны мына ойы дәлелдейді: Кімнің ерік-жігері мен билігі
бәрінен жоғары болса, дүниеде әділдіктің де ең жоғары күші болады; мұндай
жан тек монарх; демек, тек монархқа тән әділдіктің ғана дүниеде ең жоғары
күші бар [12, 317 б]. Монархиялық басқару ойшылдың көзқарасына
сәйкес жалпы адамзат баласының ішкі мәнін де құрайтындай көрінеді. Адамзат
тұқымын олардың баршаға тән жалпы ерекшеліктеріне сәйкес монарх басқаруға
тиіс және баршасына ортақ ережемен тыныштыққа жеткізіледі [12, 318 б], -
деп тұжырымдауы бізге осыны аңғартады.
Монархия идеясы ежелгі және ортағасырлардағы саяси-құқықтық ой
тарихында мемлекетті басқарудың озық үлгісі деңгейіне көтерілді. Сондықтан
да, болар жоғарыда біз сөз еткен ойшылдардың барлығы монархияны өте жоғары
бағалаған болатын.
Қайта өрлеу дәуірінің ойшылы Н. Макиавелли монархиялық басқару
жүйесінің ерекшеліктеріне тоқталмай өте алмаған. Ол өзінің Тақсыр атты
еңбегінде бір билеуші мұрагерлікпен мемлекетті басқарудың кейбір жақсы
қырларын мынандай мысалдармен де түсіндірп өтеді: Біздің Италияда Феррара
герцогы осыған мысал бола алады: 1484 жылы венециялықтардан және 1510 жылы
Юлий пападан жеңіліп қалғаннан кейін де оның билік басында қалған себебі-
оның әулеті Феррараны ертеден бері билеп келген болатын. Олай болатыны-
өкімет билігіне мұрагерлік жолмен келген тақсырдың бодан халықты тықсырып
ұстауына себеп те, қажеттілік те аз болады, сондықтан халықтың оған деген
мерейі молырақ болады; егер онда халықтың өшпенділігін туғызатындай шамадан
тыс теріс қылықтар болмаса, ол заңды түрде азаматтардың оң ықыласына ие
болады. Ертеден бері мұрагерлік жолмен ауысып келе жатқан билік тұсында
әлдебір замандарда орын алған төңкерістер атаулының бәрі басқа бір
өзгерістерге жол ашып отырады [13, 330 б].
Жаңа дәуірде монархиялық мемлекеттілік мәселесі одан сайын дамытылып,
өмір талабына сәйкес қолданыла бастады. Бұл кезеңде монархиялық
мемлекеттілік идеясына көптеген ойшылдар өз үлестерін қосты. Олардың
қатарына, Е. Роттердамский, Т. Гоббс, Дж. Локк, Ж.Ж. Руссо,
Ш.Л. Монтескье жатады.
Шамамен ХҮ-ХҮІ ғасырлар аралығында Э. Роттердамский ағартушы абсолютизм
идеясын негіздеген болатын. Оның ойы бойынша болашақ басқарушы тұлғаның
қалыптасуында тәрбиенің маңызы ерекше болып табылады. Монархтың бойында
құдіреттілікті, қайырымдылықты, данышпандықты дамыту қажет деп санады. Осы
жағдайда ғана, монарх мемлекетті талапқа сәйкес басқарады және тиранға
айналмайды. Басқарушы тұлғаның бойында мынандай қасиеттер болу керек
екндігін, былайша айтқанда уағыздады: Тақсырлардың әрқайсысы өз
иеліктерінің гүлденіп - көркеюіне жәрдемдесу үшін бар күш - жігерін жұмсап,
аянбай еңбек етуге тиіс. Өздерінің бүкіл тәжірибесі мен бүкіл парасатын тек
сол иелігіне жұмсап, ол елді өз балаларына бар байлық пен игілікке молыққан
күйінде қалдыру үшін барлығын да істеуге тиіс. Міне, осылайша барлық жерде
барлығы да шешек атып, гүлденетін болады. Ал тақсырлар бір-бірімен туыстық,
оңғақ жолдастық қатынастан емес, нағыз таза, шынайы достық байланыста, одан
да гөрі жаппай дәулеттілікке жәрдемдесеміз деген ортақ та бірдей ниетпен
байланыста болуға тиіс.
Тақсырға туыстық жағынан кім нағыз жақын болса немесе дауыс беру арқылы
халық кімді қолайлы деп тапса, сол тақ мұрагері болсын және де бұл адамдар
арасында, текті адамдар жасайтындай, басқалар үшін тақтан бас тарту
жеткілікті болсын. Нағыз корольдің басты қасиеті-жеке басының мүддесін жиып
қойып, баршасына бүкіл халықтық, жалпыға бірдей халық мүддесі, халық
пайдасы тұрғысынан қарау [14, 448 б]. Ал бұған қарама-қарсы Т. Гобсс
негізінен саяси үстемдікке ерекше мән берді. Ол негізінен мемлекеттің
нысанының үш түрін монархияны, аристократияны, демократияны бөліп көрсетті.
Т. Гоббс негізінен бұл нысандарды басқарушы тұлғаның санына байланысты
ажыратқан болатын. Ол еңбегінде монархиялық басқару жүйесімен республиканы
салыстырмалы түрде талдай келеді де, оның жақсы және жаман жақтарын былай
тұжырымдап көрсетеді: Біріншіден, халық тұлғасын кез-келген иеленуші
немесе осындай иеленуші болып табылатын жиналыс мүшесі бір мезетте өзінің
төл тұлғасының да иесі. Сондықтан осындай адам саяси тұлға ретінде ортақ
игілікті қамтамасыз ету жайында қаншама тырысып қам жесе де, ол алайда,
өзінің жеке игілігін, өз отбасының, туыстары мен достарының игілігін де
қамтамасыз ету жайында азды-көпті ықыласпен қам жейді және егер ортақ
мүдделер, оның жеке мүдделерімен қақтығысып қалса, ол көп жағдайда өз
мүддесін жоғары қояды, өйткені адамдардың нәпсісі әдетте олардың
парасатынан күштірек болады. Сондықтан ортақ мүдделер жеке мүдделермен
тығыз сәйкес келетін жерде олар көбірек ұтады. Нақ осындай сәйкестік
монархияда бар. Монархтың байлығы, құдіреті мен даңқы оның бодандарының
байлығына, күшіне және беделіне байланысты. Өйткені ешқандай король, егер
оның бодандары кедей, көзге ілінбейтін немесе кедейшілік пен өзара қырқыс
салдарынан өздерінің жауларына қарсы соғыста төтеп беруге тым дәрменсіз
болса, бай да, даңқты да, қауіпсіз де бола алмайды [15, 77 б]. Екіншіден,
монарх қалаған адамынан, қалаған уақытында және қалаған жерінде кеңес ала
алады, демек, ол өзі талқылауға тиіс мәселелерден хабардар адамдардың,
олардың лауазымы мен атағы қандай болса да және қаракет сәті жөнінде
қалағанынша күні бұрын және ол қажет деп тапса, қалағанынша құпия түрде
пікірін тыңдай алады. Ал жоғарғы жиналыс кеңесті қажет еткенде, ол жерге
оған әу бастан құқығы барлар ғана жіберіледі, ал бұлар көп жағдайда, білім
алу мәселелерінен гөрі, байлық табу мәселесінен көбірек хабардар адамдар.
Мұның үстіне, олар өздерінің кеңестерін адамдарды қаракетке итермелей
алатын және шынында да итермелейтін, бірақ сол адамдардың қаракеттерін
басқара алмайтын ұшы-қиыры жоқ сөздермен береді. Өйткені, нәпсі жалыны
ешқашан парасатқа дәт бермейді, керісінше, оны алжастырады, мұның үстіне
жиналыста қабылданған кеңес, оның құрамының көптігінің салдарынан, ешқашан
да, еш жерде де, құпия болып қалмайды [15, 78 б].
Ағылшынның белгілі ойшылы Джон Локк (1632-1704) әлемдік саяси-құқықтық
ой тарихында, сонымен қатар адамзат ақыл-ойның дамуында үлкен роль атқарған
белгілі тұлғалардың бірі болып табылады. Джон Локкты саяси-құқықтық ой
тарихында негізінен мемлекет пен құқықтың келісім-шарт негізін салушы
ретінде бағалайды. Сонымен қатар, Джон Локк мемлекеттің басқару нысанының
алғашқы түрлерінің бірі болып табылатын монархиялық басқару туралы да
көптеген пікірлер айтқан болатын. Джон Локк өзінің еңбектерінде жалпы
монархиялық билік жүйесінің қалыптасуының тарихи бастауларын өз дәуірінің,
сонымен қатар басқа да ойшылдардың көзқарастарындағы монархия идеясын сынау
арқылы сомдай түседі. Жалпы монархия идеясы ХҮІІ ғасырлар мен ХҮІІІ
ғасырлардың арасында европада өте кеңінен дамыған және қолданыстағы идея
болып табылды. Сондықтан да, саяси-құқықтық ой осы мәселені қызу талқылап
жатты. Бұл бағытқа Джон Локктың үн қоспауы мүмкін емес еді. сол кезеңдегі
ұстанымға сәйкес монархиялық билік, құдайдан берілген және оны отбасындағы
әке билігімен байланыстыру басым ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.